Құқық бұзушылықтың обьектісі
Мазмұны
Кіріспе 3
тарау. Құқық бұзушылықтың қоғамда алатын орыны
1.1 Құқық бұзушылықтың құрылымы мен негізгі белгілері, түсінігі 5
1.2 Құқық бұзушылықтың түрлері 5
1.3 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері 10
1.4 Құқық бұзушылықтың себептері және оларды жою жолдары 11
22
2 тарау. Заңды жауапкершілік негізгі ерекшеліктері
2.1 Заңды жауапкершіліктің түрлері және белгілері,түсінігі 25
2.2 Заңды жауапкершіліктің жүзеге асырылуы 25
2.3 Заңды жауапкершілікті болдыртпайтын мән жайлар 63
70
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер 73
75
Кіріспе
Нарықтық экономикаға өтуімізге байланысты азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің ролі артып отыр. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өзін
демократиялық, құқықтық, зайырлы мемлекет құруды алға мақсат етіп қойды. Ал
құқықтық мемлекет құру заңдылықты оқу, білу және заң бұзушылыққа жол бермеу
қажет. Заң бұзушылықты болдырмау үшін жауапкершілікті қолданамыз.
Қылмыстық құқыққа қарағанда заңды жауапкершілік жиі қолданылады.
Жауапкершілік мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының түрі. Сондықтан мемлекет
тарапынан шығарылатын заңдар, нормативті құқықтық актілерді жауапкершілік
шегі көрсетіледі.
Сонымен қатар жауапкершілікті үлесті, солидарлы және субсолидарлы
деп бөлудің өзіндік себептері бар. Несие берушінің құқығын қорғауда жан-
жақты қарастырылып отырған жауапкершілік түрлерінің маңызы артады. Яғни
несие берушінің құқығы бұзылған кезде борышқордың кез келгенімен өндіріп
алу артықшылығы туындайды.
Дипломдық жұмыс тақырыбы “Заңды жауапкершілік ұғымы, белгілері және
олардың түрлері”.
Дипломдық жұмыс екі тараудан және жеті бөлімнен тұрады.
Бірінші тарауда құқық бұзушылықтың құрылымы мен негізгі белгілері,
түсінігі, құқық бұзушылықтың түрлері, құқық бұзушылықтың себептері және
оларды жою жолдары қарастырылады.
Екінші үш бөлімнен тұрады және мынадай мәселелер қарастырылады:
заңдық жауапкершіліктің түрлері және белгілері, түсінігі, заңдық
жауапкершіліктің жүзеге асырылуы, заңдық жауапкершілікті болдыртпайтын мән
жайлар, заңдық жауапкершіліктен босату негіздері.
Заңды жауапкершілік мәселелерін мемлекет және құқық теориясы және
басқада салалық заң ғылымдарымен зерттелуде. Жалпы құқық бұзушылықтың және
заңды жауапкершіліктің негізігі және басты міндеті қоғамға және құқықтық
тәртіпке құқықбұзушылықтан келтін зиянның алдын алу және жолын кесуде
заңдылықты қамтамасыз ету. Аталған тақырып бойынша екі аса қажетті міндет
тұжырымдалады: бірініші, қоғам және әрбір азамат құқықтыры мен заң
қорғалатын мүдделері құқыққа қарсы қолсұғушылықтан қорғалатындығына
сенімді болуы керек, яғни құқықбұзушылықтар мемлекетті мәжбүрлеу шарасы
көмегімен жойылады, екіншіден, құқыққа қарсы әрекет жасамаған азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына қолсұғылмаушылықты қамтамасыз ете отырып,
қоғамдағы құқықбұзушылықтарға заң негізінде қатаң шара қолданады.
Құқық бұзушылық пен заңдық жауапкершілік туралы көптеген мақала,
басылымдар, монографияларда жарияланған. Бұл тақырыпты зерттеу барысында
бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ та бұл мәселе төнірегінде бірнеше
жылдар қатарынан әртүрлі пікір талас болып пән бойынша бір тоқтамға келе
алмауда. Бұдан шығатын қорытынды заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері
және олардың түрлері мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызықтыда.
Бұрыңғы ерте заманда, яғни ерте таптық қоғамда құқық пайда болып және
оның ажырамас серігі құқықбұзушылық пайда болғаннан бері, теориялық
құқықтық ілімде құқықбұзушылықтың себебі неде, соның ішінде қоғамға ерекше
қауіпті түрі қылмыстың себебі неде деген сұраққа жауап іздеуде. Не себепті
құқық, құқықтық принциптер, ережелерді бұзатын мінез құлық (әрекет немесе
әрекетсіздік) пайда болды? Қоғам өмірне қауіпті құқық бұзушылықтың
болмауын тоқтау үшін не істеу керек? Осы сұрақтарға жауап бірнеше жүз
жылдықтармен жүргізілуде, бірақ қазіргі таңда бұл сұрақ өз жауабын тапты
деуге болады.
Мемлекет және құқық теориясы методологиялық ғылым бола тұра кейбір
зерттеу жұмыстарыменде айналысады, соның ішінде заңдық жауапкершілік пен
құқық бұзушылықты мәселелерінде зерттейді.
Сондықтанда дипломдық жұмыста мемлекет және құқық теориясы
қарастыратын ұғымдар, принциптер қарастырылады. “ Заңдық жауапкершілік
ұғымы, белгілері және олардың түрлері “ тақырыбы бойынша мақала,
монография және басылымдарды сонымен қатар әртүрлі оқу әдебиеттеріндегі
қайнар көздерді оқу, тақырыптың мазмұнын ашып зерттеуде анағұрлым толықтай
зерттеуге үлкен мүмкіндік береді.
Сонынмен бұдан дипломдық жұмыстың мақсаты шығады:
“ Заңдық жауапкершілік және олардың түрлері, ұғымы және түсінігі” тақырыбы
бойынша жеке зерттеу.
Зерттеу тақырыбы бойынша (анализ және талдап қорыту) тәжірбиелер
пайдалану.
Құқық бұзушылық профилактика мәселесі бойынша жаңа бағыттар жасау.
Практикада оқып білумен байланысты ұсыныс енгізу.
1 тарау. Құқық бұзушылықтың қоғамда алатын орны
1.1 Құқық бұзушылықтың құрылымы мен негізгі белгілері, түсінігі
Құқықбұзушылық кінәлы адамның заң жауапкершілігін тудырады. Олар
құқық нормаларының санкцияларында көзделінген. Санкцияны қолданудың негізі
адамның әрекет не әрекетсіздігіндегі құқықбұзушылықтың құрамын анықтау
болып табылады. Заң жауапкершілігі құқықбұзушыларға заңдарда көрсетілген
заңсыз іс-әрекет (әрекет не әрекетсіздігі) үшін санкцияны қолдану, яғни бас
бостандығынан айыру, айыппұл төлеу, мүлікті конфискациялау, т.б.
Әдетте, кез келген құқықбұзушыларға мемлекеттің күштеу шараларын
колданса да, бірақ санкцияны қолдануға болмайды. Мысалы, есі дұрыс емес деп
танылған адамға, қоғамдық қауіпті әрекетті жасаса да сот Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдануы мумкін (16-бап). Шынында да, бұл мемлекеттік
көндіру шарасы, бірақ заң жауапкершілігі емес, өйткені оны қолдануға негіз
жоқ, себебі — құқықбұзушылықтың субъектісі иелігінің басты белгісі —
деликтоқабілеттіліктің болуы. Сөйтіп, құқық бұзушылықтың заңды құрамының
толық болмауы заң жауапкершілігін қолдануға кері әсерін тигізетіні сөзсіз.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу,
орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын
мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің
бір болып саналады.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында
жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап,
көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді
деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық кылмыстардың
құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез келген қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарын, субъектісін атап көрсетеді.
Кез-келген қоғамда құқықтық нормалардың жарлығын бұзу бұқаралық сипат
ұстанады және оған аса елеулі моральды және материалдық зиян келтіреді.
Құқыққа қарсы жасалған әрекеттер сипаты, субъектілері, шарттары
себептерінің әртүрлілігіне қарамастан, олардың бәрі бір әлеуметтік
құбылысқа құқық бұзушылыққа алып келуге жол беретін, жалпы белгілерге ие.
Құқық бұзушылықты зерттейтін әр түрлі анықтаулар бар. Жалпы
қорытындылық түрде олар, өздеріне заңдық жауапкершілік алатын қоғамға
зиянды әрекет еткен тұлғалар немесе тұлғаның құқыққа қарсы, өзін кінәлі
еткен құқық бұзушылыққа ұласады[1].
Құқық бұзушылық аса маңызды белгілер қатарына ие, олардың ішіндегі ең
негізгілеріне мыналар жатады:
1.Кез-келген құқық бұзушылық - бұл адамның саналы және еркінмен
үнемі бақылау астындағы әрқашан анықталған әрекет немесе әрекетсіздігінде
көрінетін еркіті, кінәлі әрекеті. Құқық бұзушылық белгілері саласында
қарастырыла алмайды, мысалы, мінез-құлқы, адамның жеке саласы немесе ой
образы. Дегенмен, егер олар нақты құқыққа қарсы әрекеттерде-әрекет немесе
әрекетсіздікте пайда болса, онда бұл жағдайда заңдық іздестіру басталады.
Сот пікір шеңбері - ой, саяси, діни немесе басқа да көзқарасы үшін
жазалай алмайды. Карл Маркс осымен байланысты “осы сияқты басты белгілерде
әрекет етпейтін заңдар, әрекет етуші ойының образын, - бұл заңсыздықтың
позитивті санкциясы сияқты басқа ештеңе емес” деген [2]. Бірақ та сот
нақты іс бойынша шешім шығара отырып құқыққа қарсы әрекетін жазалауы
мүмкін және жазалайды.
2.Құқыққа қарсылық - құқық бұзушылықтың аса басты белгісі. Барлық
әрекеттерде немесе әрекетсіздікте құқық бұзушылық болмайды. Ол тек құқық
бұйрығына іске асады.
3.Құқық бұзушылықтың басты белгілерінің ішіндегі бірі - кінәлінің
бар болуы. Қазақстанды және басқа да елдердегі мемлекеттік құқықтық теория
және практикасы құқық бұзушылықты барлық құқыққа қарсы әрекетті емес, тек
қана байқаусызда немесе қасақана жасалған іс әрекетті санайды.
Нақты айтқанда, тұлға кінәсі бойынша болады. Кінә тұлғаның өзінің
жасалған құқыққа қарсы әрекет немесе әрекетсіздік, сонымен қатар әрекет
салдары нәтижесінде пайда болған заттарға психикалық жағдайымен қатынасын
көрсетеді. Ол өзінің тәртібі және осыдан шыққан зардаптардың құқыққа
қарсылығын тұлғаның түсінуі немесе мойындауын білдіреді. Сондықтанда
кәмелетке толмаған тұлғалар және тұлғалар әрекетін сот кінәсіз деп
мойындаса да,тіпті егер олар құқыққа қарсы тұрса да, сондай-ақ олар өз
әрекеттерін құқыққа қарсы екенін түсініп, мойындауға қабілеті жоқтай
оларды құқық бұзушылық деп санауға болмайды. Кінә екі форма бойынша
бөлінеді:
1) Ниет құқыққа қарсы әрекет жасаған тұлға қоғамдық қауіпті мінезін
өз әрекет немесе әрекетсіздігін біледі деп олар санайды,олардың қоғамдық
салдарын болжайды және олардың басталуын қалайды.
2) Абайсыздық кінә түрлерінің бірі сияқты 2 түрі бар
- өзіне сенімдік,тұлға өзінің қоғамға қауіпті зардап шектіретін
әрекетін біледі, одан жеңіл желпі қашуды санайды деп сендіреді.
- ұқыпсыздық тұлға өзінің қоғамға қауіпті зардапты әрекеттерін
көрмейді, бірақ мүмкін және оларды көру қажет деп сендіреді.Ұқыпсыздық
алдын ала тұлғаның оның міндеттеріне қойылған орындауларға,қоғамға және
басқа тұлғаға қызығушылығына жауапсыз қатынасын көрсетеді.
Құқық бұзушылық дилектіқабілетті құқықбұзушылармен жасалады, яғни өз
еркіндігін және өзінің тәртібін бақылай алатын, өз әрекеттеріне есеп
беретін, олардың құқыққа қарсылығын мойындайтын және олардың зардаптарына
жауапкершілік таныту жағдайында болатын адамдар.
Құқыққа қабілетті құқық бұзушының заңдарға және басқа да нормативті
құқықтық актілерде анықталады. Құқыққа қабілетті қылмыскерлер барлық
жауапқа қабілетті тұлғалар, белгілі бір жасқа жеткендер саналады.
Құқықбұзушылықтың негізгі ерекше белгісін отандық және шетелдік
заңгерлер залалдың болуын көрсетеді, яғни жеке тұлғаларға немесе заңды
тұлғаларға келтірілген құқыққа қарсы әрекетпен келген залалдың арасындағы
байланыстың болуын айтады. Залалдың саладары екі аспектіде қарастырылады
яғни заңды және нақты.
Мемлекет өз азаматтарынан Конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік міндеттерді қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқықтық
жауапкершілк жүктеледі.
Құқықбұзушылық үшін жауапкершілік негізін дұрыс анықтау құқық қолдану
органдары қызметінің заңдылықты қатаң сақтауына кепіл бере отырып,
азаматты жауапқа тарту үшін құқықбұзушылық заңда көрсетілген құқық
бұзушылық құрамының барлық белгілері болуын талап етеді.
Құқықбұзушылық құрамдары – бұл құқықбұзушылықтың обьективтік және
субьективтік жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығы. Ондай белгілер
төрт топқа бөлінеді:
1. Құқық бұзушылықтың обьектісі
2. Құқық бұзушылықтың обьективтік жағы
3. Құқық бұзушылықтың субьектісі
4. Құқық бұзушылықтың субьективті жағы
Құқық бұзушылықтың обьектісі - құқық бұзушы қиянат жасайтын және де
заңдармен қорғалатын қоғамдық қатынастар. Олар мыналар болуы мүмкін: саяси
және экономикалық құрылымдар, меншік, адам және оның құқықтары мен
бостандықтары, құқытық тәртіп, сот төрелігі, әскери қызмет.
