Өндірісті кенейтуге бағытталған инвестициялар
Мазмұны
КІРІСПЕ 5
1 ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ СТРАТЕГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ 7
1.1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ 7
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫНЫҢ АНАЛИЗІ 21
2.1 ҚАЗАҚСТАНДА ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУ ЕКПІНДЕРІ 21
2.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ ҚАЛПЫ 29
2.3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ОРЫНДАЛУ ТИІМДІЛІГІ 32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРДЫҢ ДАМУ 36
ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚАРЖЫЛЫҚ ИНСТИТУТТАР: ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРДЫҢ ОРЫНДАЛУ 36
ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
3.2 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ – ИННОВАЦИЯЛЫҚ 42
СТРАТЕГИЯНЫҢ ДАМУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасының инвестициялық
стратегиясы және оны шешу проблемалары. Инвестициялық стратегияны
қалыптастыру сауалдары қазіргі жағдайда өте маңызды іске айналып, күн
тәртібіндегі негізгі мәселелер қатарынан орын алады. Бұл позицияларға
сүйіне отырып, талқылауға ұсынылған мәселе актуалды болып табылады.
Зерттеу пәні – инвестициялық стратегиялардың даму факторлары,
теориялық, тәжірибелік аспектілері.
Курстық жұмысының мақсаты – инвестициялық стратегияның теориялық,
тәжірибелік қыр-сырларын қарастыру, құрылымына назар аудару, үрдісін
бақылау.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының инвестициялық
стратегиялардың теориялық негіздері қаралған.
Екінші бөлімде инвестициялық қызмет дамуының талдауы қаралған. Осы
талдау нәтижесінде инвестициялық стратегияны толық жетілдіру бағыттары
жұмыстың үшінші бөлімінде негізделген.
Қорытынды бөлімінде берілген талдаудың нәтижесі бойынша инвестициялық
стратегияның жүзеге асырудың негізгі бағыттарының ерекшеліктерін көрсетім.
Бүгінде Қазақстан кәсіби мемлекеттік қызметтің жаңа кезеңінде.
Қазақстан халқына жолдауында Президент Н.Назарбаев былай деп атап өткен
болатын: “Біздің міндет – Қазақстан үшін тиімді, оңтайлы басқару құрылымын,
мемлекеттік басқару жүйесін құру; Сонымен бірге бұл құрылымның нарықтық
экономикаға тиімді, қолайлы болуын ойластырғанымыз жөн...” (“Қазақстан -
2030” стратегиясы”: барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі, әл-
ауқатының жақсаруы үшін).
Кез келген мемлекеттің берік экономикалық дамуы инвестицияларды
тиімді және рәсімді пайдалануға, қолайлы инвестициялық хал – ахуалын
жасауға бағытталған біріңғай және ойластырылған инвестициялық саясатсыз
мүмкін емес. Осыған байланысты, шетелдік инвестициялардың ролі жоғары бола
тұрса да, ұлттық (отандық) инвестициялардың көмегімен ғана елеулі
нәтижелерге жетуге болмайтынын мойындау керек, өйткені шетелдік капиталды
ел экономикасына жұмылдыру жекелеген инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы атқарылуда, шашыраңқы сыпат алып отыр, атап айтқанда, шетелдік
инвесторлар тек инвестицияландыру объектілерін таңдап алады, ал
экономиканың қалған салалары мен секторлары назардан тыс қалады. Осының
бәрі мынаған әкеп соғады: экономиканың кейбір салалары дамиды, екінші бір
салалары, керісінше, құлдырай түседі. Жалпы алғанда, шетел инвестицияларын
жұмылдырудан жалпы экономикалық тиімділік экономиканың негізгі
салаларының кешеңдеп қалу есебінен төмендейді.
Инвестициялық саясат инвестициялық үрдістерді қалыптастыра отырып,
елдің дамуының экономикалық және әлеуметтік дамуын анықтайды. Инвестициялық
саясат бір жағынан өндірістік үрдістермен іске асады, басқа қырынан оларға
әсер береді. Тар шеңберде инвестициялық саясат Ұлттық негізді ғана
қамтымайды, білімнің басқа да салаалрында (мысалы, математика, физика,
химия, экономика), негізінен инвестициялық сала көптеген аксиомалар мен
дәлелдемелерді құрайды, ол жүйе кез келген экономикалық жүйеде қолданылады.
Кез келген ұлттық шаруашылықта – дамыған немесе дамушы жүйеде, капитал
бағасы пайызбен анықталады, ұсыныс пен сұраныс қатынастарына баланысты
немесе кірістің ұлғайюы тұтынудың төмендеуі мен жинақтаудың ұлғайюына
әкеледі. Алайда, экономикада принципті айырмалар орын алған: инвестициялық
қатынас субъектілері ретінде қоғам мүшелері адамдар өзіндік салт-дәстүр,
ұлттық менталитетіне сәйкес ат салысады.
Ұлттық немесе мемлекеттік инвестициялық саясат мемлекет пен шаруашылық
субъектілері арасындағы өндірістік қатынастар жиынтығы, өндіріс жағдайына
алмастыру, реттеу, тұтыну үрдістеріне қатысты. Мемлекеттік инвестициялық
саясатты қалыптастыру инвестициялық стратегиялар мен тактикаларды әзірлеуге
алғышарт. Олар негізгі, өзара байланысты және өзін-өзі толықтыратын ұлттық
инвестийиялық саясат элементтерін құрайды. Қосалқы инвестициялық мемлекет
стратегиясы ретінде міндетті түрде ірі масштабты жүйені тануға болады және
іс - әрекеттер бағыты айқындалады, шектеулі инвестициялық ресурстарды
шағындау жолымен белгілі бір мерзімге алға қойылған мақсатқа жетуге
итермелейді.
Қазақстан Республикасында инвестициялық қолайлы ахуал туындату үшін
инвестициялар түрлерін ынталандыру, кеңейту, жаңғырту, өндірістерді жаңа
жұмыс орындарын көбейту, бұрынғы орындарды сақтау сияқты мәселелер
міндет етіп қойылуда.
Инвестициялардың пәрменділігін қамтамассыз етудің негізгі
факторларының бірі оларды заңмен нығайту, инвестициялық заңнаманың
дамыған жүйесі мен инвестициялық қатынастарды реттейтің құқықтық нормальды
жүзеге асырудың пәрменді миханизмін жасау болып табылады.
Мемлекеттік инвестициялық саясатты жүргізу индустриалды – инновациялық
стратегияны қолдау да бірсыпыра шараларды назарға ала отырып, мемлекеттік
инвестицияны шикізатты емес өндіріске тарту мақсаты көзделеді.
Тұтастай алғанда, инвестициялық ахуалдың мақсаты бағытталуын
жақсартып, жаңа инвестицияларды тарту, мемлекеттік қолдаудады күшейту
негізгі мән – мағынаға ие болды.
1 Инвестициялық стратегияның теориялық негіздері
1. Инвестициялық стратегияның ұғымы мен мәні
Инвестиция – бұл экономиканың алуан түрлі салаларына ұзақ мерзімді
капитал салымы.
Инвестицияның тура нақты түрлері - өндіріс орнына жаңа техникалық
жабдықтар алуға және қаржылық салым акциялар мен мемлекеттің құңды
қағаздарын сатып алу үшін жұмсалады. Бірінші жағдайда өндіріс – инвестор
қаражатын сала отырып, өзінің өндірістік капиталын ұлғайтады. Екінші
жағдайда инвестор өз қаржылық капиталын арттырады, дивидендке ие болуы –
құнды қағаздар кірісі деп саналады.
Бұдан басқа инвестицияның тура және жанама түрлері бар. Қазақстан
Республикисының “Тура инвестицияларға мемлекеттік қолдау” Заңы тура
инвестицияны былайша ерекшелендіреді. Қазақстан Республикисының суверенді
гарантияларына негізделген түрінен басқа инвестицияның барлығы осыған
жатады. Жанама инвестиция портфельдік салым, бағалы қағаздар, мүліктік
құңдылықтар жатады. Мысалы: инвестор акцияны бірлесімді қордан сатып
алады, ол түрлі фирмалар тарапынан ұсынылуы мүмкін. Сатып алған соң,
инвестор жеке компанияның активтеріне белгілі бір талаппен емес, құңды
қағаздар портфеліндегі үлес барысында жақындай алады.
Инвестициялаудың басқа формалары – жер үлескілерін иелену, мүліктік
құқықты иелену, өнеркәсіптік меншіктік ауыстыру құқығы лицензиясына ие
болу, жаңа технологиялар құжатына ие болу, пайдалы модельдер және
өнеркәсіптік үлгілер , тауар белгілері, фирма атаулары, өнім
сертификаттары мен өндірісті технологияландыру, жерді пайдалану құқығына ие
болу.
Инвестицияның негізгі типтері.
Кез келген фирманың іс - әрекетінің маңызды саласы – инвестициялық
операциялар, яғни ақша қаражатын жобаларды іске асыру үшін салу фирмаға
пайда әкелу.
Коммерциялық тәжіребеде инвестицияның келесі типтерін бөле көрсетуге
болады:
– физикалық активтерге инвестициялар;
– инвестициялар – ақша активі ретінде;
– инвестициялар материалдық емес активтер үшін.
Физикалық активтер ретінде өндірістік орын – мекемелер машинаның кез
келген түрі және құрал – жабдықтар түрлері.
Ақшалай активтер ретінде – басқа физикалық және заңды тұлғалардан ақша
сомасын алу құқығы. Бұл банктегі депозиттер , облигациялар, ақша, несие
және тағы басқасы.
Материалдық емес активтер қатарына – персоналдар біліктілігін көтеру,
білімін арттыру, сауда заңдарын жарыққа шығару, өнеркәсіптік меншікті
иелену құқығын алу, пайдалы модельдер мен өнеркәсіптік үлгілер құжатына
иелік ету, өндіріс технологиясы мен өнімдеріне сертификаттар алу, жерді
пайдалану құқығына ие болуы.
Инвестицияларды өрістету жүйесіне өндірістік ресурстарды көбейту,
жандандыру, экономикалық өсудің жоғары қарқының қаммтамассыз ету жатады.
Инвестициялар – өндіріс үрдісіне қаржылай, материалды-заттай капитал
салымы, негізгі мақсат кіріске ие болу, материалды, материалдық емес
активтерді тарту.
Маңызды тұсы инвестициялар өздігінен өзі белгілі бір экономикалық
тиімділікті қамтамассыз ете алмайды, егер оған қатысты үрдістер орын алып
отырмаса, инвестициялық үрдісті экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде
қарастыруға болады, инвестициялық қаражат көзін қолдауға, кеңейтуге
бағытталған. Бұдан келіп шығатыны, инвестициялық үрдістің экономикалық мәні
инвестициялық ресурстардың материалдық байлық пен қоғамдық игілікке
айналуына ұйытқы болу.
Инвестициялау үрдісін мына сызба түрінде беруге болады “инвестициялық
ресурстар - өндіріс факторлары – инвестициялық іс - әрекет
өнімдері”.Бірінші кезенде инвестициялық ресурстар кәсіпкерлік бастамалар
алғышарты және басқару өндіріс факторларына айналады. Әрі қарай,
факторлардың инвестициялық - өндірістік үрдіске тартылуынан инвестициялық
әрекет өнімі құралады. Инвестициялық өндірістің трансформациясын
қамтамассыз ету екі жақты амалмен іске асады немесе қаржылық құрал –
жабдықтар, инновациялық және әлеуметтік салалар арқылы жүзеге асады.
Инвестицияны нақты активтерге жіктеу. Инвестицияны нақты активтерге
әзірлеу, талдау инвестициялардың тегіне де қатысты, өндірс міндетін қай
түрімен шешуге болады деген мәселе назарда болады. Осы ұстаным негізінде
инвестицияны келесі топтарға жіктеуге болады:
– Тиімділікті арттыру инвестициялары. Олардың мақсаты жабдықтарды
алмастыру негізінде фирма шығынын азайту, персоналдарды оқыту,
өндірісті қолайлы жағдайы бар тиімді аймақтарға орнықтыру.
– Өндірісті кенейтуге бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялаудың
міндеті – тауар шығару мүмкіндіктерін кеңейту.
– Жаңа өндірістер құруға арналған инвестициялар. Бұл инвестициялар жаңа
өндірістердің құрылуын қамтамассыз етеді.
– Мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатындағы инвестициялар. Инвестицияның бұл түрі өндірістін билік
иелері талаптарын орындауы тиіс кезінде өнім қауіпсіздігін сақтауда,
яғни менеджментке қатысты іс - әрекеттерде қолданылады.
Толық ғылыми – техникалық саламен қатар өндірістік циклды да
инвестициялауға болады, оның элементтері: ғылыми зерттеулер, жобалық
құрастырушылық жұмыстар, өндіріс құрылымын кеңейту, жаңа өнім шығару мен
жаңа өндірісті ұйымдастыру.
Инвестициялаудың нысандары бөлінеді:
– жобалар аясы (шығын жобалар, мега жобалар);
– жобалар бағыты (коммерциялық, әлеуметтік мүддеге байланысты);
– инвестициялық кезен мазмұны мен ерекшелігі;
– мемлекеттік араласу барысына;
– салынған қаражаттың өтелу деңгейі.
Шығын жобалар ауқымы жағынан шығын қарапайым. Америка тәжребесінде
капитал салымы 10-15 млн. долларды құрайды, еңбек шығындары 40-45 мың
(сағат көлемімен). Шығын жобалар типтерінің үлгілері: тәжіребелік -
өнеркәсіптік қондырғылар, шағын өнеркәсіптік өндіріс, өндірісті
модернизациялау.
Мегажобалар – мақсатты бағдарламалар, өзара байланысты көп жобалар
бірлігі, бір мақсатқа жұмылдырылған. Бұндай бағдарламалар халықаралық,
мемлекеттік, ұлттық, аймақтық, салааралық, салалық, аралас болып бөлінеді.
Ереже бойынша, бағдарламалар басқарудың жоғары деңгейлерінде қолдау табады:
мемлекеттік, облыстық, муниципалды тағы басқасы.
Мегажобалар ерекшеліктері:
– жоғары құңдылық – 1млрд. долларға жуық және одан да жоғары;
– капиталсыйымдылығы – қаржыландырудың дәстүрден тыс түрлері
қолданылады;
– еңбек сыйымдылығы – жобалауға 2 млн. сағат. Құрылысқа 15-20 млн.
сағат;
– жобаны іске асыру ұзақтығы 5-7 жылға дейін;
– басқа елдердің араласу қажеттілігі;
– инфрақұрылымның жоғары ерекшеліктері;
– аймақтың әлеуметтік және экономикалық барысына әсері.
Өзінің әлеуметтік – экономикалық потенциалын дамыту, сақтау өндірістің
шаруашылық әрекеттерінің маңызды қыры. Осы бағыттағы өндіріс іс - әрекеті
инвестициялық деп аталады. Қазақстан Республикасының “Тура инвестицияларды
мемлекеттік қолдау” Заңына сай инвестициялық әрекетке кәсіпкерлік
жұмыстары да енеді.
Инвестициялық іс - әрекет субъектісі – инвесторлар, сұраныс берушілер,
жұмыс орындаушылар, инвестициялық іс - әрекет нысандарын пайдаланушылар,
жеткізушілер, заңды тұлғалар және тағы басқасы. Заказ берушілер инвесторлар
немесе физикалық, заңды тұлғалар болуы мүмкін. Өкілетті инвесторлар
инвестициялық жобаларды іске асырады, басқа инвестициялық үрдіс иелерінің
кәсіпкерлік әрекеттеріне араласпайды.
Инвестициялық рекет субъектілері – физикалық не заңды тұлғалар сонымен
бірге шетелдік, мемлекеттік және халықаралық ұйымдар. Инвесторлар
инвестицияның меншікті тартылған формаларын мақсатты орындалуын жүзеге
асырады.
Инвестициялық іс - әрекет нысандары пайдаланушылар – инвесторлар,
физикалық заңды тұлғалар, мемлекеттік және муниципалды органдар, шетел
мемлекеттері және халықаралық ұйымдар.
Инвестициялық әрекет субъектілері инвестициялық сферада әрекет етеді.
Бұл кезенде инвестиция тәжіребелік тұрғыда іске асады. Инвестициялық сфера
құрамына енеді:
– құрылыс саласы, өндірістін осы саласына жұмсалатын инвестициялар;
– инновациялық сфера, ғылыми – техникалық өнім өндіріледі және
интеллектуалды потенциал іске араласады;
– қаржы капиталайналымның саласы.
Өндірістердің инвестициялық іс - әрекеті Қазақстанда мына Заңдар
негізінде реттелінеді: “Тура инвестицияларды қолдау”, “ҚР Президентінің
асарлығына өзгертулер мен толықтырулар еңгізу”, “Салық және басқа да
міндетті төлемдер туралы”, “Шетел инвестициялары хақында”, сонымен бірге
“Банкроттық туралы”, “Құндықағаздар нарығы туралы”, ҚР-ның инвестициялық
қорлары жайында” және басқа да нормативті актілерге сүйеніледі.
Нарықтық экономика жағдайында есепке алудың маңызды нысаны – қаржылық
салым, яғни бағалы қағаздар алу үшін өндірістін шығыны, өндірістердегі
үлестік араласу, қарызға байланысты міндеттемелер. Қаржылық инвестиция
мақсаты – кіріс иелену және капиталды құңсыздықтан қорғау. Ереже бойынша
инвестициялар кредит берушімен, оның қызығушылықтарымен де байланысты.
Капиталдың ұсынылу формасына және кіріс ыңғайна қарай бағалы қағаздар екі
түрге бөлінеді. Қарыз түріне ыңғайланған құнды қағаздар актив салымы бола
отырып тиісті мөлшерде кіріс көзін иеленгеннен кейін лайықты сомасын
қайтарады.
Инвестор қарыз түрінде қаржылық негіздерге мысалы, облигация түріне ие
болса, ол сол облигацияны шығарушыларға белгіленген мерзімде пайыздық
көрсеткішін өтеп отыруы тиіс.
Капиталға араласу, қаржылай салым компанияның капитал үлесіне деген
құқықтық негіздерге бойлап, терең тануды қажет етеді. Іскерлік салым құнды
қағаздарды иелік ету формасында немесе белгілі бір мүлікке меншіктік
қатынаста реттелінеді. Инвестор құнды қағаздарды, акцияларды сатып ала
отырып, компания капиталының деңгейіне әсер береді.
Опциондар қарыз түріндегі, үлес түріндегі де жабдықтарға енбейді, бұл
құнды қағаздар инвесторға басқа бағалы қағаз бен активті алдын ала
ынғайланған бағаға сатып алуына мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздардың әр тобының алуан қыры бар және нарық қоры
заңдылықтарына негізделенеді.
Отандық нарықтық айырмашылығы сол, бағалы қағаздарды принципті тұрғыда
үш ірі топқа бөлу (акциялар, қарызға негізделген және өндірістік формасы)
арқылы дамыған елдерге қарағанда тауар қоры ассортиментінің аздығын
көрсетеді.
Акциялар иелік етушінің белгілі бір меншікке құқығын қамтамассыз
етеді. Акция қызметі – акционерлік қоғамдар құру, мемлекеттік өндірісті
сатып алу, компанияның жарғылық капиталын арттыру. Акция иелері акционерлік
қоғам мүлкінің бір бөлігінің құқықты иеленушісі енеді. Акцияларды шығара
отырып, акционерлік қоғам ірі инвестициялық жобаларды іске асырады, ол
акционерлер дивидендке ие болады, дамудың стратегия мен қаржылық күшіне
орайластырылады. Қаржылық белсенділікте және қоғамның белсенді іс -
әрекетінде акция иегерлері өсіп отырған дивидедтер есебінен бағалы
қағаздарға деген алғашқы салым мөлшерлері ұлғайтылады.
Қарызға негізделген міндеттемелер инвестор мен жеке тұлға арасындағы
қарыз қатынасын нақтылайды. Қарызға негізделген міндеттемелерге
облигациялар, мемлекеттік қарыздар, депозитті және жинақтау жүйесіндегі
банк сертификаттары, вексельдер енеді.
Облигация немесе басқа да міндеттемелер ыңғайына қарай несие мен
пайызын уақытылы төлеп отыру керек. Өндірістік бағалы қағаздар өз иесіне
сатуға, сатып алуға мүмкіндік береді. Бұлар – опциондар.
Опцион – бағалы қағаз, иелік етушінің сатуға, сатып алуға құқығын
нақтылайды.
Қаржылық фьючерс – белгілі бір актив базисін сатып алу, сатуға деген
келісімшарт. Опционнан айырмашылығы, фьючерсті келісімшарт опцион тәрізді
құқық емес, ал міндеттеме: опцион сатылымынан бас тартуға болады, ол
келісімшартты бүзу мүмкін емес.
Құнды қағаздар иегерлеріне ұсынылған бағалы қағаз сертификаттары
бағалы қағаздар болып есептелмейді. Бұл сертификаттар құнды қағаздарды
иеленгендегі жөніңдегі куәлік ролін атқарып, қағаздар барысында толық дерек
келтіріледі. Сертификаттың ерекше бір түрі – джамбо немесе “жиһандық”
сертификат, бағасы да өте жоғары.
Мысалы, швейцарлық джамбо сертификат акциялардың ірі массаларын
біріктіріп, 100 мың швейцар франкысына тең құнға ие болады.
Шетел елдерде құнды қағаздарды өндіру нарығы қарқынды өрістеген. АҚШ
пен Ұлыбритания акция мен облигациялар иегерлері үшін варранттар шығарылды,
ол корпарацияның қосымша құнды қағаздарын шығаруға жол ашады. Варранттар 3
жылдан 5 жылға дейін мерзімді, кейде 20 жылға дейінгі мерзімді қамтиды.
Көп американдық корпарациялар бағалы қағаздарды шығару үстінде,
қарапайм акция иегерлеріне жаңа акцияларды сатып алуға құқық ұсынып, ретін
келтіреді. Бұндай құқықтар сатып алынған акциялар саның, құның, мерзімін
айқындайды. Компанияның жаңа акцияларының бағамы бұрынғы акцияларға
қарағанда төмен болады.
Ордер бағалы қағаз ретінде иелік етушінің компанияның қосымша
акцияларын сатуына ғана жағдай жасап қоймай, облигация, алтын басқа да
құндылықтармен жұмысына жол ашады. Ордер мерзімі де бір жылдан бірнеше
жылға созылады.
Өнімді бағалы қағаздар икемділікке негізделген және нарық қорын
дамытуға себі тиеді, қосымша капитал айналымын тартады.
Акция, облигация, бағалы қағаздарды реттеу үрдісі, басқа
өндірістердегі іскерлік араласу қаржылық салым немесе инвестиция деп
аталады. Өндіріс активтерінде ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық
салымдар орын алады. Нақтыланған активке қаражат салушы тұлғалар –
инвесторлар, ал құнды қағаз шығарушы – эмитенттер.
Барлық инвесторлар, жекелеген және институционалды, нақтылы
мақсаттарды көздейді, өз салымдардың құнды қағаздардың лайықты түрлеріне
орналастырады. Инвесторлардың негізгі мақсаты:
– салым қауіпсіздігі;
– салым кірісі;
– салым өсімі;
– салым таратылымы.
Қауіпсіздік мәселесінде – кірістің тұрақтылығына назар аударылады.
Қауіпсіздік кіріс пен салымның өсуіне септігін тигізеді. Өте қауіпсіз
түрлері – облигациялық, мемлекеттік зайым түрі. Егер инвестор инвестициядан
кірісті көп мөлшерде иеленгісі келсе, оған бәрінен бұрын, қауіпсіздікті
қамтамассыз етуі шарт, өте кірісті түрлері – корпоративті бағалы қағаздар.
Қауіпсіздік шаралары, кіріс негізі – бағалы қағаздарға кезеңдік есеп
жүргізу.
Салымды ұлғайтатын – акция иегерлері. Капиталды ұлғайту –
инвестициялық мақсат салық жүйесі де өзгерісте болып отырады. Капитал өсімі
артқан сайын, салық уақыты да қысқарады. Осыған орай инвесторлардың
көпшілігі жоғары салық төлеушілер, кіріске емес, басты назарды салым өсуіне
аударады. Салым өсуіне деген олардың қызығушылығы бағалы қағаздардың
жүйесіне тың өзгерістер әкелді. Бұл алдынғы қатардағы салада жүзеге асады.
Мұндай акциялар дивидендтердің төменгі деңгейін әкеліп, бірақ капиталдың
қымбаттауына соғады.
Соңғы инвестициялық мақсат – бағалы қағаздардың нарыққа икемділігі,
ірі пайда көзіне жету. Ликвидациялау инвестициялық басқа мақсаттармен
міндетті түрде бағалы қағаз иегерлері табылады. Қолма – қол қаржылық
жетістікке жетуді ойлайтын инвесторлар үшін – бұл маңызды жайт.
Дивирсификация – күрделі зиян шегудің алдын алу факторы. Егер капитал
түрлі бағалы қағаздар арасында таратылса, қауіп азайады. Дивирсификацияны
экономика, аймақтық түрлерге бөледі. Қазақстан Республикасында инвесторлар
іс - әрекетті қаржылық инвестицияларымен жұмыс атқаруда Қазақстан
Республикасының “Бағалы өағаздар нарығы туралы” Заңымен (1997 жыл, 5 наурыз
және ҚР “Қазақстан Республикасының құнды қағаздарды тіркеу” Заңдарын (5
наурыз 1997 жыл назарға алады).
Қазіргі уақытта Қазақстанда бағалы қағаздарды дамытудың өолайлы
жағдайлары қарастырған. Ресей қор нарығымен салыстырғанда құнды қағаздар
динамизмін төмендігіне қарамастан, Қазақстанда бағалы қағаздар дамуы
мақсатты жолда қойылған.
Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы ТМД мемлекеттерінең
айырмашылығы және Шығыс Европадағы постсоциолистік елдерден өзгешелігі,
Чехия мен Польшадан басқа елдерден өзіндік белгілері – құнды қағаздар
жөнінде Ұлттық реттеу комиссиясының жұмыс жұргізуі. Аталмыш орган үлкен
өкілеттілікке ие және нарық дамуын реттеу мүмкіндіктерін қарастырады.
Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру әлемдік тәжіребеге сүйеніледі,
жаңа тиімді формалар еңгізу формалары мен бағыттары АҚШ, Жапония
үлгілерінде өркендейді. Бұлардан басқа, үздіксіз талдау алғышарты – бағалы
қағаздар нарығын қалыптастыру үрдісі. Бағалы қағаздардың ресейлік
нарығының негізгі мәселелерінің бірі – бағалы қағаздарды мақұлдаудың
біртекті жүйесінің болмауы, бұл сөзсіз, отандық инвестициялық
белсенділікке әсерін тигізеді. Қазақстанда аталмыш мәселені шешуде
Қазақстан Республикасын Ұлттық комиссиясының ұсынысымен бағалы қағаздар
жайлы депозит жүйесі енді.
Қазіргі уақытта ҚР бағалы қағаздар нарығында кәсіби әрекетпен 49
компания жұмыс атқарады, олардың 38-і кәсіби іске құқықты 2006 жылы
иеленген. Құрамында кәсіби қатынасушылар 14, екінші денгейдегі акционерлік
банктер және 35 түрлі инвестициялық институттар.
Қор жабдықтарының негізгі түрлері Қазақстан нарығында мемлекеттік
құнды қағаздар, корпаративті бағалы қағаздар, акционерлік қоғамдар шығарып
отырады. Бұдан басқа, республиканың кейбір аймақтарында корпаративті
облигациялар шығарылады, жергілікті атқару билігінің құнды қағаздары орын
алады.
Акционерлік қоғам акциялары мемлекеттік өндіріс базасында құрыла
отырып, Ұлттық Бағдарламаларға сәйкес алдағы уақыттарда Қазақстан
Республикасындағы отандық нарығының құндылық қорының корпаративті бағалы
қағаздары ретінде орын алады. Қазіргі уақытта бағалы қағаздармен көп
жағдайларда стратегиялық инвесторлар әрекет етіп, акционерлік қоғам
мүддесін арттыруды ойлайды.
2006 жылы мемлекеттік меншікті жекешелендіру үш бағытта іске асты:
– шағын тұрмыс қажеттілігіне байланысты нысандарды сату, коммуналды
шаруашылық, автокқлік, сауда, 200 адамға дейін еңбек ететін өндіріс
саласы, білім беру, ғылым, мәдениет орталығы;
– жаппай акционерлік қоғам мен өндіріс мүлкіне мемлекеттік акция
пакеттерін еңгізу;
– жекелеген жобалар бойынша, мүліктік кешен мен акционерлік қоғам
өндірісі акцияларын, ел экономикасын өркендету үшін тарту.
Жекешелендірудің 1998-ші қаңтар айына нәтижесі 2-ші таблицада орын
алған. Біраз нысандарды саудаға ұсынған Солтүстік Қазақстан, Батыс
Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазақстан, Қостанай облыстарының территориалды
комитеттері. Солтүстік Қазақстан аукционда 223 нысан сатуға ұсынылып,
республика бойынша жоғары көрсеткіш иеленді. Алайда сауда нәтижесі төмен
боды – 2,2 пайыз ( 5 нысан сатылды ). Кейбір территориалды комитеттер
шағын ғана нысан түрлерін ұсына отырып жақсы нәтижелерге ие болды. Алматы
73,1 пайыз көрсеткіш иеленді.
1 Кесте - 2006 ж. қаңтар айындағы жекешелендіру деңгейі
Көрсеткіштер Қаңтар Жекешелендіру бағыты
2006 ж.
шағын жаппай Жеке Мемлекеттік
жобамен ауылшаруышылық
өндірісі
Жекешелендірілгені 384,0 328,0 55,0 1,0 0,0
Сатып алу бағамы 3897,1 75,4 76,5 3745,2 0,0
Екі аукционда Депортамент тарапынан 8 акционерлік қоғам пакеттері
ұсынылып, екеуі сатылды. Территориалды комитеттер 2006 жылы қаңтарда сату
үшін 76 акционерлік қоғамның мемлекеттік акцияларын ұсынып, іске асқаны –
30. Бұдан басқа бір мемлекеттік пакет Орталық – Азия қор биржасында
сатылды.
Жекелеген жобалар бойынша 2006 жылы қаңтарда Депортамент тарапынан
ашық инвестициялық тендерде “АЗТМ” акционерлік қоғам 31,9 пайыз мемлекеттік
пакеті сатылды. Жеңімпаз болып саналған – ТОО “Темір – КОН”. Мемлекеттік
пакетке 105,3 млн теңге ұсынылса, инвестицияның көлемі 3 жыл ішінде 430 млн
теңгені құрайды. Көкшетау кен орны мен Жылысай тау – кен комбинаты да
тиісті нәтиже иеленді. Жеңімпаз компания Bonita Trading Limited
Кешендердің сатылым бағасы – 50 млн теңге, өндіріс инвестициясы 5 жыл
ішінде АҚШ-тың 5 млн долларын құрайды.
Сурет 2 – Жекешеліндірілген өнеркәсіптерді жекешелендіру кезеңімен
тарату.
2 Кесте – Өндірістерді салалық негізде жекешелендіру.
Салалар 2006 жылы қаңтар айында жекешелендірілген
бірліктер % көрсеткіш
Барлығы 384,0 100,0
Оның ішінде өнеркәсіп 21,0 5,5
Құрылыс 9,0 2,3
Ауыл шаруашылығы 0,0 0,0
Көлік 8,0 2,1
Сауда және қоғамдық өнім 33,0 8,6
Тұрмыстық қамтамассыз ету 15,0 3,9
Салалар 290,0 75,5
Аяқталмаған құрылыс нысаны 8,0 2,1
Мемлекеттік меншік объектінің жекешелендіруінің туындалған
территориялық комитетінің нәтижесінде жергілікті және республикалық
бюджеті 1 млрд 49 млн 744 мың теңгені құрады, соның ішінде
жекешелендіру көздерімен де. (серут 3)
– бірінші кезеңде – 897 мың теңге;
– екінші кезеңде – 61396 мың теңге
– үшінші кезеңде – 867224 мың теңге;
– төртінші кезеңде – 120227 мың теңге.
Қазақстандағы құнды қағаздар нарығы кезеңінің ағымдағы қалыптасуы
бірнеше факторларымен байланысты. Бәрінен бұрын заңды – нормативті үлкен
база құрылды. Қазіргі уақытта оған мынадай құжаттар қатысты: ҚР
Президентінің “Бағалы қағаздар мен биржа қоры” туралы, “Шаруашылық
серіктестік туралы” жарғылықтары, Ұлттық комиссияның құнды қағаздар жөнінде
нормативті актілер: “ ҚР акционерлік қоғамы акцияларын шығару, тіркеу,
қайта тіркеу тәртібі жайлы ереже”, “Құнды қағаздарды орналастыру, шығару
қорытындысы есептерін тіркеу, бекіту ережелері”, “Шетел эмитенттері бағалы
қағаздарын Қазақстан Республикасында шығару ережелер” тағы басқа.
Корпаративті құнды қағаздар нарығын қалыптастыру алғышарты аталмыш
қағаздардың көп мөлшерде шығарылуы. Қазақстан Ұлттық Банк Комиссиясының
деректері бойынша КБҚ (корпаративті бағалы қағаздары) 83 млрд теңгеге жарық
көрді. Мемлекеттік реестірде бағалы қағаздар мен эмитенттер 34 %-ды
құрайды.
Сурет 3 – Кезеңдердің жекешелендіру нәтижесінде жергілікті және
республикалық бюджеттің толуы
Қазақстанда бағалы қағаздарды шығару мен қалыптастыруда атап өтерлігі,
Қазақстанның халықаралық деңгейде рейтингі жоғары, Қазақстан
корпорациялары әлемдік нарық капиталына шығуға зор мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республика Заңдарына сәйкес, инвестициялық іс - әрекет
қаржыландырылу есебі:
– ішкі шаруашылық резервтерінен;
– несие қаржылық көзінен;
– акция сатылымынан түскен қаржы есебінен;
– заңды тұлғалардан;
– өндіріс бірлестіктерінің орталықтандырылған жүйесі негізінен;
– бюджеттен тыс қор есебінен;
– шетел инвесторлары көмегімен;
– заңды, физикалық тұлғалардың қолдау жарнасынан.
Өндірістін өзіндік қаржысына құрылтайшылардың жарнасы мен жинақ қоры,
шаруашылық әрекеттері нәтижелеріне бағытталған капитал салымы енеді.
Өндіріс меншік иелерінің жарнасының ақшалай бөлігі бастапқыда негізгі
қорды реттеуге жұмсалады. Әрі қарай осы мақсатқа жинақ қоры қолданылып,
шаруашылық іс - әрекеттегі негіз босшылыққа алынады. Бірінші кезекте оған
амортизациялық жинақ, кіріс енеді.
Инвестицияны қаржыландырудың ірі көзі өндірісте амортизациялық жүйеге
қатысты. Пайда, кіріс - өндірістің таза кірісінің формасы.
Оның шамасы ақша түсілімінің бөлігі ретінде орын алып, өнім бағасы,
оған жұмсалатын жұмыс пен қызмет, оның толық құнына да қатысты.
Пайда - өндірістің коммерциялық іс-әрекетінің жиынтық көрсеткіші.
Салық төленген соң, басқа салық тәрізді төлемдер аяқталған соң,
өндіріс бюджетінде таза кіріс қалады.
Оның бір бөлігін өндірістік немесе әлеуметтік реттегі капитал салымы
ретінде бағыттауға болады. Кірістің бұл бөлігі инвестицияда жинақтау қоры
ретінде әрекетке енеді.
Бұдан басқа, өндіріс капитал салымына жұмсалатын қаражат көзі
сақтандыру, төтенше оқиғаларға қатысты ахуалдарға да орайласуы мүмкін.
Қарызға алу жабдықтары несие түрінде сипат алады. Несие қарыз беруші мекеме
мен несиелер арасындағы экономикалық қатынасқа байланысты.
Несиенің реттелемінің маңызды элементі – пайыздық көрсеткіш. Қазіргі
уақытта инвесторлар несиені кәсіпкерлік әрекеттің пайда түсімі зор
салаларына арнайды.
Банк несиесі берілуінің нысандары:
– құрылыс, өндірістік нысандарды техникалық қайта жабдықтау;
– қозғалмайтын мүлік иелену (машина, көлік жабдықтары тағы басқасы);
– интеллектуалды құндылықтар мен меншіктің басқа да нысандарын құру
үшін;
– табиғатты қорғау шараларына.
Заңды және физикалық тұлға арасындағы несие қатынасы негізі – несие
келісімшарты. Бұл құжатта келесі жайлар қарастырылады: берілетің несие
сомасы, мерзімі, оларды пайдалану тәртібі, жабу, пайыздық көрсеткіштері,
банкке ұсынылатын құжаттар реті. Нақты мерзім мен кезен банктің несие
алушымен келісімшартты, төлем қабілеті негізінде іске асырылады.
Ұзақ мерзімді несие беру өндіріс орындарына мына құжаттар негізінде
іске асады:
– өндірістің құрылуы жөніңде жарғы;
– өндірістің бухгалтерлік балансы;
– бизнес – жоспар;
– қаржылық жағдай мен өндірістің несие төлеу қабілетін айқындайтын
құжаттар.
Ауыспалы кезеңде инвестицияның перспективалық бағыты нарыққа – лизинг
деп есептеленіледі.
Лизинг ұзақ мерзімге машина, жабдық, көлік құралдарын, өндірістік
тағайындалымдағы дүниелерді жалға алуды қамтамассыз етеді. Лизингтік
операциялар екі топқа бөлінеді: операциялық лизинг – жартылай сатып алу
деңгейінде, қаржылық лизинг – толық түрде іске асыруымен. Операциялық
лизингке барлық мәміле түрлері енеді, лизинг берушінің шығындары жалға
мүлік берумен орайласады, бастапқы мол мерзімі ағынына сай ішінара, біртін
деп сатылып алынады. Операциялық лизингтің келесі ерекшеліктері бар:
– Аренда иегері өз шығындарын бір аренда иегері есебінен жабуды
ойластырмайды;
– Аренда мерзімі мүліктің толық физикалық тозу мүмкіндігін ескермейді;
– Жоғалтпау, мүлікке ие болу аренда иегеріне қатысы;
– Белгіленген мерзім аяқталған соң мүлік иесіне қайтарылады, басқа
адамға жалға бере алады.
Операциялық лизинг құрамына енетіні: рейтинг – мүлікті қысқа мерзімді
уақытқа иелену - бір күннен бір жылға дейін иелену; хайринг – орта
мерзімдік иелену – бір жылдан үш жылға дейін.
Көрсетілген операциялар стандартталған жабдықты біреуінен басқасына
жібере алады. Несиелеудің ерекше формасы – қаржылық лизинг.
Бұның ерекшелігі – мәмілені қаржыландыру аренда мүлкін пайдалануға
қатысты.
Егер өндіріс жабдықты сатып алуға еркін қаражат көзін таба алмаса,
лизинг компаниясына өтінішін білдіруіне болады.
Келісімшарт ерекшелігіне сай лизинг компаниясы жабдықты шығарушыға
толық құның төлеп, жалға бере алады.
Осылайша, өндіріс лизингті компаниядан ұзақ мерзімді несие алып,
біртіндеп құны жабылып отырады.
Лизинг өндіріске жабдық алуға, оны эксплуатациядан өткізуге көмек
береді. Нарықтық қатынастар жағдайында лизинг үлесі инвестицияларда
жабдықтық 25 пайызда көрініс табады.
Қазақстанда лизингтік қызмет көрсету өз дамуын 1989 жылы лизингті
компания, коммерциялық банк түрінде іске асырып, лизингті операцияларын
жүргізе бастады.
Қазіргі уақытта лизингті компаниялар бағыты:
– техникалық жабдықтарды прокатқа алу жөніңдегі іс - әрекеттер,
аймақтық жаппай делдалдық фирмалар мен компаниялардың, облыстық және
аудандық жабдықтау орталықтарында іске асады;
– коммерциялық банктердің лизингтік операциялары;
– арнаулы лизингі формалар әрекеті;
– халықаралық экспортты лизингтік жүйелер мен шетел компанияларының
бағыт – бағдарында.
Қазақстан Республикасында лизингтік нарығының түрі ауыл шаруашылығы
саласына байланысты ыңғайланып, ретін табу үстінде. Аймақтық компаниялар
арасында жабдықтарға лизинг берумен өндіру, қайта өңдеу өндірістеріне
қызмет атқаруда 2005 жылы “Азиялизинг” тіркелді.
Қазақстанда лизинг бизнесін өркендетудің алғы шарттары жеткілікті:
– лизинг ұсынушылар ретінде лизинг формалары мен банктері ғана емес,
машина мен жабдықтарды өндіру өндіріс орындарының өзі де тікелей
араласады. Бұл форма Ресей, Украйна, Өзбекестан, Прибалтика
өндірістерінде жалға қойылып, кең колданыс тапқан;
– Батыс Еуропа, АҚШ, Жапония өндіріс - өндірушілері;
– лизинг нарығының мынадай нысандары көлік, жабдықтар, транспорт
құралдары конверсия негізінде де үрдіске ыңғайланады.
Біздің республикада лизингті мәміле нысандары ретінде машиналар мен
жабдықтар мына салаларға жиі қажет:
– жеңіл өнеркәсіпке;
– болат өндірісі, қара және түсті металлургия;
– ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеу;
– формацевтік өнімдер.
Тартылған қаражат – ағымдағы инвестициялық әрекеттің үлестік қатысымы;
бағалы қағаз эмиссиясынан; еңбек ұжымының мүшелік жарналарынан; инвесторлар
ресурстары есебінен; қаржылық ассегновка – қатаң түрде белгіленген формасы
бар құжат, мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кассалық орындалуымен
айналасатын мекеме осы құжаттың негізінде бюджетке көзделген шығындарға
қаржы береді.
Қаржыландырудың басқа да көздері қолданылуы мүмкін, өндірістік
нысандар құрылысы әрекеттеріне байланысты да жүзеге асатын жайлар бар.
Қазақстан Республика бюджетінен мемлекеттік орталықтандырылған капитал
салымдарына ақша бөлу қайтарымды жүйеде іске асады.
Бұл жағдайда қаржыландыру ҚР қаржы Министрлігі, Ұлттық банк
тараптарынан бөлінеді. Қаржы Министрлігі бөлінген қаражат көздерін бөліп,
лайықты келісімшарттар негізінде әрекет басталады.
Коммерциялық банктер іс - әрекеті де несие саясатына қатысты
әрекеттерін жүргізеді.
Бұл қаражат мақсатты негізде жұмсалып, оларды депозитесебіне салуға,
банкаралық несиелерді жабуға, валюта сатып алуға пайдалануға болмайды.
Өндірістердің инвестициялық іс - әрекеті Қазақстанда мына Заңдар
негізінде реттелінеді: “Тура инвестицияларды қолдау”, “ҚР Президентінің
асарлығына өзгертулер мен толықтырулар еңгізу”, “Салық және басқа да
міндетті төлемдер туралы”, “Шетел инвестициялары хақында”, сонымен бірге
“Банкроттық туралы”, “Құндықағаздар нарығы туралы”, ҚР-ның инвестициялық
қорлары жайында” және басқа да нормативті актілерге сүйеніледі.
Коммерциялық банктер келісімшарттар негізінде несие қаражатын
өндірістерге бере отырып, кепілдікке мекемелер, басқа да нысандарды
алады.
Қазақстан Республикасында инвестиция құрылымын да қаржыландыру
көзі бойынша келесі жағдай орын алады. (кесте - 3).
3 Кесте - 2006 жыл барысында қаржыландыру көзі бойынша инвестиция
құрлымы
Қаржыландыру Сомасы мың Пайыз көрсеткіші
Негіздері теңге
2006 2005 2004
Негізгі 114969 100,0 100,0 100,0
капиталдағы
барлық
инвестиция
өндірістің, 68905 60,0 79,4 93,5
мекеменің
меншік қаражат
көзі
Бюджет 15904 13,8 7,6 6,5
қаражаты, оның
ішінде
Республикалық 6740 5,9 6,1 4,6
бюджеттен
Жергілікті 1730 1,5 1,4 1,4
бюджеттен
Басқа көздерден7434 6,4 0,1 0,5
Шетел 30160 26,2 13,0 0
инвестициясы
Қазақстанның 2006 жылғы әлеуметтік – экономикалық дамуы. Статистикалық
және талдау комитетінің жыл сайынғы көрсеткіші бойынша. Алматы, 2006 жылы
таблициядан байқалғандай, инвестицияның үлкен бөлігі, ол нақты 68905 млн
теңге 2006 жылы өндіріс, ұйым, тұрғындарға арналған. Үлесін байқасақ 2004
жылмен салыстырғанда 33,5 пайызға, 2005 жылдан 20,6 пайызға төмендеген.
Шетел инвестицияларының үлесі артқан. 2005 жылмен салыстырғанда 2,2 есеге
өсіп, 2006 жылы 26,2 паызды құрды. Негізгі капиталға мемлекеттік
инвестициялар тарту мемлекеттік өндірістер мен акционерлік қоғамға тығыз
қатысты. Қажеттілік жағдайларында өндіріс, шаруашылық жағдайына арайласа
жүреді. Осы негізде өндірісте қаржыландыру көздері құрылады. Оған
енетіндер: құрылыста ішкі ресурстарды мобилизациялау, құрылыс – монтаждау
жұмыстарындағы жоспарлы жинақтау, еңбек құнының төмендеуіне байланысты
пайда табу, пайдалы кен қазбаларын иелену арқылы кіріс көздерін иелену.
Ішкі көздерді мобилизациялау қаржыландыруға ықпалын тигізеді. Айналым
қаражаты құрылыс үшін артық жабдықтар алуға, материалдар иелік етуге,
аяқталмаған өндірістерді тиянақтау үшін қажет. Бұдан басқа, бір жыл
көлемінде осы үрдістер барысында, өзгешіліктер орын алуы мүмкін.
Мобилизация ішкі ресурстарда мына формуламен анықталады:
М=А-Н+(-)К (1.1)
бұдан: А – айналым активтерінің барысы;
Н – жоспарланған кезеңдегі жоспарлы қажеттілік;
К – тұрақты несие қарызының өзгеріс барысы.
Есептің нәтижесі (+) белгісімен жабдықтар мобилизациясын аңғартады.
Жоспарлы жинақтау құрылыс сметасының 8 пайыз көлемінде құрылыс – монтаждау
жұмыстарының құнына байланысты болып келеді. Құрылыс – монтаждау жұмыстары
құнының төмендеуінен болған үнемдеу түрлі іс – шаралар нәтижесінде іске
асады. Капитал салымын қаржыландырудың негізгі көзі ретінде өндіріс
кірісінің мәні зор. Қаржыландыру алғышарты басқа да өндіріс орындарының
құрылысқа араласуының үлестік қатынасын да мәні зор. Банктен несие алу
өндірістік емес құрылыстың барысына ғана емес, сонымен бірге жергілікті
бюджеттен қаржыландыру да жүзеге асады. Қарызға алынған қаражат банк
несиесі ретінде қолданылады, вексель, облигация түрінде де іске асырылады.
2. Қазақстан Республикасының даму стратегияларының анализі
1. Қазақстанда инвестициялық қызметтің даму екпіндері
Шетел инвестицияларының кез келген елге арттылуы, оның тиімділігі
инвестициялық ахуалдың қолайлылығына байланысты.
Страратегияның таңдау процесінің өндеу кезеңдерінде, ол жоба және
анализдан (бағалаудан) құралады. Қойылған мақсаттарға жету үшін бірінші
кезеңдерде стратегиялардың жобалары жасалды. Мында ен басты мақсаты
альтернативті стратегиялардың көп болуы. Стратегияның екінші кезеңінде
мемлекеттін даму мақсаттарына байланысты, парабарлық (адекватность)
деңгейіне дейін істеліп және олардың әралуандылығы үшін жалпы стратегия
қалыптасады. Жалпы үшінші кезеңде мемлекет стратегиялар баламалары
талданады және негізгі мақсаттарға жету үшін олар жарамдылық дәрежесінен
бағаланады. Мына кезеңдерде жалпы стратегиялардың толтырылуы нақтылы
ұстаумен негізделеді.
Замандас стратегиялық концепциялардың жоспарлары бойынша мемлекет
стратегияларын тиімді қолданылуы үшін, стратегиялық сегментациялар және
шаруашылық стратегиялық аймақтар бөліністері - әдістемелік қабылдауы
қолданылуда. Осындай талдау объектілеріне шаруашылық стратегиялық аймақтар
жатады. Алғашқы уақытта шаруашылық стратегиялық аймақтар жеткілікті тар
шеңбер сұраптаулары жүзеге асады, басқаша шешімдері олардың жүзеге
асушылығын жоғалтып алады. Осындай анализдің болуы перспективті бағалауын
қамтамассыз етеді.
Стратегияның дамуы – орталық стратегияның жоспарлау кезеңі. Жиі
мемлекет стратегиялардың мүмкін түрдердің варианттарынан талдайды. Әрбір
жол әр түрлі мүмкіндіктер ашады. Сайып келгенде мемлекет альтернативті
стратегиялардың үлкен санымен қағыса алады.
Шек қойылған өсу шегі (ограниченный рост).
Осы стратегияны көбінесе тұрақты технологиялармен қамтылған
мемлекеттердің көпшілігі қолданады. Шек қойылған өсу шегі стратегияның
мақсаттардың дамуы “қол жеткізгенде” дейін қарастырылады және дәлдеп
түзітіледі.
Өсу шегі.
Мына стратегияны жиірек технологиясы жылдан алмастырылған
мемлекеттердің динамикалық дамуында қолданылады. Осы стратегиясына үшін
жыл сайынғы даму деңгейінің өткен жыл даму деңгейлерінің міңездемелігі
қажет.
Қысқарту немесе соңғы құрал стратегиясы.
Мына стратегияны мемлекет сирек таңдайды. Ол үшін мақсаттардың құру
мінездемелігі өткен жылдарда қол жеткендігінен төмен деңгейдің болуы.
Мемлекет қызметінің өзгертпелі тенденциясының көрсеткіштері нашарланғанда
және ешқандай өлшемдерді ие болмағанда - қысқарту немесе соңғы құрал
стратегиясына келеді.
Қиыстырылған (комбинированная) стратегия.
Осы қаралған стратегиясының құрлымы өзіменен кез келген стратегияны
ұсынады – шек қойылған өсу шек, өсу шек және қысқарту. Әрбір олардың
жоғарыда көрсетілген стратегиялары негіздік стратегиясы бола, өз
кезегінде, альтернативті түрлердің жиыны болады.
Мемлекеттің жалпы стратегиялары негізгі стратегия түрлерімен қызмет
етеді, нақтылы жеткізгіш ұстаумен тола барысында.
Стратегиялық жоспарлардың альтернативті бағалауына бірнеше
методикалық шарттар бар. Осындай қабылдау шарттардан біздің уақытта
мемлекеттің жалпы стратегиясын табуға мүмкін. Әр түрлі мемлекеттердің
стратегиялық тәжіребесі көрсетеді, олар өз таңдауын стратегияның бір
түрінде сирек тоқтатады. Жиірек саналған барлық стратегия қиыстыруын өзімен
жалпы стратегияны ұснады.
Ендігі жұмыс кезеңін стратегиялық келісімі, мемлекеттің даму
мақсаттарына оның парабарлық (адекватности) деңгейіне дейін стратегияның
жалпы жеткізілуін айтады. Осы әдістердің болуы әр түрлі бола алады. Осыған
мақсаттар және даму есептілерін, барлық стратегиялық хабар түрлерін
қолданады.
Стратегияның дамудың кульминациялық моментті, альтернативті
варианттардың анализі мен түрлердің бағалауын қарастырады. Стратегияның
сондай – ақ бағалау мақсаттарын таңдауы, мемлекет болашақта өз жұмысын
максималды тиімділікті қамтамассыз үшін. Тиісті стратегиялық таңдаудың
негізі, мемлекеттік айқын концепциясының дамуын айтуымыз жөн. Сондықтан
мұқият таңдалған альтернативті стратегия зерттеледі және бағалананды.
Осыған байланысты көп санды факторлар қабылдауды назарға алу тиіс: тәуекел,
өткен стратегия тәжіребесін, уақыт факторларын және де тағы басқасы.
Орталықтандырылған және деорталықтандырылған басқару арқылы
келісімшарттарын табу, жүйелік стратегияның басқарудың қажеттілігін
қабылдауға әкеліп соғады да, стратегиялық өндеумен сипатталған және
шаруашылықтың саясатының орталықтандырылған және деорталықтандырылған
шапсан басқаруын атайды.
Стратегиялық мақсаттарға арналған мына басқару функциялары қолданылады:
жаңалықтардың топтары;
бағдарламалық – мақсаттық;
матрица құрлымы.
Тап осы жұмыс рамкаларда үйлесімді (оптималдық) инвестициялық
стратегиясы, сондай – ақ мемлекеттік инвестициялық міңез-құлқы түсініледі
(немесе стратегия үлгісі), мәлімделген мақсаттың (себептер) жетуіне
тәсілдері парабар (яғни инвестиция түрлеріне және қаржыланыдыру
қайнарларына).
Қазақстан Республикасында инвестициялық қолайлы ахуал туындату үшін
инвестициялар түрлерін ынталандыру, кеңейту, жаңғырту, өндірістерді жаңа
жұмыс орындарын көбейту, бұрынғы орындарды сақтау сияқты мәселелер
міндет етіп қойылуда.
Инвестициялық ахуалды моделдеу – мемлекеттік саясаттағы шетел
инвестициясын тарту мен пайдалануды игерудің факторлары: біріншіден,
экономикаға әсері болса, екіншіден, елдегі жағдайды терең аңғаруға ықпал
етеді, үшіншіден, шетел серіктесі мотивациясын түсінуге зор септігі бар.
Елде қолайлы инвестициялық ахуалдың қалыптасуы алуан түрлі шаралар кешені,
тұтас көрсеткіштер кешені, қазіргі кезендегі Қазақстандағы инвестициялық
ахуалға терең талдау алғышарты. Осы орайда назарға алынатыны:
– ел нарығы потенциалына көніл бөлу;
– табиғи, еңбек ресурстарымен қамтамассыз ету;
– экономикалық реформалардың жағдайын ескеру;
– инвестициялық әрекет үшін заң жүйесі;
– мемлекеттік органдарда басқару шешімдерін пайдалану;
– валюта нарығы мен нарықтық инфрақұрылымды өркендету;
– банк жүйесінің тұрақтылығы;
– саяси ахуалдың бағыттылығы.
Шетел инвесторлары жоғарыда айтылған шарттардың арқайсысын
қарастырып, бағалайды. Инвестициялық ахуал мен инвестициялық тәуекел өзара
байланысты. Инвестициялық ахуал неғұрлым қолайлы болса, инвестиция
тәуекелдігі де шағын болады. Көптеген инвесторлар Қазақстанның
маңыздылығын, оның ірі азиат нарығына жақындығында, жеке нарықтық
потенциалын арттыруында деп түсіндіреді. Қазақстан өзінің табиғи шикізат,
энергия көздерімен жақсы қамтылған. Территориясы (2,7 млн. кв. км) көп
елдерден қомақты болып келеді. Қазақстан мұнай мен табиғи газдың ірі
өндірішілерінің бірі, бірақ игерілмеген өте зор аймақтары бар, инвестиция
тартылса қолданылуы да мүмкін. Біздің республика әлемде көмір кенінен 3-ші
орында, темір рудаларын, мыс, алюминии, никель, фосфат шикізатынан алда.
Республика алтын шығарудан әлемде үшінші орында. Болашақ та игерілмек қара,
түсті металдардың бағамы АҚШ долларымен 245,7 млрд долларды құрайды немесе
2,4 млрд АҚШ доллпрын жылына құрайды. Эксплуатациялық шығындар 160-180 млрд
доллар, потенциалды кіріс 50-67 млрд доллар, тау кен өндірісіне инвестиция
тартылуы қажет. Өзінің еңбек ресурстарының ыңғайы жағынан Қазақстан бұрынғы
кеңес елдері арасында төртінші орынды иленеді. Қазақстанда орташа еңбекақы
көлемі 100 доллар, АҚШ-қа қарағанда 11 есеге жоғары болып келеді.
Қазақстандық ғалымдар инвестициялық ахуал факторын реципиент – елдерде
іс - әрекеттің өкімет пен қатысты, қатысты еместілігіне қарап бөлінеді (5
Кесте - ). Әлемдік тәжіребеден үйрену инвестициялық ахуал құрылымдарын
нақтылап, екі түрлі маңызды қарым – қатынасқа итермеледі, біріншісі түрлі
факторларды бағалау, бағдарлау (сурет – 7).
Маңызды түрде атап өтерлігі, елде неғұрлым инвестициялық ахуал төмен
болса, соғұрлым капиталды тартудағы шығын да ұлғаяды. Барлыұ факторларға
талдау инвестициялық ахуалды бағалауға мүмкіндік береді, реципиент – елдің
инвестициялық көрсеткіші рейтингті орын алады. Инвестициялық ахуал
индексінен және оның жекелеген құрамдас бөліктерінен шетел инвестициясы
ағыны байланысты, бұл тәуелсіздік ерекшелігі түрлі сипатта, мысалы, рейтинг
таблицасында бірінші – үшінші орынды иеленушілер (АҚШ, Ұлыбритания,
Жапония), шетел инвестиция сомасының 50 пайызын құрайды.
Инвестициялардың пәрменділігін қамтамассыз етудің негізгі
факторларының бірі оларды заңмен нығайту, инвестициялық заңнаманың
дамыған жүйесі мен инвестициялық қатынастарды реттейтің құқықтық нормальды
жүзеге асырудың пәрменді миханизмін жасау болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы мәнді нәтижелерге қол
жеткізуде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1 ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ СТРАТЕГИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ 7
1.1 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ 7
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯЛАРЫНЫҢ АНАЛИЗІ 21
2.1 ҚАЗАҚСТАНДА ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУ ЕКПІНДЕРІ 21
2.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ ҚАЛПЫ 29
2.3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ОРЫНДАЛУ ТИІМДІЛІГІ 32
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРДЫҢ ДАМУ 36
ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚАРЖЫЛЫҚ ИНСТИТУТТАР: ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯЛАРДЫҢ ОРЫНДАЛУ 36
ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
3.2 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ – ИННОВАЦИЯЛЫҚ 42
СТРАТЕГИЯНЫҢ ДАМУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ 45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасының инвестициялық
стратегиясы және оны шешу проблемалары. Инвестициялық стратегияны
қалыптастыру сауалдары қазіргі жағдайда өте маңызды іске айналып, күн
тәртібіндегі негізгі мәселелер қатарынан орын алады. Бұл позицияларға
сүйіне отырып, талқылауға ұсынылған мәселе актуалды болып табылады.
Зерттеу пәні – инвестициялық стратегиялардың даму факторлары,
теориялық, тәжірибелік аспектілері.
Курстық жұмысының мақсаты – инвестициялық стратегияның теориялық,
тәжірибелік қыр-сырларын қарастыру, құрылымына назар аудару, үрдісін
бақылау.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының инвестициялық
стратегиялардың теориялық негіздері қаралған.
Екінші бөлімде инвестициялық қызмет дамуының талдауы қаралған. Осы
талдау нәтижесінде инвестициялық стратегияны толық жетілдіру бағыттары
жұмыстың үшінші бөлімінде негізделген.
Қорытынды бөлімінде берілген талдаудың нәтижесі бойынша инвестициялық
стратегияның жүзеге асырудың негізгі бағыттарының ерекшеліктерін көрсетім.
Бүгінде Қазақстан кәсіби мемлекеттік қызметтің жаңа кезеңінде.
Қазақстан халқына жолдауында Президент Н.Назарбаев былай деп атап өткен
болатын: “Біздің міндет – Қазақстан үшін тиімді, оңтайлы басқару құрылымын,
мемлекеттік басқару жүйесін құру; Сонымен бірге бұл құрылымның нарықтық
экономикаға тиімді, қолайлы болуын ойластырғанымыз жөн...” (“Қазақстан -
2030” стратегиясы”: барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі, әл-
ауқатының жақсаруы үшін).
Кез келген мемлекеттің берік экономикалық дамуы инвестицияларды
тиімді және рәсімді пайдалануға, қолайлы инвестициялық хал – ахуалын
жасауға бағытталған біріңғай және ойластырылған инвестициялық саясатсыз
мүмкін емес. Осыған байланысты, шетелдік инвестициялардың ролі жоғары бола
тұрса да, ұлттық (отандық) инвестициялардың көмегімен ғана елеулі
нәтижелерге жетуге болмайтынын мойындау керек, өйткені шетелдік капиталды
ел экономикасына жұмылдыру жекелеген инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы атқарылуда, шашыраңқы сыпат алып отыр, атап айтқанда, шетелдік
инвесторлар тек инвестицияландыру объектілерін таңдап алады, ал
экономиканың қалған салалары мен секторлары назардан тыс қалады. Осының
бәрі мынаған әкеп соғады: экономиканың кейбір салалары дамиды, екінші бір
салалары, керісінше, құлдырай түседі. Жалпы алғанда, шетел инвестицияларын
жұмылдырудан жалпы экономикалық тиімділік экономиканың негізгі
салаларының кешеңдеп қалу есебінен төмендейді.
Инвестициялық саясат инвестициялық үрдістерді қалыптастыра отырып,
елдің дамуының экономикалық және әлеуметтік дамуын анықтайды. Инвестициялық
саясат бір жағынан өндірістік үрдістермен іске асады, басқа қырынан оларға
әсер береді. Тар шеңберде инвестициялық саясат Ұлттық негізді ғана
қамтымайды, білімнің басқа да салаалрында (мысалы, математика, физика,
химия, экономика), негізінен инвестициялық сала көптеген аксиомалар мен
дәлелдемелерді құрайды, ол жүйе кез келген экономикалық жүйеде қолданылады.
Кез келген ұлттық шаруашылықта – дамыған немесе дамушы жүйеде, капитал
бағасы пайызбен анықталады, ұсыныс пен сұраныс қатынастарына баланысты
немесе кірістің ұлғайюы тұтынудың төмендеуі мен жинақтаудың ұлғайюына
әкеледі. Алайда, экономикада принципті айырмалар орын алған: инвестициялық
қатынас субъектілері ретінде қоғам мүшелері адамдар өзіндік салт-дәстүр,
ұлттық менталитетіне сәйкес ат салысады.
Ұлттық немесе мемлекеттік инвестициялық саясат мемлекет пен шаруашылық
субъектілері арасындағы өндірістік қатынастар жиынтығы, өндіріс жағдайына
алмастыру, реттеу, тұтыну үрдістеріне қатысты. Мемлекеттік инвестициялық
саясатты қалыптастыру инвестициялық стратегиялар мен тактикаларды әзірлеуге
алғышарт. Олар негізгі, өзара байланысты және өзін-өзі толықтыратын ұлттық
инвестийиялық саясат элементтерін құрайды. Қосалқы инвестициялық мемлекет
стратегиясы ретінде міндетті түрде ірі масштабты жүйені тануға болады және
іс - әрекеттер бағыты айқындалады, шектеулі инвестициялық ресурстарды
шағындау жолымен белгілі бір мерзімге алға қойылған мақсатқа жетуге
итермелейді.
Қазақстан Республикасында инвестициялық қолайлы ахуал туындату үшін
инвестициялар түрлерін ынталандыру, кеңейту, жаңғырту, өндірістерді жаңа
жұмыс орындарын көбейту, бұрынғы орындарды сақтау сияқты мәселелер
міндет етіп қойылуда.
Инвестициялардың пәрменділігін қамтамассыз етудің негізгі
факторларының бірі оларды заңмен нығайту, инвестициялық заңнаманың
дамыған жүйесі мен инвестициялық қатынастарды реттейтің құқықтық нормальды
жүзеге асырудың пәрменді миханизмін жасау болып табылады.
Мемлекеттік инвестициялық саясатты жүргізу индустриалды – инновациялық
стратегияны қолдау да бірсыпыра шараларды назарға ала отырып, мемлекеттік
инвестицияны шикізатты емес өндіріске тарту мақсаты көзделеді.
Тұтастай алғанда, инвестициялық ахуалдың мақсаты бағытталуын
жақсартып, жаңа инвестицияларды тарту, мемлекеттік қолдаудады күшейту
негізгі мән – мағынаға ие болды.
1 Инвестициялық стратегияның теориялық негіздері
1. Инвестициялық стратегияның ұғымы мен мәні
Инвестиция – бұл экономиканың алуан түрлі салаларына ұзақ мерзімді
капитал салымы.
Инвестицияның тура нақты түрлері - өндіріс орнына жаңа техникалық
жабдықтар алуға және қаржылық салым акциялар мен мемлекеттің құңды
қағаздарын сатып алу үшін жұмсалады. Бірінші жағдайда өндіріс – инвестор
қаражатын сала отырып, өзінің өндірістік капиталын ұлғайтады. Екінші
жағдайда инвестор өз қаржылық капиталын арттырады, дивидендке ие болуы –
құнды қағаздар кірісі деп саналады.
Бұдан басқа инвестицияның тура және жанама түрлері бар. Қазақстан
Республикисының “Тура инвестицияларға мемлекеттік қолдау” Заңы тура
инвестицияны былайша ерекшелендіреді. Қазақстан Республикисының суверенді
гарантияларына негізделген түрінен басқа инвестицияның барлығы осыған
жатады. Жанама инвестиция портфельдік салым, бағалы қағаздар, мүліктік
құңдылықтар жатады. Мысалы: инвестор акцияны бірлесімді қордан сатып
алады, ол түрлі фирмалар тарапынан ұсынылуы мүмкін. Сатып алған соң,
инвестор жеке компанияның активтеріне белгілі бір талаппен емес, құңды
қағаздар портфеліндегі үлес барысында жақындай алады.
Инвестициялаудың басқа формалары – жер үлескілерін иелену, мүліктік
құқықты иелену, өнеркәсіптік меншіктік ауыстыру құқығы лицензиясына ие
болу, жаңа технологиялар құжатына ие болу, пайдалы модельдер және
өнеркәсіптік үлгілер , тауар белгілері, фирма атаулары, өнім
сертификаттары мен өндірісті технологияландыру, жерді пайдалану құқығына ие
болу.
Инвестицияның негізгі типтері.
Кез келген фирманың іс - әрекетінің маңызды саласы – инвестициялық
операциялар, яғни ақша қаражатын жобаларды іске асыру үшін салу фирмаға
пайда әкелу.
Коммерциялық тәжіребеде инвестицияның келесі типтерін бөле көрсетуге
болады:
– физикалық активтерге инвестициялар;
– инвестициялар – ақша активі ретінде;
– инвестициялар материалдық емес активтер үшін.
Физикалық активтер ретінде өндірістік орын – мекемелер машинаның кез
келген түрі және құрал – жабдықтар түрлері.
Ақшалай активтер ретінде – басқа физикалық және заңды тұлғалардан ақша
сомасын алу құқығы. Бұл банктегі депозиттер , облигациялар, ақша, несие
және тағы басқасы.
Материалдық емес активтер қатарына – персоналдар біліктілігін көтеру,
білімін арттыру, сауда заңдарын жарыққа шығару, өнеркәсіптік меншікті
иелену құқығын алу, пайдалы модельдер мен өнеркәсіптік үлгілер құжатына
иелік ету, өндіріс технологиясы мен өнімдеріне сертификаттар алу, жерді
пайдалану құқығына ие болуы.
Инвестицияларды өрістету жүйесіне өндірістік ресурстарды көбейту,
жандандыру, экономикалық өсудің жоғары қарқының қаммтамассыз ету жатады.
Инвестициялар – өндіріс үрдісіне қаржылай, материалды-заттай капитал
салымы, негізгі мақсат кіріске ие болу, материалды, материалдық емес
активтерді тарту.
Маңызды тұсы инвестициялар өздігінен өзі белгілі бір экономикалық
тиімділікті қамтамассыз ете алмайды, егер оған қатысты үрдістер орын алып
отырмаса, инвестициялық үрдісті экономикалық қатынастар жиынтығы ретінде
қарастыруға болады, инвестициялық қаражат көзін қолдауға, кеңейтуге
бағытталған. Бұдан келіп шығатыны, инвестициялық үрдістің экономикалық мәні
инвестициялық ресурстардың материалдық байлық пен қоғамдық игілікке
айналуына ұйытқы болу.
Инвестициялау үрдісін мына сызба түрінде беруге болады “инвестициялық
ресурстар - өндіріс факторлары – инвестициялық іс - әрекет
өнімдері”.Бірінші кезенде инвестициялық ресурстар кәсіпкерлік бастамалар
алғышарты және басқару өндіріс факторларына айналады. Әрі қарай,
факторлардың инвестициялық - өндірістік үрдіске тартылуынан инвестициялық
әрекет өнімі құралады. Инвестициялық өндірістің трансформациясын
қамтамассыз ету екі жақты амалмен іске асады немесе қаржылық құрал –
жабдықтар, инновациялық және әлеуметтік салалар арқылы жүзеге асады.
Инвестицияны нақты активтерге жіктеу. Инвестицияны нақты активтерге
әзірлеу, талдау инвестициялардың тегіне де қатысты, өндірс міндетін қай
түрімен шешуге болады деген мәселе назарда болады. Осы ұстаным негізінде
инвестицияны келесі топтарға жіктеуге болады:
– Тиімділікті арттыру инвестициялары. Олардың мақсаты жабдықтарды
алмастыру негізінде фирма шығынын азайту, персоналдарды оқыту,
өндірісті қолайлы жағдайы бар тиімді аймақтарға орнықтыру.
– Өндірісті кенейтуге бағытталған инвестициялар. Бұл инвестициялаудың
міндеті – тауар шығару мүмкіндіктерін кеңейту.
– Жаңа өндірістер құруға арналған инвестициялар. Бұл инвестициялар жаңа
өндірістердің құрылуын қамтамассыз етеді.
– Мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатындағы инвестициялар. Инвестицияның бұл түрі өндірістін билік
иелері талаптарын орындауы тиіс кезінде өнім қауіпсіздігін сақтауда,
яғни менеджментке қатысты іс - әрекеттерде қолданылады.
Толық ғылыми – техникалық саламен қатар өндірістік циклды да
инвестициялауға болады, оның элементтері: ғылыми зерттеулер, жобалық
құрастырушылық жұмыстар, өндіріс құрылымын кеңейту, жаңа өнім шығару мен
жаңа өндірісті ұйымдастыру.
Инвестициялаудың нысандары бөлінеді:
– жобалар аясы (шығын жобалар, мега жобалар);
– жобалар бағыты (коммерциялық, әлеуметтік мүддеге байланысты);
– инвестициялық кезен мазмұны мен ерекшелігі;
– мемлекеттік араласу барысына;
– салынған қаражаттың өтелу деңгейі.
Шығын жобалар ауқымы жағынан шығын қарапайым. Америка тәжребесінде
капитал салымы 10-15 млн. долларды құрайды, еңбек шығындары 40-45 мың
(сағат көлемімен). Шығын жобалар типтерінің үлгілері: тәжіребелік -
өнеркәсіптік қондырғылар, шағын өнеркәсіптік өндіріс, өндірісті
модернизациялау.
Мегажобалар – мақсатты бағдарламалар, өзара байланысты көп жобалар
бірлігі, бір мақсатқа жұмылдырылған. Бұндай бағдарламалар халықаралық,
мемлекеттік, ұлттық, аймақтық, салааралық, салалық, аралас болып бөлінеді.
Ереже бойынша, бағдарламалар басқарудың жоғары деңгейлерінде қолдау табады:
мемлекеттік, облыстық, муниципалды тағы басқасы.
Мегажобалар ерекшеліктері:
– жоғары құңдылық – 1млрд. долларға жуық және одан да жоғары;
– капиталсыйымдылығы – қаржыландырудың дәстүрден тыс түрлері
қолданылады;
– еңбек сыйымдылығы – жобалауға 2 млн. сағат. Құрылысқа 15-20 млн.
сағат;
– жобаны іске асыру ұзақтығы 5-7 жылға дейін;
– басқа елдердің араласу қажеттілігі;
– инфрақұрылымның жоғары ерекшеліктері;
– аймақтың әлеуметтік және экономикалық барысына әсері.
Өзінің әлеуметтік – экономикалық потенциалын дамыту, сақтау өндірістің
шаруашылық әрекеттерінің маңызды қыры. Осы бағыттағы өндіріс іс - әрекеті
инвестициялық деп аталады. Қазақстан Республикасының “Тура инвестицияларды
мемлекеттік қолдау” Заңына сай инвестициялық әрекетке кәсіпкерлік
жұмыстары да енеді.
Инвестициялық іс - әрекет субъектісі – инвесторлар, сұраныс берушілер,
жұмыс орындаушылар, инвестициялық іс - әрекет нысандарын пайдаланушылар,
жеткізушілер, заңды тұлғалар және тағы басқасы. Заказ берушілер инвесторлар
немесе физикалық, заңды тұлғалар болуы мүмкін. Өкілетті инвесторлар
инвестициялық жобаларды іске асырады, басқа инвестициялық үрдіс иелерінің
кәсіпкерлік әрекеттеріне араласпайды.
Инвестициялық рекет субъектілері – физикалық не заңды тұлғалар сонымен
бірге шетелдік, мемлекеттік және халықаралық ұйымдар. Инвесторлар
инвестицияның меншікті тартылған формаларын мақсатты орындалуын жүзеге
асырады.
Инвестициялық іс - әрекет нысандары пайдаланушылар – инвесторлар,
физикалық заңды тұлғалар, мемлекеттік және муниципалды органдар, шетел
мемлекеттері және халықаралық ұйымдар.
Инвестициялық әрекет субъектілері инвестициялық сферада әрекет етеді.
Бұл кезенде инвестиция тәжіребелік тұрғыда іске асады. Инвестициялық сфера
құрамына енеді:
– құрылыс саласы, өндірістін осы саласына жұмсалатын инвестициялар;
– инновациялық сфера, ғылыми – техникалық өнім өндіріледі және
интеллектуалды потенциал іске араласады;
– қаржы капиталайналымның саласы.
Өндірістердің инвестициялық іс - әрекеті Қазақстанда мына Заңдар
негізінде реттелінеді: “Тура инвестицияларды қолдау”, “ҚР Президентінің
асарлығына өзгертулер мен толықтырулар еңгізу”, “Салық және басқа да
міндетті төлемдер туралы”, “Шетел инвестициялары хақында”, сонымен бірге
“Банкроттық туралы”, “Құндықағаздар нарығы туралы”, ҚР-ның инвестициялық
қорлары жайында” және басқа да нормативті актілерге сүйеніледі.
Нарықтық экономика жағдайында есепке алудың маңызды нысаны – қаржылық
салым, яғни бағалы қағаздар алу үшін өндірістін шығыны, өндірістердегі
үлестік араласу, қарызға байланысты міндеттемелер. Қаржылық инвестиция
мақсаты – кіріс иелену және капиталды құңсыздықтан қорғау. Ереже бойынша
инвестициялар кредит берушімен, оның қызығушылықтарымен де байланысты.
Капиталдың ұсынылу формасына және кіріс ыңғайна қарай бағалы қағаздар екі
түрге бөлінеді. Қарыз түріне ыңғайланған құнды қағаздар актив салымы бола
отырып тиісті мөлшерде кіріс көзін иеленгеннен кейін лайықты сомасын
қайтарады.
Инвестор қарыз түрінде қаржылық негіздерге мысалы, облигация түріне ие
болса, ол сол облигацияны шығарушыларға белгіленген мерзімде пайыздық
көрсеткішін өтеп отыруы тиіс.
Капиталға араласу, қаржылай салым компанияның капитал үлесіне деген
құқықтық негіздерге бойлап, терең тануды қажет етеді. Іскерлік салым құнды
қағаздарды иелік ету формасында немесе белгілі бір мүлікке меншіктік
қатынаста реттелінеді. Инвестор құнды қағаздарды, акцияларды сатып ала
отырып, компания капиталының деңгейіне әсер береді.
Опциондар қарыз түріндегі, үлес түріндегі де жабдықтарға енбейді, бұл
құнды қағаздар инвесторға басқа бағалы қағаз бен активті алдын ала
ынғайланған бағаға сатып алуына мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздардың әр тобының алуан қыры бар және нарық қоры
заңдылықтарына негізделенеді.
Отандық нарықтық айырмашылығы сол, бағалы қағаздарды принципті тұрғыда
үш ірі топқа бөлу (акциялар, қарызға негізделген және өндірістік формасы)
арқылы дамыған елдерге қарағанда тауар қоры ассортиментінің аздығын
көрсетеді.
Акциялар иелік етушінің белгілі бір меншікке құқығын қамтамассыз
етеді. Акция қызметі – акционерлік қоғамдар құру, мемлекеттік өндірісті
сатып алу, компанияның жарғылық капиталын арттыру. Акция иелері акционерлік
қоғам мүлкінің бір бөлігінің құқықты иеленушісі енеді. Акцияларды шығара
отырып, акционерлік қоғам ірі инвестициялық жобаларды іске асырады, ол
акционерлер дивидендке ие болады, дамудың стратегия мен қаржылық күшіне
орайластырылады. Қаржылық белсенділікте және қоғамның белсенді іс -
әрекетінде акция иегерлері өсіп отырған дивидедтер есебінен бағалы
қағаздарға деген алғашқы салым мөлшерлері ұлғайтылады.
Қарызға негізделген міндеттемелер инвестор мен жеке тұлға арасындағы
қарыз қатынасын нақтылайды. Қарызға негізделген міндеттемелерге
облигациялар, мемлекеттік қарыздар, депозитті және жинақтау жүйесіндегі
банк сертификаттары, вексельдер енеді.
Облигация немесе басқа да міндеттемелер ыңғайына қарай несие мен
пайызын уақытылы төлеп отыру керек. Өндірістік бағалы қағаздар өз иесіне
сатуға, сатып алуға мүмкіндік береді. Бұлар – опциондар.
Опцион – бағалы қағаз, иелік етушінің сатуға, сатып алуға құқығын
нақтылайды.
Қаржылық фьючерс – белгілі бір актив базисін сатып алу, сатуға деген
келісімшарт. Опционнан айырмашылығы, фьючерсті келісімшарт опцион тәрізді
құқық емес, ал міндеттеме: опцион сатылымынан бас тартуға болады, ол
келісімшартты бүзу мүмкін емес.
Құнды қағаздар иегерлеріне ұсынылған бағалы қағаз сертификаттары
бағалы қағаздар болып есептелмейді. Бұл сертификаттар құнды қағаздарды
иеленгендегі жөніңдегі куәлік ролін атқарып, қағаздар барысында толық дерек
келтіріледі. Сертификаттың ерекше бір түрі – джамбо немесе “жиһандық”
сертификат, бағасы да өте жоғары.
Мысалы, швейцарлық джамбо сертификат акциялардың ірі массаларын
біріктіріп, 100 мың швейцар франкысына тең құнға ие болады.
Шетел елдерде құнды қағаздарды өндіру нарығы қарқынды өрістеген. АҚШ
пен Ұлыбритания акция мен облигациялар иегерлері үшін варранттар шығарылды,
ол корпарацияның қосымша құнды қағаздарын шығаруға жол ашады. Варранттар 3
жылдан 5 жылға дейін мерзімді, кейде 20 жылға дейінгі мерзімді қамтиды.
Көп американдық корпарациялар бағалы қағаздарды шығару үстінде,
қарапайм акция иегерлеріне жаңа акцияларды сатып алуға құқық ұсынып, ретін
келтіреді. Бұндай құқықтар сатып алынған акциялар саның, құның, мерзімін
айқындайды. Компанияның жаңа акцияларының бағамы бұрынғы акцияларға
қарағанда төмен болады.
Ордер бағалы қағаз ретінде иелік етушінің компанияның қосымша
акцияларын сатуына ғана жағдай жасап қоймай, облигация, алтын басқа да
құндылықтармен жұмысына жол ашады. Ордер мерзімі де бір жылдан бірнеше
жылға созылады.
Өнімді бағалы қағаздар икемділікке негізделген және нарық қорын
дамытуға себі тиеді, қосымша капитал айналымын тартады.
Акция, облигация, бағалы қағаздарды реттеу үрдісі, басқа
өндірістердегі іскерлік араласу қаржылық салым немесе инвестиция деп
аталады. Өндіріс активтерінде ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық
салымдар орын алады. Нақтыланған активке қаражат салушы тұлғалар –
инвесторлар, ал құнды қағаз шығарушы – эмитенттер.
Барлық инвесторлар, жекелеген және институционалды, нақтылы
мақсаттарды көздейді, өз салымдардың құнды қағаздардың лайықты түрлеріне
орналастырады. Инвесторлардың негізгі мақсаты:
– салым қауіпсіздігі;
– салым кірісі;
– салым өсімі;
– салым таратылымы.
Қауіпсіздік мәселесінде – кірістің тұрақтылығына назар аударылады.
Қауіпсіздік кіріс пен салымның өсуіне септігін тигізеді. Өте қауіпсіз
түрлері – облигациялық, мемлекеттік зайым түрі. Егер инвестор инвестициядан
кірісті көп мөлшерде иеленгісі келсе, оған бәрінен бұрын, қауіпсіздікті
қамтамассыз етуі шарт, өте кірісті түрлері – корпоративті бағалы қағаздар.
Қауіпсіздік шаралары, кіріс негізі – бағалы қағаздарға кезеңдік есеп
жүргізу.
Салымды ұлғайтатын – акция иегерлері. Капиталды ұлғайту –
инвестициялық мақсат салық жүйесі де өзгерісте болып отырады. Капитал өсімі
артқан сайын, салық уақыты да қысқарады. Осыған орай инвесторлардың
көпшілігі жоғары салық төлеушілер, кіріске емес, басты назарды салым өсуіне
аударады. Салым өсуіне деген олардың қызығушылығы бағалы қағаздардың
жүйесіне тың өзгерістер әкелді. Бұл алдынғы қатардағы салада жүзеге асады.
Мұндай акциялар дивидендтердің төменгі деңгейін әкеліп, бірақ капиталдың
қымбаттауына соғады.
Соңғы инвестициялық мақсат – бағалы қағаздардың нарыққа икемділігі,
ірі пайда көзіне жету. Ликвидациялау инвестициялық басқа мақсаттармен
міндетті түрде бағалы қағаз иегерлері табылады. Қолма – қол қаржылық
жетістікке жетуді ойлайтын инвесторлар үшін – бұл маңызды жайт.
Дивирсификация – күрделі зиян шегудің алдын алу факторы. Егер капитал
түрлі бағалы қағаздар арасында таратылса, қауіп азайады. Дивирсификацияны
экономика, аймақтық түрлерге бөледі. Қазақстан Республикасында инвесторлар
іс - әрекетті қаржылық инвестицияларымен жұмыс атқаруда Қазақстан
Республикасының “Бағалы өағаздар нарығы туралы” Заңымен (1997 жыл, 5 наурыз
және ҚР “Қазақстан Республикасының құнды қағаздарды тіркеу” Заңдарын (5
наурыз 1997 жыл назарға алады).
Қазіргі уақытта Қазақстанда бағалы қағаздарды дамытудың өолайлы
жағдайлары қарастырған. Ресей қор нарығымен салыстырғанда құнды қағаздар
динамизмін төмендігіне қарамастан, Қазақстанда бағалы қағаздар дамуы
мақсатты жолда қойылған.
Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы ТМД мемлекеттерінең
айырмашылығы және Шығыс Европадағы постсоциолистік елдерден өзгешелігі,
Чехия мен Польшадан басқа елдерден өзіндік белгілері – құнды қағаздар
жөнінде Ұлттық реттеу комиссиясының жұмыс жұргізуі. Аталмыш орган үлкен
өкілеттілікке ие және нарық дамуын реттеу мүмкіндіктерін қарастырады.
Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру әлемдік тәжіребеге сүйеніледі,
жаңа тиімді формалар еңгізу формалары мен бағыттары АҚШ, Жапония
үлгілерінде өркендейді. Бұлардан басқа, үздіксіз талдау алғышарты – бағалы
қағаздар нарығын қалыптастыру үрдісі. Бағалы қағаздардың ресейлік
нарығының негізгі мәселелерінің бірі – бағалы қағаздарды мақұлдаудың
біртекті жүйесінің болмауы, бұл сөзсіз, отандық инвестициялық
белсенділікке әсерін тигізеді. Қазақстанда аталмыш мәселені шешуде
Қазақстан Республикасын Ұлттық комиссиясының ұсынысымен бағалы қағаздар
жайлы депозит жүйесі енді.
Қазіргі уақытта ҚР бағалы қағаздар нарығында кәсіби әрекетпен 49
компания жұмыс атқарады, олардың 38-і кәсіби іске құқықты 2006 жылы
иеленген. Құрамында кәсіби қатынасушылар 14, екінші денгейдегі акционерлік
банктер және 35 түрлі инвестициялық институттар.
Қор жабдықтарының негізгі түрлері Қазақстан нарығында мемлекеттік
құнды қағаздар, корпаративті бағалы қағаздар, акционерлік қоғамдар шығарып
отырады. Бұдан басқа, республиканың кейбір аймақтарында корпаративті
облигациялар шығарылады, жергілікті атқару билігінің құнды қағаздары орын
алады.
Акционерлік қоғам акциялары мемлекеттік өндіріс базасында құрыла
отырып, Ұлттық Бағдарламаларға сәйкес алдағы уақыттарда Қазақстан
Республикасындағы отандық нарығының құндылық қорының корпаративті бағалы
қағаздары ретінде орын алады. Қазіргі уақытта бағалы қағаздармен көп
жағдайларда стратегиялық инвесторлар әрекет етіп, акционерлік қоғам
мүддесін арттыруды ойлайды.
2006 жылы мемлекеттік меншікті жекешелендіру үш бағытта іске асты:
– шағын тұрмыс қажеттілігіне байланысты нысандарды сату, коммуналды
шаруашылық, автокқлік, сауда, 200 адамға дейін еңбек ететін өндіріс
саласы, білім беру, ғылым, мәдениет орталығы;
– жаппай акционерлік қоғам мен өндіріс мүлкіне мемлекеттік акция
пакеттерін еңгізу;
– жекелеген жобалар бойынша, мүліктік кешен мен акционерлік қоғам
өндірісі акцияларын, ел экономикасын өркендету үшін тарту.
Жекешелендірудің 1998-ші қаңтар айына нәтижесі 2-ші таблицада орын
алған. Біраз нысандарды саудаға ұсынған Солтүстік Қазақстан, Батыс
Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазақстан, Қостанай облыстарының территориалды
комитеттері. Солтүстік Қазақстан аукционда 223 нысан сатуға ұсынылып,
республика бойынша жоғары көрсеткіш иеленді. Алайда сауда нәтижесі төмен
боды – 2,2 пайыз ( 5 нысан сатылды ). Кейбір территориалды комитеттер
шағын ғана нысан түрлерін ұсына отырып жақсы нәтижелерге ие болды. Алматы
73,1 пайыз көрсеткіш иеленді.
1 Кесте - 2006 ж. қаңтар айындағы жекешелендіру деңгейі
Көрсеткіштер Қаңтар Жекешелендіру бағыты
2006 ж.
шағын жаппай Жеке Мемлекеттік
жобамен ауылшаруышылық
өндірісі
Жекешелендірілгені 384,0 328,0 55,0 1,0 0,0
Сатып алу бағамы 3897,1 75,4 76,5 3745,2 0,0
Екі аукционда Депортамент тарапынан 8 акционерлік қоғам пакеттері
ұсынылып, екеуі сатылды. Территориалды комитеттер 2006 жылы қаңтарда сату
үшін 76 акционерлік қоғамның мемлекеттік акцияларын ұсынып, іске асқаны –
30. Бұдан басқа бір мемлекеттік пакет Орталық – Азия қор биржасында
сатылды.
Жекелеген жобалар бойынша 2006 жылы қаңтарда Депортамент тарапынан
ашық инвестициялық тендерде “АЗТМ” акционерлік қоғам 31,9 пайыз мемлекеттік
пакеті сатылды. Жеңімпаз болып саналған – ТОО “Темір – КОН”. Мемлекеттік
пакетке 105,3 млн теңге ұсынылса, инвестицияның көлемі 3 жыл ішінде 430 млн
теңгені құрайды. Көкшетау кен орны мен Жылысай тау – кен комбинаты да
тиісті нәтиже иеленді. Жеңімпаз компания Bonita Trading Limited
Кешендердің сатылым бағасы – 50 млн теңге, өндіріс инвестициясы 5 жыл
ішінде АҚШ-тың 5 млн долларын құрайды.
Сурет 2 – Жекешеліндірілген өнеркәсіптерді жекешелендіру кезеңімен
тарату.
2 Кесте – Өндірістерді салалық негізде жекешелендіру.
Салалар 2006 жылы қаңтар айында жекешелендірілген
бірліктер % көрсеткіш
Барлығы 384,0 100,0
Оның ішінде өнеркәсіп 21,0 5,5
Құрылыс 9,0 2,3
Ауыл шаруашылығы 0,0 0,0
Көлік 8,0 2,1
Сауда және қоғамдық өнім 33,0 8,6
Тұрмыстық қамтамассыз ету 15,0 3,9
Салалар 290,0 75,5
Аяқталмаған құрылыс нысаны 8,0 2,1
Мемлекеттік меншік объектінің жекешелендіруінің туындалған
территориялық комитетінің нәтижесінде жергілікті және республикалық
бюджеті 1 млрд 49 млн 744 мың теңгені құрады, соның ішінде
жекешелендіру көздерімен де. (серут 3)
– бірінші кезеңде – 897 мың теңге;
– екінші кезеңде – 61396 мың теңге
– үшінші кезеңде – 867224 мың теңге;
– төртінші кезеңде – 120227 мың теңге.
Қазақстандағы құнды қағаздар нарығы кезеңінің ағымдағы қалыптасуы
бірнеше факторларымен байланысты. Бәрінен бұрын заңды – нормативті үлкен
база құрылды. Қазіргі уақытта оған мынадай құжаттар қатысты: ҚР
Президентінің “Бағалы қағаздар мен биржа қоры” туралы, “Шаруашылық
серіктестік туралы” жарғылықтары, Ұлттық комиссияның құнды қағаздар жөнінде
нормативті актілер: “ ҚР акционерлік қоғамы акцияларын шығару, тіркеу,
қайта тіркеу тәртібі жайлы ереже”, “Құнды қағаздарды орналастыру, шығару
қорытындысы есептерін тіркеу, бекіту ережелері”, “Шетел эмитенттері бағалы
қағаздарын Қазақстан Республикасында шығару ережелер” тағы басқа.
Корпаративті құнды қағаздар нарығын қалыптастыру алғышарты аталмыш
қағаздардың көп мөлшерде шығарылуы. Қазақстан Ұлттық Банк Комиссиясының
деректері бойынша КБҚ (корпаративті бағалы қағаздары) 83 млрд теңгеге жарық
көрді. Мемлекеттік реестірде бағалы қағаздар мен эмитенттер 34 %-ды
құрайды.
Сурет 3 – Кезеңдердің жекешелендіру нәтижесінде жергілікті және
республикалық бюджеттің толуы
Қазақстанда бағалы қағаздарды шығару мен қалыптастыруда атап өтерлігі,
Қазақстанның халықаралық деңгейде рейтингі жоғары, Қазақстан
корпорациялары әлемдік нарық капиталына шығуға зор мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республика Заңдарына сәйкес, инвестициялық іс - әрекет
қаржыландырылу есебі:
– ішкі шаруашылық резервтерінен;
– несие қаржылық көзінен;
– акция сатылымынан түскен қаржы есебінен;
– заңды тұлғалардан;
– өндіріс бірлестіктерінің орталықтандырылған жүйесі негізінен;
– бюджеттен тыс қор есебінен;
– шетел инвесторлары көмегімен;
– заңды, физикалық тұлғалардың қолдау жарнасынан.
Өндірістін өзіндік қаржысына құрылтайшылардың жарнасы мен жинақ қоры,
шаруашылық әрекеттері нәтижелеріне бағытталған капитал салымы енеді.
Өндіріс меншік иелерінің жарнасының ақшалай бөлігі бастапқыда негізгі
қорды реттеуге жұмсалады. Әрі қарай осы мақсатқа жинақ қоры қолданылып,
шаруашылық іс - әрекеттегі негіз босшылыққа алынады. Бірінші кезекте оған
амортизациялық жинақ, кіріс енеді.
Инвестицияны қаржыландырудың ірі көзі өндірісте амортизациялық жүйеге
қатысты. Пайда, кіріс - өндірістің таза кірісінің формасы.
Оның шамасы ақша түсілімінің бөлігі ретінде орын алып, өнім бағасы,
оған жұмсалатын жұмыс пен қызмет, оның толық құнына да қатысты.
Пайда - өндірістің коммерциялық іс-әрекетінің жиынтық көрсеткіші.
Салық төленген соң, басқа салық тәрізді төлемдер аяқталған соң,
өндіріс бюджетінде таза кіріс қалады.
Оның бір бөлігін өндірістік немесе әлеуметтік реттегі капитал салымы
ретінде бағыттауға болады. Кірістің бұл бөлігі инвестицияда жинақтау қоры
ретінде әрекетке енеді.
Бұдан басқа, өндіріс капитал салымына жұмсалатын қаражат көзі
сақтандыру, төтенше оқиғаларға қатысты ахуалдарға да орайласуы мүмкін.
Қарызға алу жабдықтары несие түрінде сипат алады. Несие қарыз беруші мекеме
мен несиелер арасындағы экономикалық қатынасқа байланысты.
Несиенің реттелемінің маңызды элементі – пайыздық көрсеткіш. Қазіргі
уақытта инвесторлар несиені кәсіпкерлік әрекеттің пайда түсімі зор
салаларына арнайды.
Банк несиесі берілуінің нысандары:
– құрылыс, өндірістік нысандарды техникалық қайта жабдықтау;
– қозғалмайтын мүлік иелену (машина, көлік жабдықтары тағы басқасы);
– интеллектуалды құндылықтар мен меншіктің басқа да нысандарын құру
үшін;
– табиғатты қорғау шараларына.
Заңды және физикалық тұлға арасындағы несие қатынасы негізі – несие
келісімшарты. Бұл құжатта келесі жайлар қарастырылады: берілетің несие
сомасы, мерзімі, оларды пайдалану тәртібі, жабу, пайыздық көрсеткіштері,
банкке ұсынылатын құжаттар реті. Нақты мерзім мен кезен банктің несие
алушымен келісімшартты, төлем қабілеті негізінде іске асырылады.
Ұзақ мерзімді несие беру өндіріс орындарына мына құжаттар негізінде
іске асады:
– өндірістің құрылуы жөніңде жарғы;
– өндірістің бухгалтерлік балансы;
– бизнес – жоспар;
– қаржылық жағдай мен өндірістің несие төлеу қабілетін айқындайтын
құжаттар.
Ауыспалы кезеңде инвестицияның перспективалық бағыты нарыққа – лизинг
деп есептеленіледі.
Лизинг ұзақ мерзімге машина, жабдық, көлік құралдарын, өндірістік
тағайындалымдағы дүниелерді жалға алуды қамтамассыз етеді. Лизингтік
операциялар екі топқа бөлінеді: операциялық лизинг – жартылай сатып алу
деңгейінде, қаржылық лизинг – толық түрде іске асыруымен. Операциялық
лизингке барлық мәміле түрлері енеді, лизинг берушінің шығындары жалға
мүлік берумен орайласады, бастапқы мол мерзімі ағынына сай ішінара, біртін
деп сатылып алынады. Операциялық лизингтің келесі ерекшеліктері бар:
– Аренда иегері өз шығындарын бір аренда иегері есебінен жабуды
ойластырмайды;
– Аренда мерзімі мүліктің толық физикалық тозу мүмкіндігін ескермейді;
– Жоғалтпау, мүлікке ие болу аренда иегеріне қатысы;
– Белгіленген мерзім аяқталған соң мүлік иесіне қайтарылады, басқа
адамға жалға бере алады.
Операциялық лизинг құрамына енетіні: рейтинг – мүлікті қысқа мерзімді
уақытқа иелену - бір күннен бір жылға дейін иелену; хайринг – орта
мерзімдік иелену – бір жылдан үш жылға дейін.
Көрсетілген операциялар стандартталған жабдықты біреуінен басқасына
жібере алады. Несиелеудің ерекше формасы – қаржылық лизинг.
Бұның ерекшелігі – мәмілені қаржыландыру аренда мүлкін пайдалануға
қатысты.
Егер өндіріс жабдықты сатып алуға еркін қаражат көзін таба алмаса,
лизинг компаниясына өтінішін білдіруіне болады.
Келісімшарт ерекшелігіне сай лизинг компаниясы жабдықты шығарушыға
толық құның төлеп, жалға бере алады.
Осылайша, өндіріс лизингті компаниядан ұзақ мерзімді несие алып,
біртіндеп құны жабылып отырады.
Лизинг өндіріске жабдық алуға, оны эксплуатациядан өткізуге көмек
береді. Нарықтық қатынастар жағдайында лизинг үлесі инвестицияларда
жабдықтық 25 пайызда көрініс табады.
Қазақстанда лизингтік қызмет көрсету өз дамуын 1989 жылы лизингті
компания, коммерциялық банк түрінде іске асырып, лизингті операцияларын
жүргізе бастады.
Қазіргі уақытта лизингті компаниялар бағыты:
– техникалық жабдықтарды прокатқа алу жөніңдегі іс - әрекеттер,
аймақтық жаппай делдалдық фирмалар мен компаниялардың, облыстық және
аудандық жабдықтау орталықтарында іске асады;
– коммерциялық банктердің лизингтік операциялары;
– арнаулы лизингі формалар әрекеті;
– халықаралық экспортты лизингтік жүйелер мен шетел компанияларының
бағыт – бағдарында.
Қазақстан Республикасында лизингтік нарығының түрі ауыл шаруашылығы
саласына байланысты ыңғайланып, ретін табу үстінде. Аймақтық компаниялар
арасында жабдықтарға лизинг берумен өндіру, қайта өңдеу өндірістеріне
қызмет атқаруда 2005 жылы “Азиялизинг” тіркелді.
Қазақстанда лизинг бизнесін өркендетудің алғы шарттары жеткілікті:
– лизинг ұсынушылар ретінде лизинг формалары мен банктері ғана емес,
машина мен жабдықтарды өндіру өндіріс орындарының өзі де тікелей
араласады. Бұл форма Ресей, Украйна, Өзбекестан, Прибалтика
өндірістерінде жалға қойылып, кең колданыс тапқан;
– Батыс Еуропа, АҚШ, Жапония өндіріс - өндірушілері;
– лизинг нарығының мынадай нысандары көлік, жабдықтар, транспорт
құралдары конверсия негізінде де үрдіске ыңғайланады.
Біздің республикада лизингті мәміле нысандары ретінде машиналар мен
жабдықтар мына салаларға жиі қажет:
– жеңіл өнеркәсіпке;
– болат өндірісі, қара және түсті металлургия;
– ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеу;
– формацевтік өнімдер.
Тартылған қаражат – ағымдағы инвестициялық әрекеттің үлестік қатысымы;
бағалы қағаз эмиссиясынан; еңбек ұжымының мүшелік жарналарынан; инвесторлар
ресурстары есебінен; қаржылық ассегновка – қатаң түрде белгіленген формасы
бар құжат, мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кассалық орындалуымен
айналасатын мекеме осы құжаттың негізінде бюджетке көзделген шығындарға
қаржы береді.
Қаржыландырудың басқа да көздері қолданылуы мүмкін, өндірістік
нысандар құрылысы әрекеттеріне байланысты да жүзеге асатын жайлар бар.
Қазақстан Республика бюджетінен мемлекеттік орталықтандырылған капитал
салымдарына ақша бөлу қайтарымды жүйеде іске асады.
Бұл жағдайда қаржыландыру ҚР қаржы Министрлігі, Ұлттық банк
тараптарынан бөлінеді. Қаржы Министрлігі бөлінген қаражат көздерін бөліп,
лайықты келісімшарттар негізінде әрекет басталады.
Коммерциялық банктер іс - әрекеті де несие саясатына қатысты
әрекеттерін жүргізеді.
Бұл қаражат мақсатты негізде жұмсалып, оларды депозитесебіне салуға,
банкаралық несиелерді жабуға, валюта сатып алуға пайдалануға болмайды.
Өндірістердің инвестициялық іс - әрекеті Қазақстанда мына Заңдар
негізінде реттелінеді: “Тура инвестицияларды қолдау”, “ҚР Президентінің
асарлығына өзгертулер мен толықтырулар еңгізу”, “Салық және басқа да
міндетті төлемдер туралы”, “Шетел инвестициялары хақында”, сонымен бірге
“Банкроттық туралы”, “Құндықағаздар нарығы туралы”, ҚР-ның инвестициялық
қорлары жайында” және басқа да нормативті актілерге сүйеніледі.
Коммерциялық банктер келісімшарттар негізінде несие қаражатын
өндірістерге бере отырып, кепілдікке мекемелер, басқа да нысандарды
алады.
Қазақстан Республикасында инвестиция құрылымын да қаржыландыру
көзі бойынша келесі жағдай орын алады. (кесте - 3).
3 Кесте - 2006 жыл барысында қаржыландыру көзі бойынша инвестиция
құрлымы
Қаржыландыру Сомасы мың Пайыз көрсеткіші
Негіздері теңге
2006 2005 2004
Негізгі 114969 100,0 100,0 100,0
капиталдағы
барлық
инвестиция
өндірістің, 68905 60,0 79,4 93,5
мекеменің
меншік қаражат
көзі
Бюджет 15904 13,8 7,6 6,5
қаражаты, оның
ішінде
Республикалық 6740 5,9 6,1 4,6
бюджеттен
Жергілікті 1730 1,5 1,4 1,4
бюджеттен
Басқа көздерден7434 6,4 0,1 0,5
Шетел 30160 26,2 13,0 0
инвестициясы
Қазақстанның 2006 жылғы әлеуметтік – экономикалық дамуы. Статистикалық
және талдау комитетінің жыл сайынғы көрсеткіші бойынша. Алматы, 2006 жылы
таблициядан байқалғандай, инвестицияның үлкен бөлігі, ол нақты 68905 млн
теңге 2006 жылы өндіріс, ұйым, тұрғындарға арналған. Үлесін байқасақ 2004
жылмен салыстырғанда 33,5 пайызға, 2005 жылдан 20,6 пайызға төмендеген.
Шетел инвестицияларының үлесі артқан. 2005 жылмен салыстырғанда 2,2 есеге
өсіп, 2006 жылы 26,2 паызды құрды. Негізгі капиталға мемлекеттік
инвестициялар тарту мемлекеттік өндірістер мен акционерлік қоғамға тығыз
қатысты. Қажеттілік жағдайларында өндіріс, шаруашылық жағдайына арайласа
жүреді. Осы негізде өндірісте қаржыландыру көздері құрылады. Оған
енетіндер: құрылыста ішкі ресурстарды мобилизациялау, құрылыс – монтаждау
жұмыстарындағы жоспарлы жинақтау, еңбек құнының төмендеуіне байланысты
пайда табу, пайдалы кен қазбаларын иелену арқылы кіріс көздерін иелену.
Ішкі көздерді мобилизациялау қаржыландыруға ықпалын тигізеді. Айналым
қаражаты құрылыс үшін артық жабдықтар алуға, материалдар иелік етуге,
аяқталмаған өндірістерді тиянақтау үшін қажет. Бұдан басқа, бір жыл
көлемінде осы үрдістер барысында, өзгешіліктер орын алуы мүмкін.
Мобилизация ішкі ресурстарда мына формуламен анықталады:
М=А-Н+(-)К (1.1)
бұдан: А – айналым активтерінің барысы;
Н – жоспарланған кезеңдегі жоспарлы қажеттілік;
К – тұрақты несие қарызының өзгеріс барысы.
Есептің нәтижесі (+) белгісімен жабдықтар мобилизациясын аңғартады.
Жоспарлы жинақтау құрылыс сметасының 8 пайыз көлемінде құрылыс – монтаждау
жұмыстарының құнына байланысты болып келеді. Құрылыс – монтаждау жұмыстары
құнының төмендеуінен болған үнемдеу түрлі іс – шаралар нәтижесінде іске
асады. Капитал салымын қаржыландырудың негізгі көзі ретінде өндіріс
кірісінің мәні зор. Қаржыландыру алғышарты басқа да өндіріс орындарының
құрылысқа араласуының үлестік қатынасын да мәні зор. Банктен несие алу
өндірістік емес құрылыстың барысына ғана емес, сонымен бірге жергілікті
бюджеттен қаржыландыру да жүзеге асады. Қарызға алынған қаражат банк
несиесі ретінде қолданылады, вексель, облигация түрінде де іске асырылады.
2. Қазақстан Республикасының даму стратегияларының анализі
1. Қазақстанда инвестициялық қызметтің даму екпіндері
Шетел инвестицияларының кез келген елге арттылуы, оның тиімділігі
инвестициялық ахуалдың қолайлылығына байланысты.
Страратегияның таңдау процесінің өндеу кезеңдерінде, ол жоба және
анализдан (бағалаудан) құралады. Қойылған мақсаттарға жету үшін бірінші
кезеңдерде стратегиялардың жобалары жасалды. Мында ен басты мақсаты
альтернативті стратегиялардың көп болуы. Стратегияның екінші кезеңінде
мемлекеттін даму мақсаттарына байланысты, парабарлық (адекватность)
деңгейіне дейін істеліп және олардың әралуандылығы үшін жалпы стратегия
қалыптасады. Жалпы үшінші кезеңде мемлекет стратегиялар баламалары
талданады және негізгі мақсаттарға жету үшін олар жарамдылық дәрежесінен
бағаланады. Мына кезеңдерде жалпы стратегиялардың толтырылуы нақтылы
ұстаумен негізделеді.
Замандас стратегиялық концепциялардың жоспарлары бойынша мемлекет
стратегияларын тиімді қолданылуы үшін, стратегиялық сегментациялар және
шаруашылық стратегиялық аймақтар бөліністері - әдістемелік қабылдауы
қолданылуда. Осындай талдау объектілеріне шаруашылық стратегиялық аймақтар
жатады. Алғашқы уақытта шаруашылық стратегиялық аймақтар жеткілікті тар
шеңбер сұраптаулары жүзеге асады, басқаша шешімдері олардың жүзеге
асушылығын жоғалтып алады. Осындай анализдің болуы перспективті бағалауын
қамтамассыз етеді.
Стратегияның дамуы – орталық стратегияның жоспарлау кезеңі. Жиі
мемлекет стратегиялардың мүмкін түрдердің варианттарынан талдайды. Әрбір
жол әр түрлі мүмкіндіктер ашады. Сайып келгенде мемлекет альтернативті
стратегиялардың үлкен санымен қағыса алады.
Шек қойылған өсу шегі (ограниченный рост).
Осы стратегияны көбінесе тұрақты технологиялармен қамтылған
мемлекеттердің көпшілігі қолданады. Шек қойылған өсу шегі стратегияның
мақсаттардың дамуы “қол жеткізгенде” дейін қарастырылады және дәлдеп
түзітіледі.
Өсу шегі.
Мына стратегияны жиірек технологиясы жылдан алмастырылған
мемлекеттердің динамикалық дамуында қолданылады. Осы стратегиясына үшін
жыл сайынғы даму деңгейінің өткен жыл даму деңгейлерінің міңездемелігі
қажет.
Қысқарту немесе соңғы құрал стратегиясы.
Мына стратегияны мемлекет сирек таңдайды. Ол үшін мақсаттардың құру
мінездемелігі өткен жылдарда қол жеткендігінен төмен деңгейдің болуы.
Мемлекет қызметінің өзгертпелі тенденциясының көрсеткіштері нашарланғанда
және ешқандай өлшемдерді ие болмағанда - қысқарту немесе соңғы құрал
стратегиясына келеді.
Қиыстырылған (комбинированная) стратегия.
Осы қаралған стратегиясының құрлымы өзіменен кез келген стратегияны
ұсынады – шек қойылған өсу шек, өсу шек және қысқарту. Әрбір олардың
жоғарыда көрсетілген стратегиялары негіздік стратегиясы бола, өз
кезегінде, альтернативті түрлердің жиыны болады.
Мемлекеттің жалпы стратегиялары негізгі стратегия түрлерімен қызмет
етеді, нақтылы жеткізгіш ұстаумен тола барысында.
Стратегиялық жоспарлардың альтернативті бағалауына бірнеше
методикалық шарттар бар. Осындай қабылдау шарттардан біздің уақытта
мемлекеттің жалпы стратегиясын табуға мүмкін. Әр түрлі мемлекеттердің
стратегиялық тәжіребесі көрсетеді, олар өз таңдауын стратегияның бір
түрінде сирек тоқтатады. Жиірек саналған барлық стратегия қиыстыруын өзімен
жалпы стратегияны ұснады.
Ендігі жұмыс кезеңін стратегиялық келісімі, мемлекеттің даму
мақсаттарына оның парабарлық (адекватности) деңгейіне дейін стратегияның
жалпы жеткізілуін айтады. Осы әдістердің болуы әр түрлі бола алады. Осыған
мақсаттар және даму есептілерін, барлық стратегиялық хабар түрлерін
қолданады.
Стратегияның дамудың кульминациялық моментті, альтернативті
варианттардың анализі мен түрлердің бағалауын қарастырады. Стратегияның
сондай – ақ бағалау мақсаттарын таңдауы, мемлекет болашақта өз жұмысын
максималды тиімділікті қамтамассыз үшін. Тиісті стратегиялық таңдаудың
негізі, мемлекеттік айқын концепциясының дамуын айтуымыз жөн. Сондықтан
мұқият таңдалған альтернативті стратегия зерттеледі және бағалананды.
Осыған байланысты көп санды факторлар қабылдауды назарға алу тиіс: тәуекел,
өткен стратегия тәжіребесін, уақыт факторларын және де тағы басқасы.
Орталықтандырылған және деорталықтандырылған басқару арқылы
келісімшарттарын табу, жүйелік стратегияның басқарудың қажеттілігін
қабылдауға әкеліп соғады да, стратегиялық өндеумен сипатталған және
шаруашылықтың саясатының орталықтандырылған және деорталықтандырылған
шапсан басқаруын атайды.
Стратегиялық мақсаттарға арналған мына басқару функциялары қолданылады:
жаңалықтардың топтары;
бағдарламалық – мақсаттық;
матрица құрлымы.
Тап осы жұмыс рамкаларда үйлесімді (оптималдық) инвестициялық
стратегиясы, сондай – ақ мемлекеттік инвестициялық міңез-құлқы түсініледі
(немесе стратегия үлгісі), мәлімделген мақсаттың (себептер) жетуіне
тәсілдері парабар (яғни инвестиция түрлеріне және қаржыланыдыру
қайнарларына).
Қазақстан Республикасында инвестициялық қолайлы ахуал туындату үшін
инвестициялар түрлерін ынталандыру, кеңейту, жаңғырту, өндірістерді жаңа
жұмыс орындарын көбейту, бұрынғы орындарды сақтау сияқты мәселелер
міндет етіп қойылуда.
Инвестициялық ахуалды моделдеу – мемлекеттік саясаттағы шетел
инвестициясын тарту мен пайдалануды игерудің факторлары: біріншіден,
экономикаға әсері болса, екіншіден, елдегі жағдайды терең аңғаруға ықпал
етеді, үшіншіден, шетел серіктесі мотивациясын түсінуге зор септігі бар.
Елде қолайлы инвестициялық ахуалдың қалыптасуы алуан түрлі шаралар кешені,
тұтас көрсеткіштер кешені, қазіргі кезендегі Қазақстандағы инвестициялық
ахуалға терең талдау алғышарты. Осы орайда назарға алынатыны:
– ел нарығы потенциалына көніл бөлу;
– табиғи, еңбек ресурстарымен қамтамассыз ету;
– экономикалық реформалардың жағдайын ескеру;
– инвестициялық әрекет үшін заң жүйесі;
– мемлекеттік органдарда басқару шешімдерін пайдалану;
– валюта нарығы мен нарықтық инфрақұрылымды өркендету;
– банк жүйесінің тұрақтылығы;
– саяси ахуалдың бағыттылығы.
Шетел инвесторлары жоғарыда айтылған шарттардың арқайсысын
қарастырып, бағалайды. Инвестициялық ахуал мен инвестициялық тәуекел өзара
байланысты. Инвестициялық ахуал неғұрлым қолайлы болса, инвестиция
тәуекелдігі де шағын болады. Көптеген инвесторлар Қазақстанның
маңыздылығын, оның ірі азиат нарығына жақындығында, жеке нарықтық
потенциалын арттыруында деп түсіндіреді. Қазақстан өзінің табиғи шикізат,
энергия көздерімен жақсы қамтылған. Территориясы (2,7 млн. кв. км) көп
елдерден қомақты болып келеді. Қазақстан мұнай мен табиғи газдың ірі
өндірішілерінің бірі, бірақ игерілмеген өте зор аймақтары бар, инвестиция
тартылса қолданылуы да мүмкін. Біздің республика әлемде көмір кенінен 3-ші
орында, темір рудаларын, мыс, алюминии, никель, фосфат шикізатынан алда.
Республика алтын шығарудан әлемде үшінші орында. Болашақ та игерілмек қара,
түсті металдардың бағамы АҚШ долларымен 245,7 млрд долларды құрайды немесе
2,4 млрд АҚШ доллпрын жылына құрайды. Эксплуатациялық шығындар 160-180 млрд
доллар, потенциалды кіріс 50-67 млрд доллар, тау кен өндірісіне инвестиция
тартылуы қажет. Өзінің еңбек ресурстарының ыңғайы жағынан Қазақстан бұрынғы
кеңес елдері арасында төртінші орынды иленеді. Қазақстанда орташа еңбекақы
көлемі 100 доллар, АҚШ-қа қарағанда 11 есеге жоғары болып келеді.
Қазақстандық ғалымдар инвестициялық ахуал факторын реципиент – елдерде
іс - әрекеттің өкімет пен қатысты, қатысты еместілігіне қарап бөлінеді (5
Кесте - ). Әлемдік тәжіребеден үйрену инвестициялық ахуал құрылымдарын
нақтылап, екі түрлі маңызды қарым – қатынасқа итермеледі, біріншісі түрлі
факторларды бағалау, бағдарлау (сурет – 7).
Маңызды түрде атап өтерлігі, елде неғұрлым инвестициялық ахуал төмен
болса, соғұрлым капиталды тартудағы шығын да ұлғаяды. Барлыұ факторларға
талдау инвестициялық ахуалды бағалауға мүмкіндік береді, реципиент – елдің
инвестициялық көрсеткіші рейтингті орын алады. Инвестициялық ахуал
индексінен және оның жекелеген құрамдас бөліктерінен шетел инвестициясы
ағыны байланысты, бұл тәуелсіздік ерекшелігі түрлі сипатта, мысалы, рейтинг
таблицасында бірінші – үшінші орынды иеленушілер (АҚШ, Ұлыбритания,
Жапония), шетел инвестиция сомасының 50 пайызын құрайды.
Инвестициялардың пәрменділігін қамтамассыз етудің негізгі
факторларының бірі оларды заңмен нығайту, инвестициялық заңнаманың
дамыған жүйесі мен инвестициялық қатынастарды реттейтің құқықтық нормальды
жүзеге асырудың пәрменді миханизмін жасау болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы мәнді нәтижелерге қол
жеткізуде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz