Интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне тән белгілердің теориялық аспектілері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 3

1 ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ МЕНШІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ РЕТТЕЛУІ
1.1 Интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне тән белгілердің 5
теориялық аспектілері
1.2 Интеллектуалдық меншіктің негізгі институттары 5
10
2 ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ МЕНШІКТІҢ ҚОРҒАУЫ МЕН САҚТАЛУЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Интеллектуалдық меншік пен ерекше құқық ұғымдарының арақатынасын
талдау 13
2.2 Авторлық құқық
2.3 Интеллектуалдық меншік жүйесі және оның құрылымы 13
2.4 Интеллектуалдық меншікті қорғау саласында халықаралық деңгейдегі 17
институттар және ұйымдар 18

Қорытынды 22

Қолданылған әдебиеттер тізімі 27

28

Кіріспе

Интеллектуалдық меншік түсінігі кейбір құқықтық институттарға
қатысты, соның ішінде аса маңызды коммерциялық құпия, патенттік құқық,
авторлық құқық және тауарлық белгілер сияқты құқықтық институттарға қатысты
жалпы сипатқа ие. Коммерциялық құпия және патенттік құқық туралы заңнамалар
жаңа зертеу мен идеяларға жол ашады. Авторлық құқық жаңадан әдеби, көркем
және музыкалық шығармалар, сонымен қатар компьютерлерді программалық
қамсыздандыруға жағдай жасайды. Товарлық белгілер туралы заңнамалар өнім
мен өндірушінің байланысын құрайды.
Коммерциялық құпия өндірістік құпия нысанында ежелгі дәуірден бастап
қалыптасты. Ежелгі шеберлер тастан қару жасаудың тәсілдерін құпия етіп
ұстады. Бұл шеберлер құқықтық қорғауға дейінгі уақытта бұл құпияны білуден
елеулі тиімділік алатынын білген.
Патенттік құқық жуырдан бастап қана дами бастады. Патенттік құқық
нарықтық экономика жүйесінің жетілдірілмегендігін көрсетеді деп айтуға
болады, себебі өндіріс пен тауарларды үлестіретін нарықтық экономика
жаңадан және сапалы тауарларды шығаруға жарамсыз деп айтуға болады. Бұл
нарықтық жүйедегі жаңадан тауарды қалыптастырғанда, бәсекелестердің дәл
мұндай тауарды шығарып, оған жұмсалған қаражатты оның өндірістік шығынына
теңестіреді де, нәтижесінде табыстың деңгейі қалыптастырған өнімнің ары
қарай дамуына мүмкіндік болмаған жағдайындағы деңгейге әкеледі.
Интеллектуалдық меншік объектілерінің өзіндік белгілері бар, олар оның
заттық құқық және меншік құқығы объектілерінен айырмашылығын табуға сонымен
бірге ұқсас тұстарын анықтауға мүмкіндік береді. Ең бастысы
интеллектуалдық меншік құқығын азаматтық құқықтар объектілері ретіндегі
негізді ерекшелігін оның белгілері арқылы тануға болады.
Мысалы, В.И. Жуков интеллектуалдық меншік объектілерінің өзіне ғана
қатысты жалпы белгілерді анықтайды. Бұл құқықтың барлық объектілері:
денесіз заттар болғандықтан мүліктің құрамдас бөлігі; рухани және
материалдық игіліктерді жасаумен байланысты; құқық объектісі ретінде ол,
адам қабылдай алатын объективтендірілген нысанға жеткен сәттен емес, заңмен
бекітілген тәртіппен анықталған соң ғана танылады дейді.
Нарықтық жүйеде, егер шығарылған кітап аса елеулі табыспен сатылатын
болса, бәсекелес баспалар бірден дәл сондай кітапты шығарады. Мұндай бәсеке
тауар құнының төмендеуіне әкеледі де, авторлар мен баспагелердің кітапты
шығаруға кеткен уақыт пен қаражатты жұмсамау ынтасына әкеледі. Автор мен
баспагердің құқықтарының қорғауын қамтамасыз етіп, авторлық құқық жаңа
шығарманың туындауына талпыныс туғызады.
Тауарлық белгінің қызметі мүлдем басқа. Сауда ауылдық сипатқа ие
болған кезде, сатып алушылар сатушыларды басыбайлы таныды да, тауардың
сапасын құнын бірден анықтай алды. Уақыт өте келе нарықтар ұлттық және
халықаралық деңгейіне жетіп, тауардың жаппай өндірісі пайда болды және де
белгілі бір тауар өндірушіні анықтау аса маңызды сұраққа айналды.
Бүгінгі танда интеллектуалдық меншікті қорғау өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Олардын өзектілігі ен алдымен Қазақстанның Дүниежүзілік
Сауда Ұйымына енуімен байланысты. Халықаралық мәдени және ғылыми-
техникалық алмасудын толыққанды қатысушысы ретінде Қазақстан Республикасы
Дуниежүзілік Интеллектуалдық Меншік Ұйымының (ДИМҰ) мүшесі бола отырып,
қабылданған дүниежүзілік стандарттарды қанағатандыратындай дәрежеде
қазақстандық және шетелдік құқық иелерінің интеллектуалдық меншік құқығының
сақталуын қамтамасыз етуге міндеттеме алады. ДИМҰ-ның басты мақсаты
–шығармашылық қызметті ынталандыру, мемлекеттердің ынтымақтастығы арқылы,
кез келген басқа халықаралық ұйыммен өзара бірлестікте дүние жүзінде
интелектуалдық меншікті қорғауға ықпал ету.
Барлық интеллектуалдық шет елдердің обьектілерін занды пайдалану
Қазақстан Республикасынының басқа да шет елдердің мүдделерін
қанағаттандырады. Интеллектуалдық меншікті қорғау ісін дамыту еліміздің
экономикалық өсуінің аса манызды факторларының бірі болып табылады.
Халықаралық қаумдастықтағы еліміздің беделі интеллектуалдық меншік
құқықтарын қорғаудын денгейіне байланысты. Экономикалық тұрғыдан дамыған
елдерден негізгі пайда келтіретін интеллектуалдық меншік болып табылады.
Интеллектуалдық меншік-адамның шығармашылық қызметінің обьектіленген
нәтижелеріне меншік. Интеллектуалдық меншік екі басты санатқа бөлінеді. Бұл
авторлық құқық және сонымен шектес құқықтар. Авторлық құқықыққа романдар,
өлеңдер, пьесалар сияқты әдеби шығармалар, фильмдер, музыкалық туындылар,
суреттер, картиналар, фотосуреттер, мүсіндер сияқты көркем шығармалар мен
сәулет ғимараттары жатады. Онымен шектес құқықтарға орындаушы әртістің
туындыларды орындау құқығы, фонограммаларды шығарушылардың құқығы және
хабар таратушы ұйымдардың өздерінің радио телебағдарламаларына құқықтары
енеді. Екінші санат- бұл өндірістік. Оған өнер табыстары: тауарлық
белгілер, өндірістік үлгілері, пайдалы үлгілер мен географиялық сілтемелер,
сондай-ақ селекциялық жетістіктер мен интегралды микросызбалардың
топологиялары сияқты меншіктің дәстүрлі емес обьектілері жатады.
Интелектуалдық меншік құқықтарын қорғау функциялары Қазақстан
Республикасының Әділет органдары туралы Занына сәйкес әділет органдарына
жүктелген . Әділет органдары тексерулер барысында Қазақстан Республикасының
Әкімшілік Кодексін, Азаматтық Кодексін және басқа да нормативтік-құқықтық
актілерін басшылыққа алады.
Курстық жұмыстың мақсаты – интеллектуалдық меншік құқығын қорғау
мәселелерін қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ МЕНШІК ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ МЕНШІК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ РЕТТЕЛУІ
1.1 Интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне тән белгілердің
теориялық аспектілері

Интеллектуалдық меншік объектілерінің белгілерін кең ауқымда қамтыған
Л.Б. Гальперин және Л.А. Михайлова. Олардың пікірінше, интеллектуалдық
меншіктің барлық объектілері: 1) ақыл-ойдың қызметі немесе нәтижесі, 2)
бағаланатын құндылықтары бар, 3) белгілі ақпаратты жеткізуші, 4)
шығармашылық қызметтің нәтижесі болып табылатын көптеген объектілердің
авторлары бар, 5) тұтынатын заттарға жатпайды, 6) объектілердің арасында
жүйелі түрде сабақтастығы орын алады, 7) интеллектуалдық меншік объектілері
бойынша құқықпен реттеудің нысанасы болатын қоғамдық қатынас пайда болады
екен.
О.А. Рузакова келесі белгілерін атайды, олар: 1) интеллектуалдық
меншік объектілері материалдық емес нәтижелер, 2) айрықша құқықтың
абсолюттік сипаттылығы бар, 3) бір өзінде жеке (моральдық) және соның
негізінде пайда болатын мүліктік құқықтарды қосатын күрделі заңдық құрылымы
бар, 4) жасалған объектімен байланысты әр түрлі әрекеттерді (оларды
пайдалану бойынша әрекеттер де кіреді) орындау, сонымен қатар заңда
көзделген жағдайды айтпағанда бұл объектілерге тиісті басқа тұлғалардың
қандай да бір әрекеттер жасауына тыйым салу мүмкіндігі бар, 5) айрықша
құқықтың мерзімділігі, 6) аумақтық сипаты бар, 7) құқықтың пайда болуымен
тоқтатылуының ерекше өзгешіліктері бар, 8) айрықша құқықтар нақты
монополияға емес заңға негізделеді. Мұндағы белгілердің жинағы
интеллектуалдық меншік объектілеріне қатысты құқықтың заттық құқықтан
айырмашылығы бар табиғаты ерекше құқықтар санатына жататынын айқын
сипаттайды.
Т.Е. Каудыров интеллектуалдық меншік құқығын азаматтық құқықтардың
объектісі ретінде түбегейлі ерекшелігін көрсететін сипатты белгілерін,
жүйелі түрде топшалап көрсетеді, оның пікірінше бұл белгілерге:
1. Интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің денесіздігі және
мінсіздігі;
2. Құқықтың абсолюттік сипаттылығы;
3. Құқықтың қатаң заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы;
4. Интеллектуалдық меншік құқығының қатаң түрде аумақтық сипатта болуы
және уақытпен шектелуі;
5. Құқықты қорғаудың көптеген мүмкіншілігі;
6. Интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне иелену және құқықты
бекітудің өзгеше нысаны жатады.
Ендігі, интеллектуалдық меншіктің негізді ерекшелігін анықтайтын
белгілеріне егжей-тегжейлі сипаттау жасауға талпыныс танытсақ.
Алдымен, интеллектуалдық меншік құқығы абсолюттік құқық болып
табылады. Абсолюттік құқық ретіндегі сипаты, оны меншік құқығымен
біріктіріп, ал міндеттемелік құқықтан оның айырмашылығын көрсетеді. Барлық
үшінші тұлғалар заттық құқықпен интеллектуалдық меншік құқығын мойындаулары
тиіс және заттың меншік иесімен интеллектуалдық меншік иесінің құқықтарына
белгісіз тұлғалардың міндеттері қарсы тұрады. Интеллектуалдық меншік заттық
құқықпен қоса абсолюттік құқық ретінде мүліктік қатынас статикасы бойынша
тең. Заттық құқықпен ұқсастығына қарамастан, интеллектуалдық меншік
объектілеріне деген құқықтың абсолюттік сипаты жағынан өзіндік ерекшелігі
бар екенін Т.Е. Каудыров өте дұрыс айтады. Ғалымның көзқарасы бойынша,
біртекті бірдей заттар бірнеше адамның меншігінде болуы мүмкін, ал жаңа
туындыға немесе өнертабысқа біртектілік болуы мүмкін емес, бұл
объектілердің әр-біреуі өзінің біртумалығымен және әкелген жаңалығымен
теңдесі жоқ төлтумалар.
Яғни, шығармашылық қызметтің объектісіне бастауыш уәкілет бір тұлғаға
тиесілі және оның құқығын қорғайтын заң интеллектуалдық меншікті заңсыз
пайдаланудан сақтайды деген тұжырым.
Айтарлық азаматтық-құқықтық қатынастың тұрақтылығын қамтамасыз етуді
көздеген тетіктер, авторлық-құқықтық және патенттік монополияның абсолюттік
құқық қағидасынан ауытқулардың орын алуына әкеледі. Мысалы, Қазақстан
Республикасы авторлық құқық және сабақтас құқық туралы заңының 19-23, 25-26
баптарына сәйкес, автордың келісімінсіз туындысын ақпараттық, оқу, ғылыми
және жеке мақсатта пайдаланудың барлық заңды жағдайлары кіреді. Патенттік
құқық саласын айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы Патент заңының 12
бабына сәйкес патентпен қорғалатын шешімдерді көлік құралдарының мұқтаждары
үшін, ғылыми зерттеу немесе эксперимент жүргізу үшін, төтенше жағдайларда
және табыс көзіне айналдырмай жеке мақсатта пайдаланудың барлық жағдайлары
патент иеленушінің айрықша құқығын бұзбайтын әрекеттер ретінде танылады.
Интеллектуалдық меншіктің келесі белгілері ол денесіздігі және
мінсіздігі. Интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің материалдық емес
екені жалпыға мәлім жағдай. Азаматтық-құқықтық мағынада мүліктік емес
дегенді білдіреді. Негізімен ол объектінің ақпараттық мәнінен туындайды.
Егерде, заттық құқық объектісі барлық жағдайда тек жеке-айқындалған зат
болса, интеллектуалдық меншік объектісі – мүліктік емес және сонымен
байланысты мүліктік құқықтардың кешені болып табылады.
Айтарлық, заттарды денелік (corporales) және денесіз (res in
corporales) деп бөлген классикалық кезеңдегі рим құқығының заңгерлері,
денесіз деп затты емес мәні бойынша құқықты білдіргендері болар. Осы бір
ойға негізделе отырып В.А. Дозорцев бұл объектілер (яғни, интеллектуалдық
меншік объектілері) – мүліктің құрамдас бөлігі болып табылады, мұнда объект
ретінде кіретін ашылған жаңалықтың, өнертабыстың т.б., өзі емес, ол,
ашылған жаңалыққа, өнертабысқа және т.б., қатысты құқық дейді.
Заттармен салыстырғанда құқық және міндеттердің денесіздігін түсіну
біздің ойымызша қиындық туғызбауы тиіс, себебі құқық – материалдық емес
санат болып табылады ғой. Демек, денесіздік дегеніміз интеллектуалдық
меншік құқығы объектілерінің жай-күйі және танылу нысанының сипаттамасы.
Заттық құқықтың объектілеріне қарағанда интеллектуалдық қызметтің
нәтижелері мінсіз сипатқа ие. Себебі, ғылым, техника туындылары – бұл
ғылыми және техникалық түсінігі немесе санатының белгілі жүйесі. Әдебиет,
көркем туындылары – бұл әдебиет және көркем туындылары образының белгілі
жүйесі. Мінсіздік – ол жүзеге асқан (объективтендірілген) нысанынан көрі,
қатысты құқықты пайда болуының қайнар көзін білдіреді. Яғни, авторлық,
патенттік құқық объектілері және ноу-хау мәнінде өнегелілік, әлеуметтік,
қисынды, ғылыми-техникалық немесе көркемдік-конструкторлық міндеттің мінсіз
шешімі екені анық. Мінсіздік немесе мінсіз шешім дегеніміз – ойластыру мен
ақыл-ой қызметінің нәтижесінде міндетті шешудің қандай да бір дәрежеде
болсын аяқталуы. Мінсіздік белгісі әр объектіде әр-түрлі дәрежеде
кездескенімен мұндай белгісі жоқ интеллектуалдық меншіктің объектісі
болмайды. Интеллектуалдық қызметтің нәтижелері басқа да материалдық емес
объектілер сияқты табиғи нысаны болмағандықтан, олар үшін амортизация
түсінігі, тозу дәрежесі, қасиетін жоғалту деген ұғымдар мүлдем
қолданылмайды. Алайда, моральдық тозу деген түсінік интеллектуалдық
меншіктің кейбір түрлеріне қолданылуы мүмкін, әсіресе өнеркәсіптік
қолдануда болатындарға. Ғылыми-техникалық саланың ілгері дамуы түрленімге
және жаңа объектінің пайда болуына жеткізеді. Бірақ, мұндай құбылыстың
өнер, әдебиет туындыларына қатысы жоқ. Л.Б. Гальперин және Л.А. Михайлова
бұл объектілердің құндылығы олардың теңдесі жоқ мәдениеттің жетістігі
екені, сондықтан құны жыл өткен сайын өсе береді деп дұрыс пікір жазған.
Ендігі белгі ол интеллектуалдық меншік объектілерінің құқық ретінде
қатаң заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы. Бұл белгі бойынша заттық
құқықпен тағы да бір ұқсастығы орын алады. Заттық құқыққа тиісті М.К.
Сулейменов олардың заңмен белгіленуі деп атайды.
Т.Е. Каудыровтың пікірінше, интеллектуалдық меншік құқығы
объектілеріне белгіленуі атты сөз келіңкіремейді, бұл объектілер заңмен
белгіленген жағдайда ғана пайда болады (басқа кезде пайда болмайды) деген
түсінік ойға келеді, дейді. Ғалым сауданың, техниканың, ғылымның дамуы
нәтижесінде пайда болған интеллектуалдық қызметтің нәтижелері құқықпен
қорғалады ма деген мәселе маңызды, сондықтан құқықтың қорғалуы деп
қысқаша атайды.
Біздіңше, бұл дұрыс айтылған, себебі интеллектуалдық меншік
объектілері тікелей нұсқаудың нәтижесінде емес адам шығармашылығының
нәтижесінде пайда болады. Алайда, Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің (бұдан әрі-ҚР АК) 125 бабында, азаматтық немесе заңды тұлғаның
шығармашылық интеллектуалдық қызметтiң нәтижелерiне және оларға
теңестiрiлген заңды тұлғаны дараландыру құралдарына, жеке немесе заңды
тұлғаның өзi орындайтын жұмысының немесе қызметiнiң өнiмдерiне айрықша
құқық кодексте және өзге де заң актiлерiнде белгiленген реттер мен тәртiп
бойынша танылады делінген. Белгiленген реттер мен тәртiптер ҚР АК 961
бабында нақтыланып көрсетілген, осы баптағы интеллектуалдық шығармашылық
қызметтің нәтижелері және азаматтық айналымға ќатысушыларды, тауарларды,
жұмыстарды немесе қызмет көрсетулердi дараландыру құралдары топтарының
тізімінде болмаса заңнамамен қорғалмайды.
Заңмен белгіленген жағдайда ғана қорғалуы белгісінің күшін, бүгінгі
күні құқықтық болмыста көріп отырмыз, әсіресе Қазақстан және Ресей елінде
домендік атауға (domain name) тиісті құқықтық режимі анықталмағандықтан, іс-
жүзінде көкейкесті мәселеге айналды. Біздің ойымызша, домендік атаудың заң
жүзінде мәртебесін анықтау қажет және де оны дараландыру құралына
жатқызудың негізі жеткілікті, бұл мәселеге қатысты салмақты дәйектерін біз
келтіргенбіз[1].
Келесі, интеллектуалдық меншік құқығының қатаң түрде аумақтық сипатта
болуы және уақытпен шектелуі. Интеллектуалдық меншікке құқық оның шыққан
елінде ғана танылады. Егерде, ел арасында екі жақты шарт немесе көпжақты
конвенциялар мен жасалған халықаралық келісімдер болмаса, басқа елде бұл
құқықтың бұзылуына тосқауыл жоқ. Қазақстандық тұжырымдамаға сәйкес меншік
құқығы уақыттық шартпен пайда болмайтын болса, интеллектуалдық меншік
құқығы бастапқыдан уақытша құқық ретінде пайда болады. ҚР Авторлық құқық
және сабақтас құқық туралы заңына сәйкес, авторлық құқық автордың бүкiл
ғұмыры бойы және қайтыс болғаннан кейiн 70 жыл бойы; ал, сабақтас құқықтар
алғашқы орындалудан немесе қойылымнан кейiн 70 жыл бойы күшiн сақтайды
делінген. ҚР Патенттік құқығы өнертабысқа инновациялық патент үш жыл бойы,
өнертабысқа патент жиырма жыл бойы, пайдалы модельге патент бес жыл бойы,
өнеркәсiптiк үлгiге патент он жыл бойы күшiн сақтайтын мерзімдерді
бекітеді.
Алайда, интеллектуалдық меншіктің барлық объектілеріне уақыттық
шектелім орнатылады деген, көзқараспен келісу қиын, мысалы, шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің нәтижелері тобына кіретін - ашылмаған ақпарат,
оның iшiнде өндiрiс құпиялары (ноу-хау) объектісіне уақыттық шектелім
қолданылмайды. ҚР АК 1017-бабының 4-тармағына сәйкес ашылмаған ақпаратты
қорғау құқығы АК 126-бабының 1-тармағында көзделген талаптар сақталған
жағдайда қолданыла бередi делінген. Бұл талаптарды ашылмаған ақпараттың
қорғау қабілеттілігін құрайтын критерийлер деуге болады. Бұлар яғни, үшiншi
жаққа белгiсiз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе потенциалды
коммерциялық құны, онымен заңды негiзде еркiн танысуға болмайды және
ақпаратты иеленушi оның құпиялылығын сақтауға шара қолданатын ретте,
қызметтiк немесе коммерциялық құпия болып танылса. Бұл талаптар яғни,
ақпарат үшінші жаққа белгілі болып қалмаса, ақпараттың коммерциялық құны
жойылмаса және коммерциялық құпиялылығы сақталып тұрса ашылмаған ақпаратты
құқықтық қорғау мерзімі жағынан шексіз қолданыла береді деген мағына.
Сонымен қоса, бұл мәселе төңірегінде интеллектуалдық меншік объектісі
ретінде танылатын азаматтық айналымға, тауарларға және қызмет көрсетулерге
қатысушылардың дараландыру құралы фирмалық атауды айтуға болады. Фирмалық
атауға құқықтың қолданылуы уақытпен шектелетіндей негіз жоқ. ҚР АК 1022
бабының 2 тармағына сәйкес фирмалық атауға құқықтың тоқтатылуы негіздеріне
– заңды тұлғаның таратылуы және оның фирмалық атауының өзгертiлуiне
байланысты негіздерді жатызады. Көрсетілген соңғы екі негізді – мерзімдік
сипаты жоқ, құқықтық уәкілі бар субъектілердің еркіне байланысты оқиғалар
санатына жататын негіздер деп сипаттағанымыз артық.
Сондықтан, автордың пікірінше, интеллектуалдық меншік құқығының барлық
объектілеріне уақыт шектелімі бірдей қолданылады деуге негіз жоқ сияқты.
Келесі ол, құқықты қорғаудың көптеген мүмкіншілігі атты белгі, бұл да
заттық құқықтан интеллектуалдық меншік құқықтың айырмашылығын анықтайды.
Заттық құқықты қорғауда виндикациалық және негаторлық талап деп аталатын
заттық-құқықтық талаптар қолданылады. Заттық құқықтың объектісі материалдық
зат болғандықтан, оны табиғи қалпында заңсыз иеліктен қайтарып алуға
болады. Интеллектуалдық меншікті қорғау үшін заттық-құқықтық талаптар
мүлдем келмейді, қорғау мүмкіншілігі тек қана міндеттемелік-құқықтық және
деликтік талаптардан тұрады.
Соңғысы, интеллектуалдық меншікті заттық құқықтан тағыда бір
ажырататын жағдайы бар ол, объектілерге иелену және құқықты бекітудің
арнайы нысаны бар белгісі. Заттық құқықта иелену, пайдалану және билік ету
сияқты құқықтық өкілеттер орын алады. Бұл өкілеттерді интеллектуалдық
меншік объектілеріне тиісті қолдануды айтсақ, мысалы, затты меншік иесі
немесе құқықпен уәкілетті адамдар ғана пайдаланады, ал, интеллектуалдық
меншік объектісі болып табылатын материалданылған идеяны саны шексіз
адамдардың пайдалануға құқықтары бар. Ендігі, затты иеленуге яғни iс
жүзiнде иеленудi жүзеге асыруға кедергі жоқ, алайда интеллектуалдық меншік
объектілеріне бұл өкілеттікті жүзеге асыру мүмкін емес.
Бұл мәселеге Т.Е. Каудыров ...иелену мүмкін емес, бір адам идеяға
монополия орната алмайды. Егерде ол материалдандырылған немесе айтылған
болса шексіз тұлғалардың иелігіне ауысып кетеді деген орынды және әділетті
жауап береді. Заттық құқықта билік ету құқығын жүзеге асырғанда меншік иесі
заттан айырылып есесіне құнын немесе басқа зат алады, ал интеллектуалдық
меншік объектісіне тиісті құқықты иеліктен айырса да құқық иесі сондай
әрекетті шексіз қайталауға толықтай құқығы сақталады, сондай-ақ сол құқықты
өзі еркін пайдаланады.
Енді интеллектуалдық меншік объектілері белгілерінің ішінен оны
азаматтық құқықтар объектілерінен анық ажырататын және негізгі құқықтық
табиғатын білдіретін белгісін анықтап көрсек. Біріншіден, ол нәтижесінде
интеллектуалдық меншік объектілері пайда болатын қызметтің (еңбектің)
ерекше сипаты. Бұл белгіні барлық авторлар бір ауызбен қолдайды.
Интеллектуалдық қызмет ол – материалдық-өндірісітік қызметтен айырмашылығы
бар ойластыру мен ақыл-ой қызметі, соның салдарынан оның құқықтық режимі де
белгілі бір ерекшелікке ие. Бұл белгі тек интеллектуалдық меншіктің
объектілеріне ғана тиісті. Екіншіден, интеллектуалдық меншіктің материалдық
емес сипаты. Шығармашылық қызметтің нәтижесі алғашқыда адамның ойында
қалыптасады, яғни субстанциясы материалдық емес. Алайда, материалдық емес
белгі ретінде азаматтық құқықтардың басқа да объектілерін сипаттағанда
қолданылады (АК 115 б. 3т.). Сондықтан бұл белгі тек интеллектуалдық
меншіктің объектілеріне ғана тиісті емес.
Келесі, интеллектуалдық меншіктің объективтендірілген нысаны.
Шығармашылық қызметтің нәтижесі адам қабылдайтындай белгілі бір материалдық
жеткізушіде (қағаз жүзінде, дискіде т.б.) болуы тиіс. Себебі, бұл белгі
интеллектуалдық қызметтің нәтижесін азаматтық айналымға қосудың міндетті
шарты (мысалы, идея азаматтық-құқықтық мәміленің объектісі бола алмайды)
болып табылғандықтан, осы объектілерге ғана тиісті.
Ендігі, интеллектуалдық меншік объектісіне тиісті белгі ретінде ол
авторлар немесе құқыққа иеленушілердің айрықша құқыққа ие болуын айтарлық.
Бұл белгі интеллектуалдық меншік объектілерінің барлық түрлеріне қатысты.
Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері мен азаматтық айналымға
қатысушылардың дараландыру құралдарын бір өзінде біріктіріп ұстайтын да
айрықша құқық.
Біздің ойымызша, интеллектуалдық меншік объектілерінің белгілерін
сипаттауда олардың интеллектуалдық меншік объектісінің тікелей өзіне ғана
қатысты және жалпы белгілері деп екі түрге топшалап жіктеудің ғылыми
тұрғыдан қажеттілігі жоқ емес. Сонымен қоса, интеллектуалдық меншік
құқығының уақытпен шектелуін белгі ретінде көрсеткенде онда – ашылмаған
ақпарат, оның iшiнде өндiрiс құпиялары (ноу-хау) және азаматтық айналымға
қатысушылардың дараландыру құралы – фирмалық атауды қоспағанда
интеллектуалдық меншіктің барлық объектілері мерзімдік сипатта қолданылады
деген ұстаным негізді болар.

1.2 Интеллектуалдық меншіктің негізгі институттары

Интеллектуалдық шығармаларға және оларға теңестірілген объектілірге
қатысты ерекше құқықтарға арналған Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің нормалары өзінің жиынтығы бойынша қазақстандық азаматтық
құқықтың ерекше саласын құрайды. Интеллектуалдық меншік объектілердің
жиындық көлемі бойынша және қайнар көздерінің жүйесі бойынша қарастырып
отырған азаматтық құқық саласы өзара тәуелсіз төрт институтқа бөлінеді.
Өзара ұқсас ерекшеліқтеріне қарамастан, әрбір институттың құқықтық
нормаларда көрініс тапқан өзіне тиесілі белгілері бар.
Ең алдымен Авторлық құқық пен сабақтас құқық ерекшеленеді. Бұл
құқықпен ғылым, әдебиет пен өнер, фонограмма, қойылым, эфирлік хабарларды
(сабақтас құқық) шығару және қолданумен байланысты қатынастар реттеледі.
Кейінне авторлық құқық деп аталатын екі құқықтық институттың бірігуі
сабақтас құқықтың пайда болуы мен қамсыздандырылуында автордың шығармашылық
құқықтарына бағыныштылығымен сипатталады, сонымен қатар жоғары аталған
құқықтарға байланысты қатынастар бір заңмен реттеледі.
Интеллектуалдық меншік құқығы саласына кіретін тағы бір институты болып
патенттік құқық табылады. Ол шығармаларды және маңызды өндірістік үлгілерді
қалыптастыру мен қолдануда пайда болатын мүліктік және олармен байланысты
жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді.
Қазақстанда тауар-ақша қатынастарының дамуына байланысты нарықтық
экономиканы дамыту барысында оның элементтері болып табылатын фирмалардың
атаулары, тауар белгілері, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған
жерлердің атаулары сияқты өндірістік меншік объектілері аса маңызды
элементтері болып табылады.
Тауар иеленушілері үшін шаруашылықтың теңдігін орнату, олардың
әрекеттеріне бәсекелік бастау мен оның нәтижелері үшін жауапкершілікті
көбейтуді енгізу, тұтынушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін
нарықты тауармен және қызметпен қамсыздандыру құқықтық тетіктегі (механизм)
кәсіпорын мен ұйымдардың, сондай-ақ олар өндіретін тауар мен қызметтің
лайықты дербестігін қамтамасыз етудегі объективтік қажеттілікті ескертеді.
Мұндай құқықтық тетік (механизм) азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы,
нақтырақ айтатын болсақ, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен олармен
өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты болып
табылады. Бұл құқықтық институт патенттік құқық сияқты өндірістік
меншікпен, яғни өндіріс сферасындағы жүзеге асырылатын ерекше құқықтармен,
сауда айналымы, қызмет көрсету т.б. байланысты. Қарастырып отырған
интеллектуалдық меншік институтының негізгі функциясы өндірушелірдің және
олардың тауарлар, жұмыс пен қызметтің тиісті дербестігін қамтамасыз ету
болып табылады.
Ғылым, әдебиет пен өнердің өнімі болып табылатын шығармалар, сонымен
бірге өндірістік үлгі мен модельдер шығармалары шығрмашылық әрекетінің
нәтижелерінің әртүрлілік қабілеттерін таусылтпайды. Солармен қатар
адамдардың шығармашылық қабілеті нәтижесінде пайда болатын басқа да
объектілер бар, олардың қоғам үшін аса зор маңызы бар, және де оларды
қоғамның тануы мен құқықтық корғауда мұқтаж болады. Авторлық құқық пен
патенттік құқықпен қорғалатын қарапайым объектілер, сонымен қатар азаматтық
айналым қатысушылардың дербестік құрал институтымен қатар, қазақстандық
азаматтық құқық селикциондық жетістіктердің, интегралды микросхемалардың
топологияларының, коммерциялық құпия ақпараттарының және интеллектуалдық
әрекеттің басқа да нәтижелерінің қорғауын қамтамасыз етеді. Аталған
интеллектуалдық әрекеттің нәтижелерінің дәстүрлі интеллектуалдық меншік
объектілерінен айырмашылығына сүйене отырып, оларды біртұтас құқықтық
институтына, яғни интеллектуалдық меншіктің дәстүрлі емес объектілерді
қорғау институтына жатқызуға болады.
Сонымен, азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы – интеллектуалдық меншік
құқығы – жоғарыда аталған төрт институт көлемімен сипатталған, олар:
авторлық құқық, патенттік құқық, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен
олармен өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты және
интеллектуалдық меншіктің дәстүрлі емес объектілерді қорғау институты.

2 ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ МЕНШІКТІҢ ҚОРҒАУЫ МЕН САҚТАЛУЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Интеллектуалдық меншік пен ерекше құқық ұғымдарының арақатынасын
талдау

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 115-бабында азаматтық
құқық объектілерінің ішінде интеллектуалдық шығармашылық қызметтің
нәтижелері де көрсетілген. Объектілердің осы түріне құқықтардың табиғатын
анықтауға қатысты заң ғылымында екі бағыт қалыптасқан. Бірінші бағыт,
интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелеріне құқықтарды затқа меншік
құқығымен теңестіруге негізделсе, екінші бағыт құқықтарды заттық құқықтарға
емес, керісінше ерекше сипатты құқықтарға жатқызуға негізделеді.
Бұл бағыттардың алғашқысы заңи әдебиетте проприетарлық тұжырымдама
(propriety – француз тілінен аударғанда меншік) деп аталады да, екіншісі
ерекше құқықтар тұжырымдамасы деген атқа ие болған.
Проприетарлық тұжырымдаманы жақтаушылар кез келген қызмет барысында, соның
ішінде интеллектуалдық шығармашылық қызмет барысында жасалатын игіліктерге
меншік құқығы орнатылуы тиіс деген идея негізінде, интеллектуалдық өнімді
жааушы субъектінің осы өнімге мүліктік және өзіндік мүліктік емес
құқықтарының қосындысын интеллектуалдық меншік деп атауды ұсынады.
Нәтижесінде, ХІХ ғасырдың аяғында интеллектуалдық меншік ұғымы мен оның
құрамдас бөліктері болып табылатын әдеби меншік және өнеркәсіптік
меншік ұғымдары әлемнің көптеген елдердің заңдары мен маңызды халықаралық
конвенцияларда кеңінен қолданыла бастайды.
Мәселенің бұлай шешілуіне және интеллектуалдық меншік ұғымын
құқықтық ұғымдар аппаратына енгізуге қарсы шыққан ерекше құқықтар
теориясының өкілдері, біріншіден, мерзімсіз болып табылатын және қандай да
бір аумақтық шектеулер қойылмаған меншік құқығынан өзгешелігі сол,
авторлардың, патент иелерінің және олардың құқық мирасқорларның құқықтары
әуел бастан уақыт бойынша және кеңістікте шектеулі, екіншіден, бұл құқықтар
меншік құқығын қоғауға арналған виндикалық және басқа да талаптардан өзге
құқықтық құралдармен қорғалатын ерекше құқықтар, демек материалдық емес
объектілерге жататын интеллектуалдық қызмет жетістіктері мен материалдық
заттардың құқықтық режимдерін теңестіруге болмайды, сондықтан
интеллектуалдық меншік терминін қолдану ғылыми тұрғыдан негізсіз деп
көрсетті.
ХІХ ғасырдың аяғында туындаған екі тұжырымдаманы ұстаушылардың
арасындағы бұл ғылыми дау бүгінде біршама бәсендеген. Өйткені, қазіргі
уақытта интеллектуалдық нәтижелерге құқық табиғатының екіқырлы екендігіне
ешкім шүбә келтірмейді және көзқарастар алшақтығы тек терминологиялық
мәселелер төңірегінде ғана қалған деуге болады. Шынында да шығармашылық
нәтижені жасаушының (автордың), бір жағынан, оны пайдалануға ерекше сипатты
құқығы болады және бұл құқық басқа тұлғаларға азаматтық құқықтық мәмілелер
арқылы немесе әмбебап құқық мирасқорлығы тәртібімен емін еркін беріле
алады. Мазмұны бойынша бұл құқық мүліктік құқықтар қатарына жатады және
абсолюттілігі мен жоғарыда айтылған, басқа тұлғаларға емін-еркін беріле
алатындығы тұрғысынан, шынында да, меншік құқығына ұқсас. Екінші жағынан,
авторға авторлық есімге құқық сияқты бірқатар өзіндік мүліктік емес
(моральдық) құқықтар да тиесілі болады және өздерінің табиғатына сәйкес бұл
құқықтар басқа тұлғаларға еркін беріле алмайтын, яғни иеліктен шығаруға
жатпайтын құқықтар болып табылады.
Әлбетте, аталған құқықтардың жиынтығын интеллектуалдық меншік
терминімен атау қазіргі уақытта шыртты түрде алынғаны түсінікті. Әйтсе де,
бұл терминнен мүлдем бас тартып, тілге тиек болып отырған нәтижелерге
қатысты тек ерекше құқықтар терминін пайдалануды немесе бұл терминдерді
заң актілерінде, ең болмағанда, синоимдер ретінде қатар қолдануды
ұсынушылар қатары әлі де аз емес.
Кеңес өкіметінің соңғы жылдарына дейін буржуазиялық институт ретінде
пайдаланудан бас тартылып келген интеллектуалдық меншік ұғымы қайта
оралған атаулардың бірі болып табылады. Ол КСРО-ның құқықтық кеңістігінде
алғаш рет 1990 жылы 6 наурыздағы КСРО-дағы меншік туралы заңда қолданыла
бастады.
Осы саланы зертеушілердің еңбектерінде интеллектуалдық меншікке
материалдық емес объектілерге жататын интеллектуалдық шығармашылық
қызметінің нәтижелеріне және оларға теңестірілген азаматтық айналымның
субъектілері мен объектілерін дараландыру құралдарына азаматтық құқық
субъектісінің өзіндік мүліктік емес және мүліктік құқықтарының кешені
(жиынтығы).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 125-бабында
интеллектуалдық меншік пен ерекше құқықтар категорияларын теңестіру
орын алған.
Бұлайша теңестіруді себептерге байланысты қателік деп қарастыруға
болады. Жоғарыда айтылғандай, интеллектуалдық меншіктің мүліктік
құқықтармен қатар өзіндік мүліктік емес құқықтардың да жиынтығы болып
табылатындығы белгілі. Ал, Азаматтық Кодекстің 964-бабына сәйкес, ерекше
құқық – интеллектуалдық меншік объектісін оның иесінің өз қалауы бойынша
кез келген әдіспен пайдалануға мүліктік құқығы болып танылады және
зерттеушілердің барлығы дерлік бұл құқықты интеллектуалдық меншік
объектісіне құқықтардың ішіндегі ең бастысы деп таниды. Әйтсе де, ерекше
құқық интеллектуалдық меншік ұғымы қамтитын құқықтар кешенінің бір
бөлігін ғана құрайтындықтан, бұл құқықтық конструкциядан өзіндік мүліктік
емес құқықтар тыс қалады.
Осы айтылғандардың негізінде АК-тің 125-бабы 2-тармағының
редакциясынан Ерекше құқықтардың... деген сөз тіркесін алып тастап:
Интеллектуалдық меншік объектісі болуы мүмкін интеллектуалдық шығармашылық
қызметтің нәтижелері мен дараландыру пайдалану ... деп беруді ұсынамыз.
Бұл орайда, интеллектуалдық меншік және ерекше меншік ұғымдарын
тең дәрежеде қарастырудың орынсыздығы Қазақстан Республикасы заңдарына ғана
қатысты екенін айта кеткен жөн. Мәселен, ерекше құқық Ресей мен
Өзбекстанның азаматтық заңдарында құрамына интеллектуалдық меншік
объектісіне өзіндік мүліктік емес құқықтармен қатар, мүліктік құқықтар да
енетін категория ретінде түсіндіріледі. Дәл осы секілді позиция ТМД
елдерінде Модельдік Азаматтық Кодексінде де бекітілген. Ал, Қазақстан
заңдары бойынша, жоғарыда айтылғандай, бұл категорияға тек мүліктік
құқықтар енеді.
Сонымен бірге, ерекше құқық деп тек мүліктік құқықтың танылатындығы туралы
Азаматтық Кодексте бекітілген ережемен Қазақстан Ғалымдарының бірдей келісе
бермейтіндігін айта кету керек. Бұл орайда, біз Т.Қаудыровтың: ...
мәселен, мүліктік емес авторлық құқығының ерекшелік сипаты бар (осы
туындыға немесе өнертабысқа басқа бір тұлғаның осы тәрізді құқығы жоққа
шығарылады). Кейбір субъективті құқықтардың кешені ретіндегі ерекше құқық
конструкциясының болуы бұл конструкцияға енбеген өзіндік мүліктік емес
құқықтардың ерекшелік қасиетінің болуына бөгет болмайды деген пікірімен
келісе отырып, терминологиялық тепе-теңдікті сақтау мақсатында
республикамыздың азаматтық заңдарына интеллектуалдық меншік және ерекше
құқықтар терминдерін тең мағыналы ұғымдар ретінде қолданбауды ұсынамыз.
Өндірістік құпияны басқа айналым қатысушыларынан сақтау шығармашылық
нәтиженің қорғаудың ең басты және ежелгі нысандарының бірі болып табылады.
Бірақ өндірістік меншік объектілермен байланысты құқықтық реттеу әрекеттері
соңғы жүз жылдықта заңшығарушы бәсекені бұзуға қарсы күрес жүзгізуді
бастағаннан кейін ғана пайда болды. Қазақстанда 70 жылға жуық әкімшіліқ-
жоспарлы экономиканың әрекет етуіне байланысты құқықтық реттеудің мұнадй
түрі болмаған. Өндірістік құпияны сақтау ең алғаш рет 04.06.1990 жылы КСРО-
ң кәсіпорындары туралы КСРО заңының негізінде пайда болды. Аталған заңның
33-бабына сәйкес Коммерциялық құпия дегеніміз - өндіріспен, технологиялық
ақпаратпен, басқарумен, зиян тигізуі мүмкін өнеркәсіптің қаржы және басқа
мәліметтерді тарату әрекеттерімен байланысты мемлекеттік құпия болып
табылмайтын құпияны айтамыз.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес коммерциялық құпия –
бұл Үшiншi жаққа белгiсiз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе
потенциалды коммерциялық құны болып, онымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.