Қылмыстың объективті жағы.
Қылмыстың объективті жағы дегеніміз қорғалатын объектіге қол сұғатын
қоғамға қауіпті әреткеттің сыртқы көрінісін сипаттайтын заңда көрсетілген
белгілердің жиынтығы, сондай – ақ ол сол қол сұғушылыққа қатысты
объективтік жағдайлар. Объективтік жақты сипаттайтын белгілер:
а) қоғамға қауіпті іс - әрекет яки әрекетсіздік;
ә) қоғамға қауіпті салдар;
б)әрекет пен салдардың арасындағы себепті байланыс;
в) қылмыс жасау орны , уақыты, жағдайы, тәсілі, қаруы мен құралы.
Көбінесе құқық бұзушылықтар объективтік жағы бойынша
ажыратылады.Мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтықтың объектісі біреу – меншік
құқығы, ал объективтік жағы әр қилы: ұрлық – кісі мүлкін жасырын түрде,
тонау – ашықтан – ашық түрде, алаяқтық – алдау немесе сенімге қиянат
келтіру жолымен алу. Құқық бұзушылық мағынасындағы іс - әрекет дегеніміз
құқық бұзушылық жасау кезінде субъектінің сыртта көрініс тапқан мінез –
құлқындағы белсенді, саналы, ерікті қимылы. Бір ғана қимыл емес, құқық
бұзушылық жасау үшін бірнеше қимылдар қажет. Ол жай ербеңдеген, берекесіз
қимыл емес, әлеуметтік мазмұнға ие болуы шарт, іс-әрекеттің белсенділігі
осында. Сонымен қоса, есі дұрыс адамның саналы түрде жасауы әрі әрекет
ерікті болуы тиіс. Өзі қаламай, еркінен тыс (мысалы мәжбүрлеумен) жасалған
әрекет үшін жауаптылық жоқ. Ал егер күш қолданып мәжбүрлеудің өзі кісінің
өзінше әрекет ету мүмкіндігінен айырмаса, жауаптылықтан босатылмайды, күш
қолдану жеңілдететін мән – жай ретінде қаралады. Күштеп мәжбүрлеуден басқа,
психикалық мәжбүрлеудің маңызы бар. Ол адамға белгілі бір зардап келтіремін
деп үрейлендіріп, қоғамға қауіпті әрекет жасауға мәжбүрлеу. Бұндай тәсіл
адамның өз еркінше әрекеттенуін жоққа шығармайтындықтан, кісіні
жауаптылықтан босатпайды.
Бірақ, аса қажеттілік жағдайында ғана кісі жауапты болмайды. Мысалы,
кассир мылтық тіреп, ақша талап еткендерге шыбын жаны үшін ақшадан
айырылады.
Әрекетсіздік субъектінің қоғамға қауіпті, ерікті, пассивті мінез-
құлқы. Оның әрекет етпеуі жай дене қимылын емес, әлеуметтік мағынасы бар
қимылдарды жасамауы. Мысалы, куәгер жауап беруден бас тартып, тиісті
әрекетті жасамайды, бірақ басқа жұмыстармен айналысып жатуы мүмкін. Ол
ерікті болуға тиіс. Күштеп мәжбүрлеп, шарасыз халге түсіру немесе
табиғаттың дүлей күштерінен, ауру-сырқау салдарынан қолдан келер қайраны
жоқ болып, орын алған әрекетсіздіктер үшін жауаптылыққа тартылмайды.
Мысалы, дәрігердің барар жолды су алып кетіп науқасқа жете алмауы т.б. Ал
егер өртте кісі күйіп жатса, өрт сөндіруші шара қолданбаса - әрекетсіздік,
ал ол жай адам үшін дүлей күш болып есептеледі.
Құрамалы қылмыс бөлек - бөлек қылмыс бола алатын жеке не одан да көп
әрекеті әрекеттерден тұрады. Мысалы, қарақшылық: адам өміріне және
меншігіне қауіп төндіру. Бұл әрекеттердің ерекшелігі бірнеше объектіге қол
сұқса да олардың өзара жымдасқан ішкі бірлігінде. Жалғаспалы қылмыс бір
діттеген мақсатқа жету жолындағы іштей бірліктегі бірнеше біртекті не
бірдей іс-әрекеттердің алғашқысын жасаудан басталып, соңғысын істеуден
аяқталады. Мысалы, телевизор құрайтын заводтың жұмыскері әр келгенде бір
бөлшектен іле кетіп, өзіне телевизор құрмақшы болады. Құраса, ұрлық, орта
жолдан бітсе – ұрлыққа оқталу. Белгілі уақыт аралығында үзіліссіз
болатындығымен сипатталатын қылмысты созылмалы деп атайды.
Құқықбұзушылық субьектісі - ол құқық бұзушылық жасалған уақытта есі
дұрыс және белгілі бір жасқа толған адам.
Жауапкершілік тарту көзделген қауіпті әрекет жасаған кезде есі дұрыс
емес күйде болған, яғни созылмалы психиклық аруы, психикасының уақытша
бұзылуы, кемақылдылығы салдарынан өзінің әс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам
жауаптылыққа тартылмайды. Бұларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
қолданылуы мүмкін. Алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да
есеңгірететін заттарды пайдалау саладарынан мас күйінде жасалған құқық
бұзушылық үшін адам жауаптылықтан босатылмайды.
Құқық бұзушылықтың субьективтік жағы - бұл адамның қоғамға істеген
қауіпті іс-әрекет немесе әрекетсіздігіне және солардан туатын қауіпті
нәтижеге психикалық қатынасы. Құқық бұзушылықтың сыртқы жағын бейнелейтін
обьективтік жаққа қарағанда субьективтік жақ құқық бұзушылықтың ішкі
мәнін, мазмұнын білдіреді.
Құқық бұзушылықтың субьективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық
белгілері: кінә, ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы құқық
бұзушылық істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан-
дүниесінде орын алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара
байланысын бейнелеп береді.
Кінә - бұл адамның қасақаналық пен немесе абайсызда істеген қоғамға
қауіпті іс - әрекетіне және қоғамға зиянды зардабына деген көзқарстарының
жиынтығының көрсеткіші.
Адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті
және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана жауапқа тартылуы
тиіс.
1. Объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін құқықтық
жауаптылыққа жол берілмейді.
2. Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана құқық бұзушылыққа
кінәлі деп танылады.
3. Абайсызда жасалған әрекет осы заңда көзделген негізде құқық бұзушылық
деп танылады.
Кінә екі нысанда көрінуге тиісті: қасақана немесе абайсызда. Тікелей
қасақаналық дегеніміз адам өз іс- әрекетінің қоғамға қауіпті екенін ұғынып
және осы зардаптың болуын тілеп тікелей ниетпен жасау. Ал жанама
қасақаналықта құық бұзушы мүмкіндікті көре тұра зардапқа саналы түрде жол
береді. Н емесе немқұрайлы қарайды. Мысалы, мас күйеуі әйелін екінші
қабаттың терезесінен лақтырып жібереді. Әйел өліп қалуы да, жарақат алуы да
мүмкін. Кейде бір құық бұзушылққа қасақаналықтың екі түрі қатар болуы
мүмкін. Мас кісі автокөлікті тікелей қасақаналықпен айдап кетеді, қуғыншыны
көзі шалғасын, көлікті тежелей секіріп түседі.Соңғысы жанама ниет , себебі
көлік басқа көлікке не ғимараттарға соғылып, зардап келуі мүмкін. Құқық
бұзушылық қасақаналықтың қандай түрімен жасалса да бірдей дәрежеленіп,
бірдей жауап береді.
Тек қана кінәмен субъективтік жақтың сабасы толмайды. Осыған қоса
мотив, мақсат, кейде адамның эмоциялық күйі де субъективтік жаққа енеді.
Қылмыстың субъективтік жағында қателіктер де болады. Оның түрлері:
1. Заңға қатысты қате. Мысалы, өзі жасаған әрекеттіқылмысқа балап,
қуыстанып жүреді (жазаланбайды), керісінше қылмыс жасап, оны өзі
қылмыс емес деп ойласа, жаза күтіп тұр.
2. Фактіге қатысты қате. Мысалы, кісі апиын ұрлаймын деп, басқа жәшік
алып шығады (объектілері бөлек) . Апиын ұрлауға оқталу деп
дәрежеленеді.
1.2 Құқық бұзушылық түрлері
Кейбір сипатына қарай құқық бұзушылықтар жалпы бірдей болғанмен ,
олар өте әртүрлі болып келеді. Бұл әлеуметтік қатынастардың әртүрлі
мазмұнымен, субьектілердің көп жақтылығымен, жасау мақсатымен, өмірдегі
жағдайлармен және т.б.анықталады.
Осындай кең ауқымды құқық бұзу актілері оларды әртүрлі бөлімдерге
жіктеуіне әкеледі.
Қоғамдық өмірге байланысты оларды:
A. Экономикалық құқық бұзу;
B. Басқару қызметінде құқық бұзу
C. Отбасында тұрмыстық жағдайда құқық бұзу деп бөледі.
Ал құқық бұзулық мақсаттарын:
A. Белглі бір мақсатқа жету мақсатында құқық бұзу
B. Бірнеше мақсатқа немесе мақсат қоймай құқық бұзу.
Ең көп тараған және әлеуметтік маңызды құқық бұзушылықтың әлеуметтік
қауіпсіздігіне (зардабына ) байланысты жіктелуі болып табылады. Бұл
жағдайда барлық құқық бұзушылықтар қылмыс және терісқылықтар болып
бөлінеді.
Қылмыстар қоғамға аса қауіптілігімен ерекшеленеді. Олар ең маңызды
қылмыстық заңмен жанасушылықтан қорғалатын құндылықтарына жанасады. Қылмыс
жасаудың обьектілері болып қоғамдық және мемлекеттік құрылыс, шаруашылық
жүйесі, әртүрлі жеке меншік және басқада азаматтар құқықтары (саяси,
еңбек, меншік) саналады.
Қоғамға қауіптілігіне байланысты қылмыс істегені үшін заң қатаң
жазалар қолданады. Қылмыстық заңмен қаралған қылмыстық істер басқа құқық
бұзуларға қарағанда талқыланып толық түсіндірілмейді.
Сонымен қатар, барлық қылмыстың формальды сипаттары бар, алайда
қоғамға қауіптілігі аз теріс қылықтар қылмыс болып саналмайды.(ҚРҚК
сілтеме)[3].
Теріс қылықтар қоғам өміріне аз деңгейде қауіптілгімен ерекшеленеді,
барлық қоғамдық өмір саласында жасалады, әртүрлі қолсұғу обьектілері және
құқықтық нәтижелері бар. Осы белгілеріне байланысты олар азаматтық,
әкімшілік және тәртіптік құқық бұзушылықтарға бөлінеді. Кейде процесуалдық
құқық бұзушылық түріде айтылады. Мысалы куәгердің сотқа келмеуі.
Азаматтық құқықбұзушылықтарлар (терісқылықтар) басқа теріс
қылықтардан арнай қолсұғушылық обьектісімен ерекшеленеді. Бұл мүліктік
және мүлікке байланысты мүліктік емес қатынастар азаматтық нормалармен
және кейбір еңбек, отбасы және жер құқығы нормаларымен реттеледі.
Өзіндік сыртқы бейнесін бұл құқық бұзу түрі мүліктік залал келтірген
кездегі өзінің келісімі бойынша міндеттерін орындамаған кезде пайда
болады. Осындай құқық бұзушылықтар үшін санкциялар құқықты қалпына келтіру
сипатында болады және келтірілген мүліктік шығынды төлеу , заңсыз
келісімдерге жол бермеу негізінде сипатталады.
Әкімшілік құқықбұзушылық (терісқылықтар) әкімшілік, қаржылық, жер
процессуалды нормалармен қарастырылған мемлекеттік басқару, жеке меншік
құқық және азаматтардың заңды құқықтық мүдделері болып табылады. Бұған
ұсақ үрлық, жол ережесін бұзу, қаржы есебінің, өртеке қарсы қауіпсіздік
нормалары ережесін бұзу және тағыда басқалары жатады.
Бұл құқық бұзу түрінің мазмұны баршаға міндетті әкімшілік органдармен
қабылданған ережелерді бұзу болып табылады. Теріс қылықтың жасалуы айыптың
қандай болатынын айқындайды. Бұл ескерту, айыппұл, көлік жүргізуші
куәлігіген айыру және басқада мемлекеттік құқытық араласу болып табылады.
Тәртіптік құқықбұзушылықтар (теріс қылықтар) құқыққа қарсы
мекемелердің ішкі тәртібін бұзатын іс әрекеттер. Тәртіп теріс қылық жасай
отырып, құқық бұзушы еңбек ұжымының жұмысын бытыраңқылатады, еңбек, оқу,
өндірістік әскери тәртіпті бұзады ( кешігіу, жұмысқа, оқуға келмеу,
әкімшіліктің бұйрыңғын орындаму және т.б.).
Жауакершілік шараларын құқықтық нормалар санкциясымен ескертулерде,
қатаң ескертулерде, жұмыстан кетіру, оқу орнынан шығару және тағыда басқа
құжаттарда айқын көрінеді.
Барлық құқық бұзу түрлері өте тығыз байланыста екенін айта кеткен
жөн. Осылайша, қызметтегі тұлғалар жауапсыздықты, немқұрайлылықты және
құқық қорғау органдарының жұмысының нәтижесіздігі , жазадан босату
жазаларды әрдайым қоғамға қауіп төндіреді.
Әкімшілік терісқылықтар бірті-бірте басқаруға, азаматтық құқық
бұзулар жеке меншікке, тәртіптік терісқылықтары қызметтік қылмыстарға
айналуы мүмкін.
Әрдайым адам жиі-жиі бір іс жасауымен көптеген құқықбұзушылықтар
жасайады. Мысалы, автокөлік жүргізушінің жол ережесін бұзуы әкімшлік,
азаматтық құқықтық мүліктік жауапкершілікке тартылуына алып келеді.
1.3 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері
Азаматтық құқық бұзушылық құрамын азаматтық-құқықтық жауапкершілік
қолдануға қажетті жағдайлардың жиынтығы құрайды. Жалпы ережеге сәйкес
азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің қажетті жағдайлары ретінде борышқордың
кінәсі және құқыққа қарсы мінез танылады. Шығынды өтеу жауапкершілігіне
тарту үшін шығынның бар болуы, сонымен қатар борышқордың құқыққа қарсы
мінезімен және келген шығынның арасында себепті байланыс болуы қажет.
Шығынды өтеу негізінде азаматтық-құқықтық бұзушылықтың құрамы басқа
элементтері толығымен қамтиды.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның құқыққа қайшы қылығы (іс-әрекет не әрекетсіздік)
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс - әрекеті мен оның келтірген зиянының
салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқықбұзушының кінәсі.
Нақты тұлғаға азаматтық - құқықтық жауапкершіліктің жүктеу үшін
жалпы ереже бойынша қажетті келтірілген негіздер жиынтығы – азаматтық -
құқық бұзушылықтың құрамы болып табыладын. Көрсетілген негіздердің біреуі
болмай қалса, жауапкершілікке тарту мәселесі туындамайды. Бірақта,
кейбір жағдайларда заң азаматтық - құқықтағы құқық бұзушылық құрамынынң бар
болуы мүліктік жауапкершілікке тарту үшін жалпы талаппен санаспайды;
мысалы: жоғары қауіптілік көзін иеленуші заңды тұлға жәбірленушінің алдында
кінәсіз жауап береді. (АҚ-тің -931 бабы). Енді азаматтық-құқық бұзушылықтың
құрамының әлгінде айтылған элементтерінің әрқайсысына тоқтала кетейік.
Құқыққа қарсылық құқылық бұзушының өзінің іс-әрекетінің құқыққа
қарсыек ендігін білген немесе білмегендігіне қарамастан құқық нормасын
бұзуы танылады. Басқа сөзбен айтсақ, азаматтық айналымға сәйкес келмейтін
мінез жатады.
Азаматтық заңдылық нормаларымен азаматтық айналымға қатысушыларға
әртүрлі талаптар белгіленген. Азаматтық заңдылық негіздерінде сәйкес
тараптық құқыққа қарсы мінез ретінде жеке тұлғаға немесе азаматтық мүлкіне
немесе заңды тұлғаға келтірілетін залал саналады. Сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты талаптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады. Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға
байланысты талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты тараптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты
талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен бірге іскерлік айналымдағы
басқа нормативті актілерден немесе міндеттеменің пайда болуымен туындайтын
негіздерде құрылады. Сондықтан борышқордың құқыққа қарсы мінезінің белгісі
ретінде міндеттеменің құрылуындағы кейбір негіздер болуы мүмкін. Әкімшілік
актідегі туындаған міндеттемедегі құқыққа қарсы мінез болып, осы
әкімшілікактімен борышқордың іс-әрекетінің сәйкес келмеуі жатады. Егер
міндеттеме шарттан туындаса, онда борышқордың шарт талабын бұзуы
құқыққақарсы мінез болып табылады. Егер бір жақты мәмілеге байланысты
болса, борышқордың құқыққа қарсы мінезіретінде бір жақты мәміленің талабын
бұзуы танылады.
Құқыққа қарсы мінез құқыққа қарсы іс-әрекет немесе құқыққа қарсы
әрекетсіздік түрінде де болуы мүмкін. Егер заңмен немесе нормативті
құқықтың актімен тиым салынған немесе заңға немесе басқа нормативті актіге,
шартқа бір жақты мәмілеге немесе міндеттеме талабының негізіне қайшы
келетін борышқордың іс-әрекеті құқыққа қарсы сипатқа ие болады. Сонымен
азаматтық кодекстің 273-бабы осының дәлелі: Заңдарда немесе шартта
көзделгеннен басқа реттерде міндеттемені орындаудан біржақты бас тартуға
және оның шарттарын бір жақты өзгертуге жол берілмейді.
Азаматтық заңдылық негізіне сәйкес бір тараптың басқа бір тараптың
есебіне мүлкін негізсіз сақтауға тікелей тиым салынады. Алайда осы ережеде
негізсіз сақтау құқыққа қарсы болып табылады.Шартпен белгіленген сапаға сай
келмейтін тауарды сатып алушыға берудегі сатушының әрекеті құқыққа қарсы
саналады.
Егер тиісті жағдайларда тарапқа юридистикалық міндеттеме жүктеліп,
бірақ ол орындалмаса, онда әрекетсіз құқыққа қарсы деп танылады. Шартпен
бекітілген жағдайларға сәйкес міндеттеме туындауы мүмкін. Тасымалдау
шартымен бекітілген тауарды жеткізбеген тасымалдаушының әрекетсіздігі
құқыққақарсы болып табылады. Міндеттеме тараптың қызметтік міндетінен де
туындау мүмкін. Мысалы, құтқару станциясының қызметкерлері суға батып бара
жатқан адамды құтқару үшін барлық қажетті және мүмкін болатын шаралардың
барлығымен қолдануы тиіс. Осы міндетті орындамау оның құқыққа қарсы мінезін
көрсетеді. Жағада демалып жатқан азаматтардың әрекетсіздігі құқыққа қарсы
сипат алмайды, оларға тек суға батушыны құтқару рухани міндеттеме
жүктеледі. Белгілі бір міндеттемені орындаудағы іс-әрекет заң шеңберімен
шығуы мүмкін. Азаматтық кодекстің 188-бабымен үшінші бөлігінде былай
делінген: Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып,
оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттілігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да
әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Жоғалған мүлікті тауып алған тарап егесіне қайтару немесе жоғалтушы
азаматқа қайтаруы тиіс.
Азаматтық Кодекс талаптарында көзделгендей өтелуге тек қана
борышқордың құқыққа қарсы мінезімен келтірілген шығындар жатады. Бұл
борышқордың құқыққа қарсы мінезі және несие берушіге келтірілген шығынның
арасындағы себепті байланысты көрсетеді. Көп жағдайларда міндеттеме
бұзылған кездегі себепті байланыстың бар болуы немесе жоқ болуы қиындық
туғызбайды. Ал кейбір жағдайларда себепті байланысты анықтау қиындықтар
туғызуы мүмкін. Мысалы, шофер өз машинасын он үш жасар жасөсмпірімге дұрыс
айдай білмегендігі себепті тыйым салынған белгіге қарамастан өтіп кетіпті.
Колхоздың төрағалық етушісі қызмет бабын пайдаланып оқушыларды жүк
машинасында өзінің ауласындағы жұмысқа жіберді. Жүргізуші жол ережесін
бұзуы салдарынан бірнеше оқушы жарақат алды. Дәрігердің сілтеуімен
мейірбике нәрестенің көзіне дәрі тамызғандықтан ол толығымен көру
қабылетінен айырылды. Анықталғандай дәрігердің мейірбике қателесіп кетіп,
басқа дәріні тамызған. Көрсетілген мысалдардан кімнің іс-әрекеті құқыққа
қарсы нәтиже себеп болғандығын нақты анықтау қиын.
Осындай жағдайларда себепті байланыстың дамыған ғылыми-теорияларын
басшылыққа алуымыз керек. Теорияда және практикада себепті байланыс тікелей
және жанама теориясын ұсынады. Бұл теория жалпы философиялық себепті
оқытудағы екі негізгі жағдайда сүйенеді. Біріншіден, себептілік құбылыс
арқылы объективті байланысты көрсетеді және ол біздің санамыздан тыс өмір
сүреді. Сонымен қатар құқық бұзушының зиянды нәтижені көре білуі себепті
байланыс туралы сұрақты шешуге көмектеспейді. Шығынның болатынын алдын-ала
сезе білу субъективті сипатқа ие және себепті байланысты анықтауға
көмектеседі. Екіншіден, себеп және салдар тек қана белгілі оқиғаларға
қолдануда маңызы артады. Себеп және салдар ұқсас болғандықтан әрдайым орын
ауыстырып отырады және біз оны материалдық өмірдің қарым-қатынас тізбегімен
байланыстырамыз.
Жоғарыда көрсетілген мысалдар дәрігердің сілтемесінен істелген
мейірбике әрекеті салдар туғызады және сонымен қатар нәрестенің көру
қабілетін жоғалтуға себеп болады. Егер қаралып жатқан іске тереңірек
үңілсек, онда дәрігердің себепті әрекеті бөлім басқарушысының бұйрығынан
туындайды. Сондықтан жауапкершілік туралы мәселені шешу кезінде болған
оқиға жағдайларынан алысқа кету дұрыс емес. Тікелей себептің пайда болуымен
шектелу қажет, яғни зиянның туындауына жақын қатынастар есепке алынады.
Тараптың құқыққа қарсы мінезі зиянның себебі болып тек қана ол осы
зиянмен тікелей байланысқан болса ғана пайда болады. Тараптың құқыққа қарсы
мінезі мен зиянының арасындағы жанама себепті байланыс болып, ол нақты
оқиғаның шегінен ауытқып және юридистикалық себеп байланыстың маңызына ие
бола алмайды. Сонымен қатар іс-әрекеттің жасалуына басқа факторлардың әсері
тиюі мүмкін.
Алайда бұл факторлардың қайсысы болсын юридистикалық жауапкершілік
мағынасына ие бола алмайды және сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезі мен
зиянының арасындағы жанама себепті байланыс болып табылмайды. Ал басқалары
- юридистикалық жауапкершілікке әсер етеді және сондықтан тараптың құқыққа
қарсы мінезі мен болған нәтиженің арасындағы байланысты көрсетеді
жасөспірімдердің келтірген зияны үшін бермейді және әрекет қабілетсіз деп
таниды. Ал ата-аналар құқыққа сыйымсыз мінезі үшін жауап береді (тиісті
қадағалау жасамағаны немесе тәрбиелемегені) және болған зиянының арасында
юридистикалық жауапкершілікке тартуға жеткілікті тікелей себепті байланыс
пайда болады. Керісінше балық аулаумен шұғылданатын колхоз мүшесінің
броконьерлерге ауды сатуды және броконьерлер заңсыз балық аулау арқылы
балық ресурстарына зиян келтірсе, броконьерлердің құқыққа қарсы іс-әрекетін
көрсетеді және бұл жерде тек қана жанама себепті байланыс бар.
Сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезімен және зиян арасында
азаматтық – құқықтық жауапкершілік маңызы бар жағдайлар болмаса тікелей
себепті байланыс орын алады. Егер құқыққа қарсы мінез және зиян арасында
жауапкершілік туралы сұрақты шешуде азаматтық заңды маңызы бар жағдайлар
болса, онда жанама себепті байланысты көрсетеді. Жоғарғыдағы мысалға сәйкес
жасөспірімнің әрекет қабілетінің жоқ болуымен байланысты 13 жасар
жасөспірімді азаматтық құқықтық жауапкершілікке тартудың маңызы жоқ.
Сондықтан бұл мысалдар - шофер құқыққа қарсы мінезі мен жол
ережесінің бұзылуы тікелей себепті байланысты көрсетеді.
Күнделікті өмірде бірнеше тараптық іс-әрекеті (әрекетсіздігі)
нәтижесінде зиянның пайда болуы жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда тікелей
нәтижемен байланысқан барлық құқыққа қарсы әрекеттері егер оларды жеке
ерекшеліктеріне байланысты себеп ретінде қарастыру керек. Тікелей және
жанама себепті байланысты шектеу қажеттігі тек қана теориялық шарттардан
шығып қана қоймай, сонымен бірге тәжірибенің өзімен тұжырымдалады. Бұл
теория тәжірибеде оңай қолданылады. Ол сот тәжірибесімен кездейсоқ
туындаған жоқ.
Әдебиеттерде сонымен қатар себепті байланысты басқа да теориялары
кеңінен таралады. Қажетті шартта теориясына қатысты құқыққа қарсы нәтиженің
себебі ретінде болмауы мүмкін кез-келген жағдайлар болуы мүмкін. Бұл
теорияның өкілдері субъективті белгілерінің көмегімен ссебеп - салдар
байланысының тізбегін шектеуге тырысады. Қарастырылып жатқан теорияның
себебінің байланысындағы юридистикалық маңызы кінәға және құқыққа
қарсылыққа тәуелді. Егер қылмыстық құқықта қылмыстық жауапкершілікке тарту
өзінің тәжірибесінде бұл теория көпшілігінде теоретикалық маңызға ие.
Басқа теорияларда кінәсі және себепті байланыс жабық сипатта болады.
Мүмкіндік және шындық теориясына қатысты, бір фактілерге құқыққа қарсы
нәтижеге мүмкіндік туғызса, ал екіншілері - осы мүмкіндіктерді әрқашан да
құқыққа қарсы нәтижемен себепті байланыста болады. Құқыққа қарсы нәтижеге
мүмкіндік туғызушы фактілер көрсетілген нәтижеге қарағанда юридистикалық
маңызы болуы немесе болмауы мүмкін. Егер тараптың іс-әрекетінен нақты
мүмкіндіктің себепті байланысты болса, онда жауапкершілікке тартуға
жеткілікті. Ал егер тараптың іс-әрекетінде құқыққа қарсы нәтиженің
абстрактілі мүмкіндігі болса, онда себепті байланыстың юридистикалық
маңызының аз болуына айланысты жауапкершілікке тартуға болмайды. Нақты
мүмкіндік ретінде жағдайлардың объективті қайталануын шындыққа айналдырушы
мүмкіндік танылады. Абстьрактілі мүмкіндікте берілген жағдайлар объективті
қайталанбайды. Егер объективті қайталанатын жағдайларда сәйкес мүмкіндік
шындыққа айналса, онда осындай мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені
көре білуі тиіс. Және керсінше егер мүмкіндік объективті жағдайлардың
қайталанбауынан керісінше егер мүмкіндік объективті жағдайлардың
қайталанбауынан шындыққа айналса, онда осындай жағдайлардың объективті
қайталанбайтындығы себепті мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені көре
алмайды. Бұл сондықтан теорияның себепті байланысының юридистикалық маңызды
кінә секілді жауапкершіліктің субъективті жағдайларына тәуелді.
Осындай кемшілік себепті байланыстың қажетті және кездейсоқтық
теорияларында бар. Бұл теорияның авторларының пікірінше жауапкершілік болуы
үшін құқыққа қарсы мінез және нәтиже арасында қажетті себепті байланыс
болуы тиіс. Кездейсоқ себепті байланыс нәтиженің туындауымен байланысты
жауапкершілікке тартуға негіз бола алмайды. Осы тоериядан себепті
байланыстың юридистикалық маңызы құқыққа қарсы нәтижемен кінәсі үшін
жауапкершілік шектелгендігін байқауға болады. Егер тараптың әрекеті және
пайда болған нәтиже арасында қажетті себепті байланыс болса, онда осы
нәтижені алдын ала көруге болады және білуі тиіс. Егер тараптың әрекеті
және құқыққа сыйымсыз нәтиже арасында кездейсоқ сипат алса онда осындай
нәтижені көре білуі мүмкін емес. Сондықтан көре білуге қол жетпейтін
құқыққа қарсы нәтижемен қарастырып отырған теориядағы себепті байланыстың
юридистикалық маңызы бар.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік шаралары тек-қана талапкердің
мүліктік қанағаттандыруына бағытталып қоймай, сонымен бірге азаматтық құқық
бұзушылықтың алдын алуға арналған. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік белгілі
бір превентивтік қызметін атқарады. Сондықтан азаматтық айналымның
қатысушылары жауапкершілікке тартылмас үшін өзінің іс-әрекетімен басқа
тараптың заңмен қорғалатын құқығын бұзбауға тырысады. Алайда
жауапкершілікке тартудың артылуы қатардағы азаматтық айналымға
қатысушылардың инициативасын төмендетеді. Осындай жағдайлардан арылу үшін
азаматтық айналымға қатысушыларға өздерінің іс-әрекетінің нәтижесін алдын-
ала көре алмауына байланысты жауапкершілікке тартылмайды. Осындай
сенімділік егер азаматтық-құқықтық жауапкершілік кінәлі құқықы бұзушылық
үшін қолданған кезде пайда болады. Азаматтық кодекстің 359-бабының 1-ші
бөлігі осыны көрсетеді: Борышқор кінәлі болған кезде егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті дәрежеде
орындалмағаны үшін жауап береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде
орындау үшін өзіне байланысты шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол
кінәсіз деп танылады. Сондықтан жалпы ережеге сәйкес азаматтық құқықта
жауапкершілік кінәсіне байланысты құрылады.
Құқыққа қарсы мінез және себепті байланысқа қарағанда азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктің субъективті шарты болып табылады. Осы тараптың
құқыққа қарсы мінездегі психикиялық қатынасын анықтайды. Кінәнің осы
түсінігі теңдей заңды тұлғаларға және азаматтарға қолданылады. Заңды
тұлғалардың кінәсі көрінбеуі мүмкін, өйткені оның қызметін міндеттемеге
байланысты қызметкерлері атқарады. Мысалы, жұмыс күшінің немесе құралдың
жетіспеуіне орай өнімді жеткізуде мерзімді өткізіп жіберсе, осы
кемшіліктерді жоюға тиісті шаралар қолданбағаны үшін үшін коммерциялық
ұйымның жетекшісі кінәлі іс-әрекетінен көрініс табуы мүмкін. Мысалы,
қызметкердің өнімді дайындаудағы кемшіліктері.
Сонымен қатар әдебиеттерде берілген сұраққа басқа да тұжырымдар
айтылады. Заңды тұлғаның кінәсі оның жеке қызметкерлерінің кінәсімен емес,
сонымен бірге бүкіл ұжымның бүтіндей кінәсін көрсетеді.
Кінә қасақаналық және абайсыздық түрімен ажыратылады. Өз кезегінде
абайсыздық ауыр және жеңіл түрінде кездеседі. Азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің субъективті шарты ретінде кінә адамның санасында болатын
психикалық процестермен байланысқан. Алайда қоғамның өзіндік дамуына орай
жауапкершілік туралы сұрақты шешу кезінде құқық бұзылғандағы адамның
санасында болатын психикалық процестерді зерттей аламыз. Осы ішкі процестер
туралы тек қана адамның мінезіндегі сыртқы көріністерін талқылай аламыз.
Егер тарап өзінің іс-әрекеті арқылы құқық бұзушылыққы саналы түрде
жол берсе, онда кінәнің қасақаналық түрі орын алады. Азаматтық айналымдағы
пайда болатын кәдімгі құбылыстар ретінде азаматтық құқықта кінәнің
қасақаналық түрі жиі кездеседі. Сонымен қатар әдеттегі жағдайларды басқа
тараптардың заңмен қорғалатын құқықтарын қасақана бұзады. Мысалы,
тәжірибеде жеткізіп беруші сатып алушының өнімді ұстағаны үшін тиісті
адреске өнімді жіберуді тоқтатады. Себебі міндеттеменің қасақана бұзушылық
сферасын шектейді. Кінәнің абайсыздық түрімен жасаған азаматтық құқық
бұзушылық жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда адамның іс-әрекетінде көрінбеу
істердің элементтері болмайды. Ол саналы құқық бұзушылыққа бағытталмаған,
алайда адамның іс-әрекетінде мұқияттылық және байқаушылық болмайды. Қажетті
байқаушылықтың және мұқияттылықтың болмауы абайсыздықтың екі түріне де тән.
Кінәнің екі формасының арасында белгілі ерекшеліктер болады. Осы
ерекшеліктер заңдылықта және жоғары сот органдарының түсініктерінде де
жауабын таппайды. Сот тәжірибесі белгілегендей адамның адамның денсаулығына
келтірілген залал үшін абайсыздықтың қайсы түрі болмасын нақтылы
жағдайларды анықтауды қажет етеді.
Осы екеуін ажырату үшін одан да тереңірек бағдарлау қажет. Бұл
бағдарлар ғылым дамуымен жетілген. Абайсыздықтың менмендік түрінде тараптың
іс-әрекетіне байқаушылық және мұқияттылық болмайды, алайда құқық
бұзушылықтан арылуға жеткіліксіз. Мысалы, азамат светофор жасыл жанған
кезде өтсе, онда абайсыздықтың қарапайым түрі, ал трамвай жолында ұйықтап
жатқан азамат мұқияттылық және байқаушылық элементтері болғанымен,
абайсыздықтың менмендік түріне жол береді.
Жалпы ережеге сәйкес азаматтық заңдылыққа кінә жауапкершілікті
шарасы ретінде емес, шарты болып саналады. Егер кінә болған жағдайда құқық
бұзушы азамат кінәнің формасына қарамастан келтірілген зиянды толық көлемде
өтейді. Алайда заңмен немесе шартпен кінә формасы көзделсе, онда азаматтық-
жауапкершілік мөлшерінде әсер етуі мүмкін. Бұл жалпы ережеден ауытқиды,
бірақ қылмыстық құқықтағыдай кінәні төрт түрге бөлу қажеті жоқ. Көп ретте
жоғарыда көрсетілгендей кінәнің үш мүшелігі кінәнің ауапкершілік мөлшерінде
әсер ететін болса жеткілікті. Азаматтық құқықта аралас кінә кездеседі.
Аралас кінә төмендегі белгілермен сипатталады:
а) зиян тек қана несие берушінің мүліктік сферасында жинақталады.
б) зиян бүтіндей бірлікті құрап, борышқордың кінәлі әрекетін және
несие берушінің кінәлі әрекетін анықтауға мүмкін болмайды.
Аралас кінә түрінде борышқордың зиянды әрекеті қанша, ал несие
берушінің кінәсінің қанша екендігін анықтау мүмкін болмаған кезде,
осылардың арасындағы зиянды анықтау кезінде тек бір белгі ретінде
борышқордың және несие берушінің кінәсімен дәрежесін (формасын) анықтауға
қолданады. Бұл кезде міндеттеме қайсы тараптың кінә дәрежесі көбірек болса,
зиянның көп бөлігі соның есебінен өтеледі.
а) зиян несие берушінің мүліктік сферасына пайда болады.
б) зиян екі немесе одан да көп тараптардың құқыққа қарсы әрекетімен
келтіріледі.
в) тараптардың қайсысының әрекетіне зиян келтіру мөлшерін анықтау
болмайды.
г) бірлесіп зиян келтірушілер несие берушінің алдында солидарлы
жауапкершілікте болады.
Кінәнің болмауынан міндеттемені бұзған тарап дәлелдейді.
Қылмыстық құқыққа қарағанда азамматтық құқықта құқық бұзушының
кінәлі презумпциясын көрсетеді. Соңғы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше
кінәлі деп танылады. Егер азаматтық айналымға қатысушылардың біреуі құқыққа
қарсы әрекетімен азамматтық айналымды бұзатын болса, әрекет салдарынан
зиянның болғанын зиян келген тарап қана біледі. Сондықтан осы тарапқа
зиянның болуы және құқыққа қарсы әрекетімен азаматтық айналымды бұзатын
болса, әрекет салдарынан зиянның болғанын зиян келген тарап қана біледі.
Сондықтан осы тарапқа зиянның болуы және құқыққа қарсы әрекетімен құқық
бұзушының арасындағы себепті байланысты себепті байланысты дәлелдеу
фактілері жүктеледі.
Алайда талапкер құқық бұзушының міндеттемені орындауда қандай
шаралар қолданғанын және оның санасында қандай психикалық процестер
қалыптасқанын, құқық бұзушының байқаушылық дәрежесі қандай болғандығы біле
алмайды. Сол уақытта құқық бұзушыға осының барлығы белгілі
болады.Талапкерге қарағанда өзінің дәлелдемелерін келтіре отырып құқық
бұзушы кінәсіздігін дәлелдей алады. Сондықтан азаматтық құқықта құқық
бұзушы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше кінәлі болып есептеледі. Сонымен
қатар азаматтық заң бекіткендей құқық бұзушының кінәлілік презумпциясы
туралы сотқа талапкер де өзінің дәлелдемелерін де келтіре алады.
Азаматтық айналымдағы қатардағы субъеатілермен бірге өзінің
кәсіпкерлік қызметін тәуекелге бел буып жүргізетін тауар-ақша қатынасындағы
кәсіпкерлер де қатыса алады.
Осыған байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы азамматтық
құқықтық жауапкершілік тәуекел кезінде құрылады.
Азаматтық Кодекстің 359 –бабында 2-ші бөлігі және 360 - бабында
былай делінген: Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде міндеттемені
орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған адам, егер бой бермейтін
күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі төтенше жән тойтаруға болмайтын мән-
жайдың (дүлей-құбылыстар, соғыс қимылдары және т.б.) салдарынан тиісті
дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағандығын дәлелдей алмаса, мүліктік
жауаптылықта болады. Ондай мән-жайларға, атап айтқанда міндеттемені орындау
үшін қажетті тауарлардың, жұмыстардың немесе қызмет көрсетудің рынокта
болмауы жатпайды.
Егер міндеттемеде кәсіпкердің тапсырысы бойынша әлде бір жұмысты
орындау көзделсе, жұмыстың нәтижесін пайдалануды мүмкін еместігі немесе оны
пайдаланудың тиімсіз болу тәуекелі кәсіпкерге жүктеледі.
Кәсіпкерге міндеттемені орындамағаны немесе тиісті дәрежеде өзінің
кәсіпкерлік қызметін орындамағаны үшін жауапкершілікте болады.
Алайда, кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттеме кәсіпкер қатысы
оның жауапкершілігі тәуекел ету барысында емес, кінәсіне қарай болады.
Кәсіпекерлік қызметті жүзеге асырудағы кәсіпкердің жауапкершілігі шексіз
емес. Егер міндеттемені орындауда бой бермейтін күштің әсерінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру мүмкін болмағандығын дәлелдей алса, кәсіпкер
жауапкершіліктен босатылады.
Бұл ереже диспозитивті сипатта екендігін естен шығармау керек. Осы
сұрақтың басқа шешімі заңда немесе шартта көзделуі мүмкін. Азаматтық
заңдылық негіздеріне сәйкес келтірілген зиян үшін жауапкершілік егер оның
кінәсінен болмағандығын дәлелдей алса, залалды өтеуден босатылады.
Тасымалдау шартын бекіту кезінде тараптарегер кінәсі болмаған
жағдайда жауапкершіліктен босатуды белгілеуі мүмкін.
Көтеріңкі қауіппен байланысқан (транспорт ұйымдары, өндірістік
кәсіпорындар,құрылыстар, автотранспорт құралдарының иелері және т.б.
азаматтар және заңды тұлғалар, егер бой бермейтін күштің немесе талапкердің
қасақана әрекетінен зиянның келгендігін дәлелдей алмаса, көтеріңкі қауіптің
қайнар көзімен келген зиян үшін жауап береді.Көтеріңкі қауіптің қайнар
көзіретінде көрсетілген обьектімен толық адам басқара алмайтын,өзінің
зиянды қасиеттерімен ерекшеленетін материалдық обьектілер танылады. Мысалы,
томобильді қас қағым сәтте тоқтату мүмкін емес, өйткені қоршаған ортаға
көтеріңкі қауіп туғызады. Көтеріңкі қауіптің қайнар көздерінің иелері
көтеріңкі жауапкершілікті қолдану (кінәсіне қарамастан) оларды көтеріңкі
қауіп қайнар көздеріне әрдайым мұқият бақылап отыруға ықпал етеді.
Сақтау қызыметімен байланысты ұйым мүліктің зақымдану немесе
кемшілігі бой бермейтін күштің әсерінен болмаса, жауапкершіліктен
босаылады.
Алайда азаматтық заңдылықпен бекітілгендей кінәсіне тәуелсіз
жауапкершілікті белгілеу шексіз емес.Кейбір жағдайларда егер талапкердің
қасақана әрекетінен болса жауапкершіліктен босатылады.Мысалы,көтеріңкі
қауіп қайнар көзінің иесі егер зиян талапкердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
тарау. Құқық бұзушылықтың қоғамда алатын орыны
1.1 Құқық бұзушылықтың құрылымы мен негізгі белгілері, түсінігі 5
1.2 Құқық бұзушылықтың түрлері 5
1.3 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері 10
1.4 Құқық бұзушылықтың себептері және оларды жою жолдары 11
22
2 тарау. Заңды жауапкершілік негізгі ерекшеліктері
2.1 Заңды жауапкершіліктің түрлері және белгілері,түсінігі 25
2.2 Заңды жауапкершіліктің жүзеге асырылуы 25
2.3 Заңды жауапкершілікті болдыртпайтын мән жайлар 63
70
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер 73
75
Кіріспе
Нарықтық экономикаға өтуімізге байланысты азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің ролі артып отыр. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өзін
демократиялық, құқықтық, зайырлы мемлекет құруды алға мақсат етіп қойды. Ал
құқықтық мемлекет құру заңдылықты оқу, білу және заң бұзушылыққа жол бермеу
қажет. Заң бұзушылықты болдырмау үшін жауапкершілікті қолданамыз.
Қылмыстық құқыққа қарағанда заңды жауапкершілік жиі қолданылады.
Жауапкершілік мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының түрі. Сондықтан мемлекет
тарапынан шығарылатын заңдар, нормативті құқықтық актілерді жауапкершілік
шегі көрсетіледі.
Сонымен қатар жауапкершілікті үлесті, солидарлы және субсолидарлы
деп бөлудің өзіндік себептері бар. Несие берушінің құқығын қорғауда жан-
жақты қарастырылып отырған жауапкершілік түрлерінің маңызы артады. Яғни
несие берушінің құқығы бұзылған кезде борышқордың кез келгенімен өндіріп
алу артықшылығы туындайды.
Дипломдық жұмыс тақырыбы “Заңды жауапкершілік ұғымы, белгілері және
олардың түрлері”.
Дипломдық жұмыс екі тараудан және жеті бөлімнен тұрады.
Бірінші тарауда құқық бұзушылықтың құрылымы мен негізгі белгілері,
түсінігі, құқық бұзушылықтың түрлері, құқық бұзушылықтың себептері және
оларды жою жолдары қарастырылады.
Екінші үш бөлімнен тұрады және мынадай мәселелер қарастырылады:
заңдық жауапкершіліктің түрлері және белгілері, түсінігі, заңдық
жауапкершіліктің жүзеге асырылуы, заңдық жауапкершілікті болдыртпайтын мән
жайлар, заңдық жауапкершіліктен босату негіздері.
Заңды жауапкершілік мәселелерін мемлекет және құқық теориясы және
басқада салалық заң ғылымдарымен зерттелуде. Жалпы құқық бұзушылықтың және
заңды жауапкершіліктің негізігі және басты міндеті қоғамға және құқықтық
тәртіпке құқықбұзушылықтан келтін зиянның алдын алу және жолын кесуде
заңдылықты қамтамасыз ету. Аталған тақырып бойынша екі аса қажетті міндет
тұжырымдалады: бірініші, қоғам және әрбір азамат құқықтыры мен заң
қорғалатын мүдделері құқыққа қарсы қолсұғушылықтан қорғалатындығына
сенімді болуы керек, яғни құқықбұзушылықтар мемлекетті мәжбүрлеу шарасы
көмегімен жойылады, екіншіден, құқыққа қарсы әрекет жасамаған азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына қолсұғылмаушылықты қамтамасыз ете отырып,
қоғамдағы құқықбұзушылықтарға заң негізінде қатаң шара қолданады.
Құқық бұзушылық пен заңдық жауапкершілік туралы көптеген мақала,
басылымдар, монографияларда жарияланған. Бұл тақырыпты зерттеу барысында
бірқатар жетістіктерге жеткен. Бірақ та бұл мәселе төнірегінде бірнеше
жылдар қатарынан әртүрлі пікір талас болып пән бойынша бір тоқтамға келе
алмауда. Бұдан шығатын қорытынды заңдық жауапкершілік ұғымы, белгілері
және олардың түрлері мазмұнды болып табылады, сонымен қатар қызықтыда.
Бұрыңғы ерте заманда, яғни ерте таптық қоғамда құқық пайда болып және
оның ажырамас серігі құқықбұзушылық пайда болғаннан бері, теориялық
құқықтық ілімде құқықбұзушылықтың себебі неде, соның ішінде қоғамға ерекше
қауіпті түрі қылмыстың себебі неде деген сұраққа жауап іздеуде. Не себепті
құқық, құқықтық принциптер, ережелерді бұзатын мінез құлық (әрекет немесе
әрекетсіздік) пайда болды? Қоғам өмірне қауіпті құқық бұзушылықтың
болмауын тоқтау үшін не істеу керек? Осы сұрақтарға жауап бірнеше жүз
жылдықтармен жүргізілуде, бірақ қазіргі таңда бұл сұрақ өз жауабын тапты
деуге болады.
Мемлекет және құқық теориясы методологиялық ғылым бола тұра кейбір
зерттеу жұмыстарыменде айналысады, соның ішінде заңдық жауапкершілік пен
құқық бұзушылықты мәселелерінде зерттейді.
Сондықтанда дипломдық жұмыста мемлекет және құқық теориясы
қарастыратын ұғымдар, принциптер қарастырылады. “ Заңдық жауапкершілік
ұғымы, белгілері және олардың түрлері “ тақырыбы бойынша мақала,
монография және басылымдарды сонымен қатар әртүрлі оқу әдебиеттеріндегі
қайнар көздерді оқу, тақырыптың мазмұнын ашып зерттеуде анағұрлым толықтай
зерттеуге үлкен мүмкіндік береді.
Сонынмен бұдан дипломдық жұмыстың мақсаты шығады:
“ Заңдық жауапкершілік және олардың түрлері, ұғымы және түсінігі” тақырыбы
бойынша жеке зерттеу.
Зерттеу тақырыбы бойынша (анализ және талдап қорыту) тәжірбиелер
пайдалану.
Құқық бұзушылық профилактика мәселесі бойынша жаңа бағыттар жасау.
Практикада оқып білумен байланысты ұсыныс енгізу.
1 тарау. Құқық бұзушылықтың қоғамда алатын орны
1.1 Құқық бұзушылықтың құрылымы мен негізгі белгілері, түсінігі
Құқықбұзушылық кінәлы адамның заң жауапкершілігін тудырады. Олар
құқық нормаларының санкцияларында көзделінген. Санкцияны қолданудың негізі
адамның әрекет не әрекетсіздігіндегі құқықбұзушылықтың құрамын анықтау
болып табылады. Заң жауапкершілігі құқықбұзушыларға заңдарда көрсетілген
заңсыз іс-әрекет (әрекет не әрекетсіздігі) үшін санкцияны қолдану, яғни бас
бостандығынан айыру, айыппұл төлеу, мүлікті конфискациялау, т.б.
Әдетте, кез келген құқықбұзушыларға мемлекеттің күштеу шараларын
колданса да, бірақ санкцияны қолдануға болмайды. Мысалы, есі дұрыс емес деп
танылған адамға, қоғамдық қауіпті әрекетті жасаса да сот Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын қолдануы мумкін (16-бап). Шынында да, бұл мемлекеттік
көндіру шарасы, бірақ заң жауапкершілігі емес, өйткені оны қолдануға негіз
жоқ, себебі — құқықбұзушылықтың субъектісі иелігінің басты белгісі —
деликтоқабілеттіліктің болуы. Сөйтіп, құқық бұзушылықтың заңды құрамының
толық болмауы заң жауапкершілігін қолдануға кері әсерін тигізетіні сөзсіз.
Қылмыстылықпен күрес, қылмыскердің тұлғасына ғылыми негізде зерттеу,
орын алған қылмысты құбылыстардың себептері мен оған мүмкіндік жасайтын
мән - жайларын анықтау, бүгінгі күні заң ғылымдарының келесі міндеттерінің
бір болып саналады.
Қылмыстық құқық теориясында, оқулықтарда қылмыс құрамының жалпы
түсініктері кеңінен қолданылады. Жалпы және нақты қылмыстың құрамының
түсінігі жалпы қылмыс түсінігіне қарағанда заңдылық ұғым емес, ғылыми ұғым
болып табылады. Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен, қылмыстың
нақты құрамының жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында
жалпылама барлық қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап,
көрсетеді. Нақты қылмыстың құрамы нақты қылмысқа тән белгілерді көрсетеді
деп жоғарыда атап өттік. Бірақ әрбір қылмыс құрамында барлық кылмыстардың
құрамына тән, жиынтығында қылмыс құрамының жалпы түсінігін құрайтын, яғни
кез келген қылмыстар құрамының жалпы белгілерін белгілейтін белгілер бар.
Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыста болатын төрт түрлі міндетті
элементтерді: қылмыстың объектісін, қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарын, субъектісін атап көрсетеді.
Кез-келген қоғамда құқықтық нормалардың жарлығын бұзу бұқаралық сипат
ұстанады және оған аса елеулі моральды және материалдық зиян келтіреді.
Құқыққа қарсы жасалған әрекеттер сипаты, субъектілері, шарттары
себептерінің әртүрлілігіне қарамастан, олардың бәрі бір әлеуметтік
құбылысқа құқық бұзушылыққа алып келуге жол беретін, жалпы белгілерге ие.
Құқық бұзушылықты зерттейтін әр түрлі анықтаулар бар. Жалпы
қорытындылық түрде олар, өздеріне заңдық жауапкершілік алатын қоғамға
зиянды әрекет еткен тұлғалар немесе тұлғаның құқыққа қарсы, өзін кінәлі
еткен құқық бұзушылыққа ұласады[1].
Құқық бұзушылық аса маңызды белгілер қатарына ие, олардың ішіндегі ең
негізгілеріне мыналар жатады:
1.Кез-келген құқық бұзушылық - бұл адамның саналы және еркінмен
үнемі бақылау астындағы әрқашан анықталған әрекет немесе әрекетсіздігінде
көрінетін еркіті, кінәлі әрекеті. Құқық бұзушылық белгілері саласында
қарастырыла алмайды, мысалы, мінез-құлқы, адамның жеке саласы немесе ой
образы. Дегенмен, егер олар нақты құқыққа қарсы әрекеттерде-әрекет немесе
әрекетсіздікте пайда болса, онда бұл жағдайда заңдық іздестіру басталады.
Сот пікір шеңбері - ой, саяси, діни немесе басқа да көзқарасы үшін
жазалай алмайды. Карл Маркс осымен байланысты “осы сияқты басты белгілерде
әрекет етпейтін заңдар, әрекет етуші ойының образын, - бұл заңсыздықтың
позитивті санкциясы сияқты басқа ештеңе емес” деген [2]. Бірақ та сот
нақты іс бойынша шешім шығара отырып құқыққа қарсы әрекетін жазалауы
мүмкін және жазалайды.
2.Құқыққа қарсылық - құқық бұзушылықтың аса басты белгісі. Барлық
әрекеттерде немесе әрекетсіздікте құқық бұзушылық болмайды. Ол тек құқық
бұйрығына іске асады.
3.Құқық бұзушылықтың басты белгілерінің ішіндегі бірі - кінәлінің
бар болуы. Қазақстанды және басқа да елдердегі мемлекеттік құқықтық теория
және практикасы құқық бұзушылықты барлық құқыққа қарсы әрекетті емес, тек
қана байқаусызда немесе қасақана жасалған іс әрекетті санайды.
Нақты айтқанда, тұлға кінәсі бойынша болады. Кінә тұлғаның өзінің
жасалған құқыққа қарсы әрекет немесе әрекетсіздік, сонымен қатар әрекет
салдары нәтижесінде пайда болған заттарға психикалық жағдайымен қатынасын
көрсетеді. Ол өзінің тәртібі және осыдан шыққан зардаптардың құқыққа
қарсылығын тұлғаның түсінуі немесе мойындауын білдіреді. Сондықтанда
кәмелетке толмаған тұлғалар және тұлғалар әрекетін сот кінәсіз деп
мойындаса да,тіпті егер олар құқыққа қарсы тұрса да, сондай-ақ олар өз
әрекеттерін құқыққа қарсы екенін түсініп, мойындауға қабілеті жоқтай
оларды құқық бұзушылық деп санауға болмайды. Кінә екі форма бойынша
бөлінеді:
1) Ниет құқыққа қарсы әрекет жасаған тұлға қоғамдық қауіпті мінезін
өз әрекет немесе әрекетсіздігін біледі деп олар санайды,олардың қоғамдық
салдарын болжайды және олардың басталуын қалайды.
2) Абайсыздық кінә түрлерінің бірі сияқты 2 түрі бар
- өзіне сенімдік,тұлға өзінің қоғамға қауіпті зардап шектіретін
әрекетін біледі, одан жеңіл желпі қашуды санайды деп сендіреді.
- ұқыпсыздық тұлға өзінің қоғамға қауіпті зардапты әрекеттерін
көрмейді, бірақ мүмкін және оларды көру қажет деп сендіреді.Ұқыпсыздық
алдын ала тұлғаның оның міндеттеріне қойылған орындауларға,қоғамға және
басқа тұлғаға қызығушылығына жауапсыз қатынасын көрсетеді.
Құқық бұзушылық дилектіқабілетті құқықбұзушылармен жасалады, яғни өз
еркіндігін және өзінің тәртібін бақылай алатын, өз әрекеттеріне есеп
беретін, олардың құқыққа қарсылығын мойындайтын және олардың зардаптарына
жауапкершілік таныту жағдайында болатын адамдар.
Құқыққа қабілетті құқық бұзушының заңдарға және басқа да нормативті
құқықтық актілерде анықталады. Құқыққа қабілетті қылмыскерлер барлық
жауапқа қабілетті тұлғалар, белгілі бір жасқа жеткендер саналады.
Құқықбұзушылықтың негізгі ерекше белгісін отандық және шетелдік
заңгерлер залалдың болуын көрсетеді, яғни жеке тұлғаларға немесе заңды
тұлғаларға келтірілген құқыққа қарсы әрекетпен келген залалдың арасындағы
байланыстың болуын айтады. Залалдың саладары екі аспектіде қарастырылады
яғни заңды және нақты.
Мемлекет өз азаматтарынан Конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік міндеттерді қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқықтық
жауапкершілк жүктеледі.
Құқықбұзушылық үшін жауапкершілік негізін дұрыс анықтау құқық қолдану
органдары қызметінің заңдылықты қатаң сақтауына кепіл бере отырып,
азаматты жауапқа тарту үшін құқықбұзушылық заңда көрсетілген құқық
бұзушылық құрамының барлық белгілері болуын талап етеді.
Құқықбұзушылық құрамдары – бұл құқықбұзушылықтың обьективтік және
субьективтік жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығы. Ондай белгілер
төрт топқа бөлінеді:
1. Құқық бұзушылықтың обьектісі
2. Құқық бұзушылықтың обьективтік жағы
3. Құқық бұзушылықтың субьектісі
4. Құқық бұзушылықтың субьективті жағы
Құқық бұзушылықтың обьектісі - құқық бұзушы қиянат жасайтын және де
заңдармен қорғалатын қоғамдық қатынастар. Олар мыналар болуы мүмкін: саяси
және экономикалық құрылымдар, меншік, адам және оның құқықтары мен
бостандықтары, құқытық тәртіп, сот төрелігі, әскери қызмет.
Қылмыстың объективті жағы.
Қылмыстың объективті жағы дегеніміз қорғалатын объектіге қол сұғатын
қоғамға қауіпті әреткеттің сыртқы көрінісін сипаттайтын заңда көрсетілген
белгілердің жиынтығы, сондай – ақ ол сол қол сұғушылыққа қатысты
объективтік жағдайлар. Объективтік жақты сипаттайтын белгілер:
а) қоғамға қауіпті іс - әрекет яки әрекетсіздік;
ә) қоғамға қауіпті салдар;
б)әрекет пен салдардың арасындағы себепті байланыс;
в) қылмыс жасау орны , уақыты, жағдайы, тәсілі, қаруы мен құралы.
Көбінесе құқық бұзушылықтар объективтік жағы бойынша
ажыратылады.Мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтықтың объектісі біреу – меншік
құқығы, ал объективтік жағы әр қилы: ұрлық – кісі мүлкін жасырын түрде,
тонау – ашықтан – ашық түрде, алаяқтық – алдау немесе сенімге қиянат
келтіру жолымен алу. Құқық бұзушылық мағынасындағы іс - әрекет дегеніміз
құқық бұзушылық жасау кезінде субъектінің сыртта көрініс тапқан мінез –
құлқындағы белсенді, саналы, ерікті қимылы. Бір ғана қимыл емес, құқық
бұзушылық жасау үшін бірнеше қимылдар қажет. Ол жай ербеңдеген, берекесіз
қимыл емес, әлеуметтік мазмұнға ие болуы шарт, іс-әрекеттің белсенділігі
осында. Сонымен қоса, есі дұрыс адамның саналы түрде жасауы әрі әрекет
ерікті болуы тиіс. Өзі қаламай, еркінен тыс (мысалы мәжбүрлеумен) жасалған
әрекет үшін жауаптылық жоқ. Ал егер күш қолданып мәжбүрлеудің өзі кісінің
өзінше әрекет ету мүмкіндігінен айырмаса, жауаптылықтан босатылмайды, күш
қолдану жеңілдететін мән – жай ретінде қаралады. Күштеп мәжбүрлеуден басқа,
психикалық мәжбүрлеудің маңызы бар. Ол адамға белгілі бір зардап келтіремін
деп үрейлендіріп, қоғамға қауіпті әрекет жасауға мәжбүрлеу. Бұндай тәсіл
адамның өз еркінше әрекеттенуін жоққа шығармайтындықтан, кісіні
жауаптылықтан босатпайды.
Бірақ, аса қажеттілік жағдайында ғана кісі жауапты болмайды. Мысалы,
кассир мылтық тіреп, ақша талап еткендерге шыбын жаны үшін ақшадан
айырылады.
Әрекетсіздік субъектінің қоғамға қауіпті, ерікті, пассивті мінез-
құлқы. Оның әрекет етпеуі жай дене қимылын емес, әлеуметтік мағынасы бар
қимылдарды жасамауы. Мысалы, куәгер жауап беруден бас тартып, тиісті
әрекетті жасамайды, бірақ басқа жұмыстармен айналысып жатуы мүмкін. Ол
ерікті болуға тиіс. Күштеп мәжбүрлеп, шарасыз халге түсіру немесе
табиғаттың дүлей күштерінен, ауру-сырқау салдарынан қолдан келер қайраны
жоқ болып, орын алған әрекетсіздіктер үшін жауаптылыққа тартылмайды.
Мысалы, дәрігердің барар жолды су алып кетіп науқасқа жете алмауы т.б. Ал
егер өртте кісі күйіп жатса, өрт сөндіруші шара қолданбаса - әрекетсіздік,
ал ол жай адам үшін дүлей күш болып есептеледі.
Құрамалы қылмыс бөлек - бөлек қылмыс бола алатын жеке не одан да көп
әрекеті әрекеттерден тұрады. Мысалы, қарақшылық: адам өміріне және
меншігіне қауіп төндіру. Бұл әрекеттердің ерекшелігі бірнеше объектіге қол
сұқса да олардың өзара жымдасқан ішкі бірлігінде. Жалғаспалы қылмыс бір
діттеген мақсатқа жету жолындағы іштей бірліктегі бірнеше біртекті не
бірдей іс-әрекеттердің алғашқысын жасаудан басталып, соңғысын істеуден
аяқталады. Мысалы, телевизор құрайтын заводтың жұмыскері әр келгенде бір
бөлшектен іле кетіп, өзіне телевизор құрмақшы болады. Құраса, ұрлық, орта
жолдан бітсе – ұрлыққа оқталу. Белгілі уақыт аралығында үзіліссіз
болатындығымен сипатталатын қылмысты созылмалы деп атайды.
Құқықбұзушылық субьектісі - ол құқық бұзушылық жасалған уақытта есі
дұрыс және белгілі бір жасқа толған адам.
Жауапкершілік тарту көзделген қауіпті әрекет жасаған кезде есі дұрыс
емес күйде болған, яғни созылмалы психиклық аруы, психикасының уақытша
бұзылуы, кемақылдылығы салдарынан өзінің әс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам
жауаптылыққа тартылмайды. Бұларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары
қолданылуы мүмкін. Алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да
есеңгірететін заттарды пайдалау саладарынан мас күйінде жасалған құқық
бұзушылық үшін адам жауаптылықтан босатылмайды.
Құқық бұзушылықтың субьективтік жағы - бұл адамның қоғамға істеген
қауіпті іс-әрекет немесе әрекетсіздігіне және солардан туатын қауіпті
нәтижеге психикалық қатынасы. Құқық бұзушылықтың сыртқы жағын бейнелейтін
обьективтік жаққа қарағанда субьективтік жақ құқық бұзушылықтың ішкі
мәнін, мазмұнын білдіреді.
Құқық бұзушылықтың субьективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық
белгілері: кінә, ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы құқық
бұзушылық істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан-
дүниесінде орын алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара
байланысын бейнелеп береді.
Кінә - бұл адамның қасақаналық пен немесе абайсызда істеген қоғамға
қауіпті іс - әрекетіне және қоғамға зиянды зардабына деген көзқарстарының
жиынтығының көрсеткіші.
Адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті
және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана жауапқа тартылуы
тиіс.
1. Объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін құқықтық
жауаптылыққа жол берілмейді.
2. Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана құқық бұзушылыққа
кінәлі деп танылады.
3. Абайсызда жасалған әрекет осы заңда көзделген негізде құқық бұзушылық
деп танылады.
Кінә екі нысанда көрінуге тиісті: қасақана немесе абайсызда. Тікелей
қасақаналық дегеніміз адам өз іс- әрекетінің қоғамға қауіпті екенін ұғынып
және осы зардаптың болуын тілеп тікелей ниетпен жасау. Ал жанама
қасақаналықта құық бұзушы мүмкіндікті көре тұра зардапқа саналы түрде жол
береді. Н емесе немқұрайлы қарайды. Мысалы, мас күйеуі әйелін екінші
қабаттың терезесінен лақтырып жібереді. Әйел өліп қалуы да, жарақат алуы да
мүмкін. Кейде бір құық бұзушылққа қасақаналықтың екі түрі қатар болуы
мүмкін. Мас кісі автокөлікті тікелей қасақаналықпен айдап кетеді, қуғыншыны
көзі шалғасын, көлікті тежелей секіріп түседі.Соңғысы жанама ниет , себебі
көлік басқа көлікке не ғимараттарға соғылып, зардап келуі мүмкін. Құқық
бұзушылық қасақаналықтың қандай түрімен жасалса да бірдей дәрежеленіп,
бірдей жауап береді.
Тек қана кінәмен субъективтік жақтың сабасы толмайды. Осыған қоса
мотив, мақсат, кейде адамның эмоциялық күйі де субъективтік жаққа енеді.
Қылмыстың субъективтік жағында қателіктер де болады. Оның түрлері:
1. Заңға қатысты қате. Мысалы, өзі жасаған әрекеттіқылмысқа балап,
қуыстанып жүреді (жазаланбайды), керісінше қылмыс жасап, оны өзі
қылмыс емес деп ойласа, жаза күтіп тұр.
2. Фактіге қатысты қате. Мысалы, кісі апиын ұрлаймын деп, басқа жәшік
алып шығады (объектілері бөлек) . Апиын ұрлауға оқталу деп
дәрежеленеді.
1.2 Құқық бұзушылық түрлері
Кейбір сипатына қарай құқық бұзушылықтар жалпы бірдей болғанмен ,
олар өте әртүрлі болып келеді. Бұл әлеуметтік қатынастардың әртүрлі
мазмұнымен, субьектілердің көп жақтылығымен, жасау мақсатымен, өмірдегі
жағдайлармен және т.б.анықталады.
Осындай кең ауқымды құқық бұзу актілері оларды әртүрлі бөлімдерге
жіктеуіне әкеледі.
Қоғамдық өмірге байланысты оларды:
A. Экономикалық құқық бұзу;
B. Басқару қызметінде құқық бұзу
C. Отбасында тұрмыстық жағдайда құқық бұзу деп бөледі.
Ал құқық бұзулық мақсаттарын:
A. Белглі бір мақсатқа жету мақсатында құқық бұзу
B. Бірнеше мақсатқа немесе мақсат қоймай құқық бұзу.
Ең көп тараған және әлеуметтік маңызды құқық бұзушылықтың әлеуметтік
қауіпсіздігіне (зардабына ) байланысты жіктелуі болып табылады. Бұл
жағдайда барлық құқық бұзушылықтар қылмыс және терісқылықтар болып
бөлінеді.
Қылмыстар қоғамға аса қауіптілігімен ерекшеленеді. Олар ең маңызды
қылмыстық заңмен жанасушылықтан қорғалатын құндылықтарына жанасады. Қылмыс
жасаудың обьектілері болып қоғамдық және мемлекеттік құрылыс, шаруашылық
жүйесі, әртүрлі жеке меншік және басқада азаматтар құқықтары (саяси,
еңбек, меншік) саналады.
Қоғамға қауіптілігіне байланысты қылмыс істегені үшін заң қатаң
жазалар қолданады. Қылмыстық заңмен қаралған қылмыстық істер басқа құқық
бұзуларға қарағанда талқыланып толық түсіндірілмейді.
Сонымен қатар, барлық қылмыстың формальды сипаттары бар, алайда
қоғамға қауіптілігі аз теріс қылықтар қылмыс болып саналмайды.(ҚРҚК
сілтеме)[3].
Теріс қылықтар қоғам өміріне аз деңгейде қауіптілгімен ерекшеленеді,
барлық қоғамдық өмір саласында жасалады, әртүрлі қолсұғу обьектілері және
құқықтық нәтижелері бар. Осы белгілеріне байланысты олар азаматтық,
әкімшілік және тәртіптік құқық бұзушылықтарға бөлінеді. Кейде процесуалдық
құқық бұзушылық түріде айтылады. Мысалы куәгердің сотқа келмеуі.
Азаматтық құқықбұзушылықтарлар (терісқылықтар) басқа теріс
қылықтардан арнай қолсұғушылық обьектісімен ерекшеленеді. Бұл мүліктік
және мүлікке байланысты мүліктік емес қатынастар азаматтық нормалармен
және кейбір еңбек, отбасы және жер құқығы нормаларымен реттеледі.
Өзіндік сыртқы бейнесін бұл құқық бұзу түрі мүліктік залал келтірген
кездегі өзінің келісімі бойынша міндеттерін орындамаған кезде пайда
болады. Осындай құқық бұзушылықтар үшін санкциялар құқықты қалпына келтіру
сипатында болады және келтірілген мүліктік шығынды төлеу , заңсыз
келісімдерге жол бермеу негізінде сипатталады.
Әкімшілік құқықбұзушылық (терісқылықтар) әкімшілік, қаржылық, жер
процессуалды нормалармен қарастырылған мемлекеттік басқару, жеке меншік
құқық және азаматтардың заңды құқықтық мүдделері болып табылады. Бұған
ұсақ үрлық, жол ережесін бұзу, қаржы есебінің, өртеке қарсы қауіпсіздік
нормалары ережесін бұзу және тағыда басқалары жатады.
Бұл құқық бұзу түрінің мазмұны баршаға міндетті әкімшілік органдармен
қабылданған ережелерді бұзу болып табылады. Теріс қылықтың жасалуы айыптың
қандай болатынын айқындайды. Бұл ескерту, айыппұл, көлік жүргізуші
куәлігіген айыру және басқада мемлекеттік құқытық араласу болып табылады.
Тәртіптік құқықбұзушылықтар (теріс қылықтар) құқыққа қарсы
мекемелердің ішкі тәртібін бұзатын іс әрекеттер. Тәртіп теріс қылық жасай
отырып, құқық бұзушы еңбек ұжымының жұмысын бытыраңқылатады, еңбек, оқу,
өндірістік әскери тәртіпті бұзады ( кешігіу, жұмысқа, оқуға келмеу,
әкімшіліктің бұйрыңғын орындаму және т.б.).
Жауакершілік шараларын құқықтық нормалар санкциясымен ескертулерде,
қатаң ескертулерде, жұмыстан кетіру, оқу орнынан шығару және тағыда басқа
құжаттарда айқын көрінеді.
Барлық құқық бұзу түрлері өте тығыз байланыста екенін айта кеткен
жөн. Осылайша, қызметтегі тұлғалар жауапсыздықты, немқұрайлылықты және
құқық қорғау органдарының жұмысының нәтижесіздігі , жазадан босату
жазаларды әрдайым қоғамға қауіп төндіреді.
Әкімшілік терісқылықтар бірті-бірте басқаруға, азаматтық құқық
бұзулар жеке меншікке, тәртіптік терісқылықтары қызметтік қылмыстарға
айналуы мүмкін.
Әрдайым адам жиі-жиі бір іс жасауымен көптеген құқықбұзушылықтар
жасайады. Мысалы, автокөлік жүргізушінің жол ережесін бұзуы әкімшлік,
азаматтық құқықтық мүліктік жауапкершілікке тартылуына алып келеді.
1.3 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері
Азаматтық құқық бұзушылық құрамын азаматтық-құқықтық жауапкершілік
қолдануға қажетті жағдайлардың жиынтығы құрайды. Жалпы ережеге сәйкес
азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің қажетті жағдайлары ретінде борышқордың
кінәсі және құқыққа қарсы мінез танылады. Шығынды өтеу жауапкершілігіне
тарту үшін шығынның бар болуы, сонымен қатар борышқордың құқыққа қарсы
мінезімен және келген шығынның арасында себепті байланыс болуы қажет.
Шығынды өтеу негізінде азаматтық-құқықтық бұзушылықтың құрамы басқа
элементтері толығымен қамтиды.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның құқыққа қайшы қылығы (іс-әрекет не әрекетсіздік)
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс - әрекеті мен оның келтірген зиянының
салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқықбұзушының кінәсі.
Нақты тұлғаға азаматтық - құқықтық жауапкершіліктің жүктеу үшін
жалпы ереже бойынша қажетті келтірілген негіздер жиынтығы – азаматтық -
құқық бұзушылықтың құрамы болып табыладын. Көрсетілген негіздердің біреуі
болмай қалса, жауапкершілікке тарту мәселесі туындамайды. Бірақта,
кейбір жағдайларда заң азаматтық - құқықтағы құқық бұзушылық құрамынынң бар
болуы мүліктік жауапкершілікке тарту үшін жалпы талаппен санаспайды;
мысалы: жоғары қауіптілік көзін иеленуші заңды тұлға жәбірленушінің алдында
кінәсіз жауап береді. (АҚ-тің -931 бабы). Енді азаматтық-құқық бұзушылықтың
құрамының әлгінде айтылған элементтерінің әрқайсысына тоқтала кетейік.
Құқыққа қарсылық құқылық бұзушының өзінің іс-әрекетінің құқыққа
қарсыек ендігін білген немесе білмегендігіне қарамастан құқық нормасын
бұзуы танылады. Басқа сөзбен айтсақ, азаматтық айналымға сәйкес келмейтін
мінез жатады.
Азаматтық заңдылық нормаларымен азаматтық айналымға қатысушыларға
әртүрлі талаптар белгіленген. Азаматтық заңдылық негіздерінде сәйкес
тараптық құқыққа қарсы мінез ретінде жеке тұлғаға немесе азаматтық мүлкіне
немесе заңды тұлғаға келтірілетін залал саналады. Сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты талаптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады. Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға
байланысты талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты тараптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты
талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен бірге іскерлік айналымдағы
басқа нормативті актілерден немесе міндеттеменің пайда болуымен туындайтын
негіздерде құрылады. Сондықтан борышқордың құқыққа қарсы мінезінің белгісі
ретінде міндеттеменің құрылуындағы кейбір негіздер болуы мүмкін. Әкімшілік
актідегі туындаған міндеттемедегі құқыққа қарсы мінез болып, осы
әкімшілікактімен борышқордың іс-әрекетінің сәйкес келмеуі жатады. Егер
міндеттеме шарттан туындаса, онда борышқордың шарт талабын бұзуы
құқыққақарсы мінез болып табылады. Егер бір жақты мәмілеге байланысты
болса, борышқордың құқыққа қарсы мінезіретінде бір жақты мәміленің талабын
бұзуы танылады.
Құқыққа қарсы мінез құқыққа қарсы іс-әрекет немесе құқыққа қарсы
әрекетсіздік түрінде де болуы мүмкін. Егер заңмен немесе нормативті
құқықтың актімен тиым салынған немесе заңға немесе басқа нормативті актіге,
шартқа бір жақты мәмілеге немесе міндеттеме талабының негізіне қайшы
келетін борышқордың іс-әрекеті құқыққа қарсы сипатқа ие болады. Сонымен
азаматтық кодекстің 273-бабы осының дәлелі: Заңдарда немесе шартта
көзделгеннен басқа реттерде міндеттемені орындаудан біржақты бас тартуға
және оның шарттарын бір жақты өзгертуге жол берілмейді.
Азаматтық заңдылық негізіне сәйкес бір тараптың басқа бір тараптың
есебіне мүлкін негізсіз сақтауға тікелей тиым салынады. Алайда осы ережеде
негізсіз сақтау құқыққа қарсы болып табылады.Шартпен белгіленген сапаға сай
келмейтін тауарды сатып алушыға берудегі сатушының әрекеті құқыққа қарсы
саналады.
Егер тиісті жағдайларда тарапқа юридистикалық міндеттеме жүктеліп,
бірақ ол орындалмаса, онда әрекетсіз құқыққа қарсы деп танылады. Шартпен
бекітілген жағдайларға сәйкес міндеттеме туындауы мүмкін. Тасымалдау
шартымен бекітілген тауарды жеткізбеген тасымалдаушының әрекетсіздігі
құқыққақарсы болып табылады. Міндеттеме тараптың қызметтік міндетінен де
туындау мүмкін. Мысалы, құтқару станциясының қызметкерлері суға батып бара
жатқан адамды құтқару үшін барлық қажетті және мүмкін болатын шаралардың
барлығымен қолдануы тиіс. Осы міндетті орындамау оның құқыққа қарсы мінезін
көрсетеді. Жағада демалып жатқан азаматтардың әрекетсіздігі құқыққа қарсы
сипат алмайды, оларға тек суға батушыны құтқару рухани міндеттеме
жүктеледі. Белгілі бір міндеттемені орындаудағы іс-әрекет заң шеңберімен
шығуы мүмкін. Азаматтық кодекстің 188-бабымен үшінші бөлігінде былай
делінген: Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-
келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың
меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып,
оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттілігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да
әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Жоғалған мүлікті тауып алған тарап егесіне қайтару немесе жоғалтушы
азаматқа қайтаруы тиіс.
Азаматтық Кодекс талаптарында көзделгендей өтелуге тек қана
борышқордың құқыққа қарсы мінезімен келтірілген шығындар жатады. Бұл
борышқордың құқыққа қарсы мінезі және несие берушіге келтірілген шығынның
арасындағы себепті байланысты көрсетеді. Көп жағдайларда міндеттеме
бұзылған кездегі себепті байланыстың бар болуы немесе жоқ болуы қиындық
туғызбайды. Ал кейбір жағдайларда себепті байланысты анықтау қиындықтар
туғызуы мүмкін. Мысалы, шофер өз машинасын он үш жасар жасөсмпірімге дұрыс
айдай білмегендігі себепті тыйым салынған белгіге қарамастан өтіп кетіпті.
Колхоздың төрағалық етушісі қызмет бабын пайдаланып оқушыларды жүк
машинасында өзінің ауласындағы жұмысқа жіберді. Жүргізуші жол ережесін
бұзуы салдарынан бірнеше оқушы жарақат алды. Дәрігердің сілтеуімен
мейірбике нәрестенің көзіне дәрі тамызғандықтан ол толығымен көру
қабылетінен айырылды. Анықталғандай дәрігердің мейірбике қателесіп кетіп,
басқа дәріні тамызған. Көрсетілген мысалдардан кімнің іс-әрекеті құқыққа
қарсы нәтиже себеп болғандығын нақты анықтау қиын.
Осындай жағдайларда себепті байланыстың дамыған ғылыми-теорияларын
басшылыққа алуымыз керек. Теорияда және практикада себепті байланыс тікелей
және жанама теориясын ұсынады. Бұл теория жалпы философиялық себепті
оқытудағы екі негізгі жағдайда сүйенеді. Біріншіден, себептілік құбылыс
арқылы объективті байланысты көрсетеді және ол біздің санамыздан тыс өмір
сүреді. Сонымен қатар құқық бұзушының зиянды нәтижені көре білуі себепті
байланыс туралы сұрақты шешуге көмектеспейді. Шығынның болатынын алдын-ала
сезе білу субъективті сипатқа ие және себепті байланысты анықтауға
көмектеседі. Екіншіден, себеп және салдар тек қана белгілі оқиғаларға
қолдануда маңызы артады. Себеп және салдар ұқсас болғандықтан әрдайым орын
ауыстырып отырады және біз оны материалдық өмірдің қарым-қатынас тізбегімен
байланыстырамыз.
Жоғарыда көрсетілген мысалдар дәрігердің сілтемесінен істелген
мейірбике әрекеті салдар туғызады және сонымен қатар нәрестенің көру
қабілетін жоғалтуға себеп болады. Егер қаралып жатқан іске тереңірек
үңілсек, онда дәрігердің себепті әрекеті бөлім басқарушысының бұйрығынан
туындайды. Сондықтан жауапкершілік туралы мәселені шешу кезінде болған
оқиға жағдайларынан алысқа кету дұрыс емес. Тікелей себептің пайда болуымен
шектелу қажет, яғни зиянның туындауына жақын қатынастар есепке алынады.
Тараптың құқыққа қарсы мінезі зиянның себебі болып тек қана ол осы
зиянмен тікелей байланысқан болса ғана пайда болады. Тараптың құқыққа қарсы
мінезі мен зиянының арасындағы жанама себепті байланыс болып, ол нақты
оқиғаның шегінен ауытқып және юридистикалық себеп байланыстың маңызына ие
бола алмайды. Сонымен қатар іс-әрекеттің жасалуына басқа факторлардың әсері
тиюі мүмкін.
Алайда бұл факторлардың қайсысы болсын юридистикалық жауапкершілік
мағынасына ие бола алмайды және сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезі мен
зиянының арасындағы жанама себепті байланыс болып табылмайды. Ал басқалары
- юридистикалық жауапкершілікке әсер етеді және сондықтан тараптың құқыққа
қарсы мінезі мен болған нәтиженің арасындағы байланысты көрсетеді
жасөспірімдердің келтірген зияны үшін бермейді және әрекет қабілетсіз деп
таниды. Ал ата-аналар құқыққа сыйымсыз мінезі үшін жауап береді (тиісті
қадағалау жасамағаны немесе тәрбиелемегені) және болған зиянының арасында
юридистикалық жауапкершілікке тартуға жеткілікті тікелей себепті байланыс
пайда болады. Керісінше балық аулаумен шұғылданатын колхоз мүшесінің
броконьерлерге ауды сатуды және броконьерлер заңсыз балық аулау арқылы
балық ресурстарына зиян келтірсе, броконьерлердің құқыққа қарсы іс-әрекетін
көрсетеді және бұл жерде тек қана жанама себепті байланыс бар.
Сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезімен және зиян арасында
азаматтық – құқықтық жауапкершілік маңызы бар жағдайлар болмаса тікелей
себепті байланыс орын алады. Егер құқыққа қарсы мінез және зиян арасында
жауапкершілік туралы сұрақты шешуде азаматтық заңды маңызы бар жағдайлар
болса, онда жанама себепті байланысты көрсетеді. Жоғарғыдағы мысалға сәйкес
жасөспірімнің әрекет қабілетінің жоқ болуымен байланысты 13 жасар
жасөспірімді азаматтық құқықтық жауапкершілікке тартудың маңызы жоқ.
Сондықтан бұл мысалдар - шофер құқыққа қарсы мінезі мен жол
ережесінің бұзылуы тікелей себепті байланысты көрсетеді.
Күнделікті өмірде бірнеше тараптық іс-әрекеті (әрекетсіздігі)
нәтижесінде зиянның пайда болуы жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда тікелей
нәтижемен байланысқан барлық құқыққа қарсы әрекеттері егер оларды жеке
ерекшеліктеріне байланысты себеп ретінде қарастыру керек. Тікелей және
жанама себепті байланысты шектеу қажеттігі тек қана теориялық шарттардан
шығып қана қоймай, сонымен бірге тәжірибенің өзімен тұжырымдалады. Бұл
теория тәжірибеде оңай қолданылады. Ол сот тәжірибесімен кездейсоқ
туындаған жоқ.
Әдебиеттерде сонымен қатар себепті байланысты басқа да теориялары
кеңінен таралады. Қажетті шартта теориясына қатысты құқыққа қарсы нәтиженің
себебі ретінде болмауы мүмкін кез-келген жағдайлар болуы мүмкін. Бұл
теорияның өкілдері субъективті белгілерінің көмегімен ссебеп - салдар
байланысының тізбегін шектеуге тырысады. Қарастырылып жатқан теорияның
себебінің байланысындағы юридистикалық маңызы кінәға және құқыққа
қарсылыққа тәуелді. Егер қылмыстық құқықта қылмыстық жауапкершілікке тарту
өзінің тәжірибесінде бұл теория көпшілігінде теоретикалық маңызға ие.
Басқа теорияларда кінәсі және себепті байланыс жабық сипатта болады.
Мүмкіндік және шындық теориясына қатысты, бір фактілерге құқыққа қарсы
нәтижеге мүмкіндік туғызса, ал екіншілері - осы мүмкіндіктерді әрқашан да
құқыққа қарсы нәтижемен себепті байланыста болады. Құқыққа қарсы нәтижеге
мүмкіндік туғызушы фактілер көрсетілген нәтижеге қарағанда юридистикалық
маңызы болуы немесе болмауы мүмкін. Егер тараптың іс-әрекетінен нақты
мүмкіндіктің себепті байланысты болса, онда жауапкершілікке тартуға
жеткілікті. Ал егер тараптың іс-әрекетінде құқыққа қарсы нәтиженің
абстрактілі мүмкіндігі болса, онда себепті байланыстың юридистикалық
маңызының аз болуына айланысты жауапкершілікке тартуға болмайды. Нақты
мүмкіндік ретінде жағдайлардың объективті қайталануын шындыққа айналдырушы
мүмкіндік танылады. Абстьрактілі мүмкіндікте берілген жағдайлар объективті
қайталанбайды. Егер объективті қайталанатын жағдайларда сәйкес мүмкіндік
шындыққа айналса, онда осындай мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені
көре білуі тиіс. Және керсінше егер мүмкіндік объективті жағдайлардың
қайталанбауынан керісінше егер мүмкіндік объективті жағдайлардың
қайталанбауынан шындыққа айналса, онда осындай жағдайлардың объективті
қайталанбайтындығы себепті мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені көре
алмайды. Бұл сондықтан теорияның себепті байланысының юридистикалық маңызды
кінә секілді жауапкершіліктің субъективті жағдайларына тәуелді.
Осындай кемшілік себепті байланыстың қажетті және кездейсоқтық
теорияларында бар. Бұл теорияның авторларының пікірінше жауапкершілік болуы
үшін құқыққа қарсы мінез және нәтиже арасында қажетті себепті байланыс
болуы тиіс. Кездейсоқ себепті байланыс нәтиженің туындауымен байланысты
жауапкершілікке тартуға негіз бола алмайды. Осы тоериядан себепті
байланыстың юридистикалық маңызы құқыққа қарсы нәтижемен кінәсі үшін
жауапкершілік шектелгендігін байқауға болады. Егер тараптың әрекеті және
пайда болған нәтиже арасында қажетті себепті байланыс болса, онда осы
нәтижені алдын ала көруге болады және білуі тиіс. Егер тараптың әрекеті
және құқыққа сыйымсыз нәтиже арасында кездейсоқ сипат алса онда осындай
нәтижені көре білуі мүмкін емес. Сондықтан көре білуге қол жетпейтін
құқыққа қарсы нәтижемен қарастырып отырған теориядағы себепті байланыстың
юридистикалық маңызы бар.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік шаралары тек-қана талапкердің
мүліктік қанағаттандыруына бағытталып қоймай, сонымен бірге азаматтық құқық
бұзушылықтың алдын алуға арналған. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік белгілі
бір превентивтік қызметін атқарады. Сондықтан азаматтық айналымның
қатысушылары жауапкершілікке тартылмас үшін өзінің іс-әрекетімен басқа
тараптың заңмен қорғалатын құқығын бұзбауға тырысады. Алайда
жауапкершілікке тартудың артылуы қатардағы азаматтық айналымға
қатысушылардың инициативасын төмендетеді. Осындай жағдайлардан арылу үшін
азаматтық айналымға қатысушыларға өздерінің іс-әрекетінің нәтижесін алдын-
ала көре алмауына байланысты жауапкершілікке тартылмайды. Осындай
сенімділік егер азаматтық-құқықтық жауапкершілік кінәлі құқықы бұзушылық
үшін қолданған кезде пайда болады. Азаматтық кодекстің 359-бабының 1-ші
бөлігі осыны көрсетеді: Борышқор кінәлі болған кезде егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті дәрежеде
орындалмағаны үшін жауап береді. Егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде
орындау үшін өзіне байланысты шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол
кінәсіз деп танылады. Сондықтан жалпы ережеге сәйкес азаматтық құқықта
жауапкершілік кінәсіне байланысты құрылады.
Құқыққа қарсы мінез және себепті байланысқа қарағанда азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктің субъективті шарты болып табылады. Осы тараптың
құқыққа қарсы мінездегі психикиялық қатынасын анықтайды. Кінәнің осы
түсінігі теңдей заңды тұлғаларға және азаматтарға қолданылады. Заңды
тұлғалардың кінәсі көрінбеуі мүмкін, өйткені оның қызметін міндеттемеге
байланысты қызметкерлері атқарады. Мысалы, жұмыс күшінің немесе құралдың
жетіспеуіне орай өнімді жеткізуде мерзімді өткізіп жіберсе, осы
кемшіліктерді жоюға тиісті шаралар қолданбағаны үшін үшін коммерциялық
ұйымның жетекшісі кінәлі іс-әрекетінен көрініс табуы мүмкін. Мысалы,
қызметкердің өнімді дайындаудағы кемшіліктері.
Сонымен қатар әдебиеттерде берілген сұраққа басқа да тұжырымдар
айтылады. Заңды тұлғаның кінәсі оның жеке қызметкерлерінің кінәсімен емес,
сонымен бірге бүкіл ұжымның бүтіндей кінәсін көрсетеді.
Кінә қасақаналық және абайсыздық түрімен ажыратылады. Өз кезегінде
абайсыздық ауыр және жеңіл түрінде кездеседі. Азаматтық – құқықтық
жауапкершіліктің субъективті шарты ретінде кінә адамның санасында болатын
психикалық процестермен байланысқан. Алайда қоғамның өзіндік дамуына орай
жауапкершілік туралы сұрақты шешу кезінде құқық бұзылғандағы адамның
санасында болатын психикалық процестерді зерттей аламыз. Осы ішкі процестер
туралы тек қана адамның мінезіндегі сыртқы көріністерін талқылай аламыз.
Егер тарап өзінің іс-әрекеті арқылы құқық бұзушылыққы саналы түрде
жол берсе, онда кінәнің қасақаналық түрі орын алады. Азаматтық айналымдағы
пайда болатын кәдімгі құбылыстар ретінде азаматтық құқықта кінәнің
қасақаналық түрі жиі кездеседі. Сонымен қатар әдеттегі жағдайларды басқа
тараптардың заңмен қорғалатын құқықтарын қасақана бұзады. Мысалы,
тәжірибеде жеткізіп беруші сатып алушының өнімді ұстағаны үшін тиісті
адреске өнімді жіберуді тоқтатады. Себебі міндеттеменің қасақана бұзушылық
сферасын шектейді. Кінәнің абайсыздық түрімен жасаған азаматтық құқық
бұзушылық жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда адамның іс-әрекетінде көрінбеу
істердің элементтері болмайды. Ол саналы құқық бұзушылыққа бағытталмаған,
алайда адамның іс-әрекетінде мұқияттылық және байқаушылық болмайды. Қажетті
байқаушылықтың және мұқияттылықтың болмауы абайсыздықтың екі түріне де тән.
Кінәнің екі формасының арасында белгілі ерекшеліктер болады. Осы
ерекшеліктер заңдылықта және жоғары сот органдарының түсініктерінде де
жауабын таппайды. Сот тәжірибесі белгілегендей адамның адамның денсаулығына
келтірілген залал үшін абайсыздықтың қайсы түрі болмасын нақтылы
жағдайларды анықтауды қажет етеді.
Осы екеуін ажырату үшін одан да тереңірек бағдарлау қажет. Бұл
бағдарлар ғылым дамуымен жетілген. Абайсыздықтың менмендік түрінде тараптың
іс-әрекетіне байқаушылық және мұқияттылық болмайды, алайда құқық
бұзушылықтан арылуға жеткіліксіз. Мысалы, азамат светофор жасыл жанған
кезде өтсе, онда абайсыздықтың қарапайым түрі, ал трамвай жолында ұйықтап
жатқан азамат мұқияттылық және байқаушылық элементтері болғанымен,
абайсыздықтың менмендік түріне жол береді.
Жалпы ережеге сәйкес азаматтық заңдылыққа кінә жауапкершілікті
шарасы ретінде емес, шарты болып саналады. Егер кінә болған жағдайда құқық
бұзушы азамат кінәнің формасына қарамастан келтірілген зиянды толық көлемде
өтейді. Алайда заңмен немесе шартпен кінә формасы көзделсе, онда азаматтық-
жауапкершілік мөлшерінде әсер етуі мүмкін. Бұл жалпы ережеден ауытқиды,
бірақ қылмыстық құқықтағыдай кінәні төрт түрге бөлу қажеті жоқ. Көп ретте
жоғарыда көрсетілгендей кінәнің үш мүшелігі кінәнің ауапкершілік мөлшерінде
әсер ететін болса жеткілікті. Азаматтық құқықта аралас кінә кездеседі.
Аралас кінә төмендегі белгілермен сипатталады:
а) зиян тек қана несие берушінің мүліктік сферасында жинақталады.
б) зиян бүтіндей бірлікті құрап, борышқордың кінәлі әрекетін және
несие берушінің кінәлі әрекетін анықтауға мүмкін болмайды.
Аралас кінә түрінде борышқордың зиянды әрекеті қанша, ал несие
берушінің кінәсінің қанша екендігін анықтау мүмкін болмаған кезде,
осылардың арасындағы зиянды анықтау кезінде тек бір белгі ретінде
борышқордың және несие берушінің кінәсімен дәрежесін (формасын) анықтауға
қолданады. Бұл кезде міндеттеме қайсы тараптың кінә дәрежесі көбірек болса,
зиянның көп бөлігі соның есебінен өтеледі.
а) зиян несие берушінің мүліктік сферасына пайда болады.
б) зиян екі немесе одан да көп тараптардың құқыққа қарсы әрекетімен
келтіріледі.
в) тараптардың қайсысының әрекетіне зиян келтіру мөлшерін анықтау
болмайды.
г) бірлесіп зиян келтірушілер несие берушінің алдында солидарлы
жауапкершілікте болады.
Кінәнің болмауынан міндеттемені бұзған тарап дәлелдейді.
Қылмыстық құқыққа қарағанда азамматтық құқықта құқық бұзушының
кінәлі презумпциясын көрсетеді. Соңғы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше
кінәлі деп танылады. Егер азаматтық айналымға қатысушылардың біреуі құқыққа
қарсы әрекетімен азамматтық айналымды бұзатын болса, әрекет салдарынан
зиянның болғанын зиян келген тарап қана біледі. Сондықтан осы тарапқа
зиянның болуы және құқыққа қарсы әрекетімен азаматтық айналымды бұзатын
болса, әрекет салдарынан зиянның болғанын зиян келген тарап қана біледі.
Сондықтан осы тарапқа зиянның болуы және құқыққа қарсы әрекетімен құқық
бұзушының арасындағы себепті байланысты себепті байланысты дәлелдеу
фактілері жүктеледі.
Алайда талапкер құқық бұзушының міндеттемені орындауда қандай
шаралар қолданғанын және оның санасында қандай психикалық процестер
қалыптасқанын, құқық бұзушының байқаушылық дәрежесі қандай болғандығы біле
алмайды. Сол уақытта құқық бұзушыға осының барлығы белгілі
болады.Талапкерге қарағанда өзінің дәлелдемелерін келтіре отырып құқық
бұзушы кінәсіздігін дәлелдей алады. Сондықтан азаматтық құқықта құқық
бұзушы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше кінәлі болып есептеледі. Сонымен
қатар азаматтық заң бекіткендей құқық бұзушының кінәлілік презумпциясы
туралы сотқа талапкер де өзінің дәлелдемелерін де келтіре алады.
Азаматтық айналымдағы қатардағы субъеатілермен бірге өзінің
кәсіпкерлік қызметін тәуекелге бел буып жүргізетін тауар-ақша қатынасындағы
кәсіпкерлер де қатыса алады.
Осыған байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы азамматтық
құқықтық жауапкершілік тәуекел кезінде құрылады.
Азаматтық Кодекстің 359 –бабында 2-ші бөлігі және 360 - бабында
былай делінген: Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде міндеттемені
орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған адам, егер бой бермейтін
күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі төтенше жән тойтаруға болмайтын мән-
жайдың (дүлей-құбылыстар, соғыс қимылдары және т.б.) салдарынан тиісті
дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағандығын дәлелдей алмаса, мүліктік
жауаптылықта болады. Ондай мән-жайларға, атап айтқанда міндеттемені орындау
үшін қажетті тауарлардың, жұмыстардың немесе қызмет көрсетудің рынокта
болмауы жатпайды.
Егер міндеттемеде кәсіпкердің тапсырысы бойынша әлде бір жұмысты
орындау көзделсе, жұмыстың нәтижесін пайдалануды мүмкін еместігі немесе оны
пайдаланудың тиімсіз болу тәуекелі кәсіпкерге жүктеледі.
Кәсіпкерге міндеттемені орындамағаны немесе тиісті дәрежеде өзінің
кәсіпкерлік қызметін орындамағаны үшін жауапкершілікте болады.
Алайда, кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттеме кәсіпкер қатысы
оның жауапкершілігі тәуекел ету барысында емес, кінәсіне қарай болады.
Кәсіпекерлік қызметті жүзеге асырудағы кәсіпкердің жауапкершілігі шексіз
емес. Егер міндеттемені орындауда бой бермейтін күштің әсерінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру мүмкін болмағандығын дәлелдей алса, кәсіпкер
жауапкершіліктен босатылады.
Бұл ереже диспозитивті сипатта екендігін естен шығармау керек. Осы
сұрақтың басқа шешімі заңда немесе шартта көзделуі мүмкін. Азаматтық
заңдылық негіздеріне сәйкес келтірілген зиян үшін жауапкершілік егер оның
кінәсінен болмағандығын дәлелдей алса, залалды өтеуден босатылады.
Тасымалдау шартын бекіту кезінде тараптарегер кінәсі болмаған
жағдайда жауапкершіліктен босатуды белгілеуі мүмкін.
Көтеріңкі қауіппен байланысқан (транспорт ұйымдары, өндірістік
кәсіпорындар,құрылыстар, автотранспорт құралдарының иелері және т.б.
азаматтар және заңды тұлғалар, егер бой бермейтін күштің немесе талапкердің
қасақана әрекетінен зиянның келгендігін дәлелдей алмаса, көтеріңкі қауіптің
қайнар көзімен келген зиян үшін жауап береді.Көтеріңкі қауіптің қайнар
көзіретінде көрсетілген обьектімен толық адам басқара алмайтын,өзінің
зиянды қасиеттерімен ерекшеленетін материалдық обьектілер танылады. Мысалы,
томобильді қас қағым сәтте тоқтату мүмкін емес, өйткені қоршаған ортаға
көтеріңкі қауіп туғызады. Көтеріңкі қауіптің қайнар көздерінің иелері
көтеріңкі жауапкершілікті қолдану (кінәсіне қарамастан) оларды көтеріңкі
қауіп қайнар көздеріне әрдайым мұқият бақылап отыруға ықпал етеді.
Сақтау қызыметімен байланысты ұйым мүліктің зақымдану немесе
кемшілігі бой бермейтін күштің әсерінен болмаса, жауапкершіліктен
босаылады.
Алайда азаматтық заңдылықпен бекітілгендей кінәсіне тәуелсіз
жауапкершілікті белгілеу шексіз емес.Кейбір жағдайларда егер талапкердің
қасақана әрекетінен болса жауапкершіліктен босатылады.Мысалы,көтеріңкі
қауіп қайнар көзінің иесі егер зиян талапкердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz