Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ

І ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ ЖӘНЕ ЗАҢДЫ ФАКТІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қайнар көздері, құрамы және басқа да нормативті құқықтық актілер
1.2 Заңның уақыт, кеңістік жағынан және тұлғалар бойынша қолданылуы

іі тАРАУ. Заңды фактілер және олардың жіктеу
2.1 Заңды фактілер туралы түсінік
2.2 Заңды фактілердің жіктелуі

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Заңгердің біліктілігінің негізі - құқықтық
салаларды жақсы білу және олардың ішінде жол табу ісін меңгеру. Азаматтық
құқық өзге салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан да заң
факультетінің түлектерінің болашақта судья, адвокат және басқа да құқық
қолданылатын қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып,
азаматтық іс жүргізу құқығын терең зерттеу болып табылады.
ҚР қабылдаған АК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық соттардың
юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының сапалы
белгіленуі.
Азаматтық құқық жүйенің құрылымының қағидалары ретінде, демократияны
және заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР Азаматтық құқықта да үлкен
әсерін тигізеді. Конституциялық қағидаларды өмірде іске асыру үшін әрбір
заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана отырып,
жасау қажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң жағынан
білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе, қоғамның
әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы кезінде
жоғары бағаланады.
Жұмыстың актуалдылығы, азаматтық құқық заң фактілері және олардың
конституциялық негіздерін қазіргі заманға сай зерттеу. Заң фактілерінің
маңыздылығы - осы саланың мәнін, негізгі жақтарын көрсетуі. Азаматтық құқық
қағидалар, халықтың құқықты әлеуметтік бағасы, саяси-құқықтық идеялардың
айна көрінісі болып табылады. Оларда, халықтың идеялары мен ойларын ең
толық қанағаттандыратын, заңдылықты азаматтық істерде ұйымдастырудың
негіздері, соттың процессуалдық іс-әрекеті, сот процесіне қатысушылардың
құқықтық мәртебесін анықтау жолының құқықтық сапалар тізімі түйінделеді.
Заң фактілерінің мазмұны демократиялық бағытта болады, және заң
нормаларымен бекілітіліп, заңдылықты азаматтардың заң және сот алдында
теңдігін сақтай отырып, соттың жүзеге асыруын, істерді судьялардың жеке-
дара немесу алқалы түрде қаралуын, судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға
бағынуы, жариялылық, сот ісін мемлекеттік тілде жүргізілуін білдіреді.
Әрбір адамның сотқа қорғаныс іздеп және соттың қорғанысына жүгінуіне
мүмкіндік беретін, сот ісін жүзеге асыруының қолайлы болуы, іске
қатысушылардың реалды құқықтары және олардың жүзеге асуының кепілдігі болып
табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық зандары жалпы-республикалық заңдар
болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған
Қазақстан Республикасының өзге де заңдары мен Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан,
Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-
ақ Азаматтық кодекстің 1-бабының 1,2-тармақтарында аталған қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасы Призедентінің Жарлықтарынан, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық-құқықтық актілер өздерінің иеленетін заң күші арақатынасына
сәйкес мынадай деңгейлерге бөлінеді:
1) заң – қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлі принциптер мен
нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының
Парламетті Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан
Республикасы Конституциясы 53-бабының 4-тармақшасында көзделген жағдайларда
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын құқықтық акті;
2) заң актісі – Конституциялық заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығы, Кодекс, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасы
Парламентінің қаулысы, Сенат пен Мәжілістің қаулылары;
3) заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер – ҚР Үкіметінің
қаулылары, министрлердің, мемлекеттік комитеттердің және басқа да орталық
мемлекеттік органдардың бұйрықтары, нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік бұйрықтары, қаулылары; мәслихаттар мен
әкімдердің нормативтік шешімдері.
Нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды актілер болып
бөлінеді. Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне мыналар
жатады:
1) Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Президентінің өзге де нормативтік құқықтық
Жарлықтары;
3) Қазақстан Республикасы Парламенті мен оның палаталарының нормативтік
қаулылары;
4) Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары,
5) Конституциялық Кеңестің, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары;
6) Қазақстан Республикасының министрлер мен өзге де орталық мемлекеттік
органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7) мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
8) мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.
Туынды нормативтік құқықтық актілердің түрлеріне: регламент, ереже,
қағида, нұсқаулық жатады.
Туынды түрледегі нормативтік құқықтық актілер негізгі түрледегі
нормативтік құқықтық актілер арқылы қабылданады немесе бекітіледі және
олармен біртұтастық құрайды. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актінің
нормативтік құқықтық актілер сатысында алатын орны негізгі түрдегі актінің
деңгейімен анықталады. (Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның 3-
бабын қараңыз).
І ТАРАУ. ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ ЖӘНЕ ЗАҢДЫ ФАКТІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ

1.1 Қайнар көздері, құрамы және басқа да нормативті құқықтық актілер

Құқық дерекнамасы термині қазіргі кездегі құқықтануға рим құқығынан
келді. Құқық дерекнамасы туралы әңгіме қозғалғанда, алдымен бізге азаматтық
құқықтың жиынтығын көрсететін құқықтық нормалдардың жай-жапсары қандай
деген мәселені анықтап алуға тура келеді. Әдетте азаматтық құқық
нормалдардың нысандардын азаматтық құқық дерекнамасы деген терминмен
сипаттау тән нәрсе. Азаматтық құқық дерекнамасы заңдар, басқа да
нормативтік құқықтық актілер және әдет-ғұрып деп аталатын екі түрге
бөлінеді. Іскерлік айналымындағы әдет те оның соңғысына жатады. Кеңестік
заңдарда сот тәжірбиесі дербес құқық дерекнамасы болып саналмады. Қазір
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты заңдарды қолдану жөнінде нормативтік
қаулылар шығарды. Оған мысал ретінде Республика Жоғарғы Соты Пленумынын
1995 жылы 22 желтоқсандағы Моральдық зиянды қалпына келтіру туралы
заңдарды соттардың қолдануы атты қаулысын айтуға болады. [12.44]
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотынан нормативтік қаулылары белгілі
дәрежеде азаматтық құқықтың дерекнамасы болып саналады, яғни ол соттарда
қаралған істері бойынша алынған нормативтік қаулылар арқылы, сот тәжирбесі
жөнінде басшылыққа алынатын нұсқаулар береді. Жоғарғы Соттын бұл нұсқаулары
тек сот органдарына арнала тұрса да ,беделді орнынан құжаты болғандықтан
жалпыға бірден маңызға не болады және азаматтық құқықтың дамуында үлкен рөл
атқарады.
Азаматтық құқық дерек намасына халықаралық шарттар да (конвенциялар)
жатады (АК-тің 3-бабының 8-тармағы). Бұл орайда халықаралық шарттар
азаматтық құқық дерекнамасы ретінде Қазақстан Республикасының ішкі
азаматтық заңдарына қарағанда басым құқыққа ие болады. Егер мұндай
халықаралық шартта азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер белгіленген
болса, аталған шарттың ережелері қолданылады. Әдетте, азаматтық кодексте
қолданылатын халықаралық шарттар оны қолдану үшін Республика ішінде құжат
шығару талап етілгеннен басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан
Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық шарттар тікелей
қолданылады. Ал, үкіметаралық және ведомствоаралық келісімдер, Үкіметтің
әртүрлі шетелдік фирмаларымен жасаған шарттары ратификациялауға жатпайды.
Демек келісімдер (шарттар) Қазақстан Республикасымен
ратификацияланбағандықтан АК-тің 3-бабының 8-тармағына сәйкес халықаралық
шарт болып есептелмейді. Халықаралық шарттың ішкі заңдарға қарағанда басым
құқығы туралы ереже 1969 жылы 23 мамырда қабылданған халықаралық шарттар
құқығы туралы Вена конвенциясынан туындайды. Аталған конвенцияға Қазақстан
Республикасы 1993 жылғы 31 наурыздағы Жоғарғы Кеңестің Қаулысы арқылы
қосылған болатын. [4.115]
1. Қазақстан Республикасының азаматтық зандары жалпы-республикалық
заңдар болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған
Қазақстан Республикасының өзге де заңдары мен Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан,
Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-
ақ Азаматтық кодекстің 1-бабының 1,2-тармақтарында аталған қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасы Призедентінің Жарлықтарынан, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық-құқықтық актілер өздерінің иеленетін заң күші арақатынасына
сәйкес мынадай деңгейлерге бөлінеді:
1) заң – қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлі принциптер мен
нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының
Парламетті Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан
Республикасы Конституциясы 53-бабының 4-тармақшасында көзделген жағдайларда
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын құқықтық акті;
2) заң актісі – Конституциялық заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығы, Кодекс, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасы
Парламентінің қаулысы, Сенат пен Мәжілістің қаулылары;
3) заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер – ҚР Үкіметінің
қаулылары, министрлердің, мемлекеттік комитеттердің және басқа да орталық
мемлекеттік органдардың бұйрықтары, нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік бұйрықтары, қаулылары; мәслихаттар мен
әкімдердің нормативтік шешімдері. [10.224]
Нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды актілер болып
бөлінеді. Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне мыналар
жатады:
1) Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Президентінің өзге де нормативтік құқықтық
Жарлықтары;
3) Қазақстан Республикасы Парламенті мен оның палаталарының нормативтік
қаулылары;
4) Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары,
5) Конституциялық Кеңестің, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары;
6) Қазақстан Республикасының министрлер мен өзге де орталық мемлекеттік
органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7) мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
8) мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.
Туынды нормативтік құқықтық актілердің түрлеріне: регламент, ереже,
қағида, нұсқаулық жатады.
Туынды түрледегі нормативтік құқықтық актілер негізгі түрледегі
нормативтік құқықтық актілер арқылы қабылданады немесе бекітіледі және
олармен біртұтастық құрайды. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актінің
нормативтік құқықтық актілер сатысында алатын орны негізгі түрдегі актінің
деңгейімен анықталады. (Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның 3-
бабын қараңыз).
Қазақстан Республикасы азаматтық заңының тұғыры, арқауы Азаматтық
кодекс болып табылады. Ол екі бөлімнен (Жалпы және Ерекше) тұрады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің Жалпы бөлімі 1994 жылы 27
желтоқсанда қабылданып, 1995 жылы1 наурыздан бастап, ал ерекше бөлімі 1999
жылғы1 шілдеден бастап күшіне енді. Азаматтық кодекс бөлімдерден,
бөлімшелерден, тараулардан, параграфтардан, баптардан, тармақтардан,
тармақшалардан, бөліктерден құралады. Онда 62 тарау, 1124 бап бар. Жаңа
кодексте Кеңечтік азаматтық заңдарда мүлдем болмаған тұжырымдар көптеп
кездеседі, әрі мұндай жаңалықтар нарықтық қатынастардың ерекшеліктерін
қамтуды мақсат еткен.[12.52]
Азаматтық кодекстің 3-бабының 2-тармағы ерекше маңызға ие, онда былай
делінген: Осы Кодекстің 1-бабаның 3-тармағында аталғандарды қоспағанда
азаматтық құқықтық Қазақстан Республикасының заң актілерінде қамтылған
нормалары осы Кодекстің ережелеріне қайшы келген жағдайда осы Кодекстік
ережелері қолданылады, Қазақстан Республиканың заңдарында қамтылған және
осы Кодекстің нормаларына қайшы келетін азаматтық құқықтық нормалары
Кодекске тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана қолданылады. Демек,
Азаматтық кодекс бәрін үйлестіруші міндетін атқарады екен, сондықтан да
азаматтық құқық нормалары енгізілген өзге құқықтық нормативтік актілер
Азаматтық кодекстің талаптарына сай болуы тиіс. Ал мұның жақсы жағы да,
кемшілігі де бар. Кемшілік жағы мынады, мәселен, Азаматтық кодексте жалпы
және арнайы заңдардың ара салмағын реттеуде құқықтық негіз қаланбаған деп
ойлаймыз, ал мұның өзі сайып келгенде, тәжірибеде белгілі бір дәрежеде
қиындықтар туғызуы ғажап емес.
Азаматтық кодекс меншіктің жеке және басқа түрлеріне байланысты
қатынастарын бекіте түсуге ерекше мән берген. Шын мәнінде Кодекс бұл
мәселеге жаңа көзқарас тұрғысынан келеді, яғни азаматтық құқықтық
қатынастар қатысушылардың мәртебесін, мәміленің жалпы ережесін айқындайды,
меншік құқығын алу мен қорғаудың жаңа тәсілдерін бекітеді, міндеттемелерді
қамтамазыетудің жаңа тәсілдерін, шарттар мен тағы басқаларының озық
түрлерін қарастырады. Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының жаңа
азаматтық кодексі бүгінгі заман талабына сай келеді.
2. Басқа да азаматтық заңдар. Азаматтық құқық дерекнамасының ішінде
азаматтық құқықтық заңдар да бар. Азаматтық кодекс өзінің бірқатар
нормаларында осындай заң актілерін (29 заң актілерін), кодекстерді, арнайы
заңдарды (мысалы, Неке және отбасы туралы заң, Тұрған үй қатынастары
туралы заң, Жер туралы заң және т.б.) қабылдауды тікелей қарастырған.
Азаматтық кодекстің 3-бабының 3-тармағына сәйкес банктерді құру, қайта
ұйымдастыру, банкротқа ұшырауы және тарату, банк қызметін баұылау және оған
аудиторлық тексеру жүргізу, банктік операциялардың жекелеген түрлерін
лицензиялау Азаматтық кодекстің банк қызметін реттейтін заң актілеріне
қайшы келмейтін бөлігімен реттеледі. Банктер мен оның клиенттерінің
қатынастары, сондай-ақ банк арқылы клиенттер арасындағы қатынастар
Азаматтық кодекстің 3-бабының 2-тармағында көрсетілген азаматтық
заң тәртібімен реттеледі. [24.215]
Азаматтық құқық нормалары заң актілері болып табылмайтын өзге де
нормативтік құқықтық актілерден де тұрады.
Азаматтық кодекстің 3-бабының 5-тармағына сәйкес министрліктер мен өзге
де орталық атқарушы органдары, жергілікті өкілді және атқарушы органдары
Азаматтық кодексте және азаматтық заңдардың өзге құжаттарында көзделген
жағдайлар мен шектерде азаматтық қатынастарды реттейтін актілер шығара
алады. Азаматтар мен заңды тұлғалардың Кодексте және Қазақстан
Республикасының өзге де заң құжаттарында белгіленген құқықтарын
мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың құжаттары шектей алмайды. Мұндай құжаттар қабылданған кезден
бастап жарамсыз болып табылады және қолданылмауға тиіс (АК-тің 3-бабының
6-тармағы).
Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы
Заңының 33-бабының 3-тармағына сәйкес заңға тәуелді нормативтік заң
актілері мемлекеттік тіркеуге жатады.
Қазақстан тарихында әдет-ғұрыптың алатын орын ерекше. Қазақстан
заңгер ғалымдары С.Зиманов және Н.Өсеров былай дейді: Үш жүзден
тұратын қазақтарды тарих бетіне шығарды. Сонымен бірге өзіне тән
ерекшеліктері бар қазақ әдет-ғұрып заңдары да қатар өмірге келді. Бұл
заңдар мен қағидалардың, құқықтардың қоғамға араласпайтын, олар
қамтымайтын салалары жоқтын қасы. Жеке индивидтерден бастап, бүкіл
қоғамдағы қандай іс-әрекетті, қарым-қатынасты алмайық, мысалы, көші-қон,
дау-дамай, ұрлық-қарлық, алым-салық, аза-қаза, өлім-жетім, алыс-беріс, жиын-
той, т.б. бәрі де қазақи дәуірде қалыптасқан қағидалармен реттеліп
отырған. Міне, осы қазақи дәуір ережелері көбіне басқалармен онша қарым-
қатынас жасалмауы себепті томаға-тұйық, өзгеріске онша түспеген қалпында
күні кешеге дейін жетті.
Кеңес дәуірінде де әдет-ғұрып құқықтың дерекнамасы деп саналады.
Азаматтық кодекстін 3-бабының 4-тармағына сәйкес азаматтық қатынастар,
егер әдеттегі құқықтар, соның ішінде іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі
құқықтар, Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген азаматтық
зандарға қайшы келмесе, солармен реттелуі мүмкін. [14.51]
Ю.Г.Басиннің пікірінше, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіндегі әдет-ғұрып мүліктік немесе өзіндік жеке қатынастар жайында
жалпы түрі жағынан азаматтық-құқықтық реттеуде сол тұрғындардың жергілікті
жердегі немесе этникалық топтардың қалыптасқан дәстүр ережесі деп
түсіндіріледі. Іскерлік қызмет өрісіндегі әдет-ғұрып деп кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру кезінде қалыптасқан ережені айтады. Мысалы, әртүрлі
мемлекеттердегі сатушы мен сатып алушы арасындағы сатып алынған тауарды
жеткізу шығындарын бөлу туралы мәселені айтуға болады.
Ю.Г.Басин Азаматтық кодекстің 3-бабы заңға немесе шартқа қайшы келмесе,
әдет-ғұрыптар (АК-тің 3-бабы 4-тармағы, 5-бабы 1-тармағы және т.б.) мынадай
жағдайда: 1) заңда тікелей көрсетілсе (мысалы, АК-тің 275-бабы және т.б.);
2) қандай да бір азаматтық қатынас заңның немесе шарттың нормаларымен
реттелмесе (мысалы, АК-тің 272-бабы және т.б.) қолданыла береді. [15.312]
Осы орайда айта кететін бір жәйт, Қазақстан Республикасының азаматтық
заңына қазақтың әдет-ғұрып құқығының ережелерін енгізу керек. Қазірдің
өзінде қазақ этносының әдет-ғұрып құқығы элементерін есепке алып,
қолдану жөнінде әдебиеттерде мәселе негізді әрі орынды көтеріліп жүр.

1.2 Заңның уақыт, кеңістік жағынан және тұлғалар бойынша
қолданылуы

1. Азаматтық заңының күші деп заң күшіне енгеннен бастап, оның күші
жойылғанға дейін белгілі бір қатынасқа қолданылуындағы заңдық болмысына тән
нысананы айтамыз. Азаматтық заңдардың күшіне ену тәртібі Қазақстан
Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның VІІ тарауына
сәйкес жүзеге асырылады. Осы заңның 36-бабына орай нормативтік-құқықтық
құжатар төмендегідей мерзімде:
1) Қазақстан Республикасының зандары, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, егер
актілердің өзінде немесе олардың күшіне енгізу туралы актілерде өзге
мерзімдер көрсетілмесе, олар алғаш рет ремси жарияланғаннан кейін он
күнтізбелік күн өткен соң;
2) Қазақстан Республикасы Парламентінің, оның палаталарының қаулырлары,
егер актілердің өзінде өзге мерзімдер көрсетілмесе, алғаш рет ремси
жарияланған күннен бастап;
3) Қазақстан Республикасының Констентуциялық Кенесінің шешімдері олар
қабылданған күннен бастап;
4) орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдардың
Қазақстан Республикасы Үкімет құрамына кіретіндерінің де,
кірмейтіндерінің де, оның ішінде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, сондай-ақ жергілікті өкілі және
атқарушы органдардың нормативтік құқықтық актілері - егер актілердің
өзінде өзге мерзімдер көрсетілмесе, алғаш рет ресми жарияланған күннен
кейін он күнтізбелік күн өткен соң күшіне енеді. [5.62]
Нормативтік құқықтық актілерде немесе оларды күшіне енгізу туралы
актілерде нормативтік құқықтық актілерідің жекелеген бөліктерін,
тарауларын, баптарын күшіне енгізудің тұтастай сол акт үшін белгіленгенінен
басқа мерзімдері де көрсетілуі мүмкін. [3.51]
Бұрын жауапкершілік қаралмаған іс-қимылдар үшін заңдық жауапкершілік
көлдейтін не бұрынғысымен салыстырғанда неғұрлым қатаң жауапкершілік
белгіленетін нормативтік құқықтық актіні бұл акт ресми жарияланғаннан кейін
он күн мерзім өткенге дейін күшіне енгізуге болмайды.
Азаматтық кодекстың 4-бабының 1-тармағына сәйкес азаматық заң
құжаттарының кері күші болмайды және өздері күшіне енгізілгеннен кейін
пайда болған қатынастарға қолданылады. Алайда бұл ереженің аясына
сыймайтын жағдай да болады. Біріншіден, тікелей өзінде оның заңдық
күші ол күшіне енгенге дейін пайда болған қатынастарға қолданылатыны
қарастырылады. Екіншіден, азаматтық заң құжаттары күшіне енгізілгенге дейін
пайда болған қатынастар бойынша құқық бұзушылық үшін жауапкершілікті жоятын
не жұмсартатын жағдайларға қолданылады. Үшіншіден, егер шарт жасалған кезде
қолданылып жүрген ережелерден өзгеше, тараптар үшін міндетті
ережелерзаңдармен белгіленген болса, жасалған шарттың ережелері оның күні
бұрын жасалған шарттардан туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңмен
белгіленгендіктен басқа жағдайларда, өз күшін сақтайды (АК-тің 383-бабының
2-тармағы).
Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, егер сол
нормативтің-құқықтық актілердің өзінде немесе оларды күшіне енгізу туралы
актілерде өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына
таралады (Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілері туралы
Заңның 41-бабының 1-тармағы).
Қазақстан Республикасы бекіткен (ратификациялаған) заң құжаттары мен
халықаралық шарттарда қаралған жағдайдан басқа кездерде, азаматтық заңның
күші оның аумағында тұратын барлық азаматтары мен заңты тұлғаларына, сондай-
ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылатындығы азаматтық
заңның жалпы ережесі болып табылады.
Азаматтық кодекстің 5-бабының 1-тармағына сәйкес қоғамдық қатынастар
заңдармен немесе тараптардың келісімімен тікелей реттелмеген және оларға
қолдануға келетін әдет-ғұрып болмаған жағдайларда мұндай қатынастарға,
олардың мәніне қайшы келмейтін болғандықтан, азаматтық заңдардың ұқсас
қатынастарды реттейтін нормалары қолданылады (заң ұқсастығы). Демек заң
ұқсастығын қолдану үшін қажетті жағдайлар: а) азаматтық заңмен реттелетін
мүліктік немесе мүліктік емес өзіндік қатынастардың болуы; ә) бұл
қатынастар заңмен немесе шартпен реттелмеген және қолданылатын әдет-ғұрып
тың болмай қалуы; б) ұқсас қоғамдық қатынасты реттейтін азаматтық заңның
нормасының болмауы; в) мұндай норманы қолдану аталған қоғамдық
қатынастардың болуына қайшы келмеуі мысалы, бір адамның екінші адамнан
қарыз алуы кезінде арасында жасалатын шартқа байланысты қаралған міндеттеме
несие беру жөніндегі шартқа ұқсас бола алмайды, себебі онда тараптың бірі
сөзсіз несие беруші мекеме болып табылады. [13.77]
Заң ұқсастығын пайдалану мүмкін болмаса, тараптардың құқықтары мен
міндеттері азаматтық заңдардың жалпы негіздері мен мәні және адалдық,
парасатылық пен әділеттілік талаптары негізге алына отырып белгіленеді
(құқық ұқсастығы) (АҚ-тің 5-бабының 2-тармағы). Құқық ұқсастығын
қолдану үшін жоғарыда заң ұқсастығы туралы айтқан бірінші және екінші
жағдайынан басқа үшінші шартты қосқан жөн: ол – ұқсас қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқық нормаларының болмауы. [17.73]
2. Түсіндіру дегеніміз заңдардағы және басқа да дерекнамаларадағы
жалпы қағидаларды нақтылы жағдайларға қолданудың қажетті негізі болып
табылады.
Заңды қолдану үшін сол заңдағы норма нақ сол қолданыс туралы айтқан ба,
міне, соны алдымен біліп алу қажет; бұл үшін заңдағы сол норманың мазмұнын
дәл ұғыну керек. Құқық нормасын түсіндіру – оның мәні мен мазмұнын ұғынау
деген сөз.
Түсіндіру мәселесімен сол құқықты қолдануға қатысы барлар: яғни
мемелкеттік мекемелер де, соттар да, азаматтар да айналысады. Бірақ бұл
түсіндірудің дәрежесі мен маңызы, оның қандай субъектінің жасағанына қарай
түрліше болады.
Заңда немесе нормативтік құқықтық актілерде көмескі әрі әркелкі
түсінушілік орын алса, сондай-ақ іс-әрекетте қайшылықтар анықталған
жағдайда сол заңда немесе нормативтік актіде қамтылған нормаларға ресми
түсіндіру берілуі мүмкін. Айта кетелік, заңға не нормативтік актілерді
ресми түсіндру процесінде оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге жол
берілмейді. Құқықтық актілердегі құқықтық нормалар іске асырылғанда, соның
ішінде оларды қолданғанда, оларды ресми түсіндірудің міндетті сипаты
болады. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Конституция
нормаларына ресми түсіндірме береді, ал заңға тәуелді актілердің ресми
түсіндірмесін оларды қабылдаған (шығарған) органдар мен лауазымды адамдар
береді. [33.51]
Сот түсіндіруінің, яғни сот іс қарағанда сот орындағы беретін
түсіндірулердің айырықша маңызы бар. Докториналық түсіндіру деп, теорияда,
ғылыми еңбектерде, оқулықтарда, түсіндірмелерде берілетін түсіндімені
айтады.
Түсіндіру тәсілдері деп құқықтық норманың мәні мен мазмұнын ұғынуға
жәрдемі тиетін ой тұжырымдарды айтады. Ол үшін ең алдымен сол заңның немесе
тиісті актінің дәл мәтінін біліп алу керек, әсіресе нормада айтылған сөздер
мәніне дәлме-дәл сәйкес пе, жоқ па соған назар аударылуы тиіс. Заң
нормаларының мәтінінде қолданылған сөздерді әр түрлі түсіну мүмкін болған
жағдайда Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелеріне және Азаматтық
Кодекстің 2-бабында баяндалған негізгі қағидаттарына сай келетін түсінікке
басымдық беріледі (АК-тің 6-бабы, 1-тармағы).

іі тАРАУ. Заңды фактілер және олардың жіктеу

2.1 Заңды фактілер туралы түсінік

Заңдық фактілер - Нақты құқықтық қатынастардың туындауы (өзгертулер,
тоқтатулар) үшін негіз болып табылатын заңда қарастырылған жағдайлар.
Заңды фактілер: оқиғалар және әрекеттер болып екі топқа бөлінеді.
Оқиға — адамдардың еркіне тәуелсіз пайда болатын заңды маңызды фактілер
(мысалы, қар көшкініндегі өлім).
Әрекет — адамдардың ерік білдіруі (яғни, олардың саналы қызметінің
нәтижесі) болып табылатын өмірлік фактілер. Өз кезегінде фактілер, дұрыс
құқықты (құқықтық нормалардың жазылуларына сәйкес келетін) дұрыс емес
құқықты (құқық бұзушылық болып табылатын заңға қайшы келетін) әрекеттер
болып бөлінеді.[1]
Қықтық қатынастар пайда болуы үшін нақты адамдар арасында нақты
құқықтар мен міндеттер туғызатын нақты мән-жайлар қажет болады.
Азаматтық-құқықтық қатынастарды өзгерту немесе тоқтату үшінде осындай
мен-жайлар қажет болады.
Мұндай мән-жайларды заңдық фактілер деп атайды.
Заңдық факті дегеніміз - заң құқықтық қатынастардың пайда болуын,
өзгеруін немесе тоқтатылуын онымен байланыстыратын мән-жай.
Құқықтық қатынастардың тууына себепші болатын ықпал ету тетігіне қарай
заңдық фактілер мынадай топтарға бөлінуі мүмкін: құқықтық қатынастардың
болашақ немесе осы сәттегі қатысушыларының іс-әрекеттері; үшінші
түлғалардың іс-әрекеттері; оқиғалар.
Нақты жігерлі мінез-құлық актілерін іс-әрекеттер деп түсінеміз.
АК-ның 7-бабы оқиғаларды, яғни қатысушылардың еркінен тыс пайда болатын
мән-жайларды да заңдық фактілерге жатқызады.
Кейбір жағдайларда құқықтық нәтижеге жету үшін бірлі-жарым заңдық
фактінің пайда болуы да жеткіліктi.
Кейде үш, төрт, бес және одан да көп зандық фактілердің жиынтығы
бойынша ақырғы зандық салдар туады. Қарастырылатын мұндай жиынтықты әдетте
іс жүзіндегі немесе заңдық құрам деп атайды. [25.673]
Заңдық күй деп аталатын жағдайды зандық фактілердiң ерекше санатына
жатқызуға болады. Бір реттік актілерді жасамаудан емес, заң құқықтық маңыз
беретін тұлғаның немесе заттың белгілі бір құқықтық немесе іс жүзіндегі
қасиеттері болуынан байқалатын мән-жайларды зандық күй деп түсіну керек.
Мысалы, қайтыс болган адаммен жақын туыстық байланыс - мұрагерлік құқықтық
қатынастың пайда болу негiздерiнiң бiрi.
3аңдық фактілердiң құқықтық қатынастардың дамуына ықпал етуіне қарай
оларды құқықты туғызатын, құқықты тоқтататын және құқықты өзгертетін
фактілерге бөлуге болады. Мұның алғашқысы бұрын мұндай зандық байланысы
(шарт, зияң келтіру) болмаған адамдар арасында құқықтық қатынастардың
тууына әкеп тірейді. Екіншісі (мерзімінiң өтуі, шарттың бұзылуы) - заңдық
қатынастардың тоқтатылуына әкеп соғады. Үшіншісі – қалыптасқан құқықтық
қатынастардың мазмұнын өзгертуге себешпі болады.
Заңдық фактілер өздерінен кейін туатын құқықтық салдарға түрліше ықпал
етеді. Зиян келтіру фактісі заңның нақты заңцық қатынастағы үйғарымдарын
тек жүзеге асырады. Мүндай зандық факгшерді құқықгы бағыттаушы фактілер деп
атайды. Бүлардан өзгеше, құқықты қалып-тастьфушы зандық факгілер құқықтық
қатынастардың тууына себепші больш қана қоймастан, сонымен қатар занда
белгіленген шекарада олардьщ мазмүьш айқыңцауға да жәрдемдеседі. Мысалы,
мүлікті сату жөніндегі құқықтық қатынастардың мазмүны заң нормаларына ғана
емес, сондай-ақ сатушы мен сатып алушы арасыңцағы шарттың талап-тарына да
байланысты. Құқықты қалыптастырушы зандық фактілер бүл қасиеттері жөнінен
құқықтық нормаларға ұқсайды, бірақ одан мәнді айырмашылығы — құқықтық
қатынастардың мазмүнын жал-пылай емес, жеке-дара анықтайды.
Заңдық фактілердің барлығынан мәміле мен әкімшілік актілерді ғана
құқықты қалыптастырушы фактілерге жатқызуға болады. Әлбетте, олар құқықтық
қатынастардың мазмүнын белгілі бір шектерде ғана, ол императишік
үйғарымдарға немесе заңның тыйым салуына қайшы келмейтін шектерде ғана
анықтай алады. [29.164]
Азаматтық құқықтың кейбір объектілерін және мәмілелердің кейбір
түрлерін міндетті тіркеу секілді зандық фактілер түрінің ерекше маңызы бар
(АК-ның 118 жөне 155-баптары). Олар құқықтар мен міндеттерді туғызбайды,
бірақ бұл олардың пайда болуын, құқықтың өзі тіркеуге жетпей түрь бірақ ол
тіркелмейінше, мұндай құқы Осыған дейін қажет болатын заңдық тіпті құқығын
беруші адам оны тіркеуге өзінде де құқықты тіркеу оны иелі бойынша
жүргізілуі тиіс.
Өздерінің қажеттерін қанағаттандыру барысында азаматтар мен занды
тұлғалар үнемі өзара ер түрлі қатынастарға түсуге мәжбүр болады.
Қоғамдық қатынастарды құқықтың түрлі салаларының нормалары реттеп
отырады. Азаматтық құқық негізінен меншік қатынастарын және тауар-ақша
айналымы саласында қалыптасатын қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық
сондай-ақ өзіндік мүліктік емес қатынастарды да реттейді. Мүліктік емес
игіліктер өзіндік мүліктік емес қатынастардың объектілері болады. Азаматтық
құқық нормалары реттеген қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар, атап
айтқанда, азаматтық-құқықтық қатынастар сапасына ие болады. Азаматтық-
құқықтық қатынастар дегеніміз - азаматтық құқық нормалары реттеген қоғамдық
қатынастар.
Азаматтық-құқықтық қатынастардың ерекшеліктері азаматтық-құқықтық
реттеудің объектісі мен әдістеріне байланысты. Азаматтық-құқықтық
қатынастардың аса маңызды белгісі, ең алдымен, оған қатысушылардың заң
жүзіңдегі теңдігі. [30.46]
Азаматтық-құқықтық қатынастар ерікті болады. Әдетте, мұндай қатынастар
оларға қатысушылардың қалауы бойынша жасалады, өйткені азаматтық-құқықтық
қатынастардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.