Азаматтық - құқықтық жауапкершіліктің жалпы негіздеріне жататындар
Мазмұны
Кіріспе
тарау. зиян келтіргені үшін жауаптылық
1.1 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері
1.2 Зиян келтірудің себептері және оларды жою жолдары
2 тарау. Заңды жауапкершілік негізгі ерекшеліктері
2.1 Заңды жауапкершіліктің түрлері және белгілері,түсінігі
2.2 Заңды жауапкершіліктің жүзеге асырылуы
2.3 Заңды жауапкершілікті болдыртпайтын мән жайлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық экономикаға өтуімізге байланысты азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің ролі артып отыр. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өзін
демократиялық, құқықтық, зайырлы мемлекет құруды алға мақсат етіп қойды. Ал
құқықтық мемлекет құру заңдылықты оқу, білу және заң бұзушылыққа жол бермеу
қажет. Заң бұзушылықты болдырмау үшін жауапкершілікті қолданамыз.
Қылмыстық құқыққа қарағанда заңды жауапкершілік жиі қолданылады.
Жауапкершілік мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының түрі. Сондықтан мемлекет
тарапынан шығарылатын заңдар, нормативті құқықтық актілерді жауапкершілік
шегі көрсетіледі.
Сонымен қатар жауапкершілікті үлесті, солидарлы және субсолидарлы деп
бөлудің өзіндік себептері бар. Несие берушінің құқығын қорғауда жан-жақты
қарастырылып отырған жауапкершілік түрлерінің маңызы артады. Яғни несие
берушінің құқығы бұзылған кезде борышқордың кез келгенімен өндіріп алу
артықшылығы туындайды.
Курстық жұмыс тақырыбы “Зиян келтіргені үшін ж ауаптылық ”.
Курстық жұмыс екі тараудан және бес бөлімнен тұрады.
Бірінші тарауда зиян келтіргені үшін ж ауаптылық, азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері, себептері және оларды жою
жолдары қарастырылады.
Екінші үш бөлімнен тұрады және мынадай мәселелер қарастырылады:
заңдық жауапкершіліктің түрлері және белгілері, түсінігі, заңдық
жауапкершіліктің жүзеге асырылуы, заңдық жауапкершілікті болдыртпайтын мән
жайлар, заңдық жауапкершіліктен босату негіздері.
Заңды жауапкершілік мәселелерін мемлекет және құқық теориясы және
басқада салалық заң ғылымдарымен зерттелуде. Жалпы құқық бұзушылықтың және
заңды жауапкершіліктің негізігі және басты міндеті қоғамға және құқықтық
тәртіпке құқықбұзушылықтан келтін зиянның алдын алу және жолын кесуде
заңдылықты қамтамасыз ету. Аталған тақырып бойынша екі аса қажетті міндет
тұжырымдалады: бірініші, қоғам және әрбір азамат құқықтыры мен заң
қорғалатын мүдделері құқыққа қарсы қолсұғушылықтан қорғалатындығына
сенімді болуы керек, яғни құқықбұзушылықтар мемлекетті мәжбүрлеу шарасы
көмегімен жойылады, екіншіден, құқыққа қарсы әрекет жасамаған азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына қолсұғылмаушылықты қамтамасыз ете отырып,
қоғамдағы құқықбұзушылықтарға заң негізінде қатаң шара қолданады.
Құқық бұзушылық пен заңдық жауапкершілік туралы көптеген мақала,
басылымдар, монографияларда жарияланған. Бұл тақырыпты зерттеу барысында
бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ та бұл мәселе төнірегінде бірнеше
жылдар қатарынан әртүрлі пікір талас болып пән бойынша бір тоқтамға келе
алмауда. Бұдан шығатын қорытынды заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері
және олардың түрлері мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызықтыда.
Бұрыңғы ерте заманда, яғни ерте таптық қоғамда құқық пайда болып және
оның ажырамас серігі құқықбұзушылық пайда болғаннан бері, теориялық
құқықтық ілімде құқықбұзушылықтың себебі неде, соның ішінде қоғамға ерекше
қауіпті түрі қылмыстың себебі неде деген сұраққа жауап іздеуде. Не себепті
құқық, құқықтық принциптер, ережелерді бұзатын мінез құлық (әрекет немесе
әрекетсіздік) пайда болды? Қоғам өмірне қауіпті құқық бұзушылықтың
болмауын тоқтау үшін не істеу керек? Осы сұрақтарға жауап бірнеше жүз
жылдықтармен жүргізілуде, бірақ қазіргі таңда бұл сұрақ өз жауабын тапты
деуге болады.
Мемлекет және құқық теориясы методологиялық ғылым бола тұра кейбір
зерттеу жұмыстарыменде айналысады, соның ішінде заңдық жауапкершілік пен
құқық бұзушылықты мәселелерінде зерттейді.
Сондықтанда курстық жұмыста мемлекет және құқық теориясы қарастыратын
ұғымдар, принциптер қарастырылады. “ Заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері
және олардың түрлері “ тақырыбы бойынша мақала, монография және
басылымдарды сонымен қатар әртүрлі оқу әдебиеттеріндегі қайнар көздерді
оқу, тақырыптың мазмұнын ашып зерттеуде анағұрлым толықтай зерттеуге үлкен
мүмкіндік береді.
Сонынмен бұдан курстық жұмыстың мақсаты шығады:
“Зиян келтіргені үшін жауаптылық” тақырыбы бойынша жеке зерттеу.
Зерттеу тақырыбы бойынша (анализ және талдап қорыту) тәжірбиелер
пайдалану.
Құқық бұзушылық профилактика мәселесі бойынша жаңа бағыттар жасау.
Практикада оқып білумен байланысты ұсыныс енгізу.
1 тарау. зиян келтіргені үшін ж ауаптылық
1.1 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері
Азаматтық құқық бұзушылық құрамын азаматтық-құқықтық жауапкершілік
қолдануға қажетті жағдайлардың жиынтығы құрайды. Жалпы ережеге сәйкес
азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің қажетті жағдайлары ретінде борышқордың
кінәсі және құқыққа қарсы мінез танылады. Шығынды өтеу жауапкершілігіне
тарту үшін шығынның бар болуы, сонымен қатар борышқордың құқыққа қарсы
мінезімен және келген шығынның арасында себепті байланыс болуы қажет.
Шығынды өтеу негізінде азаматтық-құқықтық бұзушылықтың құрамы басқа
элементтері толығымен қамтиды.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның құқыққа қайшы қылығы (іс-әрекет не әрекетсіздік)
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс - әрекеті мен оның келтірген зиянының
салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқықбұзушының кінәсі.
Нақты тұлғаға азаматтық - құқықтық жауапкершіліктің жүктеу үшін
жалпы ереже бойынша қажетті келтірілген негіздер жиынтығы – азаматтық -
құқық бұзушылықтың құрамы болып табыладын. Көрсетілген негіздердің біреуі
болмай қалса, жауапкершілікке тарту мәселесі туындамайды. Бірақта,
кейбір жағдайларда заң азаматтық - құқықтағы құқық бұзушылық құрамынынң бар
болуы мүліктік жауапкершілікке тарту үшін жалпы талаппен санаспайды;
мысалы: жоғары қауіптілік көзін иеленуші заңды тұлға жәбірленушінің алдында
кінәсіз жауап береді. (АҚ-тің -931 бабы). Енді азаматтық-құқық бұзушылықтың
құрамының әлгінде айтылған элементтерінің әрқайсысына тоқтала кетейік.
Құқыққа қарсылық құқылық бұзушының өзінің іс-әрекетінің құқыққа
қарсыек ендігін білген немесе білмегендігіне қарамастан құқық нормасын
бұзуы танылады. Басқа сөзбен айтсақ, азаматтық айналымға сәйкес келмейтін
мінез жатады.
Азаматтық заңдылық нормаларымен азаматтық айналымға қатысушыларға
әртүрлі талаптар белгіленген. Азаматтық заңдылық негіздерінде сәйкес
тараптық құқыққа қарсы мінез ретінде жеке тұлғаға немесе азаматтық мүлкіне
немесе заңды тұлғаға келтірілетін залал саналады. Сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты талаптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады. Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға
байланысты талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты тараптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты
талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен бірге іскерлік айналымдағы
басқа нормативті актілерден немесе міндеттеменің пайда болуымен туындайтын
негіздерде құрылады. Сондықтан борышқордың құқыққа қарсы мінезінің белгісі
ретінде міндеттеменің құрылуындағы кейбір негіздер болуы мүмкін. Әкімшілік
актідегі туындаған міндеттемедегі құқыққа қарсы мінез болып, осы
әкімшілікактімен борышқордың іс-әрекетінің сәйкес келмеуі жатады. Егер
міндеттеме шарттан туындаса, онда борышқордың шарт талабын бұзуы
құқыққақарсы мінез болып табылады. Егер бір жақты мәмілеге байланысты
болса, борышқордың құқыққа қарсы мінезіретінде бір жақты мәміленің талабын
бұзуы танылады.
Құқыққа қарсы мінез құқыққа қарсы іс-әрекет немесе құқыққа қарсы
әрекетсіздік түрінде де болуы мүмкін. Егер заңмен немесе нормативті
құқықтың актімен тиым салынған немесе заңға немесе басқа нормативті актіге,
шартқа бір жақты мәмілеге немесе міндеттеме талабының негізіне қайшы
келетін борышқордың іс-әрекеті құқыққа қарсы сипатқа ие болады. Сонымен
азаматтық кодекстің 273-бабы осының дәлелі: Заңдарда немесе шартта
көзделгеннен басқа реттерде міндеттемені орындаудан біржақты бас тартуға
және оның шарттарын бір жақты өзгертуге жол берілмейді.
Азаматтық заңдылық негізіне сәйкес бір тараптың басқа бір тараптың
есебіне мүлкін негізсіз сақтауға тікелей тиым салынады. Алайда осы ережеде
негізсіз сақтау құқыққа қарсы болып табылады.Шартпен белгіленген сапаға сай
келмейтін тауарды сатып алушыға берудегі сатушының әрекеті құқыққа қарсы
саналады.
Егер тиісті жағдайларда тарапқа юридистикалық міндеттеме жүктеліп,
бірақ ол орындалмаса, онда әрекетсіз құқыққа қарсы деп танылады. Шартпен
бекітілген жағдайларға сәйкес міндеттеме туындауы мүмкін. Тасымалдау
шартымен бекітілген тауарды жеткізбеген тасымалдаушының әрекетсіздігі
құқыққақарсы болып табылады. Міндеттеме тараптың қызметтік міндетінен де
туындау мүмкін. Мысалы, құтқару станциясының қызметкерлері суға батып бара
жатқан адамды құтқару үшін барлық қажетті және мүмкін болатын шаралардың
барлығымен қолдануы тиіс. Осы міндетті орындамау оның құқыққа қарсы мінезін
көрсетеді. Жағада демалып жатқан азаматтардың әрекетсіздігі құқыққа қарсы
сипат алмайды, оларға тек суға батушыны құтқару рухани міндеттеме
жүктеледі. Белгілі бір міндеттемені орындаудағы іс-әрекет заң шеңберімен
шығуы мүмкін. Азаматтық кодекстің 188-бабымен үшінші бөлігінде былай
делінген: Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып,
оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттілігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да
әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Жоғалған мүлікті тауып алған тарап егесіне қайтару немесе жоғалтушы
азаматқа қайтаруы тиіс.
Азаматтық Кодекс талаптарында көзделгендей өтелуге тек қана
борышқордың құқыққа қарсы мінезімен келтірілген шығындар жатады. Бұл
борышқордың құқыққа қарсы мінезі және несие берушіге келтірілген шығынның
арасындағы себепті байланысты көрсетеді. Көп жағдайларда міндеттеме
бұзылған кездегі себепті байланыстың бар болуы немесе жоқ болуы қиындық
туғызбайды. Ал кейбір жағдайларда себепті байланысты анықтау қиындықтар
туғызуы мүмкін. Мысалы, шофер өз машинасын он үш жасар жасөсмпірімге дұрыс
айдай білмегендігі себепті тыйым салынған белгіге қарамастан өтіп кетіпті.
Колхоздың төрағалық етушісі қызмет бабын пайдаланып оқушыларды жүк
машинасында өзінің ауласындағы жұмысқа жіберді. Жүргізуші жол ережесін
бұзуы салдарынан бірнеше оқушы жарақат алды. Дәрігердің сілтеуімен
мейірбике нәрестенің көзіне дәрі тамызғандықтан ол толығымен көру
қабылетінен айырылды. Анықталғандай дәрігердің мейірбике қателесіп кетіп,
басқа дәріні тамызған. Көрсетілген мысалдардан кімнің іс-әрекеті құқыққа
қарсы нәтиже себеп болғандығын нақты анықтау қиын.
Осындай жағдайларда себепті байланыстың дамыған ғылыми-теорияларын
басшылыққа алуымыз керек. Теорияда және практикада себепті байланыс тікелей
және жанама теориясын ұсынады. Бұл теория жалпы философиялық себепті
оқытудағы екі негізгі жағдайда сүйенеді. Біріншіден, себептілік құбылыс
арқылы объективті байланысты көрсетеді және ол біздің санамыздан тыс өмір
сүреді. Сонымен қатар құқық бұзушының зиянды нәтижені көре білуі себепті
байланыс туралы сұрақты шешуге көмектеспейді. Шығынның болатынын алдын-ала
сезе білу субъективті сипатқа ие және себепті байланысты анықтауға
көмектеседі. Екіншіден, себеп және салдар тек қана белгілі оқиғаларға
қолдануда маңызы артады. Себеп және салдар ұқсас болғандықтан әрдайым орын
ауыстырып отырады және біз оны материалдық өмірдің қарым-қатынас тізбегімен
байланыстырамыз.
Жоғарыда көрсетілген мысалдар дәрігердің сілтемесінен істелген
мейірбике әрекеті салдар туғызады және сонымен қатар нәрестенің көру
қабілетін жоғалтуға себеп болады. Егер қаралып жатқан іске тереңірек
үңілсек, онда дәрігердің себепті әрекеті бөлім басқарушысының бұйрығынан
туындайды. Сондықтан жауапкершілік туралы мәселені шешу кезінде болған
оқиға жағдайларынан алысқа кету дұрыс емес. Тікелей себептің пайда болуымен
шектелу қажет, яғни зиянның туындауына жақын қатынастар есепке алынады.
Тараптың құқыққа қарсы мінезі зиянның себебі болып тек қана ол осы
зиянмен тікелей байланысқан болса ғана пайда болады. Тараптың құқыққа қарсы
мінезі мен зиянының арасындағы жанама себепті байланыс болып, ол нақты
оқиғаның шегінен ауытқып және юридистикалық себеп байланыстың маңызына ие
бола алмайды. Сонымен қатар іс-әрекеттің жасалуына басқа факторлардың әсері
тиюі мүмкін.
Алайда бұл факторлардың қайсысы болсын юридистикалық жауапкершілік
мағынасына ие бола алмайды және сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезі мен
зиянының арасындағы жанама себепті байланыс болып табылмайды. Ал басқалары
- юридистикалық жауапкершілікке әсер етеді және сондықтан тараптың құқыққа
қарсы мінезі мен болған нәтиженің арасындағы байланысты көрсетеді
жасөспірімдердің келтірген зияны үшін бермейді және әрекет қабілетсіз деп
таниды. Ал ата-аналар құқыққа сыйымсыз мінезі үшін жауап береді (тиісті
қадағалау жасамағаны немесе тәрбиелемегені) және болған зиянының арасында
юридистикалық жауапкершілікке тартуға жеткілікті тікелей себепті байланыс
пайда болады. Керісінше балық аулаумен шұғылданатын колхоз мүшесінің
броконьерлерге ауды сатуды және броконьерлер заңсыз балық аулау арқылы
балық ресурстарына зиян келтірсе, броконьерлердің құқыққа қарсы іс-әрекетін
көрсетеді және бұл жерде тек қана жанама себепті байланыс бар.
Сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезімен және зиян арасында
азаматтық – құқықтық жауапкершілік маңызы бар жағдайлар болмаса тікелей
себепті байланыс орын алады. Егер құқыққа қарсы мінез және зиян арасында
жауапкершілік туралы сұрақты шешуде азаматтық заңды маңызы бар жағдайлар
болса, онда жанама себепті байланысты көрсетеді. Жоғарғыдағы мысалға сәйкес
жасөспірімнің әрекет қабілетінің жоқ болуымен байланысты 13 жасар
жасөспірімді азаматтық құқықтық жауапкершілікке тартудың маңызы жоқ.
Сондықтан бұл мысалдар - шофер құқыққа қарсы мінезі мен жол
ережесінің бұзылуы тікелей себепті байланысты көрсетеді.
Күнделікті өмірде бірнеше тараптық іс-әрекеті (әрекетсіздігі)
нәтижесінде зиянның пайда болуы жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда тікелей
нәтижемен байланысқан барлық құқыққа қарсы әрекеттері егер оларды жеке
ерекшеліктеріне байланысты себеп ретінде қарастыру керек. Тікелей және
жанама себепті байланысты шектеу қажеттігі тек қана теориялық шарттардан
шығып қана қоймай, сонымен бірге тәжірибенің өзімен тұжырымдалады. Бұл
теория тәжірибеде оңай қолданылады. Ол сот тәжірибесімен кездейсоқ
туындаған жоқ.
Әдебиеттерде сонымен қатар себепті байланысты басқа да теориялары
кеңінен таралады. Қажетті шартта теориясына қатысты құқыққа қарсы нәтиженің
себебі ретінде болмауы мүмкін кез-келген жағдайлар болуы мүмкін. Бұл
теорияның өкілдері субъективті белгілерінің көмегімен ссебеп - салдар
байланысының тізбегін шектеуге тырысады. Қарастырылып жатқан теорияның
себебінің байланысындағы юридистикалық маңызы кінәға және құқыққа
қарсылыққа тәуелді. Егер қылмыстық құқықта қылмыстық жауапкершілікке тарту
өзінің тәжірибесінде бұл теория көпшілігінде теоретикалық маңызға ие.
Басқа теорияларда кінәсі және себепті байланыс жабық сипатта болады.
Мүмкіндік және шындық теориясына қатысты, бір фактілерге құқыққа қарсы
нәтижеге мүмкіндік туғызса, ал екіншілері - осы мүмкіндіктерді әрқашан да
құқыққа қарсы нәтижемен себепті байланыста болады. Құқыққа қарсы нәтижеге
мүмкіндік туғызушы фактілер көрсетілген нәтижеге қарағанда юридистикалық
маңызы болуы немесе болмауы мүмкін. Егер тараптың іс-әрекетінен нақты
мүмкіндіктің себепті байланысты болса, онда жауапкершілікке тартуға
жеткілікті. Ал егер тараптың іс-әрекетінде құқыққа қарсы нәтиженің
абстрактілі мүмкіндігі болса, онда себепті байланыстың юридистикалық
маңызының аз болуына айланысты жауапкершілікке тартуға болмайды. Нақты
мүмкіндік ретінде жағдайлардың объективті қайталануын шындыққа айналдырушы
мүмкіндік танылады. Абстьрактілі мүмкіндікте берілген жағдайлар объективті
қайталанбайды. Егер объективті қайталанатын жағдайларда сәйкес мүмкіндік
шындыққа айналса, онда осындай мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені
көре білуі тиіс. Және керсінше егер мүмкіндік объективті жағдайлардың
қайталанбауынан керісінше егер мүмкіндік объективті жағдайлардың
қайталанбауынан шындыққа айналса, онда осындай жағдайлардың объективті
қайталанбайтындығы себепті мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені көре
алмайды. Бұл сондықтан теорияның себепті байланысының юридистикалық маңызды
кінә секілді жауапкершіліктің субъективті жағдайларына тәуелді.
Осындай кемшілік себепті байланыстың қажетті және кездейсоқтық
теорияларында бар. Бұл теорияның авторларының пікірінше жауапкершілік болуы
үшін құқыққа қарсы мінез және нәтиже арасында қажетті себепті байланыс
болуы тиіс. Кездейсоқ себепті байланыс нәтиженің туындауымен байланысты
жауапкершілікке тартуға негіз бола алмайды. Осы тоериядан себепті
байланыстың юридистикалық маңызы құқыққа қарсы нәтижемен кінәсі үшін
жауапкершілік шектелгендігін байқауға болады. Егер тараптың әрекеті және
пайда болған нәтиже арасында қажетті себепті байланыс болса, онда осы
нәтижені алдын ала көруге болады және білуі тиіс. Егер тараптың әрекеті
және құқыққа сыйымсыз нәтиже арасында кездейсоқ сипат алса онда осындай
нәтижені көре білуі мүмкін емес. Сондықтан көре білуге қол жетпейтін
құқыққа қарсы нәтижемен қарастырып отырған теориядағы себепті байланыстың
юридистикалық маңызы бар.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік шаралары тек-қана талапкердің
мүліктік қанағаттандыруына бағытталып қоймай, сонымен бірге азаматтық құқық
бұзушылықтың алдын алуға арналған. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік белгілі
бір превентивтік қызметін атқарады. Сондықтан азаматтық айналымның
қатысушылары жауапкершілікке тартылмас үшін өзінің іс-әрекетімен басқа
тараптың заңмен қорғалатын құқығын бұзбауға тырысады. Алайда
жауапкершілікке тартудың артылуы қатардағы азаматтық айналымға
қатысушылардың инициативасын төмендетеді. Осындай жағдайлардан арылу үшін
азаматтық айналымға қатысушыларға өздерінің іс-әрекетінің нәтижесін алдын-
ала көре алмауына байланысты жауапкершілікке тартылмайды. Осындай
сенімділік егер азаматтық-құқықтық жауапкершілік кінәлі құқықы бұзушылық
үшін қолданған кезде пайда болады. Азаматтық кодекстің 359-бабының 1-ші
бөлігі осыны көрсетеді: Борышқор кінәлі болған кезде егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті дәрежеде
орындалмағаны үшін жауап береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде
орындау үшін өзіне байланысты шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол
кінәсіз деп танылады. Сондықтан жалпы ережеге сәйкес азаматтық құқықта
жауапкершілік кінәсіне байланысты құрылады.
Құқыққа қарсы мінез және себепті байланысқа қарағанда азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктің субъективті шарты болып табылады. Осы тараптың
құқыққа қарсы мінездегі психикиялық қатынасын анықтайды. Кінәнің осы
түсінігі теңдей заңды тұлғаларға және азаматтарға қолданылады. Заңды
тұлғалардың кінәсі көрінбеуі мүмкін, өйткені оның қызметін міндеттемеге
байланысты қызметкерлері атқарады. Мысалы, жұмыс күшінің немесе құралдың
жетіспеуіне орай өнімді жеткізуде мерзімді өткізіп жіберсе, осы
кемшіліктерді жоюға тиісті шаралар қолданбағаны үшін үшін коммерциялық
ұйымның жетекшісі кінәлі іс-әрекетінен көрініс табуы мүмкін. Мысалы,
қызметкердің өнімді дайындаудағы кемшіліктері.
Сонымен қатар әдебиеттерде берілген сұраққа басқа да тұжырымдар
айтылады. Заңды тұлғаның кінәсі оның жеке қызметкерлерінің кінәсімен емес,
сонымен бірге бүкіл ұжымның бүтіндей кінәсін көрсетеді.
Кінә қасақаналық және абайсыздық түрімен ажыратылады. Өз кезегінде
абайсыздық ауыр және жеңіл түрінде кездеседі. Азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің субъективті шарты ретінде кінә адамның санасында болатын
психикалық процестермен байланысқан. Алайда қоғамның өзіндік дамуына орай
жауапкершілік туралы сұрақты шешу кезінде құқық бұзылғандағы адамның
санасында болатын психикалық процестерді зерттей аламыз. Осы ішкі процестер
туралы тек қана адамның мінезіндегі сыртқы көріністерін талқылай аламыз.
Егер тарап өзінің іс-әрекеті арқылы құқық бұзушылыққы саналы түрде
жол берсе, онда кінәнің қасақаналық түрі орын алады. Азаматтық айналымдағы
пайда болатын кәдімгі құбылыстар ретінде азаматтық құқықта кінәнің
қасақаналық түрі жиі кездеседі. Сонымен қатар әдеттегі жағдайларды басқа
тараптардың заңмен қорғалатын құқықтарын қасақана бұзады. Мысалы,
тәжірибеде жеткізіп беруші сатып алушының өнімді ұстағаны үшін тиісті
адреске өнімді жіберуді тоқтатады. Себебі міндеттеменің қасақана бұзушылық
сферасын шектейді. Кінәнің абайсыздық түрімен жасаған азаматтық құқық
бұзушылық жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда адамның іс-әрекетінде көрінбеу
істердің элементтері болмайды. Ол саналы құқық бұзушылыққа бағытталмаған,
алайда адамның іс-әрекетінде мұқияттылық және байқаушылық болмайды. Қажетті
байқаушылықтың және мұқияттылықтың болмауы абайсыздықтың екі түріне де тән.
Кінәнің екі формасының арасында белгілі ерекшеліктер болады. Осы
ерекшеліктер заңдылықта және жоғары сот органдарының түсініктерінде де
жауабын таппайды. Сот тәжірибесі белгілегендей адамның адамның денсаулығына
келтірілген залал үшін абайсыздықтың қайсы түрі болмасын нақтылы
жағдайларды анықтауды қажет етеді.
Осы екеуін ажырату үшін одан да тереңірек бағдарлау қажет. Бұл
бағдарлар ғылым дамуымен жетілген. Абайсыздықтың менмендік түрінде тараптың
іс-әрекетіне байқаушылық және мұқияттылық болмайды, алайда құқық
бұзушылықтан арылуға жеткіліксіз. Мысалы, азамат светофор жасыл жанған
кезде өтсе, онда абайсыздықтың қарапайым түрі, ал трамвай жолында ұйықтап
жатқан азамат мұқияттылық және байқаушылық элементтері болғанымен,
абайсыздықтың менмендік түріне жол береді.
Жалпы ережеге сәйкес азаматтық заңдылыққа кінә жауапкершілікті
шарасы ретінде емес, шарты болып саналады. Егер кінә болған жағдайда құқық
бұзушы азамат кінәнің формасына қарамастан келтірілген зиянды толық көлемде
өтейді. Алайда заңмен немесе шартпен кінә формасы көзделсе, онда азаматтық-
жауапкершілік мөлшерінде әсер етуі мүмкін. Бұл жалпы ережеден ауытқиды,
бірақ қылмыстық құқықтағыдай кінәні төрт түрге бөлу қажеті жоқ. Көп ретте
жоғарыда көрсетілгендей кінәнің үш мүшелігі кінәнің ауапкершілік мөлшерінде
әсер ететін болса жеткілікті. Азаматтық құқықта аралас кінә кездеседі.
Аралас кінә төмендегі белгілермен сипатталады:
а) зиян тек қана несие берушінің мүліктік сферасында жинақталады.
б) зиян бүтіндей бірлікті құрап, борышқордың кінәлі әрекетін және
несие берушінің кінәлі әрекетін анықтауға мүмкін болмайды.
Аралас кінә түрінде борышқордың зиянды әрекеті қанша, ал несие
берушінің кінәсінің қанша екендігін анықтау мүмкін болмаған кезде,
осылардың арасындағы зиянды анықтау кезінде тек бір белгі ретінде
борышқордың және несие берушінің кінәсімен дәрежесін (формасын) анықтауға
қолданады. Бұл кезде міндеттеме қайсы тараптың кінә дәрежесі көбірек болса,
зиянның көп бөлігі соның есебінен өтеледі.
а) зиян несие берушінің мүліктік сферасына пайда болады.
б) зиян екі немесе одан да көп тараптардың құқыққа қарсы әрекетімен
келтіріледі.
в) тараптардың қайсысының әрекетіне зиян келтіру мөлшерін анықтау
болмайды.
г) бірлесіп зиян келтірушілер несие берушінің алдында солидарлы
жауапкершілікте болады.
Оқиға – бұл алдын-ала ешкім көру мүмкін емес жағдай. Егер орқиға
орын алса, онда кінәнің да болуы да мүмкін емес. Алдын-ала көріп білуге
мүмкін болмағандықтан, оқиға субъективті қарсы тұра алмаушылығымен
сипатталады. Сонымен қатар тарап болатын оқиға туралы білсе, онда оның
алдын- алуға мүмкін болар еді. Мысалы, сауда ұйымы халықтың әкелінген
тауарға сұраныстың төмендейтінін білген болса, онда өзінің сауда айналымын
тоқтатпас үшін басқа тауар әкелетін еді.
Егер оқиға субъективті алдын-ала алмаушылық тән болса, бой
бермейтін күшке объективті алдын алмаушылық тән. Оны көріп білу ғана емес,
сонымен бірге оның алдын алуға мүмкіндік болса, да оған тараптың іс-әрекеті
жеткіліксіз. Мысалы, кеме жүк тасымалдау міндеттемесіне сәйкес жүк иесі
тиісті күнде жеткізе алатындағын білсе де, сол күні теңізде дауыл болуына
байланысты жеткізе алмауы.
Бой бермейтін күші ретінде табиғат құбылыстарын жатқызамыз (жер
сілкінісі, су тасқыны, дауыл т.б.) сонымен қатар қоғамдық құбылыста(әскери
іс-әрекет, көтеріліс, міндеттемеде көзделген іс-әрекетке тиым салушы
құзретті билік органдарының бұйрығы және т.б.). Алайда міндеттемені
орындауда бой бермейтін күштің белгілі болуы үшін оған төтенше және жоя
алмаушылық белгілері тән осы аталған екеуін біреуі жоқ болса, онда тиісті
міндеттеме бой бермейтін күш ретінде саналмайды. Жыл мезгілдеріне ауысуына
жоя алмаушылық тән, алайда ол төтеншілік белгісі жоқ әдеттегі құбылыс.
Сондықтан берілген жағдай бой бермейтін күшінде саналмайды. Бой бермейтін
күш ретінде кісі өлімін қарастыруға болмайды, өйткені оның төтенше қасиеті
жоқ.
Бой бермейтін күшке берілген мысалдағыдай төтеншілік және жоя
алмаушылық қасиеті тән. Ал басқа жағдайларда міндеттемені орындау кезінде
тарапқа бой бермейтін күш әсер етуі мүмкін, ал кейбірінде міндеттемені
орындауға кедергі болатын әдеттегі құбылыс ретінде қарастырылады. Дауыл
туралы хабарлаған кезде кеме теңізге шығып кеткен болса және жақын жердегі
портқа келе алмаса онда дауыл бой бермейтін күш болып табылады.
Егер кеме иесі дауыл туралы хабарлаған кезде портқа жақын болса,
және тиісті шаралар қолданбаса, онда бой бермейтін күш ретінде
қарастырылмайды. Орман өрті өрт сөндіруге құралы жоқ тарапқа бой бермейтін
күш ретінде саналады, ал өрт сөндіру құралы бар тарапқа бой бермейтін күш
ретінде қарастырылмайды.
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуымен байланысты бой бермейтін күш
түсінігі туралы пікірлер көбеюде. Бұрынғы бой бермейтін күш ғылым және
техника жетістіктеріне байланысты төтеншелік белгісі болып немесе жоя
алмаушылық белгісінің бірі ретінде саналып, бой бермейтін күш маңызын
жоғалтып отыр. Мысалы: найзағай бұрын бой бермейтін күш ретінде саналған.
Қазір техника жетістіктеріне байланысты азаматтық қатынасқа қатысушылар оны
бой бермейтін күшке жатқызбайды.
Зиян - заңмен қорғалатын игілік атаулының кемуі. Егер зиян мүліктік
сипат алатын болса, оны залал деп атайды. Залалдың ақшалай баламасы шығын
деленеді.
Азаматтық кодекстің 9-шы бабында құқығы бұзылған адам, егер заң мен
шартта аз мөлшердегі шығын қаралмаса, өзіне келген залалды толық қалпына
келтіруді талап ете алатындығы бекітілген. Залалдың орнын толтыру жөніндегі
норма императивті тұрғыда келеді, ол барлық азаматтық құқықтық қатынастарға
жүреді және жақтардың шартында шығынды келтіру қаралды ма, жоқ па, оған
қарамай әрекет ете береді.
Мемлекеттік өкімет билігі органының, өзге де мемлекеттік органының
заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды
адамдарының әрекеті (әрекетсіздігі) салдарынан азаматқа немесе заңды
тұлғаға Қазақстан Республикасы немесе тиісінше әкімшілік аумақтық бөлініс
өтеуге тиіс.
Залалдар мынадай екі түрге бөлінеді:
1) Құқығы бұзылған тұлға жасаған немесе жасауға тиісті шығыстар,
оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан);
2) Сол тұлғаның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында
болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айрылып қалған пайда).
Мысалы: тасымалдау шарты бойынша мүлік бүлінсе немесе зақымдалса,
онда тасымалдаушы тек қана нақты нысан мөлшерінде шығынын төлейді. Ал
айырылып қалған пайдаға, мәселен, азаматқа жарақат немесе денсаулығына өзге
де зақым келтірілген кезде жәбірленуші жоғалтқан немесе анық иелене алатын
табыс, сондай-ақ денсаулыққа зақым келтіруден туындайтын шығындар
(емделуге, қосымша тамақтануға т.б.) жатады.
Егер құқықты бұзған тұлға кейін кіріс түсіретін болса, онда құқығы
бұзылған тұлға өзге де айырылып қалған пайдасымен қоса түсуге тиісті
кірістен кем емес мөлшерде орын алған залалды қалпына келтіруді талап ете
алады.
Мүліктік емес зиянға тұлғаның дене кемтарлығы мен психикалық ауруына
байланысты моральдік адамгершілік зардап, іскерлік беделге келетін залал,
біреудің атын пайдаланып оған залал және т.б. жатады.
Тұтынушылардың құқығын қорғау ретінде мүліктік жауапкершілік ерекше
орын алады. Нарықтық экономикаға өтуімізге байланысты мүліктік
жауапкершіліктің ролі артып келеді. Оның негізгі мақсаты құқығы бұзылған
тараптың мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру болып табылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік юридистикалық жауапкер-шіліктің бір
түрі. Осыған байланысты оған юридистикалық жауапкершілік белгілері тән.
Құқық бұзылған кездегі мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары ретінде жауапкершілік
кеңінен таралған.
В.П.Грибановтың пікірі бойынша мүліктік жауапкершілік мемлекеттік
және қоғамдық ұйымдардың мәжбүрлеу формасы. Тұтынушылардың құқығын қорғау
құралы ретінде азаматтық –құқықтық жауапкершілікті қарастыра отырып оның
қызметін анықтап алуымыз қажет. Әдебиеттерде азаматтық-құқықтық
жауапкершілік компенцациялық сипатта кеңінен таралған.
Нарықтық экономикасы таралған елдерде дайындаушының шығарған затының
кемшілігі арқылы келтірген зияны үшін тікелей жауапкершілік шектелген.
Англо-американдық құқықтар деффектілі өнімді шығарғаны үшін жауапкершілік
прецедент ретінде қалыптасады.
Қызмет көрсетуі кезінде келтірілген зиян үшін жауапкершілік
жұмысшылар немесе ұйым мүшелерінің қызметінің нәтижесінде құқыққа қарсы іс-
әрекетінде пайда болады. Ұйым тек қана оның қызметкерлерінің немесе
жұмысшыларының ұйым тапсырмасын орындау кезінде ғана іс-әрекетіне жауап
береді. Ұйым қызметкерлері мен мүшелері талапкерлер алдында еңбек құқығының
нормалары негізінде жауап береді. Мүліктік залал келтірілген ұйымның кінәсі
мен юридистикалық міндеттемені бұзу арқылы келтірілген зиян арасында
себепті байланыс болуы қажет. Азаматтық заңдылыққа сәйкес келтірілген зиян
үшін ұйымды жауапкершіліктен босату оның кінәсінің жоқ болуымен байланысты.
Азаматтық құқықта келтірілген зиян үшін жауапкершілік объективті
болып табылады. Халықтың денсаулығы мен қауіпті тауарлар шығару және қызмет
көрсету жауапкершіліктің ерекше түрін көрсетеді. Азаматтық –құқықтық
жауапкершілікте халықтың денсаулығы мен өміріне қауіпті тауар шығару және
қызмет көрсетуден пайда болған келтірілген зиян үшін жауапкершіліктен
босатылмайды. Басқа сөзбен айтқанда бұл жауапкершілік түрі абсолютті.
Тағы да маңызды сұрақ етінде тұтынушылардың құқығымен байланысты
мүліктік жауапкершілікпен қатар моральдік зиян өтеу қолданылады. Ұзақ уақыт
бойы советтік құқық ғылымында моральдік зиянды өтеу буржуазиялық құқықтың
белгісі ретінде қалыптасып келеді.
1.2 Зиян келтірудің себептері және оларды жою жолдары
Зиян келтіргені үшін жауаптылық, азаматтық құқықта – азаматтың жеке
басына немесе мүлкіне не заңды тұлғаның мүлкіне зиян келтіргені үшін зиян
келтірушінің жәбірленушіге оны толық көлемде өтеуге міндеттілігі. Заңда
немесе шартта зиян келтірушінің жәбірленушіге зиянның өтеуінен тыс өтемақы
төлеуге міндеттілігі белгіленуі мүмкін. Зиян келтірген адам өзінің кінәсіз
екенін дәлелдеген жағдайда зиянды өтеуден босатылады. Егер зиян
жәбірленушінің өтінішімен немесе келісімімен келтірілсе, ал зиян
келтірушінің әрекеттері қоғамның адамгершілік қағидаттарын бұзбаған болса,
ол зиянды өтеуден босатылуы мүмкін. Қажетті қорғаныс жағдайында келтірілген
зиян қорғаныс шегінен шығып кетпесе, өтелмейді. Аса қажеттілік жағдайда
келтірілген зиян, яки зиян келтірушінің өзіне немесе басқа адамдарға төнген
қауіпті жою үшін жасалған әрекеттерден келтірілген зиян, бұл қауіп басқадай
жолмен жойылмайтын болған жағдайда, өтелуге тиіс. Мұндай зиянның
келтірілуіне себеп болған мән-жайды ескере отырып, сот оны өтеу
міндеттілігін үшінші бір адамға (зиян келтіруші соның мүддесі үшін әрекет
еткен болса) жүктеуі мүмкін. Жұмыс беруші, яки заңды тұлға немесе азамат
өзінің қызметкері еңбек (қызмет бабындағы, лауазымдық) міндеттерін орындау
кезінде келтірген зиянды өтеуге міндетті. Жалпы ереже бойынша, мемлекеттік
органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, сондай-ақ, олардың
лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттері (әрекетсіздігі) салдарынан, соның
ішінде заңға немесе өзге құқықтық актіге сай келмейтін акт шығаруы
салдарынан азаматқа немесе заңды тұлғаға келтірілген зиян өтелуге тиіс.
Заңсыз соттау, қылмыстық жауаптылыққа заңсыз тарту, қылмысты болдырмау
шарасы ретінде қамауда ұстауды не кетіп қалмауға қолхат алуды заңсыз
қолдану, тұтқындау немесе түзеу жұмыстары түріндегі әкімшілік шараларды
заңсыз қолдану әрекеттері салдарынан келтірілген зиян өтеледі. 14 жасқа
дейінгі кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін жауапкершілік олардың ата-
аналарына, асырап алушыларға, қамқоршыларына, қорғаншыларына жүктеледі. 14
жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірген зияны үшін жалпы
негізде жауапқа тартылады. Әрекетке қабілетсіз деп танылған азамат
келтірген зиян үшін жауаптылық қорғаншыға немесе оны қадағалауға міндетті
ұйымға жүктеледі. Маскүнемдікке салыну немесе есірткіқұмарлық салдарынан
әрекетке қабілеті шектелген азамат келтірген зиянды оның өзі өтейді. Әрекет
етуге қабілетті азамат немесе 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған
адам өз әрекетінің мәнін түсіне алмаған немесе оны басқара алмаған жағдайда
келтірген зияны үшін жалпы ереже бойынша жауап бермейді. Егер
жәбірленушінің өміріне немесе денсаулығына зиян келтірілсе, сот жәбірленуші
мен зиян келтірушінің мүліктік жағдайын, басқа да мән-жайларды ескере
отырып, зиянды толық не ішінара өтеуді зиян келтірушіге міндеттейді. Ал өз
әрекетінің мәнін түсіне алмаған жағдайға маскүнемдікпен, есірткі заттарын
қолданумен, басқа да тәсілдермен өзін-өзі жоғарыдағыдай жағдайға келтірген
зиянкес жауаптылықтан босатылмайды. Қызметі қоршаған ортаға жоғары қауіп
төндіретін заңды тұлғалар мен азаматтар келтірілген зиянды (бұл зиянның
еңсерілмейтін күш немесе жәбірленушінің қаскүнемдігі салдарынан болғанын
дәлелдей алмаса) өтеуге міндетті. Бірлесіп зиян келтірушілер жәбірленуші
алдында бірге жауап береді.
Сонау ерте заманнан бері, құқық пайда болып, зиян келтіру пайда
болғаннан бері теориялық құқықтық ойлар құқық бұзудың себебін соның ішінде
қылмыстың жасау себебін сұрағына жауап іздеуде. Неліктен іс қимыл пайда
болды, не себепті ол құқықтық принциптерді, ержелерді бұзады? Осы құқық
бұзуларды қалай қоғамдық өмірден ығыстырып шығаруға болады? Бұл сұрақтарға
жауап іздеу ғасырлар бойы жалғасып әлі күнге дейінгі шешімін тапқан жоқ.
Зиян келтіру қоғамдық кең тараған құбылыс. Ол барлық елдерде,
аймақтарда да бір динамикалы жүйе. Сондықтанда пайда болуының себептерін
атауға өте қиын. Сонымен қатар нақты индивидуалды құқықбұзушылық себепімен
белглі бір құқы бұзу себебінің арасында айырмашылық бар.
Мемлекет және құқық теориясы құқық бұзушылықтың себептерін зерттейтін
методолгиялық ғылым. Заңи әдебиеттерде және бүгінде құқық бұзушылықтың
қоғамдық және биологиялық себептері туралы таластар болып жатары. Олардың
бір біріне қарсы келуі ұсынылып отыр. Себебі адам іс-әрекеті қоғамдықта
биологиялық факторларға тәуелді. Басымдылық қоғамдық факторларда болуы
тиіс, себебеі тұлға белглі бір әлеуметтік ортада қалыптасып және сол іс –
әрекеттерді физиологиялық күйінен емес, тұлғаралық қатынастардан
қалаптасады.
Негізгі себеп болып адамның құқыққа қарсы тәртібі, ол қарсылық және
әлеуметтік ортаның және индивидтің орташа өмір сүруінің тұрақсыз болуына
қарсылығы. Бұл қарсылықтардың өршуі құқықбұзушылықтың санын көбейтеді.
Бұған мысал ретінде Қазақстанның экономика саясатында болып жатқан
тенденцияларды атауға болады.
Сол экономикада болып жатқан қарсылықтар, барлық басқа қарсылықтардың
бастауы болып табылады. Құқық бұзушылық себептерін оны жасау
жағдайларымен теңестіруге болмайды. Құқық бұзушылық себептері құқықтық
нормада қаралып, тергеледі. Ал оқиғалар тергеуді жүргізуге көмектеседі.
Қазіргі Қазақстанда жеке меншіктік қатынастардың өзгеруі, еңбек күшін
бөлу, оның қорытындыларын бөлу мен бағалау халықтың бір бөлігінің
әлеуметтік және моральды теңсіздігін туғызып, заңды немесе заңсыз түрде
байлыққа ұмтылыуын туғызды. Бұл үрдіс нормативтік құқықтық актілердің
қолданбауы, құқық қорғау органдарының аз әсерлі жұмысымен , моральдық
құндылықтардың тапшылығы- алкогализм, нашақорлықпен күреспеу салдарынан
мафиялы ұйымдардың пайда болуына әкелді.
Алайда ешқандай сыртқы жағдайлар адам еркінсіз құқық бұзушылық
жасауға себеп болмайды. Обьективті себептер негізінде субьективті себептер
жағдайы пайда болады, олар өз алдына әлеуметтік психолгия элементтерімен
құралады. Дәл осылар құқыққа қарсы немесе заңды тәртіп таңдауда шешуші рөл
атқарады.
Құқықбұзушылықтың себептерін сипаттай отырып, мынаны айтып кету керек
құқық бұзушылықтың болуы кейбір ерекшеліетеге байланысты болғанмен, бірақ
ол қоғамның өтпелі кезеңді басынан кешіріп болмағандығының салдары және
уақытша сипатта болады[1].
Құқық қорғау органдары белсенді күрес жүргізгенмененде, қоғамда оныңң
таралу маштабын тоқтата алмай отыр. Бұл мақсатта кешенді түрде
экономикалық, әлеуметтік ,саяси, тәрбие нормаларын өткізу қажет қоғамдық
қатынастарда тәртіпке келтіру және тұрақтандыру мақсатында.
Үлкен рөл құқықтың тәрбиелеу жұмысына беріледі. Азаматтар мемлекет
тарапынан белгленген құқықтар туралы хабардар болуы қажет. Себебеі кейбір
жағдайларда құқықты бұзу антиәлеуметтік сипатта емес, құқыққы
білмегендіктен жасалып жатады. Кейдір құқық бұзушылықратыд жою жолында
алкоголизмге, наркоманияға қарсы медико-биологиялық шаралар жүргізіліуі
қажет.
Құқық қорғау органдарының қорытындыларын жоғарлатып, техникалық –
материалдық жабдықтау қажет. Жазадан бас тарта алмайтындай, өз дәрежесінде
болуы қажет. Бұған байланысты қорынтды жасауға болады, себептің
көптүрлігі мен күрделеглі құқық бұзушылықтың себептері мен олар мен
кұресудың жолдарының көптігін көрсетеді.
2 тарау. Заңды жауапкершілік негізгі ерекшеліктері
2.1 Заңды жауапкершіліктің ұғымы және түрлері
Заңды жауапкершілік ұғымымен байланысты сұрақтар мемлекет және құқық
теориясында дискуссоналды болып табылады. Заңды жауапкершілік туралы
көптеген анықтамалар бар, оларды бір жақты салысту мүмкін емес.
Жауапкершілік кең мағынада тұлғаның қоғамға және мемлекетке, басқа
тұлғаларға қатынасында өзінің міндеттерін дұрыс ұғынып, белгілі бір
талаптарды орындауы.
Жаупкершілік тар мағынада немесе әлеуметтік – заңдық мағынада
құқықбұзушылық жасаған тұлғаға заңда көзделген тәртіптпен мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасын қолдану.
Заңды жауапкершілікке негіз болып құқықбұзушылық танылады[2].
Заңды жауапкершілігінің мынадай белгілерін айтуға болады:
1) құқықбұзушыларға мемлекеттің мәжбүрлеу шараларын қолдануға сүйену;
2) құқық нормаларын оны бұзушыларға қолданатын санкцияны іс жүзіне
асыруды білдіру;
3) мемлекет пен құқықбұзушылардың арасында туындайтын ерекше құқық
қатынастарын белгілеу;
4) құқықбұзушылықты жасағаны үшін заң жауапкершілігінің қолданылуы;
5) заңдарда көзделген белгілі бір іс жүргізу нысандарын сақтап
жауаптылықты жүктеу;
6) құқықбұзушылықты жасауына байланысты кінәлының орындамаған негізгі
міндеттерінен басқа қосымша міндеттерді атқаруды жүктеуге байланысты;
7) құқықбұзушылар үшін қолайсыз зардаптардың көрініс табуы. Олар жеке
бастың сипаты болуы мүмкін (бас бостандығынан айыру, еңбекпен түзеу
жұмыстары, сөгіс, т.б.) және мүліктік мәнді (айыппұл салу, тәркілеу,
материалдық жауапкершілік және т.с.с.).
Сөйтіп, заң жауапкершілігі дегеніміз — құқықбұзушылықты жасаған адамға
заңда көзделген мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілі іс жүргізу
тәртібімен қолдану.
Осы аталған белгілер заңды жаупкершіліктің міндетті белгісі болып
табылады.
Адамның іс-әрекеті әр алуан әлеуметтік қағидалармен сәйкес реттеліп
отырады. Адам өмір сүретін қоғамдық ортада оның сана- сезіміне, іс-
әрекетіне, жүріс-тұрысына әдептік қағидалар, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар
өз әсерін тигізеді. Өзіне де, өзгеге де жалпыға бірдей әдеп сақтаған адамды
жұртшылық тәрбиелі адам деп санап, мәдениетті, зиялы адам ретінде
қошеметтеп, құрметтейді. Ал көпшілікке тән әдет-ғұрыптарды сақтамай, тәртіп
бұзғандарға жұртшылық күдікпен қарайды, ондайлар көпшіліктің теріс пікіріне
тап болады. Ұяты бар арлы адам басқалардың, қоғамның пікірін жоғары
бағалап, әдепсіз қылықтардан, жаманаттан өзін аулақ ұстайды.
Адамгершілік принциптер мен қағидалар, әдет-ғұрып, дәстүр, сондай-ақ
құқық ережелері т.б әлеуметтік қағидалардың негізі болып саналады. Бұған
адамның күнделікті өміріне үңіліп қарасаңыз, көзіңіз жетеді. Мысалы, кім
ұрлық жасаса, ол-ар мен ұяттан айырылған адам. Егер ата-ана баласына үнемі
қамқор көзбен қараса, өзі де жоғары мәдениетті, парасатты адам болса, оның
балалары да адамгершілігі жоғары, заң талаптарынан аулақ кетпейтін, кәдімгі
жақсы адамдар қатарында болады. Мұнда құқықтық нормалар адамгершілік, ар-
ұяттық принциптерге сүйенеді.
Егер адамдардың басым көпшілігі заң нормаларын сақтап, оның
ережелерін дұрыс орындайтын болса, онда қоғам тыныштықта өмір сүретін
болады. Мұндай қоғамда әрбір адам тыныштықта қалыпты өмір сүреді, өзінің
денсаулығын, дүние-мүлкін сақтау жөнінде көп алаңдамайды. Егер қоғамдық
ортаның қалыпты өмір сүруі төмендеп кетсе, онда ел ішінде адамгершілік
қасиеттер де төмендеп, бірден қылмыс көбейіп кетеді.
Әрине, адамдардың басым көпшілігі адамгершілік нормаларды аяққа
басып, тәртіп сақтамаса, қоғам бір қалыпты өмір сүре алмайды. Мұндай
қоғамның болашағы да жоқ. Осындай жағдайды болдырмас үшін адамгершілік
тәрбиені күшейтіп, адам санасына заң ережелерін сақтау міндетін орнықтырып,
үнемі бақылап, қамқорлық жасап отыру қажет. Ал бұл үшін заңды іс-әрекет
деген не екенін әр адамның білуі керек. Егер заң талабы іс жүзіне
асырылатын болса, адамдар мінезінің төмендегідей белгілері байқалады.
Жалпы заңды жауапкершілік мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Еңбек немесе тәртіптік жауапкершілік.
2. Қылмыстық жауапкершілік.
3. Азаматтық – құқықтық жауапкершілік.
4. Әкімшілік жауапкершілік.
Осы аталған жауапкершілік түрлеріне жеке –жеке тоқталып кетейік.
Еңбек және тәртіп жауапкершілігі туралы
Кеңестік Конституциядан Қазақстан Республикасы Конституциясының
айырмашылығы-еңбек етуге міндеттілік белгілемейді. Еңбекке қабілетті әрбір
адам қайда еңбек ететінін, қандай жұмыспен шұғылданатынын өзі шешеді. Егер
адам кәсіпкерлік еңбекпен шұғылданса, еңбекпен, жұмыс уақытымен, демалыспен
байланысты мәселелерді өзі шешеді. Егер адам мемлекеттік ұйымға, қоғамдық
не жеке меншік мекемеге жұмысқа орналасса, онда жұмысшының міндеті мен
жауапкершілігі еңбек заңына байланысты шешіледі. Мұнда мәселе жұмысшы мен
жұмыс берушінің құқығына, міндеті мен жауапкершілігіне орай шешіледі.
Конституция азаматқа еңбек бостандығына, еңбектің, мамандықтың
түрлерін таңдауға еркіндік құқығын береді. Бұл-азамат заң жүзінде тыйым
салынғаннан басқа еңбектің кез келген түрімен шұғылдануына болады, ол
мемлекеттік, жеке мекемелерге, кәсіпорындарға жұмысқа орналаса алады.Демек,
Қазақстан азаматы шетелдік азаматтарға қарағанда жұмысқа орналасу жөнінде
кең мүмкіндікке ие. Мысалы, шетелдік азамат, ереже бойынша мемлекеттік
қызметке қабылданбайды. Республика азаматы бос тұрған қызмет және жұмыс
орнын алу жөнінде басқалардан артықшылық құқықты пайдаланады. Адам құқығы
жөніндегі халықаралық-құқықтық актіде адамға заң жүзінде еңбек етуге
міндеттеу-еңбек етуге мәжбүрлеу, яғни құлдық еңбек деп таниды. Конституция
белгілі бір жағдайда ғана азаматқа еңбек етуге мәжбүрлік жасайды. Сот үкімі
бойынша, төтенше немесе соғыс жағдайында ғана еңбектенуге мәжбүр етуге
болады. Әрине, бұдан еңбек етуге міндеттейтін заңның жоқтығы дені сау,
еңбекке жарамды адам еңбек етуіне болмайды деген мағына тумауы керек.
Кәмелетке толған әр адам өзін, өзінің отбасын еңбек етіп асырап-сақтауы
керек. Бұл оның адамгершілік парызы. Бұл парыз- оның Конституцияда
жазылғандай заңи парызы. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар
еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті( Конституция, 27
-бап).
Заң еңбекпен байланысты салада кез келген алалаушылыққа тыйым салады.
Әрбір азамат өзінің еңбек жөніндегі құқығын басқалармен тең түрде пайдалана
алады. Мұның өзі ешкімнің еңбек туралы құқығына шек келтірмейді, сондай-ақ
жұмысқа орналасу кезінде ешкім өзінің жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дәулетіне, лауазымдық дәрежесіне, тұрған жеріне, діни ерекшелігіне
және басқа да жағдайына қарай артықшылықты пайдалана алмайды деген сөз.
Сонымен бірге еңбек құқығына шек келтіру деп саналмайтын кейбір жағдайлар
да бар. Жұмысқа қабылданарда адамның мамандығы, кәсібі, мамандық ережесі
еске алынады. Жұмыс процесінде іскерлік сапасы, еңбек ету үстіндегі ісінің
нәтижесі де есепке алынуы мүмкін. Егер адам еңбек ету кезінде алалаушылыққа
кездессе (жұмысқа қабылданарда, жұмыс процесінде т.с.с.), онда ол сотқа
шағынуға құқылы. Егер сот алалаушылыққа жол бермеу жөнінде шешім
қабылдайды. Сонымен қоса, сот кінәлі адамнан жапа шеккен адамның көрген
зиянын өндіріп алуды міндеттейді.
Жұмыскердің қандай құқықтары бар? Әрбір еңбек адамының құқықтары
төмендегідей. Еңбек жағдайы қауіпсіздік пен гигиена талабына сай болуы
керек. Бір түрлі еңбекке әр адам бір мөлшерде, тең еңбекақы алуы керек.
Еңбекақы мөлшері заң белгілеген мөлшерден кем болмауы тиіс, бұл жөнінде заң
еңбеккерді жұмыс берушіден қорғап отырады. Жұмыс уақытының ұзақтығы заңмен
бнлгілінеді, жұмыс беруші оны өз еркімен ұзарта алмайды. Жұмысшының демалыс
күндері, мейрам күндері, жыл сайынғы төлемелі еңбек демалысы кезінде
демалуға және мамандығын дайындауға және мамандығын көтеруге құқығы бар.
Жұмысшы еңбектегі міндетін орындаумен байланысты денсаулығына немесе еңбек
ету ұжданына, мүлкіне зиян келтірілсе, оны төлеуді талап етуге құқықты.
Егер жұмысшының еңбек құқығы бұзылса, онда ол сотқа дейін шағым етіп, өз
құқығын қорғай алады. Жұмысшының кәсіподақтар ұйымына мүше болуға құқығы
бар. Жұмыссыздықтан қорғануға, сондай-ақ жұмысынан айырылған кезде
әлеуметтік кепілдік алуға да құқықты.
Заңда белгіленгеніндей, азамат 16 жасқа толған соң еңбек келісімшартын
жасауға құқығы бар. Ал 15 жасқа толғандар еңбек келісімшартын ата-анасының
немесе қамқорлыққа алған кісінің келісімі бойынша, немесе өз алдына еңбек
етуге дайындала жүріп, бос уақытында оқу кезінде жасаса алады. Орта білім
алған жағдайда немесе жалпы білім беретін оқу орнын тастаған жағдайда да
келісімшарт жасала береді. Сондай-ақ ата-анасының біреуінің келісімімен
(қамқоршысы, қорғаншысы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
тарау. зиян келтіргені үшін жауаптылық
1.1 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері
1.2 Зиян келтірудің себептері және оларды жою жолдары
2 тарау. Заңды жауапкершілік негізгі ерекшеліктері
2.1 Заңды жауапкершіліктің түрлері және белгілері,түсінігі
2.2 Заңды жауапкершіліктің жүзеге асырылуы
2.3 Заңды жауапкершілікті болдыртпайтын мән жайлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Нарықтық экономикаға өтуімізге байланысты азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің ролі артып отыр. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өзін
демократиялық, құқықтық, зайырлы мемлекет құруды алға мақсат етіп қойды. Ал
құқықтық мемлекет құру заңдылықты оқу, білу және заң бұзушылыққа жол бермеу
қажет. Заң бұзушылықты болдырмау үшін жауапкершілікті қолданамыз.
Қылмыстық құқыққа қарағанда заңды жауапкершілік жиі қолданылады.
Жауапкершілік мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының түрі. Сондықтан мемлекет
тарапынан шығарылатын заңдар, нормативті құқықтық актілерді жауапкершілік
шегі көрсетіледі.
Сонымен қатар жауапкершілікті үлесті, солидарлы және субсолидарлы деп
бөлудің өзіндік себептері бар. Несие берушінің құқығын қорғауда жан-жақты
қарастырылып отырған жауапкершілік түрлерінің маңызы артады. Яғни несие
берушінің құқығы бұзылған кезде борышқордың кез келгенімен өндіріп алу
артықшылығы туындайды.
Курстық жұмыс тақырыбы “Зиян келтіргені үшін ж ауаптылық ”.
Курстық жұмыс екі тараудан және бес бөлімнен тұрады.
Бірінші тарауда зиян келтіргені үшін ж ауаптылық, азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері, себептері және оларды жою
жолдары қарастырылады.
Екінші үш бөлімнен тұрады және мынадай мәселелер қарастырылады:
заңдық жауапкершіліктің түрлері және белгілері, түсінігі, заңдық
жауапкершіліктің жүзеге асырылуы, заңдық жауапкершілікті болдыртпайтын мән
жайлар, заңдық жауапкершіліктен босату негіздері.
Заңды жауапкершілік мәселелерін мемлекет және құқық теориясы және
басқада салалық заң ғылымдарымен зерттелуде. Жалпы құқық бұзушылықтың және
заңды жауапкершіліктің негізігі және басты міндеті қоғамға және құқықтық
тәртіпке құқықбұзушылықтан келтін зиянның алдын алу және жолын кесуде
заңдылықты қамтамасыз ету. Аталған тақырып бойынша екі аса қажетті міндет
тұжырымдалады: бірініші, қоғам және әрбір азамат құқықтыры мен заң
қорғалатын мүдделері құқыққа қарсы қолсұғушылықтан қорғалатындығына
сенімді болуы керек, яғни құқықбұзушылықтар мемлекетті мәжбүрлеу шарасы
көмегімен жойылады, екіншіден, құқыққа қарсы әрекет жасамаған азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына қолсұғылмаушылықты қамтамасыз ете отырып,
қоғамдағы құқықбұзушылықтарға заң негізінде қатаң шара қолданады.
Құқық бұзушылық пен заңдық жауапкершілік туралы көптеген мақала,
басылымдар, монографияларда жарияланған. Бұл тақырыпты зерттеу барысында
бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ та бұл мәселе төнірегінде бірнеше
жылдар қатарынан әртүрлі пікір талас болып пән бойынша бір тоқтамға келе
алмауда. Бұдан шығатын қорытынды заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері
және олардың түрлері мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызықтыда.
Бұрыңғы ерте заманда, яғни ерте таптық қоғамда құқық пайда болып және
оның ажырамас серігі құқықбұзушылық пайда болғаннан бері, теориялық
құқықтық ілімде құқықбұзушылықтың себебі неде, соның ішінде қоғамға ерекше
қауіпті түрі қылмыстың себебі неде деген сұраққа жауап іздеуде. Не себепті
құқық, құқықтық принциптер, ережелерді бұзатын мінез құлық (әрекет немесе
әрекетсіздік) пайда болды? Қоғам өмірне қауіпті құқық бұзушылықтың
болмауын тоқтау үшін не істеу керек? Осы сұрақтарға жауап бірнеше жүз
жылдықтармен жүргізілуде, бірақ қазіргі таңда бұл сұрақ өз жауабын тапты
деуге болады.
Мемлекет және құқық теориясы методологиялық ғылым бола тұра кейбір
зерттеу жұмыстарыменде айналысады, соның ішінде заңдық жауапкершілік пен
құқық бұзушылықты мәселелерінде зерттейді.
Сондықтанда курстық жұмыста мемлекет және құқық теориясы қарастыратын
ұғымдар, принциптер қарастырылады. “ Заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері
және олардың түрлері “ тақырыбы бойынша мақала, монография және
басылымдарды сонымен қатар әртүрлі оқу әдебиеттеріндегі қайнар көздерді
оқу, тақырыптың мазмұнын ашып зерттеуде анағұрлым толықтай зерттеуге үлкен
мүмкіндік береді.
Сонынмен бұдан курстық жұмыстың мақсаты шығады:
“Зиян келтіргені үшін жауаптылық” тақырыбы бойынша жеке зерттеу.
Зерттеу тақырыбы бойынша (анализ және талдап қорыту) тәжірбиелер
пайдалану.
Құқық бұзушылық профилактика мәселесі бойынша жаңа бағыттар жасау.
Практикада оқып білумен байланысты ұсыныс енгізу.
1 тарау. зиян келтіргені үшін ж ауаптылық
1.1 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері
Азаматтық құқық бұзушылық құрамын азаматтық-құқықтық жауапкершілік
қолдануға қажетті жағдайлардың жиынтығы құрайды. Жалпы ережеге сәйкес
азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің қажетті жағдайлары ретінде борышқордың
кінәсі және құқыққа қарсы мінез танылады. Шығынды өтеу жауапкершілігіне
тарту үшін шығынның бар болуы, сонымен қатар борышқордың құқыққа қарсы
мінезімен және келген шығынның арасында себепті байланыс болуы қажет.
Шығынды өтеу негізінде азаматтық-құқықтық бұзушылықтың құрамы басқа
элементтері толығымен қамтиды.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның құқыққа қайшы қылығы (іс-әрекет не әрекетсіздік)
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс - әрекеті мен оның келтірген зиянының
салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқықбұзушының кінәсі.
Нақты тұлғаға азаматтық - құқықтық жауапкершіліктің жүктеу үшін
жалпы ереже бойынша қажетті келтірілген негіздер жиынтығы – азаматтық -
құқық бұзушылықтың құрамы болып табыладын. Көрсетілген негіздердің біреуі
болмай қалса, жауапкершілікке тарту мәселесі туындамайды. Бірақта,
кейбір жағдайларда заң азаматтық - құқықтағы құқық бұзушылық құрамынынң бар
болуы мүліктік жауапкершілікке тарту үшін жалпы талаппен санаспайды;
мысалы: жоғары қауіптілік көзін иеленуші заңды тұлға жәбірленушінің алдында
кінәсіз жауап береді. (АҚ-тің -931 бабы). Енді азаматтық-құқық бұзушылықтың
құрамының әлгінде айтылған элементтерінің әрқайсысына тоқтала кетейік.
Құқыққа қарсылық құқылық бұзушының өзінің іс-әрекетінің құқыққа
қарсыек ендігін білген немесе білмегендігіне қарамастан құқық нормасын
бұзуы танылады. Басқа сөзбен айтсақ, азаматтық айналымға сәйкес келмейтін
мінез жатады.
Азаматтық заңдылық нормаларымен азаматтық айналымға қатысушыларға
әртүрлі талаптар белгіленген. Азаматтық заңдылық негіздерінде сәйкес
тараптық құқыққа қарсы мінез ретінде жеке тұлғаға немесе азаматтық мүлкіне
немесе заңды тұлғаға келтірілетін залал саналады. Сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты талаптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады. Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға
байланысты талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты тараптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты
талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен бірге іскерлік айналымдағы
басқа нормативті актілерден немесе міндеттеменің пайда болуымен туындайтын
негіздерде құрылады. Сондықтан борышқордың құқыққа қарсы мінезінің белгісі
ретінде міндеттеменің құрылуындағы кейбір негіздер болуы мүмкін. Әкімшілік
актідегі туындаған міндеттемедегі құқыққа қарсы мінез болып, осы
әкімшілікактімен борышқордың іс-әрекетінің сәйкес келмеуі жатады. Егер
міндеттеме шарттан туындаса, онда борышқордың шарт талабын бұзуы
құқыққақарсы мінез болып табылады. Егер бір жақты мәмілеге байланысты
болса, борышқордың құқыққа қарсы мінезіретінде бір жақты мәміленің талабын
бұзуы танылады.
Құқыққа қарсы мінез құқыққа қарсы іс-әрекет немесе құқыққа қарсы
әрекетсіздік түрінде де болуы мүмкін. Егер заңмен немесе нормативті
құқықтың актімен тиым салынған немесе заңға немесе басқа нормативті актіге,
шартқа бір жақты мәмілеге немесе міндеттеме талабының негізіне қайшы
келетін борышқордың іс-әрекеті құқыққа қарсы сипатқа ие болады. Сонымен
азаматтық кодекстің 273-бабы осының дәлелі: Заңдарда немесе шартта
көзделгеннен басқа реттерде міндеттемені орындаудан біржақты бас тартуға
және оның шарттарын бір жақты өзгертуге жол берілмейді.
Азаматтық заңдылық негізіне сәйкес бір тараптың басқа бір тараптың
есебіне мүлкін негізсіз сақтауға тікелей тиым салынады. Алайда осы ережеде
негізсіз сақтау құқыққа қарсы болып табылады.Шартпен белгіленген сапаға сай
келмейтін тауарды сатып алушыға берудегі сатушының әрекеті құқыққа қарсы
саналады.
Егер тиісті жағдайларда тарапқа юридистикалық міндеттеме жүктеліп,
бірақ ол орындалмаса, онда әрекетсіз құқыққа қарсы деп танылады. Шартпен
бекітілген жағдайларға сәйкес міндеттеме туындауы мүмкін. Тасымалдау
шартымен бекітілген тауарды жеткізбеген тасымалдаушының әрекетсіздігі
құқыққақарсы болып табылады. Міндеттеме тараптың қызметтік міндетінен де
туындау мүмкін. Мысалы, құтқару станциясының қызметкерлері суға батып бара
жатқан адамды құтқару үшін барлық қажетті және мүмкін болатын шаралардың
барлығымен қолдануы тиіс. Осы міндетті орындамау оның құқыққа қарсы мінезін
көрсетеді. Жағада демалып жатқан азаматтардың әрекетсіздігі құқыққа қарсы
сипат алмайды, оларға тек суға батушыны құтқару рухани міндеттеме
жүктеледі. Белгілі бір міндеттемені орындаудағы іс-әрекет заң шеңберімен
шығуы мүмкін. Азаматтық кодекстің 188-бабымен үшінші бөлігінде былай
делінген: Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып,
оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттілігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да
әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Жоғалған мүлікті тауып алған тарап егесіне қайтару немесе жоғалтушы
азаматқа қайтаруы тиіс.
Азаматтық Кодекс талаптарында көзделгендей өтелуге тек қана
борышқордың құқыққа қарсы мінезімен келтірілген шығындар жатады. Бұл
борышқордың құқыққа қарсы мінезі және несие берушіге келтірілген шығынның
арасындағы себепті байланысты көрсетеді. Көп жағдайларда міндеттеме
бұзылған кездегі себепті байланыстың бар болуы немесе жоқ болуы қиындық
туғызбайды. Ал кейбір жағдайларда себепті байланысты анықтау қиындықтар
туғызуы мүмкін. Мысалы, шофер өз машинасын он үш жасар жасөсмпірімге дұрыс
айдай білмегендігі себепті тыйым салынған белгіге қарамастан өтіп кетіпті.
Колхоздың төрағалық етушісі қызмет бабын пайдаланып оқушыларды жүк
машинасында өзінің ауласындағы жұмысқа жіберді. Жүргізуші жол ережесін
бұзуы салдарынан бірнеше оқушы жарақат алды. Дәрігердің сілтеуімен
мейірбике нәрестенің көзіне дәрі тамызғандықтан ол толығымен көру
қабылетінен айырылды. Анықталғандай дәрігердің мейірбике қателесіп кетіп,
басқа дәріні тамызған. Көрсетілген мысалдардан кімнің іс-әрекеті құқыққа
қарсы нәтиже себеп болғандығын нақты анықтау қиын.
Осындай жағдайларда себепті байланыстың дамыған ғылыми-теорияларын
басшылыққа алуымыз керек. Теорияда және практикада себепті байланыс тікелей
және жанама теориясын ұсынады. Бұл теория жалпы философиялық себепті
оқытудағы екі негізгі жағдайда сүйенеді. Біріншіден, себептілік құбылыс
арқылы объективті байланысты көрсетеді және ол біздің санамыздан тыс өмір
сүреді. Сонымен қатар құқық бұзушының зиянды нәтижені көре білуі себепті
байланыс туралы сұрақты шешуге көмектеспейді. Шығынның болатынын алдын-ала
сезе білу субъективті сипатқа ие және себепті байланысты анықтауға
көмектеседі. Екіншіден, себеп және салдар тек қана белгілі оқиғаларға
қолдануда маңызы артады. Себеп және салдар ұқсас болғандықтан әрдайым орын
ауыстырып отырады және біз оны материалдық өмірдің қарым-қатынас тізбегімен
байланыстырамыз.
Жоғарыда көрсетілген мысалдар дәрігердің сілтемесінен істелген
мейірбике әрекеті салдар туғызады және сонымен қатар нәрестенің көру
қабілетін жоғалтуға себеп болады. Егер қаралып жатқан іске тереңірек
үңілсек, онда дәрігердің себепті әрекеті бөлім басқарушысының бұйрығынан
туындайды. Сондықтан жауапкершілік туралы мәселені шешу кезінде болған
оқиға жағдайларынан алысқа кету дұрыс емес. Тікелей себептің пайда болуымен
шектелу қажет, яғни зиянның туындауына жақын қатынастар есепке алынады.
Тараптың құқыққа қарсы мінезі зиянның себебі болып тек қана ол осы
зиянмен тікелей байланысқан болса ғана пайда болады. Тараптың құқыққа қарсы
мінезі мен зиянының арасындағы жанама себепті байланыс болып, ол нақты
оқиғаның шегінен ауытқып және юридистикалық себеп байланыстың маңызына ие
бола алмайды. Сонымен қатар іс-әрекеттің жасалуына басқа факторлардың әсері
тиюі мүмкін.
Алайда бұл факторлардың қайсысы болсын юридистикалық жауапкершілік
мағынасына ие бола алмайды және сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезі мен
зиянының арасындағы жанама себепті байланыс болып табылмайды. Ал басқалары
- юридистикалық жауапкершілікке әсер етеді және сондықтан тараптың құқыққа
қарсы мінезі мен болған нәтиженің арасындағы байланысты көрсетеді
жасөспірімдердің келтірген зияны үшін бермейді және әрекет қабілетсіз деп
таниды. Ал ата-аналар құқыққа сыйымсыз мінезі үшін жауап береді (тиісті
қадағалау жасамағаны немесе тәрбиелемегені) және болған зиянының арасында
юридистикалық жауапкершілікке тартуға жеткілікті тікелей себепті байланыс
пайда болады. Керісінше балық аулаумен шұғылданатын колхоз мүшесінің
броконьерлерге ауды сатуды және броконьерлер заңсыз балық аулау арқылы
балық ресурстарына зиян келтірсе, броконьерлердің құқыққа қарсы іс-әрекетін
көрсетеді және бұл жерде тек қана жанама себепті байланыс бар.
Сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезімен және зиян арасында
азаматтық – құқықтық жауапкершілік маңызы бар жағдайлар болмаса тікелей
себепті байланыс орын алады. Егер құқыққа қарсы мінез және зиян арасында
жауапкершілік туралы сұрақты шешуде азаматтық заңды маңызы бар жағдайлар
болса, онда жанама себепті байланысты көрсетеді. Жоғарғыдағы мысалға сәйкес
жасөспірімнің әрекет қабілетінің жоқ болуымен байланысты 13 жасар
жасөспірімді азаматтық құқықтық жауапкершілікке тартудың маңызы жоқ.
Сондықтан бұл мысалдар - шофер құқыққа қарсы мінезі мен жол
ережесінің бұзылуы тікелей себепті байланысты көрсетеді.
Күнделікті өмірде бірнеше тараптық іс-әрекеті (әрекетсіздігі)
нәтижесінде зиянның пайда болуы жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда тікелей
нәтижемен байланысқан барлық құқыққа қарсы әрекеттері егер оларды жеке
ерекшеліктеріне байланысты себеп ретінде қарастыру керек. Тікелей және
жанама себепті байланысты шектеу қажеттігі тек қана теориялық шарттардан
шығып қана қоймай, сонымен бірге тәжірибенің өзімен тұжырымдалады. Бұл
теория тәжірибеде оңай қолданылады. Ол сот тәжірибесімен кездейсоқ
туындаған жоқ.
Әдебиеттерде сонымен қатар себепті байланысты басқа да теориялары
кеңінен таралады. Қажетті шартта теориясына қатысты құқыққа қарсы нәтиженің
себебі ретінде болмауы мүмкін кез-келген жағдайлар болуы мүмкін. Бұл
теорияның өкілдері субъективті белгілерінің көмегімен ссебеп - салдар
байланысының тізбегін шектеуге тырысады. Қарастырылып жатқан теорияның
себебінің байланысындағы юридистикалық маңызы кінәға және құқыққа
қарсылыққа тәуелді. Егер қылмыстық құқықта қылмыстық жауапкершілікке тарту
өзінің тәжірибесінде бұл теория көпшілігінде теоретикалық маңызға ие.
Басқа теорияларда кінәсі және себепті байланыс жабық сипатта болады.
Мүмкіндік және шындық теориясына қатысты, бір фактілерге құқыққа қарсы
нәтижеге мүмкіндік туғызса, ал екіншілері - осы мүмкіндіктерді әрқашан да
құқыққа қарсы нәтижемен себепті байланыста болады. Құқыққа қарсы нәтижеге
мүмкіндік туғызушы фактілер көрсетілген нәтижеге қарағанда юридистикалық
маңызы болуы немесе болмауы мүмкін. Егер тараптың іс-әрекетінен нақты
мүмкіндіктің себепті байланысты болса, онда жауапкершілікке тартуға
жеткілікті. Ал егер тараптың іс-әрекетінде құқыққа қарсы нәтиженің
абстрактілі мүмкіндігі болса, онда себепті байланыстың юридистикалық
маңызының аз болуына айланысты жауапкершілікке тартуға болмайды. Нақты
мүмкіндік ретінде жағдайлардың объективті қайталануын шындыққа айналдырушы
мүмкіндік танылады. Абстьрактілі мүмкіндікте берілген жағдайлар объективті
қайталанбайды. Егер объективті қайталанатын жағдайларда сәйкес мүмкіндік
шындыққа айналса, онда осындай мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені
көре білуі тиіс. Және керсінше егер мүмкіндік объективті жағдайлардың
қайталанбауынан керісінше егер мүмкіндік объективті жағдайлардың
қайталанбауынан шындыққа айналса, онда осындай жағдайлардың объективті
қайталанбайтындығы себепті мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені көре
алмайды. Бұл сондықтан теорияның себепті байланысының юридистикалық маңызды
кінә секілді жауапкершіліктің субъективті жағдайларына тәуелді.
Осындай кемшілік себепті байланыстың қажетті және кездейсоқтық
теорияларында бар. Бұл теорияның авторларының пікірінше жауапкершілік болуы
үшін құқыққа қарсы мінез және нәтиже арасында қажетті себепті байланыс
болуы тиіс. Кездейсоқ себепті байланыс нәтиженің туындауымен байланысты
жауапкершілікке тартуға негіз бола алмайды. Осы тоериядан себепті
байланыстың юридистикалық маңызы құқыққа қарсы нәтижемен кінәсі үшін
жауапкершілік шектелгендігін байқауға болады. Егер тараптың әрекеті және
пайда болған нәтиже арасында қажетті себепті байланыс болса, онда осы
нәтижені алдын ала көруге болады және білуі тиіс. Егер тараптың әрекеті
және құқыққа сыйымсыз нәтиже арасында кездейсоқ сипат алса онда осындай
нәтижені көре білуі мүмкін емес. Сондықтан көре білуге қол жетпейтін
құқыққа қарсы нәтижемен қарастырып отырған теориядағы себепті байланыстың
юридистикалық маңызы бар.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік шаралары тек-қана талапкердің
мүліктік қанағаттандыруына бағытталып қоймай, сонымен бірге азаматтық құқық
бұзушылықтың алдын алуға арналған. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік белгілі
бір превентивтік қызметін атқарады. Сондықтан азаматтық айналымның
қатысушылары жауапкершілікке тартылмас үшін өзінің іс-әрекетімен басқа
тараптың заңмен қорғалатын құқығын бұзбауға тырысады. Алайда
жауапкершілікке тартудың артылуы қатардағы азаматтық айналымға
қатысушылардың инициативасын төмендетеді. Осындай жағдайлардан арылу үшін
азаматтық айналымға қатысушыларға өздерінің іс-әрекетінің нәтижесін алдын-
ала көре алмауына байланысты жауапкершілікке тартылмайды. Осындай
сенімділік егер азаматтық-құқықтық жауапкершілік кінәлі құқықы бұзушылық
үшін қолданған кезде пайда болады. Азаматтық кодекстің 359-бабының 1-ші
бөлігі осыны көрсетеді: Борышқор кінәлі болған кезде егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті дәрежеде
орындалмағаны үшін жауап береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде
орындау үшін өзіне байланысты шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол
кінәсіз деп танылады. Сондықтан жалпы ережеге сәйкес азаматтық құқықта
жауапкершілік кінәсіне байланысты құрылады.
Құқыққа қарсы мінез және себепті байланысқа қарағанда азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктің субъективті шарты болып табылады. Осы тараптың
құқыққа қарсы мінездегі психикиялық қатынасын анықтайды. Кінәнің осы
түсінігі теңдей заңды тұлғаларға және азаматтарға қолданылады. Заңды
тұлғалардың кінәсі көрінбеуі мүмкін, өйткені оның қызметін міндеттемеге
байланысты қызметкерлері атқарады. Мысалы, жұмыс күшінің немесе құралдың
жетіспеуіне орай өнімді жеткізуде мерзімді өткізіп жіберсе, осы
кемшіліктерді жоюға тиісті шаралар қолданбағаны үшін үшін коммерциялық
ұйымның жетекшісі кінәлі іс-әрекетінен көрініс табуы мүмкін. Мысалы,
қызметкердің өнімді дайындаудағы кемшіліктері.
Сонымен қатар әдебиеттерде берілген сұраққа басқа да тұжырымдар
айтылады. Заңды тұлғаның кінәсі оның жеке қызметкерлерінің кінәсімен емес,
сонымен бірге бүкіл ұжымның бүтіндей кінәсін көрсетеді.
Кінә қасақаналық және абайсыздық түрімен ажыратылады. Өз кезегінде
абайсыздық ауыр және жеңіл түрінде кездеседі. Азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің субъективті шарты ретінде кінә адамның санасында болатын
психикалық процестермен байланысқан. Алайда қоғамның өзіндік дамуына орай
жауапкершілік туралы сұрақты шешу кезінде құқық бұзылғандағы адамның
санасында болатын психикалық процестерді зерттей аламыз. Осы ішкі процестер
туралы тек қана адамның мінезіндегі сыртқы көріністерін талқылай аламыз.
Егер тарап өзінің іс-әрекеті арқылы құқық бұзушылыққы саналы түрде
жол берсе, онда кінәнің қасақаналық түрі орын алады. Азаматтық айналымдағы
пайда болатын кәдімгі құбылыстар ретінде азаматтық құқықта кінәнің
қасақаналық түрі жиі кездеседі. Сонымен қатар әдеттегі жағдайларды басқа
тараптардың заңмен қорғалатын құқықтарын қасақана бұзады. Мысалы,
тәжірибеде жеткізіп беруші сатып алушының өнімді ұстағаны үшін тиісті
адреске өнімді жіберуді тоқтатады. Себебі міндеттеменің қасақана бұзушылық
сферасын шектейді. Кінәнің абайсыздық түрімен жасаған азаматтық құқық
бұзушылық жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда адамның іс-әрекетінде көрінбеу
істердің элементтері болмайды. Ол саналы құқық бұзушылыққа бағытталмаған,
алайда адамның іс-әрекетінде мұқияттылық және байқаушылық болмайды. Қажетті
байқаушылықтың және мұқияттылықтың болмауы абайсыздықтың екі түріне де тән.
Кінәнің екі формасының арасында белгілі ерекшеліктер болады. Осы
ерекшеліктер заңдылықта және жоғары сот органдарының түсініктерінде де
жауабын таппайды. Сот тәжірибесі белгілегендей адамның адамның денсаулығына
келтірілген залал үшін абайсыздықтың қайсы түрі болмасын нақтылы
жағдайларды анықтауды қажет етеді.
Осы екеуін ажырату үшін одан да тереңірек бағдарлау қажет. Бұл
бағдарлар ғылым дамуымен жетілген. Абайсыздықтың менмендік түрінде тараптың
іс-әрекетіне байқаушылық және мұқияттылық болмайды, алайда құқық
бұзушылықтан арылуға жеткіліксіз. Мысалы, азамат светофор жасыл жанған
кезде өтсе, онда абайсыздықтың қарапайым түрі, ал трамвай жолында ұйықтап
жатқан азамат мұқияттылық және байқаушылық элементтері болғанымен,
абайсыздықтың менмендік түріне жол береді.
Жалпы ережеге сәйкес азаматтық заңдылыққа кінә жауапкершілікті
шарасы ретінде емес, шарты болып саналады. Егер кінә болған жағдайда құқық
бұзушы азамат кінәнің формасына қарамастан келтірілген зиянды толық көлемде
өтейді. Алайда заңмен немесе шартпен кінә формасы көзделсе, онда азаматтық-
жауапкершілік мөлшерінде әсер етуі мүмкін. Бұл жалпы ережеден ауытқиды,
бірақ қылмыстық құқықтағыдай кінәні төрт түрге бөлу қажеті жоқ. Көп ретте
жоғарыда көрсетілгендей кінәнің үш мүшелігі кінәнің ауапкершілік мөлшерінде
әсер ететін болса жеткілікті. Азаматтық құқықта аралас кінә кездеседі.
Аралас кінә төмендегі белгілермен сипатталады:
а) зиян тек қана несие берушінің мүліктік сферасында жинақталады.
б) зиян бүтіндей бірлікті құрап, борышқордың кінәлі әрекетін және
несие берушінің кінәлі әрекетін анықтауға мүмкін болмайды.
Аралас кінә түрінде борышқордың зиянды әрекеті қанша, ал несие
берушінің кінәсінің қанша екендігін анықтау мүмкін болмаған кезде,
осылардың арасындағы зиянды анықтау кезінде тек бір белгі ретінде
борышқордың және несие берушінің кінәсімен дәрежесін (формасын) анықтауға
қолданады. Бұл кезде міндеттеме қайсы тараптың кінә дәрежесі көбірек болса,
зиянның көп бөлігі соның есебінен өтеледі.
а) зиян несие берушінің мүліктік сферасына пайда болады.
б) зиян екі немесе одан да көп тараптардың құқыққа қарсы әрекетімен
келтіріледі.
в) тараптардың қайсысының әрекетіне зиян келтіру мөлшерін анықтау
болмайды.
г) бірлесіп зиян келтірушілер несие берушінің алдында солидарлы
жауапкершілікте болады.
Оқиға – бұл алдын-ала ешкім көру мүмкін емес жағдай. Егер орқиға
орын алса, онда кінәнің да болуы да мүмкін емес. Алдын-ала көріп білуге
мүмкін болмағандықтан, оқиға субъективті қарсы тұра алмаушылығымен
сипатталады. Сонымен қатар тарап болатын оқиға туралы білсе, онда оның
алдын- алуға мүмкін болар еді. Мысалы, сауда ұйымы халықтың әкелінген
тауарға сұраныстың төмендейтінін білген болса, онда өзінің сауда айналымын
тоқтатпас үшін басқа тауар әкелетін еді.
Егер оқиға субъективті алдын-ала алмаушылық тән болса, бой
бермейтін күшке объективті алдын алмаушылық тән. Оны көріп білу ғана емес,
сонымен бірге оның алдын алуға мүмкіндік болса, да оған тараптың іс-әрекеті
жеткіліксіз. Мысалы, кеме жүк тасымалдау міндеттемесіне сәйкес жүк иесі
тиісті күнде жеткізе алатындағын білсе де, сол күні теңізде дауыл болуына
байланысты жеткізе алмауы.
Бой бермейтін күші ретінде табиғат құбылыстарын жатқызамыз (жер
сілкінісі, су тасқыны, дауыл т.б.) сонымен қатар қоғамдық құбылыста(әскери
іс-әрекет, көтеріліс, міндеттемеде көзделген іс-әрекетке тиым салушы
құзретті билік органдарының бұйрығы және т.б.). Алайда міндеттемені
орындауда бой бермейтін күштің белгілі болуы үшін оған төтенше және жоя
алмаушылық белгілері тән осы аталған екеуін біреуі жоқ болса, онда тиісті
міндеттеме бой бермейтін күш ретінде саналмайды. Жыл мезгілдеріне ауысуына
жоя алмаушылық тән, алайда ол төтеншілік белгісі жоқ әдеттегі құбылыс.
Сондықтан берілген жағдай бой бермейтін күшінде саналмайды. Бой бермейтін
күш ретінде кісі өлімін қарастыруға болмайды, өйткені оның төтенше қасиеті
жоқ.
Бой бермейтін күшке берілген мысалдағыдай төтеншілік және жоя
алмаушылық қасиеті тән. Ал басқа жағдайларда міндеттемені орындау кезінде
тарапқа бой бермейтін күш әсер етуі мүмкін, ал кейбірінде міндеттемені
орындауға кедергі болатын әдеттегі құбылыс ретінде қарастырылады. Дауыл
туралы хабарлаған кезде кеме теңізге шығып кеткен болса және жақын жердегі
портқа келе алмаса онда дауыл бой бермейтін күш болып табылады.
Егер кеме иесі дауыл туралы хабарлаған кезде портқа жақын болса,
және тиісті шаралар қолданбаса, онда бой бермейтін күш ретінде
қарастырылмайды. Орман өрті өрт сөндіруге құралы жоқ тарапқа бой бермейтін
күш ретінде саналады, ал өрт сөндіру құралы бар тарапқа бой бермейтін күш
ретінде қарастырылмайды.
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуымен байланысты бой бермейтін күш
түсінігі туралы пікірлер көбеюде. Бұрынғы бой бермейтін күш ғылым және
техника жетістіктеріне байланысты төтеншелік белгісі болып немесе жоя
алмаушылық белгісінің бірі ретінде саналып, бой бермейтін күш маңызын
жоғалтып отыр. Мысалы: найзағай бұрын бой бермейтін күш ретінде саналған.
Қазір техника жетістіктеріне байланысты азаматтық қатынасқа қатысушылар оны
бой бермейтін күшке жатқызбайды.
Зиян - заңмен қорғалатын игілік атаулының кемуі. Егер зиян мүліктік
сипат алатын болса, оны залал деп атайды. Залалдың ақшалай баламасы шығын
деленеді.
Азаматтық кодекстің 9-шы бабында құқығы бұзылған адам, егер заң мен
шартта аз мөлшердегі шығын қаралмаса, өзіне келген залалды толық қалпына
келтіруді талап ете алатындығы бекітілген. Залалдың орнын толтыру жөніндегі
норма императивті тұрғыда келеді, ол барлық азаматтық құқықтық қатынастарға
жүреді және жақтардың шартында шығынды келтіру қаралды ма, жоқ па, оған
қарамай әрекет ете береді.
Мемлекеттік өкімет билігі органының, өзге де мемлекеттік органының
заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды
адамдарының әрекеті (әрекетсіздігі) салдарынан азаматқа немесе заңды
тұлғаға Қазақстан Республикасы немесе тиісінше әкімшілік аумақтық бөлініс
өтеуге тиіс.
Залалдар мынадай екі түрге бөлінеді:
1) Құқығы бұзылған тұлға жасаған немесе жасауға тиісті шығыстар,
оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан);
2) Сол тұлғаның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында
болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айрылып қалған пайда).
Мысалы: тасымалдау шарты бойынша мүлік бүлінсе немесе зақымдалса,
онда тасымалдаушы тек қана нақты нысан мөлшерінде шығынын төлейді. Ал
айырылып қалған пайдаға, мәселен, азаматқа жарақат немесе денсаулығына өзге
де зақым келтірілген кезде жәбірленуші жоғалтқан немесе анық иелене алатын
табыс, сондай-ақ денсаулыққа зақым келтіруден туындайтын шығындар
(емделуге, қосымша тамақтануға т.б.) жатады.
Егер құқықты бұзған тұлға кейін кіріс түсіретін болса, онда құқығы
бұзылған тұлға өзге де айырылып қалған пайдасымен қоса түсуге тиісті
кірістен кем емес мөлшерде орын алған залалды қалпына келтіруді талап ете
алады.
Мүліктік емес зиянға тұлғаның дене кемтарлығы мен психикалық ауруына
байланысты моральдік адамгершілік зардап, іскерлік беделге келетін залал,
біреудің атын пайдаланып оған залал және т.б. жатады.
Тұтынушылардың құқығын қорғау ретінде мүліктік жауапкершілік ерекше
орын алады. Нарықтық экономикаға өтуімізге байланысты мүліктік
жауапкершіліктің ролі артып келеді. Оның негізгі мақсаты құқығы бұзылған
тараптың мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру болып табылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік юридистикалық жауапкер-шіліктің бір
түрі. Осыған байланысты оған юридистикалық жауапкершілік белгілері тән.
Құқық бұзылған кездегі мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары ретінде жауапкершілік
кеңінен таралған.
В.П.Грибановтың пікірі бойынша мүліктік жауапкершілік мемлекеттік
және қоғамдық ұйымдардың мәжбүрлеу формасы. Тұтынушылардың құқығын қорғау
құралы ретінде азаматтық –құқықтық жауапкершілікті қарастыра отырып оның
қызметін анықтап алуымыз қажет. Әдебиеттерде азаматтық-құқықтық
жауапкершілік компенцациялық сипатта кеңінен таралған.
Нарықтық экономикасы таралған елдерде дайындаушының шығарған затының
кемшілігі арқылы келтірген зияны үшін тікелей жауапкершілік шектелген.
Англо-американдық құқықтар деффектілі өнімді шығарғаны үшін жауапкершілік
прецедент ретінде қалыптасады.
Қызмет көрсетуі кезінде келтірілген зиян үшін жауапкершілік
жұмысшылар немесе ұйым мүшелерінің қызметінің нәтижесінде құқыққа қарсы іс-
әрекетінде пайда болады. Ұйым тек қана оның қызметкерлерінің немесе
жұмысшыларының ұйым тапсырмасын орындау кезінде ғана іс-әрекетіне жауап
береді. Ұйым қызметкерлері мен мүшелері талапкерлер алдында еңбек құқығының
нормалары негізінде жауап береді. Мүліктік залал келтірілген ұйымның кінәсі
мен юридистикалық міндеттемені бұзу арқылы келтірілген зиян арасында
себепті байланыс болуы қажет. Азаматтық заңдылыққа сәйкес келтірілген зиян
үшін ұйымды жауапкершіліктен босату оның кінәсінің жоқ болуымен байланысты.
Азаматтық құқықта келтірілген зиян үшін жауапкершілік объективті
болып табылады. Халықтың денсаулығы мен қауіпті тауарлар шығару және қызмет
көрсету жауапкершіліктің ерекше түрін көрсетеді. Азаматтық –құқықтық
жауапкершілікте халықтың денсаулығы мен өміріне қауіпті тауар шығару және
қызмет көрсетуден пайда болған келтірілген зиян үшін жауапкершіліктен
босатылмайды. Басқа сөзбен айтқанда бұл жауапкершілік түрі абсолютті.
Тағы да маңызды сұрақ етінде тұтынушылардың құқығымен байланысты
мүліктік жауапкершілікпен қатар моральдік зиян өтеу қолданылады. Ұзақ уақыт
бойы советтік құқық ғылымында моральдік зиянды өтеу буржуазиялық құқықтың
белгісі ретінде қалыптасып келеді.
1.2 Зиян келтірудің себептері және оларды жою жолдары
Зиян келтіргені үшін жауаптылық, азаматтық құқықта – азаматтың жеке
басына немесе мүлкіне не заңды тұлғаның мүлкіне зиян келтіргені үшін зиян
келтірушінің жәбірленушіге оны толық көлемде өтеуге міндеттілігі. Заңда
немесе шартта зиян келтірушінің жәбірленушіге зиянның өтеуінен тыс өтемақы
төлеуге міндеттілігі белгіленуі мүмкін. Зиян келтірген адам өзінің кінәсіз
екенін дәлелдеген жағдайда зиянды өтеуден босатылады. Егер зиян
жәбірленушінің өтінішімен немесе келісімімен келтірілсе, ал зиян
келтірушінің әрекеттері қоғамның адамгершілік қағидаттарын бұзбаған болса,
ол зиянды өтеуден босатылуы мүмкін. Қажетті қорғаныс жағдайында келтірілген
зиян қорғаныс шегінен шығып кетпесе, өтелмейді. Аса қажеттілік жағдайда
келтірілген зиян, яки зиян келтірушінің өзіне немесе басқа адамдарға төнген
қауіпті жою үшін жасалған әрекеттерден келтірілген зиян, бұл қауіп басқадай
жолмен жойылмайтын болған жағдайда, өтелуге тиіс. Мұндай зиянның
келтірілуіне себеп болған мән-жайды ескере отырып, сот оны өтеу
міндеттілігін үшінші бір адамға (зиян келтіруші соның мүддесі үшін әрекет
еткен болса) жүктеуі мүмкін. Жұмыс беруші, яки заңды тұлға немесе азамат
өзінің қызметкері еңбек (қызмет бабындағы, лауазымдық) міндеттерін орындау
кезінде келтірген зиянды өтеуге міндетті. Жалпы ереже бойынша, мемлекеттік
органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, сондай-ақ, олардың
лауазымды адамдарының заңсыз әрекеттері (әрекетсіздігі) салдарынан, соның
ішінде заңға немесе өзге құқықтық актіге сай келмейтін акт шығаруы
салдарынан азаматқа немесе заңды тұлғаға келтірілген зиян өтелуге тиіс.
Заңсыз соттау, қылмыстық жауаптылыққа заңсыз тарту, қылмысты болдырмау
шарасы ретінде қамауда ұстауды не кетіп қалмауға қолхат алуды заңсыз
қолдану, тұтқындау немесе түзеу жұмыстары түріндегі әкімшілік шараларды
заңсыз қолдану әрекеттері салдарынан келтірілген зиян өтеледі. 14 жасқа
дейінгі кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін жауапкершілік олардың ата-
аналарына, асырап алушыларға, қамқоршыларына, қорғаншыларына жүктеледі. 14
жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірген зияны үшін жалпы
негізде жауапқа тартылады. Әрекетке қабілетсіз деп танылған азамат
келтірген зиян үшін жауаптылық қорғаншыға немесе оны қадағалауға міндетті
ұйымға жүктеледі. Маскүнемдікке салыну немесе есірткіқұмарлық салдарынан
әрекетке қабілеті шектелген азамат келтірген зиянды оның өзі өтейді. Әрекет
етуге қабілетті азамат немесе 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған
адам өз әрекетінің мәнін түсіне алмаған немесе оны басқара алмаған жағдайда
келтірген зияны үшін жалпы ереже бойынша жауап бермейді. Егер
жәбірленушінің өміріне немесе денсаулығына зиян келтірілсе, сот жәбірленуші
мен зиян келтірушінің мүліктік жағдайын, басқа да мән-жайларды ескере
отырып, зиянды толық не ішінара өтеуді зиян келтірушіге міндеттейді. Ал өз
әрекетінің мәнін түсіне алмаған жағдайға маскүнемдікпен, есірткі заттарын
қолданумен, басқа да тәсілдермен өзін-өзі жоғарыдағыдай жағдайға келтірген
зиянкес жауаптылықтан босатылмайды. Қызметі қоршаған ортаға жоғары қауіп
төндіретін заңды тұлғалар мен азаматтар келтірілген зиянды (бұл зиянның
еңсерілмейтін күш немесе жәбірленушінің қаскүнемдігі салдарынан болғанын
дәлелдей алмаса) өтеуге міндетті. Бірлесіп зиян келтірушілер жәбірленуші
алдында бірге жауап береді.
Сонау ерте заманнан бері, құқық пайда болып, зиян келтіру пайда
болғаннан бері теориялық құқықтық ойлар құқық бұзудың себебін соның ішінде
қылмыстың жасау себебін сұрағына жауап іздеуде. Неліктен іс қимыл пайда
болды, не себепті ол құқықтық принциптерді, ержелерді бұзады? Осы құқық
бұзуларды қалай қоғамдық өмірден ығыстырып шығаруға болады? Бұл сұрақтарға
жауап іздеу ғасырлар бойы жалғасып әлі күнге дейінгі шешімін тапқан жоқ.
Зиян келтіру қоғамдық кең тараған құбылыс. Ол барлық елдерде,
аймақтарда да бір динамикалы жүйе. Сондықтанда пайда болуының себептерін
атауға өте қиын. Сонымен қатар нақты индивидуалды құқықбұзушылық себепімен
белглі бір құқы бұзу себебінің арасында айырмашылық бар.
Мемлекет және құқық теориясы құқық бұзушылықтың себептерін зерттейтін
методолгиялық ғылым. Заңи әдебиеттерде және бүгінде құқық бұзушылықтың
қоғамдық және биологиялық себептері туралы таластар болып жатары. Олардың
бір біріне қарсы келуі ұсынылып отыр. Себебі адам іс-әрекеті қоғамдықта
биологиялық факторларға тәуелді. Басымдылық қоғамдық факторларда болуы
тиіс, себебеі тұлға белглі бір әлеуметтік ортада қалыптасып және сол іс –
әрекеттерді физиологиялық күйінен емес, тұлғаралық қатынастардан
қалаптасады.
Негізгі себеп болып адамның құқыққа қарсы тәртібі, ол қарсылық және
әлеуметтік ортаның және индивидтің орташа өмір сүруінің тұрақсыз болуына
қарсылығы. Бұл қарсылықтардың өршуі құқықбұзушылықтың санын көбейтеді.
Бұған мысал ретінде Қазақстанның экономика саясатында болып жатқан
тенденцияларды атауға болады.
Сол экономикада болып жатқан қарсылықтар, барлық басқа қарсылықтардың
бастауы болып табылады. Құқық бұзушылық себептерін оны жасау
жағдайларымен теңестіруге болмайды. Құқық бұзушылық себептері құқықтық
нормада қаралып, тергеледі. Ал оқиғалар тергеуді жүргізуге көмектеседі.
Қазіргі Қазақстанда жеке меншіктік қатынастардың өзгеруі, еңбек күшін
бөлу, оның қорытындыларын бөлу мен бағалау халықтың бір бөлігінің
әлеуметтік және моральды теңсіздігін туғызып, заңды немесе заңсыз түрде
байлыққа ұмтылыуын туғызды. Бұл үрдіс нормативтік құқықтық актілердің
қолданбауы, құқық қорғау органдарының аз әсерлі жұмысымен , моральдық
құндылықтардың тапшылығы- алкогализм, нашақорлықпен күреспеу салдарынан
мафиялы ұйымдардың пайда болуына әкелді.
Алайда ешқандай сыртқы жағдайлар адам еркінсіз құқық бұзушылық
жасауға себеп болмайды. Обьективті себептер негізінде субьективті себептер
жағдайы пайда болады, олар өз алдына әлеуметтік психолгия элементтерімен
құралады. Дәл осылар құқыққа қарсы немесе заңды тәртіп таңдауда шешуші рөл
атқарады.
Құқықбұзушылықтың себептерін сипаттай отырып, мынаны айтып кету керек
құқық бұзушылықтың болуы кейбір ерекшеліетеге байланысты болғанмен, бірақ
ол қоғамның өтпелі кезеңді басынан кешіріп болмағандығының салдары және
уақытша сипатта болады[1].
Құқық қорғау органдары белсенді күрес жүргізгенмененде, қоғамда оныңң
таралу маштабын тоқтата алмай отыр. Бұл мақсатта кешенді түрде
экономикалық, әлеуметтік ,саяси, тәрбие нормаларын өткізу қажет қоғамдық
қатынастарда тәртіпке келтіру және тұрақтандыру мақсатында.
Үлкен рөл құқықтың тәрбиелеу жұмысына беріледі. Азаматтар мемлекет
тарапынан белгленген құқықтар туралы хабардар болуы қажет. Себебеі кейбір
жағдайларда құқықты бұзу антиәлеуметтік сипатта емес, құқыққы
білмегендіктен жасалып жатады. Кейдір құқық бұзушылықратыд жою жолында
алкоголизмге, наркоманияға қарсы медико-биологиялық шаралар жүргізіліуі
қажет.
Құқық қорғау органдарының қорытындыларын жоғарлатып, техникалық –
материалдық жабдықтау қажет. Жазадан бас тарта алмайтындай, өз дәрежесінде
болуы қажет. Бұған байланысты қорынтды жасауға болады, себептің
көптүрлігі мен күрделеглі құқық бұзушылықтың себептері мен олар мен
кұресудың жолдарының көптігін көрсетеді.
2 тарау. Заңды жауапкершілік негізгі ерекшеліктері
2.1 Заңды жауапкершіліктің ұғымы және түрлері
Заңды жауапкершілік ұғымымен байланысты сұрақтар мемлекет және құқық
теориясында дискуссоналды болып табылады. Заңды жауапкершілік туралы
көптеген анықтамалар бар, оларды бір жақты салысту мүмкін емес.
Жауапкершілік кең мағынада тұлғаның қоғамға және мемлекетке, басқа
тұлғаларға қатынасында өзінің міндеттерін дұрыс ұғынып, белгілі бір
талаптарды орындауы.
Жаупкершілік тар мағынада немесе әлеуметтік – заңдық мағынада
құқықбұзушылық жасаған тұлғаға заңда көзделген тәртіптпен мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасын қолдану.
Заңды жауапкершілікке негіз болып құқықбұзушылық танылады[2].
Заңды жауапкершілігінің мынадай белгілерін айтуға болады:
1) құқықбұзушыларға мемлекеттің мәжбүрлеу шараларын қолдануға сүйену;
2) құқық нормаларын оны бұзушыларға қолданатын санкцияны іс жүзіне
асыруды білдіру;
3) мемлекет пен құқықбұзушылардың арасында туындайтын ерекше құқық
қатынастарын белгілеу;
4) құқықбұзушылықты жасағаны үшін заң жауапкершілігінің қолданылуы;
5) заңдарда көзделген белгілі бір іс жүргізу нысандарын сақтап
жауаптылықты жүктеу;
6) құқықбұзушылықты жасауына байланысты кінәлының орындамаған негізгі
міндеттерінен басқа қосымша міндеттерді атқаруды жүктеуге байланысты;
7) құқықбұзушылар үшін қолайсыз зардаптардың көрініс табуы. Олар жеке
бастың сипаты болуы мүмкін (бас бостандығынан айыру, еңбекпен түзеу
жұмыстары, сөгіс, т.б.) және мүліктік мәнді (айыппұл салу, тәркілеу,
материалдық жауапкершілік және т.с.с.).
Сөйтіп, заң жауапкершілігі дегеніміз — құқықбұзушылықты жасаған адамға
заңда көзделген мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілі іс жүргізу
тәртібімен қолдану.
Осы аталған белгілер заңды жаупкершіліктің міндетті белгісі болып
табылады.
Адамның іс-әрекеті әр алуан әлеуметтік қағидалармен сәйкес реттеліп
отырады. Адам өмір сүретін қоғамдық ортада оның сана- сезіміне, іс-
әрекетіне, жүріс-тұрысына әдептік қағидалар, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар
өз әсерін тигізеді. Өзіне де, өзгеге де жалпыға бірдей әдеп сақтаған адамды
жұртшылық тәрбиелі адам деп санап, мәдениетті, зиялы адам ретінде
қошеметтеп, құрметтейді. Ал көпшілікке тән әдет-ғұрыптарды сақтамай, тәртіп
бұзғандарға жұртшылық күдікпен қарайды, ондайлар көпшіліктің теріс пікіріне
тап болады. Ұяты бар арлы адам басқалардың, қоғамның пікірін жоғары
бағалап, әдепсіз қылықтардан, жаманаттан өзін аулақ ұстайды.
Адамгершілік принциптер мен қағидалар, әдет-ғұрып, дәстүр, сондай-ақ
құқық ережелері т.б әлеуметтік қағидалардың негізі болып саналады. Бұған
адамның күнделікті өміріне үңіліп қарасаңыз, көзіңіз жетеді. Мысалы, кім
ұрлық жасаса, ол-ар мен ұяттан айырылған адам. Егер ата-ана баласына үнемі
қамқор көзбен қараса, өзі де жоғары мәдениетті, парасатты адам болса, оның
балалары да адамгершілігі жоғары, заң талаптарынан аулақ кетпейтін, кәдімгі
жақсы адамдар қатарында болады. Мұнда құқықтық нормалар адамгершілік, ар-
ұяттық принциптерге сүйенеді.
Егер адамдардың басым көпшілігі заң нормаларын сақтап, оның
ережелерін дұрыс орындайтын болса, онда қоғам тыныштықта өмір сүретін
болады. Мұндай қоғамда әрбір адам тыныштықта қалыпты өмір сүреді, өзінің
денсаулығын, дүние-мүлкін сақтау жөнінде көп алаңдамайды. Егер қоғамдық
ортаның қалыпты өмір сүруі төмендеп кетсе, онда ел ішінде адамгершілік
қасиеттер де төмендеп, бірден қылмыс көбейіп кетеді.
Әрине, адамдардың басым көпшілігі адамгершілік нормаларды аяққа
басып, тәртіп сақтамаса, қоғам бір қалыпты өмір сүре алмайды. Мұндай
қоғамның болашағы да жоқ. Осындай жағдайды болдырмас үшін адамгершілік
тәрбиені күшейтіп, адам санасына заң ережелерін сақтау міндетін орнықтырып,
үнемі бақылап, қамқорлық жасап отыру қажет. Ал бұл үшін заңды іс-әрекет
деген не екенін әр адамның білуі керек. Егер заң талабы іс жүзіне
асырылатын болса, адамдар мінезінің төмендегідей белгілері байқалады.
Жалпы заңды жауапкершілік мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Еңбек немесе тәртіптік жауапкершілік.
2. Қылмыстық жауапкершілік.
3. Азаматтық – құқықтық жауапкершілік.
4. Әкімшілік жауапкершілік.
Осы аталған жауапкершілік түрлеріне жеке –жеке тоқталып кетейік.
Еңбек және тәртіп жауапкершілігі туралы
Кеңестік Конституциядан Қазақстан Республикасы Конституциясының
айырмашылығы-еңбек етуге міндеттілік белгілемейді. Еңбекке қабілетті әрбір
адам қайда еңбек ететінін, қандай жұмыспен шұғылданатынын өзі шешеді. Егер
адам кәсіпкерлік еңбекпен шұғылданса, еңбекпен, жұмыс уақытымен, демалыспен
байланысты мәселелерді өзі шешеді. Егер адам мемлекеттік ұйымға, қоғамдық
не жеке меншік мекемеге жұмысқа орналасса, онда жұмысшының міндеті мен
жауапкершілігі еңбек заңына байланысты шешіледі. Мұнда мәселе жұмысшы мен
жұмыс берушінің құқығына, міндеті мен жауапкершілігіне орай шешіледі.
Конституция азаматқа еңбек бостандығына, еңбектің, мамандықтың
түрлерін таңдауға еркіндік құқығын береді. Бұл-азамат заң жүзінде тыйым
салынғаннан басқа еңбектің кез келген түрімен шұғылдануына болады, ол
мемлекеттік, жеке мекемелерге, кәсіпорындарға жұмысқа орналаса алады.Демек,
Қазақстан азаматы шетелдік азаматтарға қарағанда жұмысқа орналасу жөнінде
кең мүмкіндікке ие. Мысалы, шетелдік азамат, ереже бойынша мемлекеттік
қызметке қабылданбайды. Республика азаматы бос тұрған қызмет және жұмыс
орнын алу жөнінде басқалардан артықшылық құқықты пайдаланады. Адам құқығы
жөніндегі халықаралық-құқықтық актіде адамға заң жүзінде еңбек етуге
міндеттеу-еңбек етуге мәжбүрлеу, яғни құлдық еңбек деп таниды. Конституция
белгілі бір жағдайда ғана азаматқа еңбек етуге мәжбүрлік жасайды. Сот үкімі
бойынша, төтенше немесе соғыс жағдайында ғана еңбектенуге мәжбүр етуге
болады. Әрине, бұдан еңбек етуге міндеттейтін заңның жоқтығы дені сау,
еңбекке жарамды адам еңбек етуіне болмайды деген мағына тумауы керек.
Кәмелетке толған әр адам өзін, өзінің отбасын еңбек етіп асырап-сақтауы
керек. Бұл оның адамгершілік парызы. Бұл парыз- оның Конституцияда
жазылғандай заңи парызы. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар
еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті( Конституция, 27
-бап).
Заң еңбекпен байланысты салада кез келген алалаушылыққа тыйым салады.
Әрбір азамат өзінің еңбек жөніндегі құқығын басқалармен тең түрде пайдалана
алады. Мұның өзі ешкімнің еңбек туралы құқығына шек келтірмейді, сондай-ақ
жұмысқа орналасу кезінде ешкім өзінің жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дәулетіне, лауазымдық дәрежесіне, тұрған жеріне, діни ерекшелігіне
және басқа да жағдайына қарай артықшылықты пайдалана алмайды деген сөз.
Сонымен бірге еңбек құқығына шек келтіру деп саналмайтын кейбір жағдайлар
да бар. Жұмысқа қабылданарда адамның мамандығы, кәсібі, мамандық ережесі
еске алынады. Жұмыс процесінде іскерлік сапасы, еңбек ету үстіндегі ісінің
нәтижесі де есепке алынуы мүмкін. Егер адам еңбек ету кезінде алалаушылыққа
кездессе (жұмысқа қабылданарда, жұмыс процесінде т.с.с.), онда ол сотқа
шағынуға құқылы. Егер сот алалаушылыққа жол бермеу жөнінде шешім
қабылдайды. Сонымен қоса, сот кінәлі адамнан жапа шеккен адамның көрген
зиянын өндіріп алуды міндеттейді.
Жұмыскердің қандай құқықтары бар? Әрбір еңбек адамының құқықтары
төмендегідей. Еңбек жағдайы қауіпсіздік пен гигиена талабына сай болуы
керек. Бір түрлі еңбекке әр адам бір мөлшерде, тең еңбекақы алуы керек.
Еңбекақы мөлшері заң белгілеген мөлшерден кем болмауы тиіс, бұл жөнінде заң
еңбеккерді жұмыс берушіден қорғап отырады. Жұмыс уақытының ұзақтығы заңмен
бнлгілінеді, жұмыс беруші оны өз еркімен ұзарта алмайды. Жұмысшының демалыс
күндері, мейрам күндері, жыл сайынғы төлемелі еңбек демалысы кезінде
демалуға және мамандығын дайындауға және мамандығын көтеруге құқығы бар.
Жұмысшы еңбектегі міндетін орындаумен байланысты денсаулығына немесе еңбек
ету ұжданына, мүлкіне зиян келтірілсе, оны төлеуді талап етуге құқықты.
Егер жұмысшының еңбек құқығы бұзылса, онда ол сотқа дейін шағым етіп, өз
құқығын қорғай алады. Жұмысшының кәсіподақтар ұйымына мүше болуға құқығы
бар. Жұмыссыздықтан қорғануға, сондай-ақ жұмысынан айырылған кезде
әлеуметтік кепілдік алуға да құқықты.
Заңда белгіленгеніндей, азамат 16 жасқа толған соң еңбек келісімшартын
жасауға құқығы бар. Ал 15 жасқа толғандар еңбек келісімшартын ата-анасының
немесе қамқорлыққа алған кісінің келісімі бойынша, немесе өз алдына еңбек
етуге дайындала жүріп, бос уақытында оқу кезінде жасаса алады. Орта білім
алған жағдайда немесе жалпы білім беретін оқу орнын тастаған жағдайда да
келісімшарт жасала береді. Сондай-ақ ата-анасының біреуінің келісімімен
(қамқоршысы, қорғаншысы) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz