Қылмыстық жауаптылықтың негіздері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе

1 Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі
1.1 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың түрлері
1.3 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері

2 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатудың түсінігі, сипаттамасы мен ерекшеліктері
2.1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатудың түсінігі
2.2 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасының мақсаты мен міндеттері және оның қылмыстық құқықтағы орны
2.3Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатуды қолданудың ерекшеліктері мен өзекті мәселелері

3 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатудың негіздері және оларды қолдану ерекшеліктері
3.1 Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасының негіздері
3.2 Қылмысты бірінші рет жасау мәселелері

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Курстық жұмыс қылмыстық құқық бойынша
қылмыстық жауаптылықтың түсінігі және оның түрлері, қылмыстық құқықтағы
рөлі, түсінігі мен мағынасы, негіздері және оны қолданудағы кездесетін
өзекті мәселелеріне арналған.
Сол сияқты зерттеу жұмысында жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату нормасының қылмыстық құқықта атқарып отырған
рөліне талдаулар жасалуымен, оның мағынасына түсінік беріліп, аталған
норманы іс-тәжірибеде қолдануда кездесетін олқылықтар мен өзекті
мәселелерге тоқтала отырып, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасын одан ары жетілдіру жолдары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан өз алдына мемлекет болып
тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін, егемендігіне, азаматтардың өмірі мен
бостандықтарына тірек болатын, өзінің барша құқықтыққ негіздерін қайта құру
қажеттілігі туды. Осы бағытта қыруар жұмыстар атқарылды. Мемлекетті
басқару, экономика, әлеуметтік саяси өмір, мәдениет, құқықтық тәртіпті
сақтау, елді зорғау, сыртқы саясат қатынастарын реттейтін көптеген заңдар
мен жарлықтар қабылданып жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауының жиырма бесінші бағытында:
Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз
демократия мен құқық тәртібі – ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің
өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет – деп құқықтық
мемлекетіміздің құқығын одан ары жетілдіру демократиямен тікелей байланысты
екендігін айқындап отыр [1, б. 5].
Қазақстан Республикасында қалыптасу, елде экономикалық реформаларды
жүзеге асыру және нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән-маңызы
айрықша күшейді. Тауарлық-ақшалық (мүліктік) және басқару қарым-
қатынастарын құқықтық тұрғыдан реттеуде заңдар мен басқа да нормативтік
актілердің маңызы одан әрі нығая түспек. Осыған байланысты егеменді
еліміздің мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін нығайту,
мейлінше маңызды екендігі сөзсіз. Егеменді Қазақстанның конституциялық,
әкімшілік, азаматтық, еңбектік және қылмыстық құқықтық салаларының аса
маңызды екендігі ескеріліп, олардың көкейтесті мәселелері жаңаша
қарастырылуда.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстық-құқықтық саясат, халықаралық
нормаларға сәйкестендіріліп, екі векторлы бағытқа ие болды. Атап айтқанда,
олардың алғашқысы аса ауыр қылмыс жасағаны үшін өмір бойына бас
бостандығынан айыру түріндегі жауапкершілікті күшейту, екіншісі қоғамға
үлкен қауіп төндірмейтін қылмыстар үшін жазаны жеңілдету және
сотталғандарға қатысты қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жаза түрлерін
көбейту. Соңғы жылдары бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны қолдану
барынша қысқартылды. Оның орнына сотталған адамды қоғамнан оқшаулауды
көздемейтін балама жаза мен қылмыстық жауаптылықтан босату жиі қолданылуда.

Жаңадан қабылданған қылмыстық заңда негізінен баламалық жазалар
кеңінен қарастырылып қылмыстық құқықтық саясат ізгілікке бағытталған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
Республикасы Соттарының 3-ші съезіндегі баяндамасынан біз қылмыстық
құқықтың негізгі бағыттары, жалпы қылмыстық қудалауға тоқтам салып
қылмыстық құқықтағы жазалардың бас бостандығынан айыру түрлеріне баламалы
бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза түрлерімен алмастырып,
қажет болған жағдайда қылмыс жасаған адамға жаза тағайындамау,
мүмкіндігінше оларды қылмыстық жауаптылықтан да босату қажет екендігін
түсінеміз [2, б. 2].
Қазақстан Республикасының қылмыстық-құқықтық саясат тұжырымдасына сай
қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретінде
адам құқықтары мен бостандықтарының басым екендігін және ажырамастығын тану
негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық-құқықтың негізгі қағидаларын
бұлжытпай сақтай отырып жүргізілуі тиіс екендігі тұжырымдама талаптарының
бірі болып танылады [3, б. 18-19].
1997 жылы 16 шілдеде қабылданып 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап заң күші
бар Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабында орын алған
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы қылмыстық құқықта бірінші рет орын алып отыр. Бұл норма қылмыстық
құқықта алғаш рет орын алғанымен қылмыстық іс жүргізу құқығында осыған
дейін және қазіргі уақытта келелі орын алып келе жатқан норма болып
табылады. Қазіргі уақыттағы қылмыстық құқықтың саяси бағыт бағдары қазақ
елінің бұрынғы замандағы Тауке ханның Жеті жарғы қағидаларына
сәйкестендірілу барысында пайда болған тәрізді. Себебі, Тауке ханның Жеті
жарғысы қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, азаматтық құқықтардың барлығын
қамтыған заң нормалары болып келген. Қазіргі кездегі қылмыстық құқықтағы
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы да қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық құқықтың міндеттерін
өз бойына жинауда.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы статистикалық ақпараттарда арнайы көрсетілмеген. Оның себебі
аталған норманың өзі және оны қолдануда басшылыққа алынатын Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабы мен 38-баптарына
бірнеше рет өзгертулер мен толықтырулар енгізілуге байланысты екендігімен
түсіндіріледі.
Статистикалық ақпараттар негізінде Ішкі істер министрлігімен 2004 жылы
барлық тергеумен аяқталған қылмыстық істердің 87,4 % тергелген болса, 2005
жылы барлық тергеумен аяқталған қылмыстық істердің 86,4 % тергелген [4, б.
4-44]. Осыған орай Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босату мәселесі бойынша 2004 жылдың сәуір айында
ішкі істер органдарының тергеушілерімен сауалнама жүргізілді. Сауалнамаға
2059 тергеуші ат салысып, олардың Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодекснің 65-бабы (Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату)
негізінде 4,5%; 66-бабы (Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық
жауаптылықтан босату) негізінде 0,4%; 67-бабы (Жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату) негізінде 75,5%; 68-бабы
(Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату) негізінде
2,1%; 69-бабы (Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату) негізінде 2,2% қылмыстық жауаптылықтан босатуды қолданғандығы
анықталды. Көріп отырғанымыздай қылмыстық жауаптылықтан босату институты
түрлерінің ішіндегі іс-тәжірибеде көп, әрі сирек қолданылатыны
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы екендігі анықталды [5, б. 201-237].
Алматы қаласының сотымен 2004 жылы 1677, 2005 жылы 1665 адамға
байланысты қылмыстық іс қысқарса, оның 2004 жылы 1467-і, 2005 жылы 1419-ы
Қазақстан Республикасының ҚК-нің 67-бабы негізінде қысқартылғандар қатарын
құрап отыр. Осы қылмыстық іс қысқартылған адамдардың 2004 жылы 71-і, 2005
жылы 70-і жасы кәмелетке толмағандар [6].
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасын іс-тәжірибеде жиі және жаппай қолдану азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының бұзылуына алып келуі сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабы мен Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38 және 37 бабтарының
арасында қарама-қайшылықтар орын алуда. Сонымен қатар, жәбірленушімен
татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатуды қолдану барысында
қылмыстардың алдын алудағы мемлекеттің атқаратын рөлі көлеңкеде қалып отыр
деуге болады.
Елімізде жүргізіліп жатқан қылмыстық құқықтық саясаттың алға қойған
мақсаттары, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасына талдау жасау қажет ететіндігін дәлелдейді. Мұның өзі осы
көрсетілген мәселені зерттеудің қажеттілігін және оның өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыптың өңделу дәрежесі. Қылмыстық құқықта орын алып отырған
қылмыстық жауаптылықтан босату институты және жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату аумағында туындаған сұрақтарға
көптеген ғалымдар көңіл бөлді. Атап айтсақ, олардың ішінде жақын шет
елдердің белгілі ғалымдары: А.В. Василевский, В.В. Виттенберг, Л. Головко,
Е.В. Давыдова, А.В. Ендольцева, Л.Л. Кругликов, В.В. Ценева және еліміздегі
осы тақырып бойынша еңбек еткен белгілі ғалым заңгерлер: А. Ағыбаев,
Е.О. Алауханов, Т.Ә. Бапанов, И.Ш. Борчашвили, У.С. Джекебаев,
С.Е. Еркінов, А.Ж. Жылқыбаев, Е.І Қайыржанов, С.С. Молдабаев,
С.М. Рахметов, Д.В. Синев т.б.
Бұл ғалымдардың еңбектері қылмыстық жауаптылықтан босату институтының
дамуына қосқан үлестері мол, алайда олар аталған институттың барлық
қырларын айқындады деуге болмайды, себебі осы институт төңірегінде әлі де
болса талас тудыратын шешілмеген сұрақтар анықталып іс-тәжірибеде қылмыстық-
құқықтық саясаттың іске асырылуында кездесетін кемшіліктермен
түсіндіріледі.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасы бойынша 2001 жылы Ресей Федерациясында Е.В. Давыдовамен, 2002
жылы В.В. Ценевамен заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
арнайы зерттеу жұмысы жүргізілген.
Ал, Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта жәбірленушімен
татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасы бойынша
арнайы монографиялық зерттеу жүргізілмеген болып отыр.
Зерттеудің заты – қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасы және оны
қолдануда басшылыққа алынатын Қазақстан Республикасының заңдары табылады.
Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негіздері. Курстық еңбектің
методологиялық және әдістемелік негіздерін метериалистік диалектиканың
заңдары мен қылмыстық құқықтық зерттеудің негіздері мен қағидалары құрайды.
Зерттеуде сондай-ақ, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасын қолданудың тарихи, салыстырмалы құқықтану,
статистикалық әдістемеліктер, жүйелі- құрылымдық талдау әдістері кеңінен
пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық негіздерін жақын шет елдердің белгілі ғалымдары:
Х.Д. Аликперов, А.В. Василевский, В.В. Виттенберг, Л. Головко,
П.М. Давыдов, Е.В. Давыдова, А.Я. Дубинский, А.В. Ендольцева, Н.Г Кадников,
Л.Л. Кругликов, Д.Я. Мирский, А.В. Наумов, В.А. Новиков, Е.В. Ремзинов,
В.М. Савицкий, В.В. Скибицкий, Т.Г. Хатеневич В.В. Ценева және еліміздің
белгілі ғалым заңгерлері: Н.М. Абдиров, З.О. Ашитов, Б.З. Ашитов,
Н.А. Абдиканов, А. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, Б.И. Ахметов, Б.Ә Әбдірахманов,
Е.Т. Әбілезов, К.Ж. Балтабаев, Т.Ә. Бапанов, И.Ш. Борчашвили,
У.С. Джекебаев, С.Е. Еркінов, А.Ж. Жылқыбаев, А.А. Исаев, Е.І Қайыржанов,
М.Ч. Қоғамов, Б.А Құлмұханбетова, К.А. Мами, А.Х. Миндағұлов,
С.С. Молдабаев, М.С. Нәрікбаев, М.О. Нүкенов, Р.Т. Нұртаев, Е.А. Оңғарбаев,
С.М. Рахметов, Г.А. Рахимжанова, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова, Д.В. Синев,
Қ.Ш Уканов, Д.С. Чукмаитов және тағы басқа ғалымдардың еңбектері құрады.
Зерттеудің нормативтік негіздері. Қазақстан Республикасының
Конституциясына, Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу,
Азаматтық кодекстеріне, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулыларына, Қазақстан Республикасы Бас прокурорының
нұсқауларына негізделді.
Салыстырмалы түрде Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс
жүргізу және 1998 жылға дейінгі Қазақ КСР-нің Қылмыстық, Қылмыстық іс
жүргізу кодекстері; Қазақ КСР-нің және Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Соттың нормативтік қаулылары; Өзбекстан Республикасының Қылмыстық кодексі;
Ресей Федерациясының Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу кодекстері;
Қырғызстан Республикасының Қылмыстық кодексі зерттелді.
Зерттеу жұмысына қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық,
Қылмыстық іс жүргізу кодекстері, Қазақ КСР-нің Қылмыстық, Қылмыстық іс
жүргізу кодекстері, Қазақстан Республикасы, Қазақ КСР, КСРО, РКФСР Жоғарғы
Сот Пленумдарының қаулылары, Қазақстан Республикасы Бас прокурорының
нұсқаулары, ғылыми заң әдебиеттер және іс-тәжірибиедегі Қызылорда облысы,
Ақмола облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы және Алматы қаласының 2000-2006
жылдардағы сот үкімдері мен қаулылары және прокурордың, тергеушінің және
анықтау оргындары қызметкерлерінің қаулылыры қолданылды.
Зерттеудің эмпирикалық негіздері. Курстық жұмыстың теориялық базасын
бұрынғы және кейінгі жылдарда жарық көрген қылмыстық құқық бойынша
ғалымдардың ғылыми еңбектері құрады. Сонымен бірге мерзімді баспасөзге
жарияланған материалдар және Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы
жанындағы құқықтық статистикалық ақпараттар орталығынан алынған 2000-2006
жылдардағы құқық қорғау органдарының жұмыстары жөніндегі статистикалық
ақпараттар пайдаланылды.

1 Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі
1.1 Қылмыстық жауаптылықтың негіздері

Қылмыстық жауаптылық мемлекетпен тағайындалатын заңды жауаптылықтың
бірі болып табылады және қылмысы үшін кінәлі адамдарға ғана қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық мәселелері төңірегінде де заңды жауапкершілік
төңірегіндегі мәселелер сияқты пікірталастар жеткілікті. Көп уақыт бойы
қылмыс пен жаза дәстүрлі түрде қылмыстық құқықтың негізгі ұғымдары ретінде
келеді. Осы мәселенің кейінгі жылдарғы қарқынды зерттелгеніне қарамастан,
қылмыстық жауаптылық ұғымы қылмыстық құқық теориясында бұрынғысынша
түрліше түсіндірілуде. Бұл сөз жоқ, қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-
құқықтық қатынастың арақатысы туралы, қылмыстық жауаптылық туралы, оның
пайда болуы мен тоқтатылуы туралы, қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың
негіздемелері туралы кереғар пікірлер тудырды.
Авторлардың бір тобы қылмыстық жауаптылықты мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы ретінде анықтайды, яғни қылмыстық жауаптылықтың мәнін жазадан
көреді.
Ғалымдардың екінші бір тобы қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-
құқықтық қатынастарды теңестіріп, яғни қылмыстық жауаптылықты құқықтық
қатынасқа қатысушы субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы
ретінде қарастырады.
Авторлардың үшінші бір тобы қылмыстық жауаптылықты қылмыстық-құқықтық
қатынастың бір элементі (құрамдас бөлігі), нақтырақ айтқанда кінәлінің
істеген қылмысы үшін жауап беру міндеті деп санайды.
Материалдық мағынасынан алғанда, қылмыстық жауаптылықтың пайда
болуының негізі қылмыс істеу болып табылады. Осы сәттен бастап-ақ қылмыстық-
құқық қатынас және оның нәтижесі - қылмыстық жауаптылық басталады. Соңында,
авторлардың төртінші тобы мынадай қорытындыға келеді, заңды жауапкершілік
пен қылмыстық-құқықтық жауаптылық – бұл әсіресе, соттың мемлекет атынан
қылмыстық заң талаптарына негізделіп жүргізетін адамның қоғамдық қауіпті
әрекетіне баға беруі.
Дегенмен, қылмыстық жауаптылық жаза тағайындаумен де, өзге де
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен шектеліп қоймайды. Қолданыстағы Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңнамасы жаза мен қылмыстық жауаптылықты бөліп
қарастырады. Заң тұрғысынан алғанда - бұл бір-біріне сайма-сай келмейтін
ұғым. Қылмыстық жауаптылық, әдетте, сотталған адам үшін белгілі бір
құқықтық шектеулері бар мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шараларымен бірге
жүреді, сонымен бірге дербес те болуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылық -
қылмыстық заңға негізделген және соттың айыптау үкімінде көрсетілген,
қылмыс істеген адамның қоғамдық қауіпті әрекетіне мемлекет тарапынан
берілген теріс бағасының нәтижесі. Сот адамды қылмыстық жауаптылыққа
тартуға және оны жазадан босатуға құқылы. Соңғы жағдайда қылмыстық
жауаптылық күшіне енгеннен кейін істелген қылмысы үшін қандайда бір
мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қолданыла алмайды. Қылмыстық жауаптылық
қылмыстық жаза тағайындаумен емес, кәмелетке толмағандарға қолданылатын
тәрбиелеу сипатындағы мәжбүрлеу шараларымен және ең соңында жазаның кейінге
қалдырылуымен бірге қолданыла алады. Аталған жағдайларда қылмыстық
жауаптылық пен жазаның сәйкес келмеу сәттері де болуы мүмкін. Қылмыстық
жауаптылық істелген қылмыстың кұқықтық салдары болғандықтан, оны кінәліге
қолданылған қылмыстық-құқықтық санкциямен салыстыру - табиғи құбылыс.
Құқық теориясында жауаптылық - бұл құқықтық санкцияларды жүзеге асыру
деген өкілеттілігі жеткілікті пікір бар. Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары
түріндегі кінәлінің кұқық бұзушылық зардаптарының теріс жақтарын тікелей
көрсететін санцияларды құқықтық норма бөлігі ретіндегі тар мағынада
қарастыру, санкцияларды (демек, жауаптылықты да) жазамен және оның орнына
қолданылатын өзге де шаралармен теңдестіру болып саналады, ал бұл болса,
қылмыстық жауаптылықтың табиғатына (мәніне) да, Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңнамаларына да сай келмейді. Егер санкцияны нормалардан
оқшаулап қарастыратын болсақ, онда оны жүзеге асырудың нәтижесі әрбір
жағдайда нақты бір жазаға тірелген болар еді. Бұл жазаны жауаптылықпен ғана
бірдейлестіріп қоймай, сонымен бірге сол немесе өзге жаза шарасының
мазмұнымен бірдейлестірген болар еді. Солай бола тұрса да әртүрлі қылмыс
үшін сол бір ғана жазаға соттау бірдей жауаптылықты білдірмейді. Санкцияны
бұлайша түсіну қылмыстық жауаптылықты санкцияны ғана емес, диспозицияны да,
яғни норманы тұтастай қолданудың нәтижесі деп немесе санкциясыз-ақ
диспозицияны қолдану мүмкіндігі туралы түсінуге әкеп соғады.
Қылмыстық жауаптылық пен жаза - бір-біріне жақын, бірақ бірдей ұғым
емес. Қылмыстық жауаптылық та, жаза да қылмыс істегені үшін қылмыстық
заңмен белгіленеді. Қарастырып отырған теорияның пайымсыздығының тағы бір
дәлелі мынада: бұл теорияға сәйкес жаза тағайындаудан босату мемлекеттің
істелген қылмысқа қылмыстық-құқықтық баға беруден және санкция қолданудан
толық бас тартуын білдірген болар еді. Қылмыстық жауаптылық мәселелері
қылмыстық-құқықтық қатынастар теориясымен шын мәнінде соңғысының маңызды
құрамдас бөлігі бола отырып тығыз байланыста болады. Қылмыстық жауаптылық
туралы түсініктің қылмыстық-құқықтық қатынастағы да немесе қылмыстық-
құқықтық қатынастың бір элементі ретіндегі сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу
мен түзеу қатынасындағы кең тарағаны да және дәлелдісі де қылмыс істеген
адам тарапынан туындаған әрекеті үшін жауап беру міндеті болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық - бұл қылмыс істеген адамның белгілі бір
дәрежеде құқығын шектеумен көрінетін мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына
ұшырауы деп санауға болады. Қылмыстық құқық тарихында қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық, саяси жағдайға байланысты қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық
әртүрлі жолмен шешілді. Қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық негізі ретінде
мыналарды санау ұсынылды:
- оны істеген адамның өзінің және іс-әрекетінің қоғамдық қауіптілігі;
- мемлекет атынан және қылмыстық жауаптылық талаптары бойынша соттың
теріс бағасына ие болатын мән-жайлардың жиынтығы ретіндегі кінә;
- қылмыстың заңды белгілерінің жиынтығы ретіндегі қылмыс құрамы;
- қылмыстың істелу фактісі;
- қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыс құрамының белгілері бар іс-
әрекет.
Жалпы алғанда заңды жауаптылықтың бір түрі ретіндегі қылмыстық
жауаптылық - бұл қылмыстық-құқықтық қылықтың құқықтық зардаптары. Қылмыстық-
құқықтық қылық өзіне заңды және заңсыз қылмыстық-кұқықтық қылықты қосып
алады. Заңды қылмыстық-құқықтық мінез-құлық қылмыстық заңның Ерекше
бөліміндегі қылмыстық-құқықтық тыйым салушылық талаптарын, тек қана қылмыс
істеуге қатысы бар адамға ғана қатысты талаптарын сақтау арқылы көрінеді.
Заңсыз қылмыстық-құқықтық мінез-құлық аталған талаптарды сақтамау арқылы
көрінеді. Қылмыстық жауаптылық қылмыстық-кұқықтық мінез-құлық сипатына
қарай - заңды немесе заңсыз деп және ол сай келетін қылмыстық-құқықтық
зардаптарына қарай екі түрге бөлінеді: заңды қылмыстық-құқықтық мінез-құлық
үшін - жарықталған (позитивтік) жауаптылық және заңсыз қылмыстық-құқықтық
мінез-құлық үшін - көлеңкелі (теріс - негативті) жауаптылық.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы Қылмыстық кодексі тұрғысынан
алғанда позитивтік қылмыстық жауаптылық келесідей нысандарда көрінуі
мүмкін:
- қылмыстық жауаптылық субъектісі қылмыс істеген жағдайда – қылмыс
үшін қылмыстық жауаптылық қарастырылмағанда (көлеңкелі (теріс)
қылмыстық жауаптылық қарастырылмағанда);
- қылмысты аяғына дейін жеткізуден өз еркімен бас тартқан кезде - өз
еркімен бас тартуына қатысты қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтан
босатуда;
- егер мемлекеттік органдарға ерікті және дер кезінде хабарлауымен
немесе өзгеше жолмен Қазақстан Республикасының мүдделеріне залал
келтіруді болдырмауға жәрдемдессе және оның іс-әрекеттерінде өзге
қылмыс құрамы болмаған жағдайда, мемлекеттік опасыздық үшін
қылмыстық жауаптылықтан босатқанда (ҚР ҚК 165-бабының ескертуі);
- егер лауазымды адам тарапынан оған қатысты қорқытып пара алу орын
алған болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға
құқығы бар органға өз еркімен хабарлағанда, пара бергені үшін
қылмыстық жауаптылықтан босатылғанда (ҚР ҚК 312-бабының ескертуі);
- тіркелмеген атыс қаруын (тегіс ұңғылы аңшы мылтығынан басқа), оқ-
дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды өз еркімен
тапсырғанда, атыс қаруын (тегіс ұңғылы аңшы мылтығынан басқа), оқ-
дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз
сатып алғаны, біреуге бергені, өткізгені, сақтағаны, тасымалдағаны
немесе алып жүргені үшін қылмыстық жауаптылықтан босатылғанда (ҚР ҚК
251-бабының ескертуі).
Қылмыстық заң талаптарын бұзу - қылмыстық-заңға қайшы мінез-құлық -
қылмыстық әрекетті болдырмайтын мән-жайлар болмаған кезде (мысалы, заңды
түрдегі қажетті қорғану) айыптау үкімінде көрсетілген мемлекет тарапынан
баға беруге (соттауға) және қылмыстық жаза мен соттылықты, яғни теріс
қылмыстық жауаптылықты қолданумен байланысқан, қылмыстық заңға негізделген
теріс баға беруге жетелейді.
Қолданыстағы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша қылмыс
үшін қылмыстық жауаптылық негізгі үш нысанда жүзеге асырылуы мүмкін:
1. Жаза тағайындаусыз қылмыстық жауаптылық. Қылмыс белгілері бар
әрекет істеген адамды, егер істі сот қараған кезде жағдайдың өзгеруі
салдарынан ол істеген әрекет қоғамдық қауіпті қауіпті емес деп танылғанда
сот сотталушыға жауаптылық белгілейді немесе оны жазадан босатады (ҚР ҚК 65-
бабы); сот, егер ҚР ҚК 69-бабында көрсетілген ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты, сондай-ақ рақымшылық немесе кешірім істеу актісі болған
жағдайда жауаптылық артып және жазадан босатады; және сот адамның түзелуі
үшін тағайындалған жазаны толығымен өтеуін қажет етпейді деп танығанда
жазадан босатады.
Адам сонымен бірге жазадан мына жағдайларда босатылуы мүмкін: ауруына
байланысты (ҚР ҚК 73-бабы); төтенше мән-жайлардың салдарынан (ҚР ҚК 74-
бабы); айыптау үкімінің ескеру мерзімі өтуіне байланысты (ҚР ҚК 75-бабы);
қажетті қорғану шегінен асқан кезде (ҚР ҚК 66-бабы). Аталған жағдайларда
қылмыс үшін жауаптылық соттау фактісімен тоқтатылады және қандайда бір
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен ауыстырылады.
2. Қылмыстық жаза тағайындаумен арқылы жүзеге асырылатын қылмыстық
жауаптылық. Бұл жағдайда қылмыстық жауаптылық мазмұнын сынақ мерзімі немесе
үкімді кейінге қалдыру мерзімі ішінде болған сотталуы мен соттылығы
құрайды.
3. Жаза тағайындаумен және оны шынайы орындаумен жүзеге асырылатын
қылмыстық жауаптылық. Бұл жерде соттау фактісі жазаға және соттылық сияқты
құқықтық жағдайдың тууының алдында болады.
Жүзеге асырылуының әртүрлілігіне қарамастан қылмыс үшін қылмыстық
жауаптылық соттылықтың жойылуы немесе алып тасталуына байланысты
тоқтатылады. Қылмыстық құкық мемлекетпен қорғалатын қоғамдық қатынастарға
қарсы неғұрлым қоғамдық қауіпті қолсұғушылық салдарынан туындайтын қоғамдық
қатынастарды реттейді. Бұл қоғамдық қатынастар заңды реттеу нәтижесінде
қылмыстық-құқықтық қатынастар түріне айналады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар – қылмыс жасаған мезеттен пайда болатын,
қылмыстық заң жүйелерімен реттеліп отыратын қоғамдық қатынастар. Бұл
қатынастардың тараптарының бірі қылмыстылықпен күресу мақсатындағы
мемлекеттік орган болса, екіншісі қылмыс жасаған адам болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар мен қылмысты жауаптылықты да ұқсас, бір
түсініктер деп айта алмаймыз. Мұның себебі, қылмыстық жауаптылықтың
қылмыстық –құқықтық қатынастардың элементі ретінде қылмыстың жасалуынан
туындайтындығында. Ал қылмыстық-құқықтық қатынастар мына жағдайларда: құқық
қорғау органдарының қылмыстың жасалғандығы туралы мәліметке ие болмаған
нақты дәлелдемелер бойынша қылмыстық іс қозғалған, сонымен бірге қылмысы
үшін кінәлі адам анықталмаған кезде, яғни қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
субъектінің жоқ болуы белгілері бар болғанда орын алады.
Қылмыстық-құқықтық қатынастар–мемлекет атынан сот әділдігін жүзеге
асыратын анықтау, тергеу, прокуратура, сот органдары және қылмыс жасаған
субъектінің арасындағы қатынастар болып табылады. Қылмысы үшін кінәлі адам
қылмыс жасаған кезден бастап жауаптылыққа тартылып, міндеттерге және сол
уақыттан белгілі бір құқықтарға ие болады. Мысалы, оның өзіне
тағайындалатын жазаның немесе басқа да қылмыстық-құқықтық шаралардың
қоғамдық сипаты мен қауіптілік дәрежесінің заңды түрде саралануын талап
етуге құқығы бар.
Қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыс жасалған
уақыттан басталады. Кейбір жағдайларда қылмыстық-құқықтық қатынастар
қылмыстық жауаптылықтың іске асуымен жалғаспай қалатындар кездері болады.
(Мысалы, қылмыстың ашылмауы, қылмыскердің анықталмауы). Қылмыстық-құқықтық
қатынастардың пайда болуын қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп
қарауға болмайды. Қылмыстық жауаптылықтың іске асуы болып – қылмысы үшін
кінәлінің қылмыстық жауаптылыққа тартылуынан басталып, істің сотта қаралуы
және жазаны өтеу уақыты танылады. Қылмыстық жауаптылық жаза өтеліп
болғаннан кейін іске асқан болып танылады. Жазаның өтелуі – сотталғандықтан
арылу, қылмыстық жауаптылықтың ескіру мерзімінің өтуі, қылмыстық
жауаптылықтың тоқтатылуы болып табылады. Заң жүзінде қылмыс субъектісі
болып табылмайтын, яғни есі дұрыс еместік, жасы толмағандық белгілері бар
адамдардың қоғамға қауіпті әрекеттерінен қылмыстық жауаптылық пен қылмыстық-
құқықтық қатынастар туындамайды. Қылмыстың белгілері бар әрекет жасаған
адамды жағдайдың өзгеруі салдарынан сот істі қарау кезінде егер ол жасаған
әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, қылмыстық жауаптылықтан босатуы
мүмкін. Осы сияқты, қажетті қорғанудан болған, қауіпті қол сұғушылық
жасаған адамды ұстауға қатысты, аса қажеттіліктен т.б. болған әрекеттерге
заң жүзінде қылмыстық жауаптылық көзделмеген.

1.2 Қылмыстық жауаптылықтың түрлері

Қылмыстық жауаптылық мемлекетпен тағайындалатын заңды жауаптылықтың
бірі болып табылады және қылмысы үшін кінәлі адамдарға ғана қолданылады.
Қылмыстық жауаптылық институты қылмыстық құқықта қоғамдық қатынастарды
қорғайтын, сотталғандарға тәрбиелік сипаттта әсер ететін, қылмыстардың
алдын алатын қылмыстылықпен күресудегі маңызды тәсіл ретінде қарастырылады.

Қылмыстық заңда қылмыстық жауаптылықтың түсінігі берілмеген. Мұндай
анықтама тек қылмыстық құқық ғылымында ғана айқындалған. Әдебиеттерде
қылмыстық жауаптылыққа әр түрлі анықтама түсініктер берілген.
Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң шығарушы органы қылмыстық жазалау
қатерімен тыйым салған, қоғамға қауіпті әрекетті кінәлі түрде жасағандық
үшін ғана белгіленеді.
Қылмыстық жауаптылықты мазмұнына қарай былайша түсінуге болады:
а)қоғамға қауіпті белгілі бір, нақты әрекетті істеген адамға мемлекет,
қоғам тарапынан кінәсын бетіне басу.
ә) Қылмыс істеген кінәлі адамға заң жүзінде қылмыстық жаза қолдану.
Бұл орайда Г.Ф.Поленовқа берген анықтамасын дұрыс деп ұғынуға болады.
Қылмыстық жауаптылық-бұл қылмыс жасаған адамның тек мемлекет алдында
жауапты болуы ғана емес, сонымен қатар қылмыстық-құқықтық шараны қолдану
нәтижесінен боған кінәлінің қиналуы, оның кейіп, өкінуінен тұратын және
мемлекет алдында қылмысы үшін тәуелді түрде айыпты болуы. Мемлекет
тарапынан қылмыстылықты анықтау алдын ала тергеу органдарымен жүзеге
асырыла отырып, тұлғаның жасаған қылмысы сотпен заңды түрде бағаланып оны
қылмыскер деп танудан тұрады. Мемлекет тарапынан қолданылатын қудалау әркез
кінәліге жаза тағайындаумен ғана аяқталып қоймайды. Қылмыстық заң қылмыс
жасаған адамдарға басқа да қылмыстық-құқықтық шараларды қолдана алады.
Мемлекет өз азаматтарынан конституцияда көрсетілген белгілі бір
әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте
азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық неесе құқылық жауапкершілік
жүктеледі.Құқылық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық
жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң шығарушы
органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамға қауіпті
кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам қылмыстық
жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген нақтылы
бір қылмыстың құрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау, ұрып-
соғу ,денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бұзақылық және тағы
басқа.Мұның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекетін нақты қылмыс
құрамын түзейтін қылмыстық құқылық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда
жүзеге асырылады.
Яғни, қылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзудың
нәтижесі, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тыйым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық
жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне,
қылмыстың жасау тәсіліне, кінәнің нысанына,қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылық өзіне тән ерекшелігімен оқшауланған құқылық
жауапкершіліктің бір түрі болып табылады.Қылмыстық жауаптылық- өзінің
нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәні бар жауаптылықтың түрі.
Өйткені мемлекет кез келген қылмысқа тиісінше баға бере отырып, оны
істеген адамға мемлекет тарапынан заңда көрсетілген күшпен орындалуға
тиісті шараларды қолдануды жүзеге асырады. Яғни, қылмыстық жауаптылықтың
әлеуметтік мазмұнының өзі сол субъектіге қылмыстық жауаптылық жүктей
отырып, мемлекет оның істеген қылмысын мінеп, оған заңдылық баға береді.
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны (теріс қылыққа моральдық саяси баға
беріп мінеу және мемлекет, қоғам тарапынан қылмысын бетіне басу)және
заңдылық (қылмыс істеген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу шаралары).
Бұлар қылмыстық жауаптылықтың маңызды, мәнді екі бөлігі болып табылады.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық деп- қылмыс заңы бойынша қылмыс деп
белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті
органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын) айтамыз. Қылмыстық
жауаптылық- қылмыстық қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Бұл байланыс
екі жақты көрініс арқылы белгіленеді. Біріншіден, қылмыстық құқылық қатынас
қылмыстық жауаптылық сияқты істелген қылмыстың құқылық зардабы.
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жауаптылық та, қылмыстық
құқылық қатынас та жоқ .Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап
қылмыстық жауаптылық , ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың
салдарынан қылмыстық құбылыс, яғни қылмыстық құқылық қатынас пайда болады.
Бұл жерде істелген қылмыс заңдылық факт болып табылады. Тараптардың
арасында қылмыстың субъектісімен (қылмыс жасаған адаммен) мемлекеттің
атынан өкілділік алған органдардың арасында тиісінше құқылық қатынастар
пайда болады. Қылмыстық-құқылық қатынас бір жағынан мемлекет атынан әділ
соттылықты жүзеге асыратын анықтама, тергеу, прокуратура, сот органдарымен,
екінші жағынан қылмыс істеген субъектінің (қылмыскердің) арасындағы қатынас
болып табылады. Бұл қатынастар материалдық мазмұнға ие болады.
Олар істеген қылмыстың фактісіне қатысты: істелген қылмыстың құрамы
қандай, кінәнің нысаны, дәрежесі, қылмыскердің тұлғасы, біткен немесе
бітпеген қылмыс па? Мұнда қылмысқа қатысу немесе қылмысқа жанасушылық болды
ма және тағы басқа. Сондай-ақ жазаны тағайындау немесе жазаны өзгерту
шарттары, жазадан босату сияқты мәселелерге байланысты болады. Қылмыстық
құқықтық қатынас іс-жүргізу құқылық қатынастармен тығыз байланысты.
Өйткені, қылмыстық құқылық қатынас қылмыс істеу фактісіне байланысты
болады. Істелген қылмыс бойынша оны қозғау, тергеу, сотта қарау мәселелері
қылмыстық іс-жүргізу құқылық қатынастар арқылы дамып, жүзеге асырылады. Бұл
қатынастар субъектімен (қылмыс істеген адам) мемлекеттің оның уәкілдігін
жүзеге асыратын органдар арасында іске асырылады. Қылмыстық құқықтық
қатынастар субъектілері заң бойынша айрықша құқықтар мен міндеттерге ие
болады. Қылмыскер қылмыстық құқықтық қатынастың субъектісі болып табылады.
Мемлекет қылмыскерді жазалай отырып, басқаларды қылмыс істеуден
сақтандырады және сатталған адамды түзеу мақсатын жүзеге асырады.
Мемлекеттің осы функциясын атқару кезінде қылмыскер де мемлекетке өз
көзқарасын білдіретін қатынастың субъектісі ретінде көрінеді. Мұндай
жағдайда мемлекет осындай қатынастың объектісі болып қалады. Яғни, субъект
және объект салыстырмалы түсініктер, сондықтан да олр сөз жоқ өзара орын
ауыстырулары мүмкін. Қылмыстық құқықтық қатынастың пайда болуын қылмыстық
жауаптылықтың жүзеге асырылуы деп түсінуге болмайды. Тек соттың айыптау
үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана қылмыстық жауаптылық жүзеге
асырылады. Сот айыптыны кінәлі деп тани отырып, қылмыскер мен мемлекет
арасында кінәлінің қылмыс жасаған уақытынан бастап қылмыстық-құқықтық
қатынастың орын алғандығын бекітеді. Қылмыстық құқықтық қатынас мемлекеттің
жаза жөніндегі құқығы мен қылмыскердің тиісінше қылмыстың жауаптылығын
көтеру міндеттілігімен ғана шектеліп қоймайды. Қылмыскер тиісті өкімет
органының күштеуі арқылы ықпал ететін объектісі ғана емес, белгілі бір
құқықтардың субъектісі де. Өйткені жазалау шаралары оған оның жасаған
қылмысының табиғатына, осы қылмысқа заңда белгіленген жазаға, яғни
санкцияға, Қылмыстық кодекстің Жалпы бөліміндегі жаза тағайындау туралы
ережелерге сай жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық құқылық қатынас
мемлекеттің қылмыскер жөніндегі құқығын белгілеп қана қоймайды, сонымен
бірге әділ соттылықты жүзеге асыруда заңдылықтың кепілі ретінде де
көрінеді. Адамның қылмыстық жауаптылығы оған сот тағайындаған жазаны
өтеумен жүзеге асырылады.Яғни, оның жүзеге асырылуы жаза өтеліп болған соң
жойылады. Бірақ та қылмыстық жауаптылық барлық уақытта да жазаны өтеу
ретінде жүзеге асырылмайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмады делік.
Мұндай ретте қылмыстық құқықтық қатынас(қылмыс істеген адам мен мемлекет
арасындағы) жүзеге аспайды. Бұған мысал ретінде латентті қылмыстарды қосуға
болады. Қылмыс жасаған кінәлі адам егер де ол ауыр қылмыс жасаумен
байланысты болса, қылмыстық жауаптылыққы және жазаға тартылады. Бірақ та
қолданылып жүрген қылмыстық жазаға сәйкес барлық уақытта да қылмыс жасаған
адамға жаза тағайындалуы міндетті емес. Мысалы: Қылмыстық кодекстің 68-
бабының 1-2 бөліктерінде:Қылмыс белгілері бар әрекет жасау адамды, егер
сот істі қараған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасаған әрекет
қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы
мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған
адамды, егер ол адамның одан кейінгі мүлтіксіз мінез- құлқына байланысты іс
сотта қаралған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.