Бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың қалыптасуындағы құқықтық негіздер

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 336.714:336.763 (574)
Қолжазба құқығында

АСИЛОВА аЙЖАН САРСЕНОВНА

Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтері және
олардың даму болашағы

08.00.10 – Қаржы, ақша айналысы және несие

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми

дәрежесiн алу үшін дайындалған диссертациясының

авторефераты

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009

Жұмыс Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде
орындалған

Ғылыми жетекшісі: − экономика ғылымдарының докторы У.М. Искаков

Ресми оппоненттер: − экономика ғылымдарының докторы
С.Ш. Әуелбаев

− экономика ғылымдарының докторы
С.Б. Мақыш

Жетекші ұйым: − Халықаралық бизнес университеті

Қорғау 2009 жылдың 18 қыркүйек күні сағат 14.00-де Т. Рысқұлов
атындағы Қазақ Экономикалық Университетіндегі экономика ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін іздену бойынша құрылған Д 14.02.01 диссертациялық
кеңесінің мәжілісінде өткізіледі, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы,
Жандосов көшесі, 55, 144 б.

Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық
Университетінің кітапханасында танысуға болады

Автореферат 07 тамыз 2009 жылы таратылды

Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, профессор Темірбекова А.Б.

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Институционалды инвесторлар жүйесінің
өзектілігі бір жағынан халық өзі тапқан табыстарын сенімді және табысты
жерлерге орналастыруға қызығушылық танытуымен, екінші жағынан
кәсіпорындардың сырттай мемлекеттік емес қаржыға қажеттілігінің өсуімен
анықталады. Институционалды инвесторлар негізгі делдалдардың рөлін
атқарады, яғни ұсақ инвесторлардың қаражаттарын жинақтау, инвестицияны
кәсіби басқарумен қамтамасыз ету, тәуекелді әртараптандыру, кәсіпорындарды
қаржымен қамтамасыз ету, кең массалық инвесторларға бағалы қағаздармен
тікелей емес, жанама түрде иемденуге мүмкіндік беру қызметтерімен
айналысады.
Бүгінгі таңда сыртқы шетелдік қарыз алудың шектеулілігі салдарынан ҚР-
ның банк жүйесінің даму қарқыны төмендеуде. Сондықтан екінші деңгейдегі
банктер қарызданудың ішкі нарығына, сондай-ақ неғұрлым көп мөлшерде
институционалды инвесторларды тарту үшін өзінің өнімдерін кеңейтуге және
жақсартуға үлкен көңіл бөлуде. Осыған орай, ағымдағы нарықтық үрдістерді
қолдау мақсатында институционалды инвесторлардың қызметін кеңейту
қажеттілігі туып отыр.
Жеке капиталды инвестициялаудың жаңа мүмкіншіліктерінің пайда болуына
байланысты елдің қор нарығының даму қарқыны, сонымен қатар қаржы
құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуымен байланысты Үкіметтің 2007-2009
жылдарға арналған Қазақстан Республикасы халқының инвестициялық мәдениетін
және қаржылық сауаттылығын дамыту бағдарламасы қабылданғанын айта кеткен
жөн. Бұл бағдарламаның басты мақсаты елдің экономикалық өсуі үшін халық
жинағын тартуды қамтамасыз ету және инвестициялық белсенділігін жоғарылату
болып табылады.
Бүгінгі таңда қолма-қол ақшаны үйде немесе банк депозиттеріне
орналастыру, сонымен қатар жылжымайтын мүлікке инвестициялаудан басқа
Казақстан қаржы нарығы уақытша бос ақша ресурстарын орналастырудың жаңа
балама әдісін, яғни институционалды инвесторлардың қызметін ұсынып отыр.
Бірақ институционалды инвесторлардың барлығына ортақ жалпы мәселе
институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметін басқару жүйесінің
жеткіліксіз дамуы. Инвестиция тартушы құралдардың жеткіліксіздігі
институционалды инвесторлар активтерінің табыстылығының төмендеуін күшейте
түсті. Бұны екі фактормен байланыстыруға болады: депозиттер мен барлық
бағалы қағаздар категорияларына қатысты табыстылықтың жалпы төмендеуі және
соңғы жылдар аралығында АҚШ долларына қатысты теңгенің ревальвациясы.
Бағалы қағаздар нарығында табиғаты жағынан нарықтық болып табылмайтын
келісімдер де бар. Бұл өз кезегінде институционалды инвесторлардың
инвестициялық портфелінің нақты табыстылығын анықтауда кері әсер етеді.
бағалы қағаздар нарығы толығымен қалай дамуы керек екендігі туралы бір
байламға келу үшін және оны ұйымдастыру мен қызметтерін жүзеге асырудың
жеке аспектілері бойынша ортақ келісімге қол жеткізу үшін нарықты кешенді
түрде зерттеу қажет. Ол үшін бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырудың
теориялық негіздері мен әдістерін, сонымен қатар оны реттеудің мәселелерін
талдау керек, соның нәтижесінен бағалы қағаздар нарығының тұжырымдамасын
жасап шығаруға және оның нақты үлгісін таңдап алуға болады. Сонымен бірге
бір жағынан, бос ақша қаражаттарының айтарлықтай бөлігі Қазақстан
азаматтарында, екінші жағынан, осы қаражатқа экономиканың өндірістік
секторының мұқтаж болуы шағын салымшылардың өз қаражаттарын ұжымдық
инвестициялау институттарына тартудың тиімді тәсілдерін іздестіруді талап
етеді. Мұндай жағдай салымның сақталу кепілдігі және институцоналды
инвесторлар қызметінде дағдарысты болдырмау сияқты тәсілдермен салымшыларды
тиімді қорғау жүйесін құруды қажет етеді. Қазіргі кезде бағалы қағаздар
нарығында тепе-теңдік сақталмауы, бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының
негізгі тобы болып табылатын жеке инвесторлардың құқықтары мен мүдделерінің
бұзылуы жиі кездесіп отыр.
бағалы қағаздар нарығында институционалды инвесторлардың қызметін
жетілдіру жолдарын іздеу, зерттеу маңызды рөл атқарады, себебі келешекте
осы бағыт экономикаға инвестициялық ресурстарды тартудың ең шешуші көзіне
айналмақ. Жоғарыда айтылған мәселелердің өзектілігі осы диссертациялық
жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды
Институционалды инвесторлардың қызметін дамытуды жандандырудың аса
маңыздылығы мен объективті қажеттілігі, олардың үлгілері нарықтық
шаруашылыққа және халықаралық стандарттарға сәйкес келтірілуі – зерттеу
жұмысының тақырыбын, оның мақсатын, мәселелерін және зерттеу бағытын
айқындауға септігін тигізді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Жұмыс тақырыбының оқу және
ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең. Жұмысты зерттеу барысында
шетелдік, ресей және отандық оқулықтар мен әдебиеттері пайдаланылды.
Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерін
қалыптастырумен байланысты ғылыми зерттеудің негізі әлемдік классиктердің
еңбектерінде көрініс тапқан. Бұл ғалымдар: В.А. Галанов, В.И.
Колесников, Л.Н. Красавина, Г. Марковиц, П. Самуэльсон, Б.Б. Рубцов, Д.
Тобин, У. Шарп еңбектерінде институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар
нарығындағы қағидаларына, функцияларына сипаттама берілген. Институционалды
инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерінің алатын рөлі
бойынша теориялық, әдістемелік және тәжірибелік зерттеулерге біраз
ғалымдардың еңбектері арналған. Қарастырылып отырған тақырып бойынша
зерттеулер қазақстандық ғалымдардың: Г.Т. Абдрахманова, А.А. Адамбекова,
С.С. Арыстанбаева, С.Ш. Әуелбаев, О.Б. Баймұратов, Д.Т. Бохаев,
У.М. Искаков, А.А. Ильясов, С.Ж. Интыкбаева, И.И. Исаев, П.Б.
Исахова, Б.А. Көшенова, С.Қ. Құлпыбаев, С.Б. Мақыш, В.Д. Мельников, Г.А.
Сейткасымов, А.К. Тургулова, Н.Н. Хамитов және т.б. Сонымен қатар, ресей
ғалымдары: Б.И. Алехин, Е.Ф. Жуков, Б.А. Колтынюк, К.С. Царихин және т.б.
еңбектерiнде де кездеседi. Дегенмен институционалды инвесторлардың бағалы
қағаздар нарығындағы атқаратын рөлі жан-жақты зерттелмеген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты
мемлекеттің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз ету үшiн институционалды
инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерінің теориялық-
әдістемелік, тәжірибелік жақтарын зерттеу және олардың даму болашағын
анықтау.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
– институционалды инвесторлардың қызметтерінің теориялық
аспектілерін зерттеу;
– институционалды инвесторлардың қызметтерін заңдық негізде
қарастыру;
– институционалды инвесторлар ерекшелігінің әлемдік тәжірибесін
зерттеу және пайдаланудың мүмкін жақтарын анықтау;
– Қазақстан Республикасы институционалды инвесторларының
ағымдық жағдайын талдау;
– институционалды инвесторлардың инвестициялық портфелінің
моделін құру;
– институционалды инвесторлардың қызметін республикада дамыту
жағдайларын және олардың жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасындағы институционалды
инвесторлар болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде институционалды инвесторлардың портфельдік
инвестициялауды жүзеге асыру үдерісінде пайда болатын экономикалық
қатынастар жиынтығы алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында
әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары,
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық
құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының институционалды
инвесторлар қызметін реттейтін Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық
актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Жолдаулары, ҚР
Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, Қазақстан
Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау
Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары,
журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау негізінде алынған
талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Экономиканың әртүрлі
салаларына уақытша бос ақша қаражаттары мен инвесторлардың тартылған
қорлары бойынша қызметтерді талдау негізінде олардың даму бағыттарын
жетілдіру жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып келесілер жатады:
– теориялық-әдістемелік және құқықтық зерттеудің негізінде
институционалды инвесторлар түсінігінің теориялық негіздері
нақтыланған;
– институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы
орны анықталып, инвестициялық портфельдің құрылымы
айқындалған;
– ҚР-ның бағалы қағаздар нарығында жинақтаушы зейнетақы қорлары
инвестициялық портфелінің оңтайландыру моделі ұсынылған;
– зерттеу негізінде институционалды инвесторлар қызметінің
қазіргі жағдайдағы күрделі мәселелері мен кедергі келтіретін
факторлары анықталған;
– бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың
инвестициялық қызметін белсендендіру жолдары ұсынылған.
Қорғауға шығырылған негізгі тұжырымдар:
– институционалды инвесторлар түсінігіне авторлық анықтама;
– бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың
портфельдік инвестициялау бағыттары;
– институционалды инвестор ретіндегі жинақтаушы зейнетақы
қорлары инвестициялық портфелін оңтайландыру моделі;
– институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы
күрделі мәселелер жүйесі;
– институционалды инвесторлар қызметінің мәселелерін шешу
бойынша шаралар кешені.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Диссертацияда келтірілген
негізгі ұсыныстар мен қорытындылар қазақстандық бағалы қағаздар нарығы мен
институционалды инвесторлар қызметтерін дамыту бойынша міндеттерді шешуге
бағытталған.
Зерттеу нәтижелерін бағалы қағаздар нарығын жетілдіруде пайдалана
алады, сондай-ақ қаржы және несие мамандарын дайындайтын жоғары оқу
орындарында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің қолданылуы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
тәжірибелік нәтижелері оқу үдерісіндегі типтік және жұмыс бағдарламаларын
жасауда, сондай-ақ Қаржы нарығы және делдалдары, Әлемдік қаржы нарығы,
Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу пәндерінен лекция және
практикалық сабақтар өткізгенде қолданылды. Диссертациялық жұмыс бойынша
негізгі нәтижелері келесі мерзімдік басылымдарда мақалалар түрінде: ҚазЭУ
хабаршысы, (2006); ҚазҰУ хабаршысы (2006); Альпари (2007) журналдарында
жарияланды, сондай-ақ, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда:
Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ
экономикалық университеті. 18-20 мамыр, Алматы, 2005); Бірінші Рысқұлов
оқулары (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті. 16-19
мамыр, Алматы, 2006); Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы (Т.
Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті. 19-20 қазан, Алматы,
2006); Үшінші Рысқұлов оқулары (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университеті. 19-24 мамыр, Алматы, 2008) баяндалып, жарық көрді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялынымдары. Зерттеу жұмысының негізгі ғылыми
қағидалары және нәтижелері жалпы көлемі 3,25 баспа табақты құрайтын 7
ғылыми мақалаларда жарияланды.
Диссертация құрылымы және көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
Негізгі бөлім

Институционалды құрылым экономикада екі рөл атқарады. Бір
жағынан, оңтайлы шешімдер қабылдау үшін шаруашылық қызметтерді
тоқтатады. Ал, екінші жағынан экономикалық қызметтерді шоғырландыру
құралы ретінде қызмет атқарады. Институционалды құрылым – бұл
экономикалық келісімдердің қатысушыларын біріктіруді қамтамасыз ететін
буын болып табылады.
Кейінгі 30 жыл ішінде институционалды инвесторлар ретінде танымал
болған ұйымдардың қарамағында қаржылық биліктің едәуір мөлшері шоғырлануда.
Институционалды инвестор түсінігін көбінесе практиктер қолданады. Кең
мағынада, институционалды инвесторлар – кез-келген типтегі қаржылық
делдалдар. Мұндай анықтама оларды жеке инвесторлардан ерекшелендіреді,
себебі жеке инвесторлардың портфельдерінен түскен табыс толығымен олардың
өздеріне тиесілі.

Сурет 1 – ҚР бағалы қағаздар нарығындағы институционалды
инвесторлардың жіктелінуі

Ескерту – автор құрастырған
Инвесторлар жұмсаған қорларына байланысы жеке және институционалды
инвесторлар болып бөлінеді. Біріншісі, меншікті қорларын инвестициялайтын
жеке және заңды тұлғалар болса, екіншісі, тек қана тартылған қорларды
инвестициялайтын қаржылық институттар.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, бағалы қағаздар нарығында
инвестициялық қорлар, сақтандыру компаниялары және жинақтаушы зейнетақы
қорлары институционалды инвесторлар ретінде қызмет атқарады.
Институционалды инвесторлардың қаржылық құралдарын инвестициялау
көздеріне келесілер жатады: зейнетақы қорларының жарналары, инвестициялық
қорлардың бағалы қағаздарының төлемдері, сақтандыру компанияларының
жарналары. Институционалды инвесторлар осы көздер есебінен Қазақстан
Республикасы және шетелдік нарықтың қаржылық құралдарын инвестициялауға
жұмсайды.
Институционалды инвесторлар туралы теориялық және құқықтық түрлі
көзқарастарды қарастыра келе институционалды инвесторларға келесідей
анықтама беруге болады:
Институционалды инвесторлар – заңды және жеке тұлғалардың
қаражаттарын жинақтайтын және инвестициялық кіріс алу мақсатында оларды
қаржылық құралдарға, соның ішінде бағалы қағаздарға салуды жүзеге асыратын
қаржылық-әлеуметтік институттар.
ҚР бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторларды
заңнамалық құқықтық қалыптасу негіздерін екі кезеңге топтастыруға болады:
1. Бағалы қағаздар нарығының қалыптасу кезеңі;
2. Институционалды инвесторлардың қалыптасу кезеңі.
Бірінші кезеңнің заңдары Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының
қалыптасуына негіз болды. Қазіргі уақыттағы күші бар заңдардың
жетілдірілуіне себеп болды.
Екінші кезеңнің заңдары институционалды инвесторлардың дамуына
келесідей заңдардың қабылдануына негіз болды: Акционерлік қоғамдар
туралы, Бағалы қағаздар нарығы туралы, ҚР-сында зейнетақымен
қамсыздандыру туралы, Сақтандыру қызметі туралы, Инвестициялық қорлар
туралы ҚР Заңдары.
Қазіргі кезде заңнамалық актілердің, соның ішінде бағалы қағаздар
нарығы туралы заңының және басқа құжаттардың қабылдануы бағалы қағаздар
нарығы мен оның инфрақұрылымының дамуы белгілі бір бағытта сипат алып келе
жатқанына болжам жасауға негіз болады. Сол себепті Қазақстанның бағалы
қағаздар нарығын игерудің жинақталған тәжірибесінің, оның нақты жағдайының,
сапалық және сандық сипатының жүйелік талдауын жасау қажеттілігі артып
отыр.
Бұл заңдарда институционалды инвесторлардың қызмет етуі, басқа нарық
субъектілерімен өзара байланысы, инвестициялау ерекшеліктері қамтылды.
Менің ойымша, бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлардың қалыптасуын,
аталуын және дамуының құқықтық негіздерін былай бөлу керек:

Бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың қалыптасуындағы
құқықтық негіздер

Сурет 2 – Бағалы қағаздар нарығындағы құқықтық
негіздер
Ескерту – автор құрастырған
Әлемдік тәжірибеде институционалды инвесторлардың ірі топтарына
сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. 2006 жылы
оларға институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген,
үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта
есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2006-2007
жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2,7 есе өсті,
нәтижесінде 2007 жылы 18,4 трлн долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы
зейнетақы қорларының үлесі – 37%, сақтандыру компаниясының үлесі – 23%, ал
инвестициялық қорлардың үлесі – 26% болды. Институционалды инвесторлардың
активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн
доллар) тұр.
Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында және
екінші деңгейдегі банктердің сенім бөлімшелерінде орналасқан. АҚш-та,
Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды
инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда.
Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі
институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен.
Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде:
Түркияда – 0,8%, Польшада – 3%, Мексикада – 6%, Венгрияда – 9%, Чехияда –
16% және Ресейде – 1,3% құраған (1-кесте).
Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің
басым бөлігін тұрақты проценттік бағалы қағаздарға салады. Сонымен қатар,
2005 жылдары акцияға инвестициялық салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-
тен артып, өте жоғары болғаны байқалған.
2007 жылы институционалды инвесторлар активтеріндегі акцияның үлесі
Ұлыбританияда – 65%, АҚШ-та – 50%, ал Швейцария мен Австралияда – 46%,
Голландия мен Францияда – 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды
инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша
ерекшеленеді.
Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың активтері 2007 жылы 3
трлн доллар болды. Франция мен Германияда – инвесторлардың активтері 1,5
трлн долларды, ал Голландия мен Австралияда – активтер 0,6 трлн долларды
құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда
– жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді.
Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты
себептерінің бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан
шетел валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып
табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік бағалы қағаздардың (МБҚ)
көпшілігі инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр.
Дегенмен, кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы
қорларының кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2008 жылы ЖЗҚ
біріктірілген инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ,
онда сапалық және сандық өзгерістер орын алды.

Кесте 1 – Дамыған мемлекеттердің институционалды инвесторларының активтері,
млрд доллар
мемлекеттер 2005 жылы 2006 жылы 2007 жылы

Институционалды инвесторлардың портфельдерін салыстырайық. Бұл жерде
салыстырылатын құрал ретінде мемлекеттік бағалы қағаздарды алдық, себебі
қор нарығының дамуының негізі корпоративтік бағалы қағаздар болып табылады.

Сурет 3 – Институционалды инвесторлардың портфелдеріндегі мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың үлесі, %

Ескерту – автор құрастырған

Енді институционалды инвесторлардың портфеліндегі келесі құрал акция
бағалы қағаз өзгерісіне тоқталатын болсақ, дағдарыс кезінде бағалы қағаздар
нарығының акция секторы басқа секторларға қарағанда үлкен өзгерістерге
ұшырады, осы секторда инвесторлардың қаражаттарының көп бөлігін жоғалтқан.

Сурет 4 – Институционалды инвесторлардың инвестициялық портфеліндегі
қазақстандық акциялардың үлесі, %

Ескерту – автор құрастырған

2007 жылы қазақстандық акция нарығы 100 млрд-тан 30-млрд долларға
дейін төмендеген. Яғни, дағдарыстан отандық нарықтың сомалық жоғалтулары 70
млрд долларға бағаланады. Сонымен қатар, нарықтың капиталдандырылуының
зардабын жеке эмитенттер негізінде қарастыруға болады. Кейбір жағдайларда
алып эмитенттер бойынша да 10-даған млрд долларға дейін есептелінген.
Мысалы, 2007 жылдың бас кезіндегі бағалармен салыстырғанда Kazakhmys PLC
компанияларының капиталдандырылуы шамамен 11,5 млрд долларға азайған,
Казкоммерцбанк пен Халық Банктің капиталдандырылуы шамамен 3,5 млрд
долларға және т.с.с.
Мұндай есептеулердің объективтілік маңыздылығы аз, өйткені нарықтың
капиталдандырылуы көлеміндегі қатерлер эмитенттің шаруашылық қызметіне әсер
етпейді деуге болады. Бұл эмитенттер акцияларды бірінші орналастырудан
кейін оларға ешқандай қатыстары болмайды. Барлық қатерлерді бірінші кезекте
екінші ретті бағалы қағаздар нарығында акцияларға қаражат салған
инвесторларға келеді. Сәйкесінше, егер қор нарығындағы негізгі қатерлерді
қарастырсақ, бірінші кезекте дағдарыстан кейін күрделене түскен
институционалды инвесторлардың жағдайына көңіл бөлу қажет.
Дағдарыс уақытында акцияларға активті түрде инвестициялаған ЖЗҚ болып
табылғанын 2-кестеде берілген мәліметтерден көруге болады. Дүниежүзілік қор
нарықтарының құлауының алдында, 2007 жылдың жарты жылдығында, өздерінің
инвестициялық портфеліндегі акциялардың үлесін өсірген жалғыз
инвесторлардың тобы – ЖЗҚ. Қалған инвесторлар осы кезеңде үлестік бағалы
қағаздарға деген салымдарын азайтқан, көбінесе акцияға инвестициялауды күрт
төмендеткен бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары. Олар 2007 жылдың
жарты жылдығының өзінде 10% азайтқан.

Кесте 2 – Қазақстандық бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының акцияға
салған салымдарының көлемі

1.01.2007 ж. 1.04.2008 ж.
млн тенгепортфельдегмлн тенгепортфельдег
і і
үлесі,% үлесі,%
ЖЗҚ (зейнетақы активтері) 210 521 17,62 250 757 18,67
шетелдік акциялар 20 759 1,74 73 613 5,48
қазақстандық акциялар 189 762 15,88 177 144 13,19
ЖЗҚ (меншік активтері) 3 289 15,04 3 218 10,67
шетелдік акциялар 0 0,00 0 0,00
қазақстандық акциялар 3 289 15,04 3 218 10,67
Пай инвестициялық қорлары 16 463 8,24 13 387 7,58
шетелдік акциялар 3 043 1,52 3 392 1,92
қазақстандық акциялар 13 420 6,72 9 995 5,66
Екінші деңгейдегі банктер 40 392 5,25 41 508 4,7
шетелдік акциялар 1 043 0,14 621 0,1
қазақстандық акциялар 39 349 5,11 40 887 4,6
Сақтандыру ұйымдары 2 951 1,84 5 742 2,96
шетелдік акциялар 0 0,00 0 0,00
қазақстандық акциялар 2 951 1,84 5 742 2,96
БҚН кәсіби қатысушылары 23 786 28,96 31 122 19,92
шетелдік акциялар 2 084 2,54 3 247 2,08
қазақстандық акциялар 21 702 26,42 27 875 17,84
Нарық қатысушыларының 297 402 76,95 345 734 64,5
портфеліндегі акциялардың
барлығы
соның ішінде:
шетелдік акциялар 26 929 9,95 80 873 30,53
қазақстандық акциялар 270 473 90,05 264 861 69,47
Ескерту – ҚҚА мәліметтері негізінде автор құрастырған

Қорыта келгенде, Қазақстанның ішкі экономикалық нарығын
инвестициялауда институционалды инвесторлардың ішінде жинақтаушы зейнетақы
қорларының үлесі жоғары болып табылады. Дағдарыс кезеңінде де ЖЗҚ өз
белсенділігін жоғалтпаған. Мысалы, акция нарығында өзге инвесторлардың
(бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының акцияға салымдары 10%-ке
азайған) белсенділіктері төмендесе, жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі
керісінше арта түскен. Бұл олардың инвестициялық саясаттарының
ерекшелігімен көзге түседі. ЖЗҚ инвестициялық нарықтағы үлесінің көп
болуының бір себебі, мұнда зейнетақы жарналарының негізінде жинақталынған
қаражаттарының көлеміне байланысты.
2008 жылғы 1 сəуірдегі жағдай бойынша мемлекеттік бағалы қағаздар
үлесі 320 319 млн теңге, немесе зейнетақы активтерінің жалпы көлемінің
25,57%-і болды. 2008 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша осыған ұқсас
көрсеткішке қатысты мемлекеттік бағалы қағаздар үлесі 32 098 млн теңгеге
немесе 9,11%-е азайды.
Қазақстан Республикасы эмитенттерінің корпоративті бағалы қағаздарының
көлемі 2008 жылғы 1-тоқсанда 44 759 млн теңгеге немесе 43,06%-ке өсті. 2008
жылғы 1 сəуірдегі жағдай бойынша ЖЗҚ жиынтық инвестициялық портфеліндегі
шетел эмитенттерінің мемлекеттік бағалы қағаздарының көлемі 37 045 млн
теңге (2,96%), қаңтар-наурыз аралығындағы өсу – 2 446 млн теңге (7,07%)
болды. Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарының үлесі
11,87 болып келеді, бұл осының алдындағы есепті кезеңнің осыған ұқсас
көрсеткішінен 3,17%-тік тармаққа жоғары.
Есепті күнге сақтандыру ұйымдарының жиынтық инвестициялық портфелінің
көлемі 166 715 млн теңге болды. Бұл ретте Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бағалы қағаздарының үлесіне 8,11%, ҚР эмитенттерінің
корпоративті бағалы қағаздарына – 36,63%, екінші деңгейдегі банктердегі
салымдарға – 40,71%-тен келеді.
Инвестициялық пай қорларының жиынтық инвестициялық портфеліндегі
негізгі үлесті үлесі акционерлік қоғам болып табылмайтын заңды тұлғалар
капиталындағы инвестициялар иеленеді, олардың үлесіне 135 499 млн теңге
немесе 58,72% тиеді, ал акционерлік инвестициялық қорлардың портфелінде
өзге активтер мен дебиторлық берешек басым – 59 700 млн теңге немесе
51,25%.
Екінші деңгейдегі банктердегі салымдар сəйкесінше 1,7% жəне 1,13%
болып отыр. ҚР эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздары
инвестициялық пай қорларының инвестициялық портфелінде 9,4%, акционерлік
инвестициялық қорлар портфелінде – 12,49%-ті иеленіп отыр. Шетел
эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарының ИПҚ-ның жиынтық
портфеліндегі үлесі қомақты емес – 1,3% болса, АИҚ-ның жиынтық портфелінде
10% болды.

Кесте 3 – Қазақстандағы институционалды инвесторлардың жиынтық
инвестициялық портфелінің құрылымы
Қаржы құралдары ЖЗҚ СК ИҚ
ИПҚ АИҚ
млн тг үлесі, млн тг үлесі, млн тг үлесі, %млн тг үлесі,
% % %
ҚР мемлекеттік бағалы қағаздары 320 31925,57 13 520 7,92 5 0,00 0 0,00
ҚР еурооблигациялары 0 0,00 0 0,00 0 0,00 0 0,00
Қаржы Министрлігінің бағалы қағаздары 266 18521,25 11 201 6,56 5 0,00 0 0,00
Ұлттық Банктің ноталары 54 134 4,32 2 319 1,36 0 0,00 0 0,00
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік бағалы 37 045 2,96 1 529 0,90 711 0,31 0 0,00
қағаздары
Тазартылған алтын 25 350 2,02 0 0,00 0 0,00
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы 148 68711,87 312 0,18 3 006 1,30 11 631 10,00
қағаздары, оның ішінде:
– акциялар 51 461 4,11 0 0,00 2 789 1,21 11 576 9,94
– облигациялар 97 226 7,76 312 0,18 217 0,1 55 0,05
ҚР эмитенттерінің мемекеттік емес бағалы 560 22044,71 61 071 35,78 21 688 9,40 1 899 1,63
қағаздары, оның ішінде
– акциялар 171 12513,66 2 952 1,73 13 173 5,71 451 0,39
– облигациялар, оның ішінде 389 09531,66 58 119 34,05 8 515 3,69 1 448 1,24
шетел валютасында номинирленген 2 539 0,20 - - - - - -
теңгеге номинирленген 386 55630,85 - - - - - -
Екінші деңгейдегі банктердегі салымдар 160 60912,81 71 702 42,00 3 917 1,70 1 322 1,13
Туынды бағалы қағаздар 692 0,06 - - - - - -
Инвестициялық қорлардың пайлары - - - - 266 0,12 279 0,24
Депозиттік қолхаттар - - - - 3 029 1,31 290 0,25
Кері РЕПО операциясы - - 22 578 13,22 7 996 3,47 817 0,70
Жер учаскелері - - - - 13 577 5,89 4 912 4,22
Жылжымайтын мүліктің салынып жатқан және қайта- - - - 14 697 6,37 12 944 11,11
құрылатын объект
АҚ болып табылмайтын заңды тұлғалардың - - - - 135 499 58,72 8 087 6,94
капиталындағы инвестициялық қордың
инвестициялары
Аяқталмаған құрылыс - - - - 946 0,41 0 0,00
өзге активтер - - - - 25 402 11 59 700 51,25
Жиынтығы: 1 252 100 170 712100 230 739 100 116 480 100
822
Ескерту – ҚҚА-нің мәліметтері негізінде автор құрастырған
Президенттің үкіміне сәйкес Қазақстан еліне Қазақстан 2015 жылға
дейін дамыған 50 елдер қатарына кіру Стратегиясы жолдауын іске асыру
бойынша Үкімет әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясын (ӘКК) құру
тұжырымдамасын бекітті.
Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы (ӘКК) Қазақстанның жеті
аймақтарында құрылады. Корпорациялар өз жұмыстарын Атырау, Алматы,
Қостанай, Ақтөбе, Қарағанды, Шымкент және Павлодар қалаларында бастайды.
ӘКК капитализациялау көздері ретінде қазіргі кезде республикалық және
жергілікті бюджетке аударылатын төлемдердің кейбір түрлерін (мысалы,
экологиялық) қолдану мүмкіншіліктерін қарастыру қажет. Мысалы, аумақтарда
жұмыс істейтін ірі компанияларды бюджетке төленетін төлемдерден босату,
берілген құралдарын ӘКК-ға салу негізінде. Өз кезегінде ӘКК оларды жаңа
жобаларға активтер ретінде қолданады. ӘКК капитализациялау моделін тиімді
іске асыру үшін бірнеше дайындық кезеңдерін жүргізу қажет. Бірінші бұл
табысталған активтердің нарықтық құнын бағалауды жүргізу. Ол үшін тәуелсіз
консалтингтік компания тартылады. Берілген активтердің нарықтық құны
бағалағаннан кейін олар ӘКК жарғылық капиталына өткізіледі. Әлеуметтік-
кәсіпкерлік корпорациясы Акционерлік қоғам формасында жұмыс істейді.
Сонымен қатар, бұл активтерді ӘКК-ға табыстау жоғары мамандырылған
менеджерлер, беделді консалтингтік компаниялардың икемді шарттарына
байланысты оларды басқарудың сапасын жақсартуға алып келеді.
Қазіргі кезде аумақтық даму институты ретінде жеті әлеуметтік
кәсіпорын корпорациясы өз қызметтерін жүргізуде – Сарыарқа, Ертіс,
Жетісу, Оңтүстік, Тобол, Батыс, Каспий.
ӘКК-ны құру бұл қазіргі аумақтық дамудағы маңызды құралдардың бірі,
және бүкіл ұйымдастырушылық мәселелерді шешуде жергілікті үкімет
органдарынан максималды жәрдемдесуді қажет етеді.
ӘКК-ны құрудың негізгі мақсаты – елдің аймақтарында мемлекеттік даму
институттарымен бірге қаржы ресурстарына және жоғарғы технологияларға қол
жеткізу мүмкіншілігін жасау жолымен шағын және орта бизнестің дамуын қолдау
(аймақтық бизнес-құрылымдар).
Институционалды инвесторлардың инвестициялық портфеліне жаңа
инвестициялау объектісін енгізу қажет. Жаңа инвестициялау объектісі – ӘКК.
ӘӘК-ға қаржы жұмсау келесідей деңгейде қарастырылады:

Кесте 4 – Институционалды инвесторлардың ӘӘК-ға қаржы жұмсау құрылымы

Институционалды Нарықта алатын орны ӘӘК-ға инвестициялау
инвесторлар нормасы
ЖЗҚ І 30%-тен жоғары болмауы
керек
СК ІІ 20%-тен жоғары болмауы
керек
ИҚ ІІІ 15%-тен жоғары болмауы
керек
Ескерту – автор құрастырған

Қазақстандағы нарықтық жүйенің қарқынды дамуы еліміздегі
институционалды инвесторлардың қызметін жетілдіруге әкелді. Дегенмен, әр
саланың өзіне тән болып келетін шешуші проблемалары бар. Сол сияқты
институционалды инвесторлардың алдында бірқатар мәселелер туындап отыр.
Ең негізгі мәселелердің бірі өтімді, әрі сапалы қаржылық құралдардың
жетіспеушілігі болып табылады. Соңғы жылдардағы жалпы экономикалық өсудің
негізінде жұмысбастылық жағдайларының жақсаруына орай, зейнетақы,
сақтандыру жинақтарының еселеп өсуіне мүмкіндік туындады. Соған байланысты
зейнетақы, сақтандыру жинақтарын орналастыру жағдайын оңтайландыру қажет.
Соңғы кездері бірқатар мемлекеттік мекемелердің бағалы қағаздарын
қор нарығына шығарғанымен, бұл қаржылық құралдардың жетіспеушілік жағдайын
жоя алмайды. Сонымен бірге отандық қор нарығындағы институционалды
инвесторлардың активтері инвестицияланатын бағалы қағаздардың
табыстылығының сенімді, әрі өтімді бағалы қағаздар жетіспеушілігі
жағдайында төмендеу үрдісі байқалады. Соған байланысты ұлттық валютада
еркін қаражаттардың көп бөлігін Қазақстан институционалды инвесторлардың
әртараптанбаған портфелін құру арқылы инвестициялап жатыр. Оның негізгі
бөлігін табыстылығы төмен мемлекеттік бағалы қағаздар алады, бірақ
мемлекеттік бағалы қағаздарды тәуекелдік сипатынан қарастырсақ, олар ең
тартымды қаржылық құрал болып саналады.
Қаржылық құралдардың жетіспеушілігіне үлестік (акция) бағалы
қағаздар нарығының белсенділігінің төмендігі мен Қазақстан компанияларының
капитализациялануының төмен қарқынмен өсуі әсерін тигізіп отыр.
Ел экономикасында акция нарығының рөлі төмен. Сонымен қатар,
кәсіпорындардың көпшілігі өндірісті модернизациялау үдерісін жүргізуде
қаржы тартудың көзі ретінде бағалы қағаздар нарығының артықшылығы өз
деңгейінде бағаланбай отыр.
Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін инвесторлар талғамына сәйкес портфель
құрылымын оңтайландыруға портфельдік инвестициялаудың экономикалық
математикалық әдістерін қолдану қажет.
Қазіргі таңда экономикалық теория қаржы нарығында инвесторлар тәртібін
портфель теориясы деп атайды. Бұл теорияның негізін қалаушылар американдық
экономистер, теорияны дамытуға әр жылдары Нобель сыйлықтарының иегерлері
үлкен үлестерін қосты. Соның алғашқысы болып Д. Тобин оңтайлы
инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және сәйкесінше есептің әдісін
өңдеді. Тобин тұжырымдамасының негізгі мағынасы келесідей: инвестор өз
қызметінде қаржы нарығында екі балама мақсат қойды – тәуекелді минималдау
және табысты максималдау.
Әртараптандыру әдісі Марковиц-Тобиннің инвестициялық портфельді
оңтайландыру теориясына және Шарптың бағалы қағаздар нарығының тепе-теңдік
моделіне негізделеді (әдебиеттерде Шарп моделі CAPM – Capital Asset Pricing
Model – капитал салудың бағаны қалыптастыру моделі) және әлемдік
инвестициялау тәжірибесінде кеңінен қолданылады.
Портфель теориясының негізін қалаушы америка экономисі Д. Тобин, алғаш
рет оңтайлы инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.