ЖӘБІРЛЕНУШІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ы.АЛТЫНСАРИН АТЫНДАҒЫ АРҚАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі аға оқытушы
_________________ Бимендин Қ.Д
______ _____________ 2009 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ЖӘБІРЛЕНУШІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАТЫСУШЫ РЕТІНДЕ
МАМАНДЫҒЫ – 050501 ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКА НЕГІЗДЕРІ
Тарих және өнер факультетінің
ҚЭН-41 тобының студенті
________________ Ағжанов Б
Ғылыми жетекші
оқытушы ____________________ Какенова Э.Т
АРҚАЛЫҚ
2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ТАРАУ ЖӘБІРЛЕНУШІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ
ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕ
1. Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Жәбірленуші туралы заңның дамуының
қысқаша
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 18
3. Қылмыстық іс жүргізудегі жәбірленуші ұғымы ... ... ... ... ... ... .. ... .28
4. Тұлғаны жәбірленуші деп тану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 33
2. ТАРАУ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ЖӘБІРЛЕНУШІНІҢ
ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІНІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Сотқа дейінгі іс жүргізудегі жәбірленуші
құқықтары ... ... ... ... ... ... ..42
2. Сотта істi қарау сатысындағы жәбірленуші
құқықтары ... ... ... ... ... .52
3. Қылмыстық іс жүргізудегі жәбірленушінің
міндеттері ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының
12,13-баптарына сәйкес, ҚР Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі; адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды; әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға құқылы.
Сонымен яғни, қылмыстық іс әрекетпен зиян келген кез-келген адам
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген көлемдегі құқықтар
мен бостандықтарын қорғауға, яғни тиісті мемлекеттік органдарға жүгіне
отырып, өздерінің бұзылған құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауын
талап етуге құқылы. Қылмыстық процесті жүргізетін орган тұлғаны жәбірленуші
ретінде тану туралы қаулы қабылдаған уақыттан бастап, қылмыстық іс-әрекет
арқылы құқықтары және бостандықтары бұзылған және белгілі бір көлемде зиян
келістірілген тұлға қылмыстық процестің белсенді қатысушысына айналады,
жәбірленушіге және Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 75-бабында бекітілген құқықтармен және міндеттерді иемденеді.
Ғылыми жаңалығы. Жәбірленушінің құқықтарымен және міндеттерінің
мазмұнын оның қылмыстық процестегі процессуалдық жағдайы (мәртебесі)
анықтайды. Барлық кезеңдерде тұлғаның қылмыстық процесте жәбірленуші
ретінде қалыптасқаннан бері, оның процессуалдық жағдайы әртүрлі болған.
Негізінен жәбірленушінің процессуалдық жағдайы елдің экономикалық даму
деңгейімен, елдің мемлекеттік саяси режимімен, мемлекеттің нысандарымен
және т.б. факторлармен анықталған. Мемлекетте демократиялық режимнің
қалыптаса бастауын бастап жәбірленушінің процессуалдық жағдайының көлемі
кеңейтілді, ол қылмыстық процестің поссивті қатысушысынан белсенді
қатысушысына айналады деуге болады.
Практикалық маңыздылығы. Қылмыстық құқық ғылымы мен айналысатын
шетелдік, ресейлік және қазақстандық құқықтанушы ғалымдардың еңбектері
негізге алынып, ғалым заңгерлердің мәліметтері арқылы тұжырымдалған
ерекшеліктер мен қылмыстық процестегі жәбірленушінің процессуальдық
жағдайын айқындайды. Жәбірленушінің процессуалдық жағдайын зерттеумен
көптеген ғылым-процессуалистер айналысқан. Жәбірленушінің жағдайын жақсарту
тарапында немесе оның құқықтарын шектеу тарапында әртүрлі пікірлер мен
ұсыныстар айтылған. Бірақта, біздің көзқарасымыз бойынша, қылмыстық
процестегі жәбірленушінің құқықтарын мәнді кеңейту, қылмыстық процестің
міндетін орындауда және жәбірленушінің мүддесін қамтамасыз етуде тиімділігі
зор деуге болады.
Біздің әрқашанда қылмыстық іс-әрекетпен зиян келтірілген немесе зиян
шеккен тұлғаның жағдайы, оның бұзылған құқықтарын қорғау тәсілдері, оның
құқықтары мен міндеттерінің көлемі, оның бұзылған құқықтарын қорғау
процессі (яғни, соттық қорғау процессі) қызығушылық тудырады.
Кешенді түрде әрекеттегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу заңдарын, ССР Одағының бүрынғы қылмыстық іс жүргізу заңдарын және
ғалым-процессуалистттердің еңбектерін зерделей отырып, қылмыстық процеске
қатысушысы ретінде жәбірленушінің процессуалдық жағдайы теориялық және
тәжірибелік тұрғыда зерттелінді.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты әрекеттегі
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңдарын, ССР Одағының
бүрынғы қылмыстық іс жүргізу заңдарын және сонымен бірге, доктринаны
зерттей және талдай отырып, қылмыстық процеске қатысушысы ретінде
жәбірленушінің процессуалдық жағдайын анықтау және осының негізінде оны
жетілдіру бойынша тиісті ұсыныстар жасау.
Осы аталған мақсатқа жету үшін, төмендегі міндеттерді шешу қажет:
- қылмыстық процеске қатысушылардың түсінігін анықтау;
- тарихи тұрғыда жәбірленуші ұғымына қатысты мәселерді зерттеу;
- жәбірленушіге қатысты өзекті мәселелерді көтере отырып, қылмыстық
процестегі жәбірленуші ұғымына қатысты анықтамаларды талдау;
- қылмыстық процесс субъектілерінің ішіндегі жәбірленушінің орнын анықтау;
- тұлғаны жәбірленуші ретінде тану негіздері мен тәртібіне анықтау;
- қылмыстық процестегі жәбірленушінің процессуальдық жағдайын айқындайтын
құқықтары мен міндеттерін талдау.
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісі қылмыстық құқық
саласында жәбірленушіге қатысты нормативтік құқықтық актілер арқылы
баяндалатын құқықтық қатынастардың салалары болып табылады.
Теориялық базасы. Ғылыми жұмысты жазуда қылмыстық іс жүргізу
құқығының осы маңызды мәселері бойынша қылмыстық құқық ғылымы мен
айналысатын төмендегі шетелдік, ресейлік және қазақстандық құқықтанушы
ғалымдардың еңбектері негізге алынды: М.С.Строговия, Н.Н.Полянский,
И.Д.Чельцев, В.Е.Чугунов, М.А.Рахунов, П.С.Эльнинов, В.И.Каминская, В.П.
Резепов, Б.А.Галкин, У.М.Каз, В.д. Арсенов, А.В.Дулов, Э.С.Зеликсон,
С.А.Шейфер, Г.Ф.Горский, Р.Х.Якупов, К.Ф. Гуценко, П.А.Лупинская,
Б.А.Викторов және т.б. өз еңбектерінде қарастырған.
Жұмыстың құқықтық – нормативтік негізін Қазақстан Республикасының
30.08.1995 жылғы Конституциясы (өзгертулер мен толықтыруларды қоса),
Қазақстан Республикасының 01.01.1998 жылғы Қылмыстық іс жүргізу кодексі
(өзгертулер мен толықтыруларды қоса), Қазақстан Республикасының 01.01.1997
жылғы Қылмыстық кодексі (өзгертулер мен толықтыруларды қоса), 25.12.1958
жылғы ССР Одағы және одақтас республикалардың қылмыстық сот ісін жүргізу
Негізі, 22.07.1959 жылғы ҚазССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың мақсатымен міндеттері
оның құрылымын айқындайды. Сонымен, жұмыс екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТАРАУ ЖӘБІРЛЕНУШІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕ
1. Қылмыстық процеске қатысушылар түсінігі
Қылмыстық процеске қатысушылары туралы мәселелерді зерттеуде
қылмыстық іс жүргізу құқығының теориясында үлкен көңіл бөлінген. Қылмыстық
іс жүргізу құқығының осы маңызды мәселеріне М.С.Строговия, Н.Н.Полянский,
И.Д.Чельцев, В.Е.Чугунов, М.А.Рахунов, П.С.Эльнинов, В.И.Каминская, В.П.
Резепов, Б.А.Галкин, У.М.Каз, В.д. Арсенов, А.В.Дулов, Э.С.Зеликсон,
С.А.Шейфер, Г.Ф.Горский, Р.Х.Якупов, К.Ф. Гуценко, П.А.Лупинская,
Б.А.Викторов және т.б. өз еңбектерінде қарастырған.
Әдебиеттерді қарастыра отырып, қылмыстық процесс қарастырушыларының
түсінігі туралы мәселелерге қатысты процессуалистер арасында бірегей пікір
жоқтың қасы. Әрбір автор “қылмыстық процеске қатысушылар” түсінігіне
әртүрлі анықтама берген. Әрбір автор “қылмыстық процеске қатысушы” ұғымының
негіздерін әр қирынан анықтайды. Біреулері, іске тікелей қатысты (мүдделі)
болуын негіздейді; ал өзгелері, “процеске қатысушы” ұғымының анықтамасын
олардың тергеу және сот органдарының қызметіне қатысуымен негіздесе;
үшіншілері, бұл институттың құқықтық табиғатын мүлделі түсіндірмейді,
қылмыстық процеске қатысушылар ретінде заңмен қатысушылар деп танылған
қылмыстық процессуалдық қызметтің субъектілерін есептейді; төртіншілері,
субъектінің қылмыстық дәлелдеу процесіне қатысуымен байланыстырады;
бесіншілері, субъектінің процессуалдық функцияларды жүзеге асыруға қатысуын
ескереді, соңында, алтыншылары мемлекетпен және қоғаммен жүктелген
міндеттер сипаты бойынша және биліктік өкілеттілікті жүзеге асыруы бойынша
ажыратылады. Автор қай пікірді қолдайтыны, процеске қатысушылар тізімімен
және сотта іс жүргізуге қатысушылар тобын топтастырумен байланысты.
П.М. Давыдовтың пікірінше, қылмыстық процестің қатысушысы, біріншіден,
заң бойынша істі қозғау, қылмысты ашу және іс бойынша барлық мәселелерді
шешу міндеттері жүктелген мемлекеттік органдар (сот, прокурор, тергеу және
анықтама органдары), екіншіден, істі жүргізудегі мүдделі тұлғалар
айыпталушы, қорғаушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер
және олардың өкілдері болып табылады.
Қалған өзге де тұлғалар (куәгерлер, сарапшы, куәлар, аудармашылар және
т.б.) қылмыстық процестің қатысушылары болып табылмайды, өйткені, процесте
өз құқықтарын білдірмейді, өз мүдделерін қорғамайды, ал тек сот-тергеу
органдарына олардың міндеттерін орандауына көмектеседі [8,45]
М.А.Чельцов қылмыстық процеске қатысушылар ретінде тек айыпкерді
сезіктіні, қорғаушыны, жәбірленушіні, азаматтық талапкерді және азаматтық
жауапкерді атап көрсетеді. Ал, автор сот, прокурор, алдын-ала тергеу және
анықтама органдарын қылмыстық процестің қатысушылар қатарына жатқызбайды,
оларды “процесті жүргізетін билік органдары” деп атап көрсеткен [37,87].
Ал, көпшілік процессуалистер осы немесе өзге субъектіні қылмыстық
процессуалдық қызметтің және қылмыстық процестің қатысушыларының қатарына
жатқызу негізі ретінде субъектінің қылмыстық істі қозғау, тергеу және
соттық қарастыру қызметтеріне қатысуы деп санайды.
“Қылмыстық процестің қатысушысы” деген ұғым М.С. Строгвичтің, И.Д.
Перлованың және Р.Д. Рахуновтың еңбектерінде нақты және түсінікті анықтама
берілген.
М.С. Строгович төмендегідей қорытындыға келген: қылмыстық процестің
қатысушылары қатарына:
1) қылмыстық процессуалдық қызметті орындайтын (істі шешу, қылмыстық
тергеу және қорғау) қылмыстық процессуалдық қызмет субъектілері сот,
прокурор, тергеу және анықтама органдары, айыпталушы, қорғаушы және
жәбірленуші;
2) сот өндірісінде тұрақты мәртебені иемденбейтін, қылмыстық
процессуалдық қызметті жүзеге асырмайтын, ал қылмыстық процесте жеке
процессуалдық іс-әрекетті жүзеге асыратын, белгілі бір міндеттердің
орындайтын, белгілі бір құқықтарды иемденетін өзге де тұлғалар куәгер,
сарапшы, куә, аудармашы. Олардың қатысуы эпизодтық сипатқа ие болады,
олардың әрекеті дәлелдеу құралы ретінде, (тергеуші, сарапшы), немесе
дәлелдемені тіркеу құралы ретінде (куәгер), немесе қылмыстық-процессуалдық
қызметтің субъектілері арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде (аудармашы)
қызмет етеді [33,68].
Сонымен, М.С. Строгович қылмыстық процеске қатысушыларының
анықтамасының нышандарын көрсетіп ғана қоймай, сондай-ақ, қылмыстық процесс
қатысушыларымен және қылмыстық процессуалдық қызмет субъектілері арасындағы
айырмашылықты нақты көрсетіп береді. Қарап тұрсақ, процеске қатысушылар
шегінде қылмыстық-процессуалдық қызмет субъектілерінің шегінен көлемді,
өйткені, қылмыстық-процессуалдық қызмет субъектілері қылмыстық-
процессуалдық функцияның үшеуінің бірін жүзеге асырады (қылмыстық ізге
түсу, қорғау немесе істі шешу).
Ал, И.Д. Перлов өзге көзқарасты қолдайды. Автордың пікірі бойынша,
қылмыстық-процессуалдық қызметке қатысушы ұғымымен қоса, процеске қатысушы
ұғымымен қоса, процеске қатысушы ұғымының белгілері болып табылады:
1) өз талаптарын білдіру үшін немесе өз мүдделерін қорғау үшін
құқықтарының болуы;
2) белгілі бір міндеттерінің болуы;
3) белгілі бір қылмыстық-процессуалдық функцияларды орындау. Қылмыстық
процеске қатысушы ұғымының осындай анықтамасы толық және дұрыс болып
табылады, себебі ол оның барлық жақтарын қамтиды [8,142].
И.Д. Перловтың топтастыруы бойынша барлық қылмыстық процеске
қатысушыларды үш топқа бөледі:
1) қылмыстылықпен күресетін мемлекеттік органдар: сот, прокурор,
тергеу және анықтау органдары;
2) процеске қатысатын азаматтар: айыпталушы, сезікті, қорғаушы,
жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куәлар, сарпшы,
аудармашы және куәгер;
3) қоғамдық ұйымдар өкілдері: жеке айыпталушы, қорғаушы.
Қылмыстық сот өндірісінің қатысушысы туралы мәселе Р.Д. Рахуновтың
еңбегінде жеке және дара зерттелінген [29,32].
Автор, процеске қатысушыларды олардың жұмыстарына қарай, яғни олардың
қылмыстық процессуалдық функцияны орындауларына қарай, үш топқа бөліп
көрсетеді: Бірінші топты мемлекеттік органдар құрайды:
1) анықтау жүргізетін тұлға;
2) тергеуші;
3) прокурор;
4) судья және сот;
Eкінші топқа мына тұлғалар:
1) сезікті;
2) айыпталушы;
3) айыптаушы;
4) қоғамдық айыптаушы;
5) қорғаушы;
6) қоғамдық қорғаушы;
7) жәбірленуші;
8) азаматтық талапкер;
9) азаматтық жауапкер;
10) жәбірленуші, азаматтық талапкер және азаматтық жауапкердің
өкілдері; үшінші топқа процессуалдық әрекеттері дәлелдеу құрамы ретінде
қызмет ететін қатысушылар:
1) куә;
2) сарапшы;
3) мекеме және өзге де ұйымдар.
Ал, сот отырысынан хатшысы, куәгерді, аудармашыны автор процеске
қатысушылардың төртінші тобына жатқызады. Осы мәселеде З.Л. Джексеневпен
және Э.С. Зеликсонның көзқарастарын дұрыс деуге болады. Кең мағынада,
авторлар Процесс қатысушылары қатарына “қылмыстық сот өндірісіне қатысатын
органдарды, лауазымды тұлғаларды және азаматтарды жатқызады” [9,5].
Авторлардың осы жоғарыда аталған тәсілдерін дұрыс деуге толық болады,
себебі ең бастысы зерттеуде қылмыстық-процессуалдық қызмет субъектілерінің
қатысуы болып табылады, ал жеке мүдде немесе істі тергеу және соттың қарау
нәтижесіне мүдделі болу емес.
Б.А. Викторов қылмыстық процеске қатысушылар белгілеріне мыналарды
жатқызады:
- Қылмыстық-процессуалдық нормалармен көзделген істерге қатысу;
- Белгілі бір процессуалдық құқықтар мен міндеттердің субъектісі болып
табылады;
- Өз құқықтары мен міндеттеріне сәйкес қылмыстық сот өндірісінде әрекет
ету;
- Процессуалдық құқықтық қатынасқа түсушілер. Қылмыстық процеске
қатысушылар дегеніміз;
- Қылмыстық сот өндірісін жүзеге асыратын мемлекеттік органдар (сот,
прокурор, тергеуші, тергеу бөлімінің басшысы, анықтау органы, анықтау
органының басшысы, анықтаушы). Бұл қатысушылар қылмыстық істі қозғайды және
оның ары қарай қозғалысын анықтайды, тергеу жүргізеді және істі сот
қарайды, тиісті шешімін қабылдайды. Заңға сәйкес, олар сот өндірісіне
процестің өзге де қатысушыларын қатыстырады немесе қатысуына жол береді.
- Қоғамдық айыптаушы, қоғамдық қорғаушы;
- Өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен
мүдделерді қорғайтын тұлғалар: сезікті, қорғаушы, айыпталушы, жәбірленуші,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері. Олар
процессуалдық құқықтар мен міндеттерді қылмыстық сот өндірісін. Мемлекеттік
органдармен қылмыстық процеске тартылған кезеңнен бастап иемденеді;
- Өзге де қатысушылар: куәлар, сарапшы, шаман, аудармашы, куәгер және тағы
басқа. Осы аталған тұлғалар белгілі бір процесуалдық құқықтар мен
міндеттерді иемденеді және жеке процесуалдық әрекеттерді жүзеге асырады,
бірақ қылмыстық істе өз алдына мүддені иелене алмайды [5,64].
Қылмыстық процес ғылымында “қылмыстық процес субъектісі” және
“қылмыстық процеске қатысушысы” деген ұғымдар жиі қолданылады. Біріншісі
туралы П.А. Лупинская былай түсіндіреді, белгілі бір құқықтар мен
міндеттерді иемденетіндер ретінде процеске қатысатын мемлекеттік органдары,
лауазымды тұлға, азамат, заңды тұлға. Олардың іске қатысудағы рөлі,
тағайындалуы және мақсаты әртүрлі, яғни процесс субъектілерін топқа бөлуге
мүмкіндік береді.
Олардың біріне мемлекет органдары және лауазымды тұлғалар кіреді
сот (судья), прокурор, тергеуші, тергеу органының бастығы, анықтау органы
және анықтаушысы, олар іс бойынша өндірісті жүзеге асырады, істе шешуші рөл
атқарады және істің дұрыс шешілуіне жауап береді. Тек, солар ғана тұлғаға
қатысты процессуалдық мәжбірлеу шарасын қолдауға және іс бойынша өндірістің
басталғандығы туралы шешім шығаруға, істі өз бағытында және мәні бойынша
шешуге құқылы. Олардың әр қайсысы өз құзіреттілігі шегінде ғана әрекет
етеді, процесте өзінің арнайы міндетін орындайды және бұл үшін ерекше
процессуалдық құралды қолданады.
Қылмыстық процеске қатысушылардың келесі тобын - сезікті,
айыпталушы, олардың қорғаушылары, жәбірленуші, азаматтық талапкер,
азаматтық жауапкер және олардың өкілдері құрайды:
а) істе заңмен қорғалатын өз құқықтары мен мүдделерін білдіреді немесе
өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді қорғайды;
б) процеске белсенді қатысуына мүмкіндік беретін көптеген процессуалдық
құқықтарды иеленеді және істің қозғалысына тигізетін әсері болады;
в) іске қатысуға жол беру немесе тартылуы үшін мемлекетік органның ерекше
актісі қажет. Мысалы, істе адвокат - қорғаушының қатысуы үшін заң кеңесімен
берілген ордердің болуы жеткілікті. Осы жоғарыда айтылған белгілер
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 9 тарауында “Өз
құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді
қорғап процеске қатысушылар” деп аталатын субъектілерге тән, оларды
“процеске қатысушы” деп атауға болмайды, яғни қылмыстық сот өндірісінің
өзге субъектілерімен біріктіруге болмайды. Процесс субъектісі және процесс
қатысушысы ұғымдар өзара түрі деген мағынаны білдіреді. Процестің әрбір
қатысушы оның субъектісі болып табылады, ал, бірақта, процестің әрбір
субъектісі оның қатысушысы болып есептелінбейді.
Р.Х. Якупов қылмыстық процесс субъектілерін қылмыстық-процессуалдық
өкілетті қатынастағы алатын орны және рөлі бойынша оларды екі үлкен топқа
бөліп көрсетеді:
1) мемлекеттік биліктік құзыреттілікті иемденетін субъектілер
(процессуалдық органдар);
2) қылмыстық-процессуалдық қызметке қатысу үшін тартылған немесе қатысуға
жол берілген субъектілер (процеске қатысушылар). Субъектілердің бірінші
тобына мемлекеттік органдармен және лауазымды тұлғаларды жатқызады, ал
субъектілердің екінші тобына қылмыстық-процессуалдық қатынаста бағынушы
тарап болып табылатын тұлғаларды жатқызады. Олардың барлығына тән белгілер
олар қылмыстық іс жүргізуге тек мемлекеттік биліктілік құзіреттілікті
иемденетін бірінші топтың субъектілерінің шешімі бойынша қатыстырылады
немесе қатысушыларына жол беріледі. Екінші топ субъектілері өздерінің
құрамы бойынша біртектес бола алмайды. Екінші топтың субъектілері өзара
төрт топқа бөлінеді:
а) құқықтық мүддесі бар тұлғалар;
б) өзінің мүддесі бар, яғни өзге тұлғалардың заңды мүддесін қорғайтын
немесе білдірeтін тұлғалар;
в) қоғамдық мүддені білдіретін және қорғайтын тұлғалар;
г) мемлекеттік және өзге де заңды мүдделерді қорғауға септігін тигізетін
тұлғалар. А) тобына: сезікті, айыпталушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер
және азаматтық жауапкер жатады; Б) тобына: сезіктінің қорғаушысы,
айыпталушының қорғаушысы, айыпталушының заңды өкілі, жәбірленушінің
өкілдері, азаматтық талапкер және азаматтық жауапкердің өкілдері жатады; В)
тобына - қоғамдық айыпталушыны, қоғамдық қорғаушыны және кәмелет жасына
толмағандар ісі бойынша өндірістегі қоғамдық мүдделерді білдіретін өкілдер
жатады; Г) тобына процессуалдық органдарға қылмыстық сот өндірісін жүзеге
асыруына ықпал ететін (көмектесетін) тұлғалар [40,74].
В.А. Стремовскийдің пiкiрі бойынша қылмыстық процестің қатысушысы
қылмыстық-процессуалдық қызметтің субъекті ретінде танылуы үшін, төмендегі
белгілері болуы тиіс:
- Қылмыстық сот өндірісі кезеңінің алдында тұратын барлық немесе кейбір
міндеттерді орындау бойынша практикалық қызметті жүзеге асырады;
- Бір немесе бірнеше қылмыстық - процесуалдық функцияларды жүзеге асыруға
қатысады;
- Белгілі бір міндеттерді немесе жеке процессуалдық әрекеттерді орындайды,
сонымен қатар өз талаптарын білдіру үшін немесе өзінің заңдық мүдделерін
қорғау үшін тиісті құқықтарды пайдаланады;
- Дәлелдеу құралы ретінде, дәлелдемелерді бекіту құралы ретінде немесе
процестің осы сатысындағы өзге қатысушылары ретінде қызмет етеді.
Алдын-ала тергеудің қатысушысы ретінде тану үшін жоғарыда айтылған
белгілердің (осы белгілердің жиынтығы) болуы міндетті емес тек біреуінің
болуы жеткілікті.
Сонымен, В.А. Стремовский барлық қылмыстық процеске қатысушыларды үш
топқа бөледі: Бірінші топ - алдын ала тергеуді жүргізетін және заңдылықты
қадағалауды жүзеге асыратын, билік өкілдері. Екінші топ - азаматтар және
заңды тұлға өкілдері (алдын ала тергеу өндірісіне қатысантындар). Үшінші
топ - қылмысты ашуға, қылмыскерді іздестіруге және қылмыс ізіне түсуге
көмек көрсететін қоғамдық өкілдер [34,24].
В.П. Божьеваның пікірі бойынша, процеске субъектінің қатысу
мақсатын, оның қызметінің бағытын, қылмыстық процесс міндетімен байланысты,
қылмыстық іс бойынша өндіріс нәтижесіне қатынасын ескеру қажет. Осыларды
ескере отырып, қылмыстық процестің субъектілерін төмендегідей топтарға
бөліп көрсетуге болады:
1) Сот билік органдары (сот, судья);
2) прокурор,
3) қылмыстық іс бойынша сотқа дейін іс жүргізуге жауапты мемлекеттік
органдар (тергеуші, тергеу органдарының бастығы, анықтау органы,
анықтаушы);
4) қылмыстық сот өндірісінде құқықтық мүддесі бар субъектілер (қылмыстық
процеске қатысушылар) (сезікті, айыпталушы, жәбірленуші, азаматтық
талапкер, азаматтық жауапкер);
5) қорғаушылар және өкілдер (айыпталушының, жәбірленушінің, азаматтық
талапкердің және азаматтық жауапкердің);
6) қоғамдық бірлестіктердің өкілдері;
7) дәлелдеу процесіне байланысты сот өндірісіне тартылған тұлғалар (куәлар,
сарапшылар, мамандар, куәгерлер);
8) көмекші міндетті орындайтын тұлғалар (аудармашы, сот мәжілісінің
хатшысы, пристав және өзгелер) [3,21].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-10
тарау, 2 бөліміне сәйкес, қылмыстық процесс субъектілерін негізгі төрт
топқа бөледі:
1. Сот (судья және іс бойынша төрағалық етуші) - қылмыстық іс бойынша сот
әділдігін жүзеге асыратын сот билігі органдары.
2. Қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар
мен лауазымды адамдар: прокурор, тергеу бөлімінің бастығы, тергеуші,
анықтау органы, анықтау органының бастығы, анықтаушы.
3. Өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен
процеске қатысушылар: сезікті, айыпталушы, қорғаушы, жәбірленуші, жеке
айыпталушы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, кәмелетке толмаған
айыпталушының, сезіктінің заңды өкілдері, жәбірленушінің, азаматтық
талапкердің және жеке айыптаушының өкілдері, азаматтық жауапкердің
өкілдері.
4. Қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар: куә, сарапшы, маман,
аудармашы, куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы.
Сот ісін жүргізуде тараптардың бәсекелестігіне қатысты Қазақстан
Республикасы Конституциясында тараптардың теңдігі бекітілген, яғни,
айыптаушы және қорғаушы тараптардың теңдігі жайлы сөз етілген. Бірінші
тарапқа - қылмыстық ізге түсу органдарын, сонымен қатар жәбірленуші (жеке
айыпталушыны), азаматтық талапкерді, олардың заңды өкілдерін жатқызады. Ал,
қорғаушы тарапқа сезіктіні, айыпталушыны, олардың заңды өкілдерін,
қорғаушыны, азаматтық талпкерді және оның өкілдерін жатқызады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық iс жүргізу кодексінің 7-бабының 9-
тармағында “процеске қатысушылар” - қылмыстық ізге түсуді және сотта
айыптауды қолдауды жүзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-ақ
қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде өздерінің немесе өздері білдіретін
құқықтар мен мүдделерді қорғайтын адамдар; прокурор (мемлекеттік
айыпталушы) тергеуші, анықтау органы, анықтаушы, сезікті, айыпталушы,
олардың заңды өкілдері, қорғаушы, азаматтық жауапкер, оның заңды өкілі мен
өкілі, жәбірленушіні, жеке айыпталушы, азаматтық талапкер, олардың заңды
өкілдері мен өкілдері.
Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыратын органдарға тергеуші, айыптау
органы, айыптаушы жатады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 7-бабының 12-тармағына сәйкес, айыптау тарабына - қылмыстық ізге
түсу органдары, сондай-ақ жәбірленуші (жеке айыпталушы), азаматтық
талапкер, олардың заңды өкілдері мен өкілдері. Қазақстан Республикасының
қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабының 14-тармағы бойынша, қылмыстық
ізге түсу органдары: прокурор (мемлекеттік айыпталушы) тергеуші, анықтау
органы, анықтаушы болып табылады. Бірақ, бұл тұлғалар айыптау тарабы бола
алмайды, өйткені айыптау және қорғану тарабы тек сот сатысында ғана болады.
Міне, осы жерде қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормасының қарама-қайшылығы
білінеді. Қылмыстық процестің сот сатысына қылмыстық ізге түсу органдарынан
мемлекеттік айыптаушы ретінде тек прокурор ғана қатыса алады.
Жоғарыда айтылғандар негізінде, әрбір процеске қатысушы оның
субъектісі болады, ал, бірақ әрбір процестің субъектісі оның қатысушысы
бола бермейді, - деген пікірмен толықтай келісемін. Жоғарыда айтылғандар
негізінде, қылмыстық процеске қатысушыларға тән төмендегідей белгілерді
бөліп көрсетуге болады;
1. Мемлекеттік-биліктілік құзіреттілікті иемденетін субъектілерді
қылмыстық-процессуалдық қызметке қатысуға тарту немесе қатысуға жол
беру.
2. Құқықтық мүддені иемденеді.
3.Тиісті міндеттер жүктеліне отырып, кең процессуалдық құқықтарды
иеленетіндер, олардың процеске белсенді қатысуына және істің қозғалысына,
істің шешілуіне мүмкіндік береді.
Осы белгілері тек Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 9 тарауында көзделген қылмыстық процеске қатысушыларды
тұлғаларда, яғни қылмыстық процесс субъектілерінің белгілі бір тобын
“процеске қатысушы деген атаумен бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Қорытындылай келгенде, “қылмыстық процесс субъектісі” ұғымы “қылмыстық
процеске қатысушылар” ұғымынан кеңірек және соңғы ұғымдыда қамтиды.
Айта кеткен жөн, қылмыстық процесс субъектісін топтастыруда қылмыстық
процесс субъектісінің қатысуы немесе қылмыстық дейінгі сот өндірісінің
сотқа дейінгі және сот сатысындағы қылмыстық процестің әрбір субъектінің
функцияларды жүзеге асырыуын ескерудің қажеттілігі шамалы.
Сондықтан, менің ұғынуым бойынша, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 2 бөлімінде көрсетілген қылмыстық процесс
субъектілерін топтастыру дұрыс деп ойлаймын. Сонымен, қылмыстық процеске
қатысушылар дегеніміз мемлекеттік биліктік құзіреттілікті иемденетін
субъектілердің қылмыстық-процессуалдық қыхметке қатысуы үшін тартылған
немесе қатысуы үшін жол берілген, құқықтық мүддені иемденетін, қылмыстық
процеске белсенді қатысуына, істің қозғалысына септігін тигізетін,
міндеттер жүктелген, кең процессуалдық құқықтарды иемденетін тұлғалар.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 9 тарауында
қылмыстық процеске қатысушылар тізімі көзделген. Бұл - сезікті, айыпталушы,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, кәмелетке толмаған айыпталушының,
сезіктінің заңды өкілдері, жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және жеке
айыпталушының өкілдері, азаматтың жауапкердің өкілдері.
1.2 Жәбірленуші туралы заңның дамуының қысқаша тарихы
Қылмыстық процеске қатысушы ретінде жәбірленушінің процессуалдық
жағдайын анықтау үшін, біздің еліміздің қылмыстық-процессуалдық заңдарына
сәйкес, жәбірленуші институтының дамуына тоқталуымыз қажет.
Алдымен, жәбірленуші туралы мәселе Советтік биліктің бірінші
жылдарындағы заңдық актілерінде қалай реттелгендігін қарастырамыз.
1917 жылы 24 қарашада жарияланған №1 “Сот туралы” Декретте, сол
кезеңдерде тәжірибеде орын алған жалпы азаматтық айыптауды соттағы
айыптаушылар тізімінен алып тастап, (яғни азаматтық құқықтарды иемденетін
азаматтарды), осы айыптау нысанын алдын ала тергеу сатысына енгізеді (3-
бабы). Сонымен, жәбір шеккен азаматтар және қылмыстан жәбірленгендер істі
тергеуде және сотта да айыптаушы ретінде қатысуға мүмкіндік иемденеді.
Саяси құқықтарды иеленетін барлық азаматтар тараптардың таңдауы бойынша
айыптаушы және қорғаушы ретінде қатысуына жол берілгендігін мақұлдайды.
Сол кезеңдерде тұлғалардың еркін жазбасымен құралған революцияның
трибуналда құқықтарды қорғайтындар коллегиясы революцияның құқық әділдігіне
көмек көрсетті, оларды жергілікті кеңес ұсынатын болған (7-бабы).
Бірақ-та, таптық күрес жағдайында, жұмысшылар мен шаруалардың жас
мемлекеттің қалыптасуы туралы мәселе шешілу кезінде, жалпы азаматтың
айыптау нысаны өте қауіпті қылмыстарымен күресті қамтамасыз ету үшін
жеткіліксіз болды. Осыған орай, сотта пролетариаттың топтық саясатын
жүргізуге қабілетті тұрақты айыпталушы кадрларда құру қажеттілігі
туындаған.
Сондықтан, осы аталған заңдық акті жалпы азаматтық айыптау
институтын, алып тастап және аса маңызды қылмыстық істер бойынша лауазымды
айыптауды бекіткен. Ал, тек жәбірленуші шағымы бойынша қозғалатын кейбір
істердің тізімі бойынша ғана жеке айыптау сақталынады .
1918 ж. 23 шілдедегі РСФСР-дың ХКЮ қабылдаған “жергілікті халық
соттарын ұйымдастыру және олардың іс-әрекеті туралы” Нұсқаудың 15-бабында,
қылмыстық істер бойынша өндірістің басталуы үшін азаматтардың өтініші
жеткілікті негіз болып саналатындығы көзделген. Әрине, бұл жерде ең алдымен
қылмыстан жәбірленген азаматтар туралы сөз болып отыр. Осы Нұсқаудың 32-
бабына сәйкес, сотта істі қарастыруда іс бойынша келісімге келуге мүмкіндік
болса немесе іс келісіге келу арқылы аяқталатын болса, тараптарға келісімге
келуге мүмкіндік берілген. Нұсқаудың 55-бабына сәйкес, істі кассациялық
тәртіппен қарастырғанда айыпталушы мен қоса сот отырысына жәбірленушіде
шақырылады.
Тағыда өзіндік қызығушылықты тудыратын, қылмыстық процескке
жәбірленушінің қатысуының заңдық регламентациясының бірі РСФСР СНК-ң
декретімен бекітілген 1919 жылғы “полктік соттар туралы” Ереже . Осы Ереже
бойынша, азаматтардың арызы полктік соттарда қылмыстық істерді қозғауға
негіз ретінде қызмет етті (25-бабы, “а” тармағы). Соттың қарауда айыптауда
өзге тұлғаның қатысуына қарамастан жәбірленушінің өзіне немесе айыптау
коллегиясы және қорғаушылар арқылы барлық іс бойынша айыптау құқығы
берілген (49-бабы). Ереженің 117-бабы бойынша, егер полктік сот өз қарауы
бойынша немесе тараптардың бірінің арызы бойынша, істі ашық қарастыру, яғни
келтірілген балағат жәбірленушіге ауыр жағдайға әкеп соқтыратын болса, істі
жабық түрде қарастыруға мүмкіндігі бар.
Тергеуші рөлі айыптаушы міндетін орындаумен сай келмейді деп
танылған (ал, жәбірленуші бір мезетте айыптаушы ретінде болған жағдайы
қосылмайды) (70-бабы). Жәбірленуші қылмыспен келтірілген зиянмен және
шығынды кінәлінің өтеуін туралы сотқа талап қоюға құқылы болған. Бұл
жағдайда жәбірленуші азаматтық талапкер ретінде танылған (95-бабы). Егер
жәбірленуші себепті жағдайы бойынша істі қарауға қатыса алмаса, оған
міндетті түрде үкімінің көшірмесі расписка арқылы жіберіледі және беріледі;
ал өзге жағдайда үкім көшірмесі жәбірленушінің өтініші бойынша беріледі
(114-бабы). Жәбірленуші іс бойынша азаматтық талап келтірмесе де, істі
қарау тәртібі бойынша үкімге шағымдануға құқығы бар тұлғалардың барлығына
жіберіледі (113-бабы). Кассациялық шағым түскен жағдайда, жәбірленуші қарау
тәртібі бойынша істі қарау күні туралы хабарландырылуы және шағымды
қарастыруда түсініктеме айтуға құқығы болуы тиіс (167-169 бабы).
1922 жылдың 1 шілдесінен заңдық күшіне енген РСФСР-дың Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде былай көзделген: Кеңестік қылмыстық процестегі
айыптаудың негізгі және басты нысаны - прокуратурамен жүзеге асырылатын
мемлекеттік айыптау. Іс бойынша өкілетті кәсіподақ тарабынан, еңбек
инспектор тарабынан, жұмысшы - шаруа өкілдері тарабынан және техникалық
инспекция тарабынан айыптауға жол берілген. Жәбірленушімен және олардың
заңды өкілдеріне жеке айыптау ісі бойынша (шағын топ бойынша) айыптауды
қолдауға құқық берілген (8-54 баптар).
Жәбірленушінің өкілдері - қорғаушылар коллегиясының өкілдері,
жәбірленушінің жақын туыстары немесе оның заңды өкілдері, сондай-ақ
өкілетті кәсіподақ, еңбек инспекторы, жұмысшы - шаруа инспекциясының
өкілдері болып табылады (55-бабы)
Жәбірленушінің арызы қылмыстық процесті қозғауға негіз болады (96-
бап). Қылмыстық істі қозғаудан бас тартылған жағдайда жәбірленуші тиісті
сотқа шағымдануға құқығы бар (100-бап).
Алдын ала тергеу сатысында жәбірленушіге куәлар жауабы және сарапшы
туралы мәліметті қозғауға және өзгеде дәлелдемелерді жинауға құқық берілген
(114-бап); 117-бап бойынша, оқиға болған жерді қарау, жауап алу және өзге
де тергеу әрекеттерін жүзеге асыру және куәлар мен сарапшыға сұрақтар қоюда
қатысуға құқықтары бар; тергеушіге атвод келтіру және оның әрекетіне
шағымдануына болады (125,126-баптар).
Қылмыстық зиян және шығын шеккен жәбірленуші, қылмыстық іспен қатар
қарастырылуы тиіс азаматтық талапты келтіруге құқылы (14-бабы). Тергеуші
және сот жәбірленушіге оның азаматтық талапты келтіру құқығын түсіндіруі
тиіс (122,280-баптар). Азаматтық талапты жәбірленуші істі тергеу процесінде
беруі тиіс, сонымен қатар сот сатысында да, бірақ соттық тергеу басталғанға
дейін беруі тиіс. Азаматтық талап қойылған жағдайда жәбірленуші процестің
тарабы ретінде есептелінеді (23-бабы, 6-тарау), жәбірленуші азаматтық
талапты қамтамасыз ету үшін шара қолданылуын талап етуге және соттың
талқылауға қатысуға құқылы. Бірақ-та, сот отырысынан жәбірленуші келмеген
жағдайда, азаматтық талап қарастырылуға жатпайды (278-бап).
Жәбірленушінің жауабы куәлардың жауабының бір түрі болып саналады.
Істе жәбірленушінің азаматтық талапкер немесе азаматтық айыптаушы ретінде
қатысуы, одан куә ретінде жауап алу мүмкіндігін жоймайды. 1922 жылы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің негізгі ережелері, яғни қылмыстық сотта іс
жүргізуге жәбірленушінің қатысуына байланысты ережелер РСФСР-дің 1923 жылғы
редакциядағы Қылмыстық іс жүргізу кодексінде сақталған.
Жеке айыптау ісі бойынша, сондай-ақ жәбірленуші азаматтық талап
қойған жағдайда, қылмыстық-процессуалдық қызметтің белсенді қатысушы болып
есептелінеді.
1923 ж. РСФСР қылмыстық іс жүргізу кодексі бойынша жеке айыптау
ісіне қасақана жеңіл дене жарақатын келтіру, жала жабу, қорлау бойынша
істер жатқызылған. Осы істер тек жәбірленушінің шағымы бойынша ғана
қозғалады және жәбірленуші үкім заңды күшіне енгенге дейін айыпталушымен
келісімге келген жағдайда іс тоқтатылуға жататын болған.
Жәбірленушімен қозғалған істе прокурор жария мүддені қорғау
мақсатында қатысады. Бұл жағдайда айыптау құқығы тек прокурорға ғана
тиесілі болады және іс тараптардың келісімге келуімен тоқтатылуға жатпайды
(10-бап). Жеке-жария айыптау істеруне кодексте зорлау, авторлық және
өнертапқыштық құқықтары бұзылғаны, бөтен тауарлық белгілерді өз еркімен
пайдаланғаны туралы істері жатқызылған. Осы аталған істер тек
жәбірленушінің шағымымен ғана қозғалады, ал, істі әрі қарай жүргізу жалпы
тәртіппен жүргізіледі (11-бап).
Айта кеткен жөн, 1923 ж РСФСР-дің ҚІЖК-де жәбірленушінің қарауға
қатысуға, тергеу әрекеттеріне өзге де тергеу әрекеттеріне қатысу және
куәлар мен сарапшыға сұрақ беру құқығын қамтитын нормалар көзделмеген.
1923 ж РСФСР ҚІЖК-і 1961 жылдың 1 қаңтарына дейін әрекет етті, жаңа
қылмыстық іс жүргізу кодексі заңды күшіне енгенге дейін. Осы кезеңдері
жәбірленушінің қылмыстық сот өндірісіне қатысуына қатысты кодекс ережелері
мәнді өзгеріске ұшыраған жоқ .
Жәбірленушінің процессуалдық жағдайы туралы мәселелер заңи
әдебиеттерде талқылау пәні ретінде қызмет етті. Баспа сөз беттерінде
қылмыстық сот өндірісіндегі жәбірленушінің рөлі туралы әртүрлі көзқарастар
жарияланған және заңның тиісті нормаларын жетілдіру туралы ұсыныстар
енгізілген.
1927-1928 жылдары заңи журналдарында жеке айыптау істерін қарау
тәртібі туралы пікір таластар көзделген РСФСР-дің қылмыстық іс жүргізу
кодексінің ісін бірінші жобасында жеке айыптау ісін ымырашылық талқылау
органына беру мәселесі көтерілген, ол орган құрғалы жергілікті кәсіподақ
комитеті және кеңестің атқарушы комитетінен құралатын болған.
Кез келген жеке айыптау істері прокуратура және ымырашылық талқылау
органының қарастыруы бойынша сотқа берілуі мүмкін. Прокурорға істе
жәбірленушінің шағымынсыз-ақ қозғау құқығы беріледі, істі жүргізу жария
айыптау тәртібімен жүргізілетін болған. Ымырашылық талқылау органы
құрылмаған жағдайда, жеке айыптау ісі сотта қарауға жатқызылады.
РСФСР-дің Қылмыстық іс жүргізу кодексінің екінші жобасында жеке
айыптау тәртібімен қозғалатын іс-әрекеттердің тізімі кеңейтілген, заңда
көрсетілгендермен қоса, өзіндік билік етушілік, тезникалық құралдарды
қолданбай және өзге тұлғалармен келісімге келмей ұрлау, құралдарды иелену
және ысырап ету қылмыстыларды да енгізеді. Жобаға жәбірленушінің шағымы
болмаған жағдайда жеке айыптау істерін тоқтауға әкеп соқтыртатын мән-
жайлары, сондай-ақ, тергеушінің, прокурордың және судьяның жәбірленуші
шағымсыз жеке айыптау істерін мәселелері енгізілмеген.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің жобасын қосалқылауда көптеген
юристтер және айыптау істерінің көпшілік бөлігін ерекше конфликттілік
комиссия қарауына беру туралы ұсынысты қолдаған. Ал, кейбір авторлар жеке
айыптау істерін соттың қарауынан алып тастауға қарсы болған. Сотта жеке
айыптау істерін қарау рәсімін жеңілдету ұсыныстарынада қарсылық
білдірілген.
Айта кетсек, 1927-1928 ж. РСФСР-ң қылмыстық іс жүргізу кодексінің
жобасы қабылданылмаса да, жобаның кейбір ережелері келесі заңды жасауда
әсерін тигізеді. 1928 ж. 27 тамыздағы “Фабрикалық-заводтық
кәсіпорындардағы, мемлекет және қоғамдық мекемелердегі серіктестік соттар
туралы” РСФСР-дің ОАК-ң қаулысында жәбірленуші және айыпталушы бір
мекеменің немесе кәсіпорынның жұмысшы мен қызыметкері болып табылса, жала
жабу және қорлау туралы істерді жалпы тәртіптік қараудан серіктестік соттың
қарауына беру туралы көзделген. Іс жәбірленуші шағымы бойынша да және
жұмысшы және қызыметкер тобының арызы бойынша да қозғалуға жатады.РСФСР-дің
ОАК-нің “тәжірбиелі-көрсеткіштік округта әділет органдырының құқықтары мен
міндеттерінің қарау бойынша тәжірбие жүргізу туралы” 1929 жылы 26 тамыздағы
қауылысымен2. серіктесттік соттардың өкілеттігі кеңейтілген. Олардың
қарастыруына жала жабуымен және қорлау туралы істермен қоса, 15 рубль
соммасындағы материалдар мен өндіріс құралдарын ұрлау, ұсақ азаматтық
даулар, соққы келтіру туралы істерде жатқызылды. Сонымен қатар, ауылдық
жерде, тұрғын-үй серіктестігіндегі және үй тресттіндегі әрекет ететін
серіктестік және қоғамдық соттың өкілеттілігі анықталынған.
Серіктестік соттардың қызметінің ерекше белсенділігі 30 жылдардың
басында күрделінді, олар заңдылықты нығайту істерінде үлкен рөл атқарды.
Бірақ, серіктестік соттардың белсенділігі біртін-бірте түсе бастады, Ұлы
отан соғысы басталар алдында төтенше мән-жайлар туралы істерді мүлдем
қарастырудан қалды.
Жәбірленушінің процессуалдық жағдайы туралы мәселе КСРО-ның
қылмыстық іс жүргізу кодексінің жобасын жасау мен байланысты тағы ғылым
институтымен дайындалған осы жоба 1939 жылы жарияланған.
1923 ж. РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексімен салыстырғанда
жәбірленушінің процессуалдық жағдайы өзгертілмеген. Жоба бойынша,
жәбірленушімен айыпталушы ымырасымен тоқтатуға жататын кейбір жеке айыптау
істері бойынша ғана жәбірленуші айыптаушы ретінде танылады. Жәбірленуші
орынды себептермен келмеген жағдайда жеке айыптау ісі тоқтатылған.
Қылмыспен материалдық зиян келтірілген жәбірленуші зиянды өтеттіру туралы
азаматтық талап қоюға құқылы (соттық тергеу басталғанға дейін, сондай-ақ
істі жүргізуде тараптар қарслық білдірмеген жағдайда). Егер азаматтық
талапкер сотқа келмесе, сот азаматтық талапты қарастырмайды. Бірақта, егер
сотталушы социалистік меншікке қарсы қылмысты жасағаны үшін айыпталып
жатса, сот азаматтық талапкердің өкілі келмеген жағдайда азаматтық талапты
қарауға міндетті.
КСРО-ның Қылмыстық процессуалдық кодексінің жобасын талқылауда
қылмыстық процессте жәбірленушінің құқығын кеңейту туралы ұсыныстар
айтылмаған болатын. Жеке айыптау істерінің санатын кеңейту жолымен
жәбірленушінің құқығын кеңейтуді, П. Купко ұсынады.
“Жәбірленушінің процессуалдық құқықтары” атты мақаласында профессор
Н.Н. Полянский мәні бойынша, жария айыптау істері бойынша жәбірленуші
құқығын кеңейту туралы, және қылмыстық процеске “тараптардың кейбір
құқықтарын” беру туралы, сондай-ақ, жалған мәлімет істері бойынша
прокурормен қоса айыптауды қолдау құқығын енгізу туралы, ұсыныстар айтқан.
Сонымен қатар, Н.Н. Полянский, жәбірленушіге үкімге шағымдану құқығын беру
қажеттілігін ескермеген [24,13].
Соғыстан кейінгі жылдары, КСРО-ның қылмысьық іс жүргізу кодексінің
жобасын, КСРО және одақтық республикаларының қылмыстық сот өндірісі
негізінің жобасын жасауда, жәбірленушінің процессуалдық жағдайы туралы
мәселелер ерекше өзектілікке ие болған.
1954 жылдан бастап, заңи журналдардың беттерінде жаңа қылмыстық
процессуалдық заңдардың жобасындағы жәбірленушінің процеске қатысуына
қатысты ережелер кеңінен талқыланылды.
Профессор Д.С. Каревтің “КСРО Қылмыстық іс жүргізу кодексінің
жобасындағы қылмыстық процесс мәселелері” атты мақалаларында, қылмыстық сот
өндірісінде жәбірленуші құқығын кеңейтуді қолдайды. Автор, барлық қылмыстық
істер бойынша жәбірленушіге тараптар құқығын өз уақытында беру керек, деп
есептейді [14,23].
Жәбірленуші құқығын кеңейту туралы мәселелер Г.Анашкиннің “РСФСР-
дің қылмыстық процессуалдық заңдарын жүйеленудің кейбір мәселелері”, Р.Д.
Рахуновтың “Кеңестік қылмыстық процсетегі жәбірленушінің құқықтары туралы”
[29,5] атты мақалаларында айтылған. Осы аталған авторлар барлық қылмыстық
істер бойынша жәбірленушінің процессуалдық құқықтарын кеңейту қажеттілігіне
қосылады.
КСРО-ның Жоғарғы Кеңесімен құрылған заңдық комиссия 1958 ж.
маусымда Қылмыстық сот өндіріс негізінің жобасын талқылауға кiрiсті. Бұл
жобада әрекеттегі заңдармен салыстырғанда жәбірленушінің процессуалдық
құқықтары кеңейтілген яғни, жәбірленушіге қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
уақытында дәлелдемелерді талап ету туралы өтініші қозғауға, прокурор,
тергеуші, анықтаушы әрекеттеріне шағымдануға, отводтар беруге, сот тергеуде
дәлелдемелерді зерттеуге қатысуға, қылмыспен зиян шеккен жағдайда азаматтық
талап қоюға құқық берілген. Тек, жәбірленуші айыптаушы немесе азаматтық
талапкер ретінде болған жағдайда, ол дәлелдемелерді беру, оны зерттеуге
қатысу және өтініш беру бойынша соттық талқылаудың өзге қатысушылармен тең
процессуалдық құқықтарды пайдаланады. Жобада алғаш рет жәбірленуші жауабы
дәлелдемелердің дерек көздері ретінде бөліп көрсетілген. Жәбірленуші
айыптаушы ретінде табылған жағдайда, кез келген негіз бойынша сот үкіміне
шағымдана алады. Егер жәбірленуші азаматтық талапкер ретінде танылса, тек
азаматтық талапқа қатынаста үкімге шағымдану құқығы беріледі.
Қылмыстық сотта іс жүргізу негізінің жобасындағы жәбірленушінің
құқықтық жағдайы туралы мәселені талқылауға М.С.Строговичтің және Д.С.
Каревтің мақалалары арналған.
Профессор М.С. Сторгович мәні бойынша жария айыптау ісіндегі
жәбірленуші құқығын кеңейтуге қарсы болған. Яғни, ол былай деген, егер
жәбірленуші құқығын кеңейтетін болсақ, онда ол процеске қатысушының барлық
құқықтарын пайдаланған болады, барлық іс бойынша айыптаушы ретінде қатысу
құқығын иелендіреді, М.С. Строговичтің пікірі бойынша, “қылмыстық процесте
толық құқықты тараппен қоса қандайда өз бір құқығы толық емес тараптың
немесе жартылай тараптың болуы мүмкін емес [33,18].
Профессор Д.С. Карев “КСР Одағы және одақтас республикалардың
қылмыстық сотта іс жүргізу негізі жобасының кейбір ескертулер” атты
мақаласында негіздің жобасында жәбірленушінің процессуалдық жағдайы туралы
мәселелер жүйелі шешілмегендігін атап көрсетеді және барлық қылмыстық іс
бойынша сот үкімімен және қаулысына шағымдану құқығын жәбірленушіге беру
туралы ұсыныстар айтқан [14,12].
1958 жылы 25 желтоқсанда КСРО-ң Жоғарғы Кеңесінің екінші Сессиясының
бесінші шақырылымында КСР Одағы және одақтас республикалардың қылмыстық
сотта іс жүргізу Негізі қабылданды. Негіздің жарияланған жобасымен
салыстырғанда, қабылданған негізде жәбірленушінің процессуалдық құқықтары
кеңейтілген, соттың үкіміне, қаулысына, шағымдану құқығы, сонымен қатар,
алдын ала тергеу аяқталғаннан кейін іс материалдарымен танысуға құқық
берілген. Негіз қабылданға дейін, жәбірленуші іс бойынша айыптаушы ретінде
және азаматтық талапкер ретінде де қатысуға құқық берілген болатын, сонымен
қатар, өзінің процессуалдық жағдайы бойынша куәға теңестірілген және осыған
орай, қылмыскерді жоюға қатысты ешқандай процессуалдық инциативаны иелене
алмаған. Айыпталушының кінәлігіне қатысты дәлелдеме беруге, дәлелдемені
зерттеуге қатысуға немесе іс бойынша өтініш беруге құқығы болмады және
тергеуге, сотқа тек жауап беру ақылы көмек бере алған.
Қылмыстан жәбірленушінің осындай жағдайы тоталитарлық мемлекеттке
ғана тән болған, жәбірленуші жағымсыз жағдайға қалдырған, қылмыскерді
әшкерлеуде жәбірленушінің көмегін пайдалануға кедергі келтірілген. Жеке
мүдде қоғамдық мүддеге айналып кетпеуі керек деген пікір орын алған, ол
егер осы жағдай орын алатын болса, артықшылық сөзсіз, соңғысына берілуі
тиіс. Осы жағдай құқық қолдану тәжірбиесінде де орын алған.
Одақтас республикалардың қылмыстық сотта іс жүргізу Негізі
қабылданғаннан кейін, республикалық қылмыстық - процессуалдық заңдарды
қарау жұмыстары жүргізіле бастаған 1959-1962 жылдары одақтас
республикалардың Жоғарғы Кеңестерге толығымен жалпы одақтық қылмыстық сотта
іс жүргізу Негізіне сай келетін, республиканың қылмыстық процессуалдық
кодекстерін қарастырды және бекітті (кейбір жергілікті ерекшеліктерді
ескере отырып).
ҚазКСР-сында 1959 ж. 23 шілдедегі ҚазКСР-ң қылмыстық-процессуалдық
кодексін бекіту туралы заң қабылданыды. Онда ҚазКСР-ң Жоғарғы Кеңесі ҚазКСР-
ң қылмыстық процессуалдық кодексін бекіту және оны әрекетке 1960 жылдың 1
қаңтарынан бастап енгізу туралы қаулы еткен. ҚазКСР-ң қылмыстық
процессуалдық кодексі толығымен Негізге сай келген, жәбірленуші Негізде
көзделген құқықтарды иеленген (ҚазКСР-ң 27-бабы). КСРО-ң Жоғарғы Кеңесінің
екінші сессиясының бесінші шақырымында. Ұлттық Кеңестің заңдық ұсыныстар
Комиссиясының төрағасы Д. Расулов қылмыстық сотта іс жүргізу Негізінің
жобасы туралы айта отырып, былай деген: “Заңдық ұсыныстар комиссиясы былай
деп шешеді, қылмыстық сотта іс жүргізудің негізгі мақсаты- соцалистік
қоғамды қорғауды қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау, еңбекші адамды қорғауды қамтамасыз ету, олардың өмірін,
денсаулығын, ар-намысын, адал еңбекпен тапқан мүліктерін қорғау”.
Осыған орай, Негіздің жобасында қылмыстан жәбір шеккен тұлғаның
құқықтары өзіне лайықты кеңейтілген. Жәбірленуші қылмыстық процестің
белсенді қатысушысы болуы тиіс. Оның процессуалдық мүмкіндігі шындықты
анықтау және сот әділдігін жүзеге асыру мүддесіне пайдалануы қажет .
1960 жылдармен 1998 жыл аралығында жәбірленуші құқығының көлемі
өзгертілген жоқ (27-бап).
1998 жылдың 1 қаңтарынан Қазахстан Республикасының қылмыстық іс
жүргізу кодексі әрекет етуге енгізілді. Жәбірленуші туралы нормалар ҚРҚІЖК-
ң 9 тарауындағы 75-бапта көзделген. Оның құқықтарының көлемі көбейтілді. 75-
бап 12 тармақтан тұрады, оның 6,7-тармағында жәбірленушінің құқықтары
жайлы айтылған, 8-тарау жәбірленушінің міндеттері туралы көзделген.
Сонымен қатар, мәнді толықтырулар болды, қылмыспен жәбірленушінің жақын,
туыстарына өлім келген жағдайда, жәбірленуші заңды тұлға болып табылған
жағдайда жәбірленушінің құқықтарын жүзеге асыру мәселелері енгізілген.
3. Қылмыстық процестегі жәбірленуші ұғымы
Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқықтарының арасындағы
ерекшелiндiретiн байланысты ескере отырып, қылмыстық іс жүргізу құқығының
жеке институттарын жасауда тек процессуалдық емес, сонымен қатар,
материалдық заңды ескеру қажет. Көпшілік жағдайда, жәбірленуші ұғымы толық
ашу үшін қылмыстық іс жүргізудің заңның нормасын ғана емес, және нақты
қылмыс құрамын талдау қажет.
Қылмыстық заңда жәбірленуші жайлы айтылғанымен, көп жағдайда, оның
ұғымының анықтамасын бермеді. Бұл ұғым Қазақстан Республикасының қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 75-бабымен анықталған. Қатысушы және қылмыстық іс
жүргізу құқығындағы қатысушының өзара тығыз байланыстылығына орай,
жәбірленуші ұғымы екі құқық саласы үшін бірегей (ортақ) болып табылады.
Бірақ жәбірленуші, қылмыстық құқықтық және қылмыстық процессуалдық ұғымы
бірегей (ортақ) болғанмен, екі себеп бойынша сай болмауы мүмкін.
Біріншіден, жәбірленуші қылмыстың ашылмауы нәтижесінде қылмыстық процеске
қатысушы бола алмайды. Екіншіден, егер тұлғаға қылмыстың нәтижесінен емес,
ақыл есі жоқ адамның әрекетінің нәтижесінде зиян алса, жәбірленуші ретінде
танылмайды. Осы аталған жағдайда, тиісті процестік фигура болғағына
қарамастан, материалдық - құқықтық мағынада жәбірленуші болмайды.
Қылмыстық құқықтағы және қылмыстық процестегі жәбірленуші ұғымы
фунциясының айырмашылығын айтқан жөн. Қылмыстық іс жүргізу құқығында
жәбірленуші ұғымы, жәбірленушіні қылмыстық процестің өзге қатысушылары
арасынан бөліп алуға, қылмыстық сотта іс жүргізудің мақсатына жету үшін
оған тиесілі құқықтармен және міндеттерін беру үшін қажет.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ы.АЛТЫНСАРИН АТЫНДАҒЫ АРҚАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі аға оқытушы
_________________ Бимендин Қ.Д
______ _____________ 2009 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ЖӘБІРЛЕНУШІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ ҚАТЫСУШЫ РЕТІНДЕ
МАМАНДЫҒЫ – 050501 ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКА НЕГІЗДЕРІ
Тарих және өнер факультетінің
ҚЭН-41 тобының студенті
________________ Ағжанов Б
Ғылыми жетекші
оқытушы ____________________ Какенова Э.Т
АРҚАЛЫҚ
2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ТАРАУ ЖӘБІРЛЕНУШІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДІҢ
ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕ
1. Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылар
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Жәбірленуші туралы заңның дамуының
қысқаша
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 18
3. Қылмыстық іс жүргізудегі жәбірленуші ұғымы ... ... ... ... ... ... .. ... .28
4. Тұлғаны жәбірленуші деп тану
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 33
2. ТАРАУ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ЖӘБІРЛЕНУШІНІҢ
ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІНІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Сотқа дейінгі іс жүргізудегі жәбірленуші
құқықтары ... ... ... ... ... ... ..42
2. Сотта істi қарау сатысындағы жәбірленуші
құқықтары ... ... ... ... ... .52
3. Қылмыстық іс жүргізудегі жәбірленушінің
міндеттері ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 70
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының
12,13-баптарына сәйкес, ҚР Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі; адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды; әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын,
қажетті қорғанысты қоса алғанда заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен
қорғауға құқылы.
Сонымен яғни, қылмыстық іс әрекетпен зиян келген кез-келген адам
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген көлемдегі құқықтар
мен бостандықтарын қорғауға, яғни тиісті мемлекеттік органдарға жүгіне
отырып, өздерінің бұзылған құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауын
талап етуге құқылы. Қылмыстық процесті жүргізетін орган тұлғаны жәбірленуші
ретінде тану туралы қаулы қабылдаған уақыттан бастап, қылмыстық іс-әрекет
арқылы құқықтары және бостандықтары бұзылған және белгілі бір көлемде зиян
келістірілген тұлға қылмыстық процестің белсенді қатысушысына айналады,
жәбірленушіге және Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 75-бабында бекітілген құқықтармен және міндеттерді иемденеді.
Ғылыми жаңалығы. Жәбірленушінің құқықтарымен және міндеттерінің
мазмұнын оның қылмыстық процестегі процессуалдық жағдайы (мәртебесі)
анықтайды. Барлық кезеңдерде тұлғаның қылмыстық процесте жәбірленуші
ретінде қалыптасқаннан бері, оның процессуалдық жағдайы әртүрлі болған.
Негізінен жәбірленушінің процессуалдық жағдайы елдің экономикалық даму
деңгейімен, елдің мемлекеттік саяси режимімен, мемлекеттің нысандарымен
және т.б. факторлармен анықталған. Мемлекетте демократиялық режимнің
қалыптаса бастауын бастап жәбірленушінің процессуалдық жағдайының көлемі
кеңейтілді, ол қылмыстық процестің поссивті қатысушысынан белсенді
қатысушысына айналады деуге болады.
Практикалық маңыздылығы. Қылмыстық құқық ғылымы мен айналысатын
шетелдік, ресейлік және қазақстандық құқықтанушы ғалымдардың еңбектері
негізге алынып, ғалым заңгерлердің мәліметтері арқылы тұжырымдалған
ерекшеліктер мен қылмыстық процестегі жәбірленушінің процессуальдық
жағдайын айқындайды. Жәбірленушінің процессуалдық жағдайын зерттеумен
көптеген ғылым-процессуалистер айналысқан. Жәбірленушінің жағдайын жақсарту
тарапында немесе оның құқықтарын шектеу тарапында әртүрлі пікірлер мен
ұсыныстар айтылған. Бірақта, біздің көзқарасымыз бойынша, қылмыстық
процестегі жәбірленушінің құқықтарын мәнді кеңейту, қылмыстық процестің
міндетін орындауда және жәбірленушінің мүддесін қамтамасыз етуде тиімділігі
зор деуге болады.
Біздің әрқашанда қылмыстық іс-әрекетпен зиян келтірілген немесе зиян
шеккен тұлғаның жағдайы, оның бұзылған құқықтарын қорғау тәсілдері, оның
құқықтары мен міндеттерінің көлемі, оның бұзылған құқықтарын қорғау
процессі (яғни, соттық қорғау процессі) қызығушылық тудырады.
Кешенді түрде әрекеттегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу заңдарын, ССР Одағының бүрынғы қылмыстық іс жүргізу заңдарын және
ғалым-процессуалистттердің еңбектерін зерделей отырып, қылмыстық процеске
қатысушысы ретінде жәбірленушінің процессуалдық жағдайы теориялық және
тәжірибелік тұрғыда зерттелінді.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты әрекеттегі
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу заңдарын, ССР Одағының
бүрынғы қылмыстық іс жүргізу заңдарын және сонымен бірге, доктринаны
зерттей және талдай отырып, қылмыстық процеске қатысушысы ретінде
жәбірленушінің процессуалдық жағдайын анықтау және осының негізінде оны
жетілдіру бойынша тиісті ұсыныстар жасау.
Осы аталған мақсатқа жету үшін, төмендегі міндеттерді шешу қажет:
- қылмыстық процеске қатысушылардың түсінігін анықтау;
- тарихи тұрғыда жәбірленуші ұғымына қатысты мәселерді зерттеу;
- жәбірленушіге қатысты өзекті мәселелерді көтере отырып, қылмыстық
процестегі жәбірленуші ұғымына қатысты анықтамаларды талдау;
- қылмыстық процесс субъектілерінің ішіндегі жәбірленушінің орнын анықтау;
- тұлғаны жәбірленуші ретінде тану негіздері мен тәртібіне анықтау;
- қылмыстық процестегі жәбірленушінің процессуальдық жағдайын айқындайтын
құқықтары мен міндеттерін талдау.
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісі қылмыстық құқық
саласында жәбірленушіге қатысты нормативтік құқықтық актілер арқылы
баяндалатын құқықтық қатынастардың салалары болып табылады.
Теориялық базасы. Ғылыми жұмысты жазуда қылмыстық іс жүргізу
құқығының осы маңызды мәселері бойынша қылмыстық құқық ғылымы мен
айналысатын төмендегі шетелдік, ресейлік және қазақстандық құқықтанушы
ғалымдардың еңбектері негізге алынды: М.С.Строговия, Н.Н.Полянский,
И.Д.Чельцев, В.Е.Чугунов, М.А.Рахунов, П.С.Эльнинов, В.И.Каминская, В.П.
Резепов, Б.А.Галкин, У.М.Каз, В.д. Арсенов, А.В.Дулов, Э.С.Зеликсон,
С.А.Шейфер, Г.Ф.Горский, Р.Х.Якупов, К.Ф. Гуценко, П.А.Лупинская,
Б.А.Викторов және т.б. өз еңбектерінде қарастырған.
Жұмыстың құқықтық – нормативтік негізін Қазақстан Республикасының
30.08.1995 жылғы Конституциясы (өзгертулер мен толықтыруларды қоса),
Қазақстан Республикасының 01.01.1998 жылғы Қылмыстық іс жүргізу кодексі
(өзгертулер мен толықтыруларды қоса), Қазақстан Республикасының 01.01.1997
жылғы Қылмыстық кодексі (өзгертулер мен толықтыруларды қоса), 25.12.1958
жылғы ССР Одағы және одақтас республикалардың қылмыстық сот ісін жүргізу
Негізі, 22.07.1959 жылғы ҚазССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың мақсатымен міндеттері
оның құрылымын айқындайды. Сонымен, жұмыс екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТАРАУ ЖӘБІРЛЕНУШІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ҚАТЫСУШЫСЫ РЕТІНДЕ
1. Қылмыстық процеске қатысушылар түсінігі
Қылмыстық процеске қатысушылары туралы мәселелерді зерттеуде
қылмыстық іс жүргізу құқығының теориясында үлкен көңіл бөлінген. Қылмыстық
іс жүргізу құқығының осы маңызды мәселеріне М.С.Строговия, Н.Н.Полянский,
И.Д.Чельцев, В.Е.Чугунов, М.А.Рахунов, П.С.Эльнинов, В.И.Каминская, В.П.
Резепов, Б.А.Галкин, У.М.Каз, В.д. Арсенов, А.В.Дулов, Э.С.Зеликсон,
С.А.Шейфер, Г.Ф.Горский, Р.Х.Якупов, К.Ф. Гуценко, П.А.Лупинская,
Б.А.Викторов және т.б. өз еңбектерінде қарастырған.
Әдебиеттерді қарастыра отырып, қылмыстық процесс қарастырушыларының
түсінігі туралы мәселелерге қатысты процессуалистер арасында бірегей пікір
жоқтың қасы. Әрбір автор “қылмыстық процеске қатысушылар” түсінігіне
әртүрлі анықтама берген. Әрбір автор “қылмыстық процеске қатысушы” ұғымының
негіздерін әр қирынан анықтайды. Біреулері, іске тікелей қатысты (мүдделі)
болуын негіздейді; ал өзгелері, “процеске қатысушы” ұғымының анықтамасын
олардың тергеу және сот органдарының қызметіне қатысуымен негіздесе;
үшіншілері, бұл институттың құқықтық табиғатын мүлделі түсіндірмейді,
қылмыстық процеске қатысушылар ретінде заңмен қатысушылар деп танылған
қылмыстық процессуалдық қызметтің субъектілерін есептейді; төртіншілері,
субъектінің қылмыстық дәлелдеу процесіне қатысуымен байланыстырады;
бесіншілері, субъектінің процессуалдық функцияларды жүзеге асыруға қатысуын
ескереді, соңында, алтыншылары мемлекетпен және қоғаммен жүктелген
міндеттер сипаты бойынша және биліктік өкілеттілікті жүзеге асыруы бойынша
ажыратылады. Автор қай пікірді қолдайтыны, процеске қатысушылар тізімімен
және сотта іс жүргізуге қатысушылар тобын топтастырумен байланысты.
П.М. Давыдовтың пікірінше, қылмыстық процестің қатысушысы, біріншіден,
заң бойынша істі қозғау, қылмысты ашу және іс бойынша барлық мәселелерді
шешу міндеттері жүктелген мемлекеттік органдар (сот, прокурор, тергеу және
анықтама органдары), екіншіден, істі жүргізудегі мүдделі тұлғалар
айыпталушы, қорғаушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер
және олардың өкілдері болып табылады.
Қалған өзге де тұлғалар (куәгерлер, сарапшы, куәлар, аудармашылар және
т.б.) қылмыстық процестің қатысушылары болып табылмайды, өйткені, процесте
өз құқықтарын білдірмейді, өз мүдделерін қорғамайды, ал тек сот-тергеу
органдарына олардың міндеттерін орандауына көмектеседі [8,45]
М.А.Чельцов қылмыстық процеске қатысушылар ретінде тек айыпкерді
сезіктіні, қорғаушыны, жәбірленушіні, азаматтық талапкерді және азаматтық
жауапкерді атап көрсетеді. Ал, автор сот, прокурор, алдын-ала тергеу және
анықтама органдарын қылмыстық процестің қатысушылар қатарына жатқызбайды,
оларды “процесті жүргізетін билік органдары” деп атап көрсеткен [37,87].
Ал, көпшілік процессуалистер осы немесе өзге субъектіні қылмыстық
процессуалдық қызметтің және қылмыстық процестің қатысушыларының қатарына
жатқызу негізі ретінде субъектінің қылмыстық істі қозғау, тергеу және
соттық қарастыру қызметтеріне қатысуы деп санайды.
“Қылмыстық процестің қатысушысы” деген ұғым М.С. Строгвичтің, И.Д.
Перлованың және Р.Д. Рахуновтың еңбектерінде нақты және түсінікті анықтама
берілген.
М.С. Строгович төмендегідей қорытындыға келген: қылмыстық процестің
қатысушылары қатарына:
1) қылмыстық процессуалдық қызметті орындайтын (істі шешу, қылмыстық
тергеу және қорғау) қылмыстық процессуалдық қызмет субъектілері сот,
прокурор, тергеу және анықтама органдары, айыпталушы, қорғаушы және
жәбірленуші;
2) сот өндірісінде тұрақты мәртебені иемденбейтін, қылмыстық
процессуалдық қызметті жүзеге асырмайтын, ал қылмыстық процесте жеке
процессуалдық іс-әрекетті жүзеге асыратын, белгілі бір міндеттердің
орындайтын, белгілі бір құқықтарды иемденетін өзге де тұлғалар куәгер,
сарапшы, куә, аудармашы. Олардың қатысуы эпизодтық сипатқа ие болады,
олардың әрекеті дәлелдеу құралы ретінде, (тергеуші, сарапшы), немесе
дәлелдемені тіркеу құралы ретінде (куәгер), немесе қылмыстық-процессуалдық
қызметтің субъектілері арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде (аудармашы)
қызмет етеді [33,68].
Сонымен, М.С. Строгович қылмыстық процеске қатысушыларының
анықтамасының нышандарын көрсетіп ғана қоймай, сондай-ақ, қылмыстық процесс
қатысушыларымен және қылмыстық процессуалдық қызмет субъектілері арасындағы
айырмашылықты нақты көрсетіп береді. Қарап тұрсақ, процеске қатысушылар
шегінде қылмыстық-процессуалдық қызмет субъектілерінің шегінен көлемді,
өйткені, қылмыстық-процессуалдық қызмет субъектілері қылмыстық-
процессуалдық функцияның үшеуінің бірін жүзеге асырады (қылмыстық ізге
түсу, қорғау немесе істі шешу).
Ал, И.Д. Перлов өзге көзқарасты қолдайды. Автордың пікірі бойынша,
қылмыстық-процессуалдық қызметке қатысушы ұғымымен қоса, процеске қатысушы
ұғымымен қоса, процеске қатысушы ұғымының белгілері болып табылады:
1) өз талаптарын білдіру үшін немесе өз мүдделерін қорғау үшін
құқықтарының болуы;
2) белгілі бір міндеттерінің болуы;
3) белгілі бір қылмыстық-процессуалдық функцияларды орындау. Қылмыстық
процеске қатысушы ұғымының осындай анықтамасы толық және дұрыс болып
табылады, себебі ол оның барлық жақтарын қамтиды [8,142].
И.Д. Перловтың топтастыруы бойынша барлық қылмыстық процеске
қатысушыларды үш топқа бөледі:
1) қылмыстылықпен күресетін мемлекеттік органдар: сот, прокурор,
тергеу және анықтау органдары;
2) процеске қатысатын азаматтар: айыпталушы, сезікті, қорғаушы,
жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куәлар, сарпшы,
аудармашы және куәгер;
3) қоғамдық ұйымдар өкілдері: жеке айыпталушы, қорғаушы.
Қылмыстық сот өндірісінің қатысушысы туралы мәселе Р.Д. Рахуновтың
еңбегінде жеке және дара зерттелінген [29,32].
Автор, процеске қатысушыларды олардың жұмыстарына қарай, яғни олардың
қылмыстық процессуалдық функцияны орындауларына қарай, үш топқа бөліп
көрсетеді: Бірінші топты мемлекеттік органдар құрайды:
1) анықтау жүргізетін тұлға;
2) тергеуші;
3) прокурор;
4) судья және сот;
Eкінші топқа мына тұлғалар:
1) сезікті;
2) айыпталушы;
3) айыптаушы;
4) қоғамдық айыптаушы;
5) қорғаушы;
6) қоғамдық қорғаушы;
7) жәбірленуші;
8) азаматтық талапкер;
9) азаматтық жауапкер;
10) жәбірленуші, азаматтық талапкер және азаматтық жауапкердің
өкілдері; үшінші топқа процессуалдық әрекеттері дәлелдеу құрамы ретінде
қызмет ететін қатысушылар:
1) куә;
2) сарапшы;
3) мекеме және өзге де ұйымдар.
Ал, сот отырысынан хатшысы, куәгерді, аудармашыны автор процеске
қатысушылардың төртінші тобына жатқызады. Осы мәселеде З.Л. Джексеневпен
және Э.С. Зеликсонның көзқарастарын дұрыс деуге болады. Кең мағынада,
авторлар Процесс қатысушылары қатарына “қылмыстық сот өндірісіне қатысатын
органдарды, лауазымды тұлғаларды және азаматтарды жатқызады” [9,5].
Авторлардың осы жоғарыда аталған тәсілдерін дұрыс деуге толық болады,
себебі ең бастысы зерттеуде қылмыстық-процессуалдық қызмет субъектілерінің
қатысуы болып табылады, ал жеке мүдде немесе істі тергеу және соттың қарау
нәтижесіне мүдделі болу емес.
Б.А. Викторов қылмыстық процеске қатысушылар белгілеріне мыналарды
жатқызады:
- Қылмыстық-процессуалдық нормалармен көзделген істерге қатысу;
- Белгілі бір процессуалдық құқықтар мен міндеттердің субъектісі болып
табылады;
- Өз құқықтары мен міндеттеріне сәйкес қылмыстық сот өндірісінде әрекет
ету;
- Процессуалдық құқықтық қатынасқа түсушілер. Қылмыстық процеске
қатысушылар дегеніміз;
- Қылмыстық сот өндірісін жүзеге асыратын мемлекеттік органдар (сот,
прокурор, тергеуші, тергеу бөлімінің басшысы, анықтау органы, анықтау
органының басшысы, анықтаушы). Бұл қатысушылар қылмыстық істі қозғайды және
оның ары қарай қозғалысын анықтайды, тергеу жүргізеді және істі сот
қарайды, тиісті шешімін қабылдайды. Заңға сәйкес, олар сот өндірісіне
процестің өзге де қатысушыларын қатыстырады немесе қатысуына жол береді.
- Қоғамдық айыптаушы, қоғамдық қорғаушы;
- Өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен
мүдделерді қорғайтын тұлғалар: сезікті, қорғаушы, айыпталушы, жәбірленуші,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері. Олар
процессуалдық құқықтар мен міндеттерді қылмыстық сот өндірісін. Мемлекеттік
органдармен қылмыстық процеске тартылған кезеңнен бастап иемденеді;
- Өзге де қатысушылар: куәлар, сарапшы, шаман, аудармашы, куәгер және тағы
басқа. Осы аталған тұлғалар белгілі бір процесуалдық құқықтар мен
міндеттерді иемденеді және жеке процесуалдық әрекеттерді жүзеге асырады,
бірақ қылмыстық істе өз алдына мүддені иелене алмайды [5,64].
Қылмыстық процес ғылымында “қылмыстық процес субъектісі” және
“қылмыстық процеске қатысушысы” деген ұғымдар жиі қолданылады. Біріншісі
туралы П.А. Лупинская былай түсіндіреді, белгілі бір құқықтар мен
міндеттерді иемденетіндер ретінде процеске қатысатын мемлекеттік органдары,
лауазымды тұлға, азамат, заңды тұлға. Олардың іске қатысудағы рөлі,
тағайындалуы және мақсаты әртүрлі, яғни процесс субъектілерін топқа бөлуге
мүмкіндік береді.
Олардың біріне мемлекет органдары және лауазымды тұлғалар кіреді
сот (судья), прокурор, тергеуші, тергеу органының бастығы, анықтау органы
және анықтаушысы, олар іс бойынша өндірісті жүзеге асырады, істе шешуші рөл
атқарады және істің дұрыс шешілуіне жауап береді. Тек, солар ғана тұлғаға
қатысты процессуалдық мәжбірлеу шарасын қолдауға және іс бойынша өндірістің
басталғандығы туралы шешім шығаруға, істі өз бағытында және мәні бойынша
шешуге құқылы. Олардың әр қайсысы өз құзіреттілігі шегінде ғана әрекет
етеді, процесте өзінің арнайы міндетін орындайды және бұл үшін ерекше
процессуалдық құралды қолданады.
Қылмыстық процеске қатысушылардың келесі тобын - сезікті,
айыпталушы, олардың қорғаушылары, жәбірленуші, азаматтық талапкер,
азаматтық жауапкер және олардың өкілдері құрайды:
а) істе заңмен қорғалатын өз құқықтары мен мүдделерін білдіреді немесе
өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді қорғайды;
б) процеске белсенді қатысуына мүмкіндік беретін көптеген процессуалдық
құқықтарды иеленеді және істің қозғалысына тигізетін әсері болады;
в) іске қатысуға жол беру немесе тартылуы үшін мемлекетік органның ерекше
актісі қажет. Мысалы, істе адвокат - қорғаушының қатысуы үшін заң кеңесімен
берілген ордердің болуы жеткілікті. Осы жоғарыда айтылған белгілер
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 9 тарауында “Өз
құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді
қорғап процеске қатысушылар” деп аталатын субъектілерге тән, оларды
“процеске қатысушы” деп атауға болмайды, яғни қылмыстық сот өндірісінің
өзге субъектілерімен біріктіруге болмайды. Процесс субъектісі және процесс
қатысушысы ұғымдар өзара түрі деген мағынаны білдіреді. Процестің әрбір
қатысушы оның субъектісі болып табылады, ал, бірақта, процестің әрбір
субъектісі оның қатысушысы болып есептелінбейді.
Р.Х. Якупов қылмыстық процесс субъектілерін қылмыстық-процессуалдық
өкілетті қатынастағы алатын орны және рөлі бойынша оларды екі үлкен топқа
бөліп көрсетеді:
1) мемлекеттік биліктік құзыреттілікті иемденетін субъектілер
(процессуалдық органдар);
2) қылмыстық-процессуалдық қызметке қатысу үшін тартылған немесе қатысуға
жол берілген субъектілер (процеске қатысушылар). Субъектілердің бірінші
тобына мемлекеттік органдармен және лауазымды тұлғаларды жатқызады, ал
субъектілердің екінші тобына қылмыстық-процессуалдық қатынаста бағынушы
тарап болып табылатын тұлғаларды жатқызады. Олардың барлығына тән белгілер
олар қылмыстық іс жүргізуге тек мемлекеттік биліктілік құзіреттілікті
иемденетін бірінші топтың субъектілерінің шешімі бойынша қатыстырылады
немесе қатысушыларына жол беріледі. Екінші топ субъектілері өздерінің
құрамы бойынша біртектес бола алмайды. Екінші топтың субъектілері өзара
төрт топқа бөлінеді:
а) құқықтық мүддесі бар тұлғалар;
б) өзінің мүддесі бар, яғни өзге тұлғалардың заңды мүддесін қорғайтын
немесе білдірeтін тұлғалар;
в) қоғамдық мүддені білдіретін және қорғайтын тұлғалар;
г) мемлекеттік және өзге де заңды мүдделерді қорғауға септігін тигізетін
тұлғалар. А) тобына: сезікті, айыпталушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер
және азаматтық жауапкер жатады; Б) тобына: сезіктінің қорғаушысы,
айыпталушының қорғаушысы, айыпталушының заңды өкілі, жәбірленушінің
өкілдері, азаматтық талапкер және азаматтық жауапкердің өкілдері жатады; В)
тобына - қоғамдық айыпталушыны, қоғамдық қорғаушыны және кәмелет жасына
толмағандар ісі бойынша өндірістегі қоғамдық мүдделерді білдіретін өкілдер
жатады; Г) тобына процессуалдық органдарға қылмыстық сот өндірісін жүзеге
асыруына ықпал ететін (көмектесетін) тұлғалар [40,74].
В.А. Стремовскийдің пiкiрі бойынша қылмыстық процестің қатысушысы
қылмыстық-процессуалдық қызметтің субъекті ретінде танылуы үшін, төмендегі
белгілері болуы тиіс:
- Қылмыстық сот өндірісі кезеңінің алдында тұратын барлық немесе кейбір
міндеттерді орындау бойынша практикалық қызметті жүзеге асырады;
- Бір немесе бірнеше қылмыстық - процесуалдық функцияларды жүзеге асыруға
қатысады;
- Белгілі бір міндеттерді немесе жеке процессуалдық әрекеттерді орындайды,
сонымен қатар өз талаптарын білдіру үшін немесе өзінің заңдық мүдделерін
қорғау үшін тиісті құқықтарды пайдаланады;
- Дәлелдеу құралы ретінде, дәлелдемелерді бекіту құралы ретінде немесе
процестің осы сатысындағы өзге қатысушылары ретінде қызмет етеді.
Алдын-ала тергеудің қатысушысы ретінде тану үшін жоғарыда айтылған
белгілердің (осы белгілердің жиынтығы) болуы міндетті емес тек біреуінің
болуы жеткілікті.
Сонымен, В.А. Стремовский барлық қылмыстық процеске қатысушыларды үш
топқа бөледі: Бірінші топ - алдын ала тергеуді жүргізетін және заңдылықты
қадағалауды жүзеге асыратын, билік өкілдері. Екінші топ - азаматтар және
заңды тұлға өкілдері (алдын ала тергеу өндірісіне қатысантындар). Үшінші
топ - қылмысты ашуға, қылмыскерді іздестіруге және қылмыс ізіне түсуге
көмек көрсететін қоғамдық өкілдер [34,24].
В.П. Божьеваның пікірі бойынша, процеске субъектінің қатысу
мақсатын, оның қызметінің бағытын, қылмыстық процесс міндетімен байланысты,
қылмыстық іс бойынша өндіріс нәтижесіне қатынасын ескеру қажет. Осыларды
ескере отырып, қылмыстық процестің субъектілерін төмендегідей топтарға
бөліп көрсетуге болады:
1) Сот билік органдары (сот, судья);
2) прокурор,
3) қылмыстық іс бойынша сотқа дейін іс жүргізуге жауапты мемлекеттік
органдар (тергеуші, тергеу органдарының бастығы, анықтау органы,
анықтаушы);
4) қылмыстық сот өндірісінде құқықтық мүддесі бар субъектілер (қылмыстық
процеске қатысушылар) (сезікті, айыпталушы, жәбірленуші, азаматтық
талапкер, азаматтық жауапкер);
5) қорғаушылар және өкілдер (айыпталушының, жәбірленушінің, азаматтық
талапкердің және азаматтық жауапкердің);
6) қоғамдық бірлестіктердің өкілдері;
7) дәлелдеу процесіне байланысты сот өндірісіне тартылған тұлғалар (куәлар,
сарапшылар, мамандар, куәгерлер);
8) көмекші міндетті орындайтын тұлғалар (аудармашы, сот мәжілісінің
хатшысы, пристав және өзгелер) [3,21].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-10
тарау, 2 бөліміне сәйкес, қылмыстық процесс субъектілерін негізгі төрт
топқа бөледі:
1. Сот (судья және іс бойынша төрағалық етуші) - қылмыстық іс бойынша сот
әділдігін жүзеге асыратын сот билігі органдары.
2. Қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар
мен лауазымды адамдар: прокурор, тергеу бөлімінің бастығы, тергеуші,
анықтау органы, анықтау органының бастығы, анықтаушы.
3. Өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен
процеске қатысушылар: сезікті, айыпталушы, қорғаушы, жәбірленуші, жеке
айыпталушы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, кәмелетке толмаған
айыпталушының, сезіктінің заңды өкілдері, жәбірленушінің, азаматтық
талапкердің және жеке айыптаушының өкілдері, азаматтық жауапкердің
өкілдері.
4. Қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар: куә, сарапшы, маман,
аудармашы, куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы.
Сот ісін жүргізуде тараптардың бәсекелестігіне қатысты Қазақстан
Республикасы Конституциясында тараптардың теңдігі бекітілген, яғни,
айыптаушы және қорғаушы тараптардың теңдігі жайлы сөз етілген. Бірінші
тарапқа - қылмыстық ізге түсу органдарын, сонымен қатар жәбірленуші (жеке
айыпталушыны), азаматтық талапкерді, олардың заңды өкілдерін жатқызады. Ал,
қорғаушы тарапқа сезіктіні, айыпталушыны, олардың заңды өкілдерін,
қорғаушыны, азаматтық талпкерді және оның өкілдерін жатқызады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық iс жүргізу кодексінің 7-бабының 9-
тармағында “процеске қатысушылар” - қылмыстық ізге түсуді және сотта
айыптауды қолдауды жүзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-ақ
қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде өздерінің немесе өздері білдіретін
құқықтар мен мүдделерді қорғайтын адамдар; прокурор (мемлекеттік
айыпталушы) тергеуші, анықтау органы, анықтаушы, сезікті, айыпталушы,
олардың заңды өкілдері, қорғаушы, азаматтық жауапкер, оның заңды өкілі мен
өкілі, жәбірленушіні, жеке айыпталушы, азаматтық талапкер, олардың заңды
өкілдері мен өкілдері.
Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыратын органдарға тергеуші, айыптау
органы, айыптаушы жатады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 7-бабының 12-тармағына сәйкес, айыптау тарабына - қылмыстық ізге
түсу органдары, сондай-ақ жәбірленуші (жеке айыпталушы), азаматтық
талапкер, олардың заңды өкілдері мен өкілдері. Қазақстан Республикасының
қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабының 14-тармағы бойынша, қылмыстық
ізге түсу органдары: прокурор (мемлекеттік айыпталушы) тергеуші, анықтау
органы, анықтаушы болып табылады. Бірақ, бұл тұлғалар айыптау тарабы бола
алмайды, өйткені айыптау және қорғану тарабы тек сот сатысында ғана болады.
Міне, осы жерде қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормасының қарама-қайшылығы
білінеді. Қылмыстық процестің сот сатысына қылмыстық ізге түсу органдарынан
мемлекеттік айыптаушы ретінде тек прокурор ғана қатыса алады.
Жоғарыда айтылғандар негізінде, әрбір процеске қатысушы оның
субъектісі болады, ал, бірақ әрбір процестің субъектісі оның қатысушысы
бола бермейді, - деген пікірмен толықтай келісемін. Жоғарыда айтылғандар
негізінде, қылмыстық процеске қатысушыларға тән төмендегідей белгілерді
бөліп көрсетуге болады;
1. Мемлекеттік-биліктілік құзіреттілікті иемденетін субъектілерді
қылмыстық-процессуалдық қызметке қатысуға тарту немесе қатысуға жол
беру.
2. Құқықтық мүддені иемденеді.
3.Тиісті міндеттер жүктеліне отырып, кең процессуалдық құқықтарды
иеленетіндер, олардың процеске белсенді қатысуына және істің қозғалысына,
істің шешілуіне мүмкіндік береді.
Осы белгілері тек Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 9 тарауында көзделген қылмыстық процеске қатысушыларды
тұлғаларда, яғни қылмыстық процесс субъектілерінің белгілі бір тобын
“процеске қатысушы деген атаумен бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Қорытындылай келгенде, “қылмыстық процесс субъектісі” ұғымы “қылмыстық
процеске қатысушылар” ұғымынан кеңірек және соңғы ұғымдыда қамтиды.
Айта кеткен жөн, қылмыстық процесс субъектісін топтастыруда қылмыстық
процесс субъектісінің қатысуы немесе қылмыстық дейінгі сот өндірісінің
сотқа дейінгі және сот сатысындағы қылмыстық процестің әрбір субъектінің
функцияларды жүзеге асырыуын ескерудің қажеттілігі шамалы.
Сондықтан, менің ұғынуым бойынша, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 2 бөлімінде көрсетілген қылмыстық процесс
субъектілерін топтастыру дұрыс деп ойлаймын. Сонымен, қылмыстық процеске
қатысушылар дегеніміз мемлекеттік биліктік құзіреттілікті иемденетін
субъектілердің қылмыстық-процессуалдық қыхметке қатысуы үшін тартылған
немесе қатысуы үшін жол берілген, құқықтық мүддені иемденетін, қылмыстық
процеске белсенді қатысуына, істің қозғалысына септігін тигізетін,
міндеттер жүктелген, кең процессуалдық құқықтарды иемденетін тұлғалар.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 9 тарауында
қылмыстық процеске қатысушылар тізімі көзделген. Бұл - сезікті, айыпталушы,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, кәмелетке толмаған айыпталушының,
сезіктінің заңды өкілдері, жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және жеке
айыпталушының өкілдері, азаматтың жауапкердің өкілдері.
1.2 Жәбірленуші туралы заңның дамуының қысқаша тарихы
Қылмыстық процеске қатысушы ретінде жәбірленушінің процессуалдық
жағдайын анықтау үшін, біздің еліміздің қылмыстық-процессуалдық заңдарына
сәйкес, жәбірленуші институтының дамуына тоқталуымыз қажет.
Алдымен, жәбірленуші туралы мәселе Советтік биліктің бірінші
жылдарындағы заңдық актілерінде қалай реттелгендігін қарастырамыз.
1917 жылы 24 қарашада жарияланған №1 “Сот туралы” Декретте, сол
кезеңдерде тәжірибеде орын алған жалпы азаматтық айыптауды соттағы
айыптаушылар тізімінен алып тастап, (яғни азаматтық құқықтарды иемденетін
азаматтарды), осы айыптау нысанын алдын ала тергеу сатысына енгізеді (3-
бабы). Сонымен, жәбір шеккен азаматтар және қылмыстан жәбірленгендер істі
тергеуде және сотта да айыптаушы ретінде қатысуға мүмкіндік иемденеді.
Саяси құқықтарды иеленетін барлық азаматтар тараптардың таңдауы бойынша
айыптаушы және қорғаушы ретінде қатысуына жол берілгендігін мақұлдайды.
Сол кезеңдерде тұлғалардың еркін жазбасымен құралған революцияның
трибуналда құқықтарды қорғайтындар коллегиясы революцияның құқық әділдігіне
көмек көрсетті, оларды жергілікті кеңес ұсынатын болған (7-бабы).
Бірақ-та, таптық күрес жағдайында, жұмысшылар мен шаруалардың жас
мемлекеттің қалыптасуы туралы мәселе шешілу кезінде, жалпы азаматтың
айыптау нысаны өте қауіпті қылмыстарымен күресті қамтамасыз ету үшін
жеткіліксіз болды. Осыған орай, сотта пролетариаттың топтық саясатын
жүргізуге қабілетті тұрақты айыпталушы кадрларда құру қажеттілігі
туындаған.
Сондықтан, осы аталған заңдық акті жалпы азаматтық айыптау
институтын, алып тастап және аса маңызды қылмыстық істер бойынша лауазымды
айыптауды бекіткен. Ал, тек жәбірленуші шағымы бойынша қозғалатын кейбір
істердің тізімі бойынша ғана жеке айыптау сақталынады .
1918 ж. 23 шілдедегі РСФСР-дың ХКЮ қабылдаған “жергілікті халық
соттарын ұйымдастыру және олардың іс-әрекеті туралы” Нұсқаудың 15-бабында,
қылмыстық істер бойынша өндірістің басталуы үшін азаматтардың өтініші
жеткілікті негіз болып саналатындығы көзделген. Әрине, бұл жерде ең алдымен
қылмыстан жәбірленген азаматтар туралы сөз болып отыр. Осы Нұсқаудың 32-
бабына сәйкес, сотта істі қарастыруда іс бойынша келісімге келуге мүмкіндік
болса немесе іс келісіге келу арқылы аяқталатын болса, тараптарға келісімге
келуге мүмкіндік берілген. Нұсқаудың 55-бабына сәйкес, істі кассациялық
тәртіппен қарастырғанда айыпталушы мен қоса сот отырысына жәбірленушіде
шақырылады.
Тағыда өзіндік қызығушылықты тудыратын, қылмыстық процескке
жәбірленушінің қатысуының заңдық регламентациясының бірі РСФСР СНК-ң
декретімен бекітілген 1919 жылғы “полктік соттар туралы” Ереже . Осы Ереже
бойынша, азаматтардың арызы полктік соттарда қылмыстық істерді қозғауға
негіз ретінде қызмет етті (25-бабы, “а” тармағы). Соттың қарауда айыптауда
өзге тұлғаның қатысуына қарамастан жәбірленушінің өзіне немесе айыптау
коллегиясы және қорғаушылар арқылы барлық іс бойынша айыптау құқығы
берілген (49-бабы). Ереженің 117-бабы бойынша, егер полктік сот өз қарауы
бойынша немесе тараптардың бірінің арызы бойынша, істі ашық қарастыру, яғни
келтірілген балағат жәбірленушіге ауыр жағдайға әкеп соқтыратын болса, істі
жабық түрде қарастыруға мүмкіндігі бар.
Тергеуші рөлі айыптаушы міндетін орындаумен сай келмейді деп
танылған (ал, жәбірленуші бір мезетте айыптаушы ретінде болған жағдайы
қосылмайды) (70-бабы). Жәбірленуші қылмыспен келтірілген зиянмен және
шығынды кінәлінің өтеуін туралы сотқа талап қоюға құқылы болған. Бұл
жағдайда жәбірленуші азаматтық талапкер ретінде танылған (95-бабы). Егер
жәбірленуші себепті жағдайы бойынша істі қарауға қатыса алмаса, оған
міндетті түрде үкімінің көшірмесі расписка арқылы жіберіледі және беріледі;
ал өзге жағдайда үкім көшірмесі жәбірленушінің өтініші бойынша беріледі
(114-бабы). Жәбірленуші іс бойынша азаматтық талап келтірмесе де, істі
қарау тәртібі бойынша үкімге шағымдануға құқығы бар тұлғалардың барлығына
жіберіледі (113-бабы). Кассациялық шағым түскен жағдайда, жәбірленуші қарау
тәртібі бойынша істі қарау күні туралы хабарландырылуы және шағымды
қарастыруда түсініктеме айтуға құқығы болуы тиіс (167-169 бабы).
1922 жылдың 1 шілдесінен заңдық күшіне енген РСФСР-дың Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде былай көзделген: Кеңестік қылмыстық процестегі
айыптаудың негізгі және басты нысаны - прокуратурамен жүзеге асырылатын
мемлекеттік айыптау. Іс бойынша өкілетті кәсіподақ тарабынан, еңбек
инспектор тарабынан, жұмысшы - шаруа өкілдері тарабынан және техникалық
инспекция тарабынан айыптауға жол берілген. Жәбірленушімен және олардың
заңды өкілдеріне жеке айыптау ісі бойынша (шағын топ бойынша) айыптауды
қолдауға құқық берілген (8-54 баптар).
Жәбірленушінің өкілдері - қорғаушылар коллегиясының өкілдері,
жәбірленушінің жақын туыстары немесе оның заңды өкілдері, сондай-ақ
өкілетті кәсіподақ, еңбек инспекторы, жұмысшы - шаруа инспекциясының
өкілдері болып табылады (55-бабы)
Жәбірленушінің арызы қылмыстық процесті қозғауға негіз болады (96-
бап). Қылмыстық істі қозғаудан бас тартылған жағдайда жәбірленуші тиісті
сотқа шағымдануға құқығы бар (100-бап).
Алдын ала тергеу сатысында жәбірленушіге куәлар жауабы және сарапшы
туралы мәліметті қозғауға және өзгеде дәлелдемелерді жинауға құқық берілген
(114-бап); 117-бап бойынша, оқиға болған жерді қарау, жауап алу және өзге
де тергеу әрекеттерін жүзеге асыру және куәлар мен сарапшыға сұрақтар қоюда
қатысуға құқықтары бар; тергеушіге атвод келтіру және оның әрекетіне
шағымдануына болады (125,126-баптар).
Қылмыстық зиян және шығын шеккен жәбірленуші, қылмыстық іспен қатар
қарастырылуы тиіс азаматтық талапты келтіруге құқылы (14-бабы). Тергеуші
және сот жәбірленушіге оның азаматтық талапты келтіру құқығын түсіндіруі
тиіс (122,280-баптар). Азаматтық талапты жәбірленуші істі тергеу процесінде
беруі тиіс, сонымен қатар сот сатысында да, бірақ соттық тергеу басталғанға
дейін беруі тиіс. Азаматтық талап қойылған жағдайда жәбірленуші процестің
тарабы ретінде есептелінеді (23-бабы, 6-тарау), жәбірленуші азаматтық
талапты қамтамасыз ету үшін шара қолданылуын талап етуге және соттың
талқылауға қатысуға құқылы. Бірақ-та, сот отырысынан жәбірленуші келмеген
жағдайда, азаматтық талап қарастырылуға жатпайды (278-бап).
Жәбірленушінің жауабы куәлардың жауабының бір түрі болып саналады.
Істе жәбірленушінің азаматтық талапкер немесе азаматтық айыптаушы ретінде
қатысуы, одан куә ретінде жауап алу мүмкіндігін жоймайды. 1922 жылы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің негізгі ережелері, яғни қылмыстық сотта іс
жүргізуге жәбірленушінің қатысуына байланысты ережелер РСФСР-дің 1923 жылғы
редакциядағы Қылмыстық іс жүргізу кодексінде сақталған.
Жеке айыптау ісі бойынша, сондай-ақ жәбірленуші азаматтық талап
қойған жағдайда, қылмыстық-процессуалдық қызметтің белсенді қатысушы болып
есептелінеді.
1923 ж. РСФСР қылмыстық іс жүргізу кодексі бойынша жеке айыптау
ісіне қасақана жеңіл дене жарақатын келтіру, жала жабу, қорлау бойынша
істер жатқызылған. Осы істер тек жәбірленушінің шағымы бойынша ғана
қозғалады және жәбірленуші үкім заңды күшіне енгенге дейін айыпталушымен
келісімге келген жағдайда іс тоқтатылуға жататын болған.
Жәбірленушімен қозғалған істе прокурор жария мүддені қорғау
мақсатында қатысады. Бұл жағдайда айыптау құқығы тек прокурорға ғана
тиесілі болады және іс тараптардың келісімге келуімен тоқтатылуға жатпайды
(10-бап). Жеке-жария айыптау істеруне кодексте зорлау, авторлық және
өнертапқыштық құқықтары бұзылғаны, бөтен тауарлық белгілерді өз еркімен
пайдаланғаны туралы істері жатқызылған. Осы аталған істер тек
жәбірленушінің шағымымен ғана қозғалады, ал, істі әрі қарай жүргізу жалпы
тәртіппен жүргізіледі (11-бап).
Айта кеткен жөн, 1923 ж РСФСР-дің ҚІЖК-де жәбірленушінің қарауға
қатысуға, тергеу әрекеттеріне өзге де тергеу әрекеттеріне қатысу және
куәлар мен сарапшыға сұрақ беру құқығын қамтитын нормалар көзделмеген.
1923 ж РСФСР ҚІЖК-і 1961 жылдың 1 қаңтарына дейін әрекет етті, жаңа
қылмыстық іс жүргізу кодексі заңды күшіне енгенге дейін. Осы кезеңдері
жәбірленушінің қылмыстық сот өндірісіне қатысуына қатысты кодекс ережелері
мәнді өзгеріске ұшыраған жоқ .
Жәбірленушінің процессуалдық жағдайы туралы мәселелер заңи
әдебиеттерде талқылау пәні ретінде қызмет етті. Баспа сөз беттерінде
қылмыстық сот өндірісіндегі жәбірленушінің рөлі туралы әртүрлі көзқарастар
жарияланған және заңның тиісті нормаларын жетілдіру туралы ұсыныстар
енгізілген.
1927-1928 жылдары заңи журналдарында жеке айыптау істерін қарау
тәртібі туралы пікір таластар көзделген РСФСР-дің қылмыстық іс жүргізу
кодексінің ісін бірінші жобасында жеке айыптау ісін ымырашылық талқылау
органына беру мәселесі көтерілген, ол орган құрғалы жергілікті кәсіподақ
комитеті және кеңестің атқарушы комитетінен құралатын болған.
Кез келген жеке айыптау істері прокуратура және ымырашылық талқылау
органының қарастыруы бойынша сотқа берілуі мүмкін. Прокурорға істе
жәбірленушінің шағымынсыз-ақ қозғау құқығы беріледі, істі жүргізу жария
айыптау тәртібімен жүргізілетін болған. Ымырашылық талқылау органы
құрылмаған жағдайда, жеке айыптау ісі сотта қарауға жатқызылады.
РСФСР-дің Қылмыстық іс жүргізу кодексінің екінші жобасында жеке
айыптау тәртібімен қозғалатын іс-әрекеттердің тізімі кеңейтілген, заңда
көрсетілгендермен қоса, өзіндік билік етушілік, тезникалық құралдарды
қолданбай және өзге тұлғалармен келісімге келмей ұрлау, құралдарды иелену
және ысырап ету қылмыстыларды да енгізеді. Жобаға жәбірленушінің шағымы
болмаған жағдайда жеке айыптау істерін тоқтауға әкеп соқтыртатын мән-
жайлары, сондай-ақ, тергеушінің, прокурордың және судьяның жәбірленуші
шағымсыз жеке айыптау істерін мәселелері енгізілмеген.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің жобасын қосалқылауда көптеген
юристтер және айыптау істерінің көпшілік бөлігін ерекше конфликттілік
комиссия қарауына беру туралы ұсынысты қолдаған. Ал, кейбір авторлар жеке
айыптау істерін соттың қарауынан алып тастауға қарсы болған. Сотта жеке
айыптау істерін қарау рәсімін жеңілдету ұсыныстарынада қарсылық
білдірілген.
Айта кетсек, 1927-1928 ж. РСФСР-ң қылмыстық іс жүргізу кодексінің
жобасы қабылданылмаса да, жобаның кейбір ережелері келесі заңды жасауда
әсерін тигізеді. 1928 ж. 27 тамыздағы “Фабрикалық-заводтық
кәсіпорындардағы, мемлекет және қоғамдық мекемелердегі серіктестік соттар
туралы” РСФСР-дің ОАК-ң қаулысында жәбірленуші және айыпталушы бір
мекеменің немесе кәсіпорынның жұмысшы мен қызыметкері болып табылса, жала
жабу және қорлау туралы істерді жалпы тәртіптік қараудан серіктестік соттың
қарауына беру туралы көзделген. Іс жәбірленуші шағымы бойынша да және
жұмысшы және қызыметкер тобының арызы бойынша да қозғалуға жатады.РСФСР-дің
ОАК-нің “тәжірбиелі-көрсеткіштік округта әділет органдырының құқықтары мен
міндеттерінің қарау бойынша тәжірбие жүргізу туралы” 1929 жылы 26 тамыздағы
қауылысымен2. серіктесттік соттардың өкілеттігі кеңейтілген. Олардың
қарастыруына жала жабуымен және қорлау туралы істермен қоса, 15 рубль
соммасындағы материалдар мен өндіріс құралдарын ұрлау, ұсақ азаматтық
даулар, соққы келтіру туралы істерде жатқызылды. Сонымен қатар, ауылдық
жерде, тұрғын-үй серіктестігіндегі және үй тресттіндегі әрекет ететін
серіктестік және қоғамдық соттың өкілеттілігі анықталынған.
Серіктестік соттардың қызметінің ерекше белсенділігі 30 жылдардың
басында күрделінді, олар заңдылықты нығайту істерінде үлкен рөл атқарды.
Бірақ, серіктестік соттардың белсенділігі біртін-бірте түсе бастады, Ұлы
отан соғысы басталар алдында төтенше мән-жайлар туралы істерді мүлдем
қарастырудан қалды.
Жәбірленушінің процессуалдық жағдайы туралы мәселе КСРО-ның
қылмыстық іс жүргізу кодексінің жобасын жасау мен байланысты тағы ғылым
институтымен дайындалған осы жоба 1939 жылы жарияланған.
1923 ж. РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексімен салыстырғанда
жәбірленушінің процессуалдық жағдайы өзгертілмеген. Жоба бойынша,
жәбірленушімен айыпталушы ымырасымен тоқтатуға жататын кейбір жеке айыптау
істері бойынша ғана жәбірленуші айыптаушы ретінде танылады. Жәбірленуші
орынды себептермен келмеген жағдайда жеке айыптау ісі тоқтатылған.
Қылмыспен материалдық зиян келтірілген жәбірленуші зиянды өтеттіру туралы
азаматтық талап қоюға құқылы (соттық тергеу басталғанға дейін, сондай-ақ
істі жүргізуде тараптар қарслық білдірмеген жағдайда). Егер азаматтық
талапкер сотқа келмесе, сот азаматтық талапты қарастырмайды. Бірақта, егер
сотталушы социалистік меншікке қарсы қылмысты жасағаны үшін айыпталып
жатса, сот азаматтық талапкердің өкілі келмеген жағдайда азаматтық талапты
қарауға міндетті.
КСРО-ның Қылмыстық процессуалдық кодексінің жобасын талқылауда
қылмыстық процессте жәбірленушінің құқығын кеңейту туралы ұсыныстар
айтылмаған болатын. Жеке айыптау істерінің санатын кеңейту жолымен
жәбірленушінің құқығын кеңейтуді, П. Купко ұсынады.
“Жәбірленушінің процессуалдық құқықтары” атты мақаласында профессор
Н.Н. Полянский мәні бойынша, жария айыптау істері бойынша жәбірленуші
құқығын кеңейту туралы, және қылмыстық процеске “тараптардың кейбір
құқықтарын” беру туралы, сондай-ақ, жалған мәлімет істері бойынша
прокурормен қоса айыптауды қолдау құқығын енгізу туралы, ұсыныстар айтқан.
Сонымен қатар, Н.Н. Полянский, жәбірленушіге үкімге шағымдану құқығын беру
қажеттілігін ескермеген [24,13].
Соғыстан кейінгі жылдары, КСРО-ның қылмысьық іс жүргізу кодексінің
жобасын, КСРО және одақтық республикаларының қылмыстық сот өндірісі
негізінің жобасын жасауда, жәбірленушінің процессуалдық жағдайы туралы
мәселелер ерекше өзектілікке ие болған.
1954 жылдан бастап, заңи журналдардың беттерінде жаңа қылмыстық
процессуалдық заңдардың жобасындағы жәбірленушінің процеске қатысуына
қатысты ережелер кеңінен талқыланылды.
Профессор Д.С. Каревтің “КСРО Қылмыстық іс жүргізу кодексінің
жобасындағы қылмыстық процесс мәселелері” атты мақалаларында, қылмыстық сот
өндірісінде жәбірленуші құқығын кеңейтуді қолдайды. Автор, барлық қылмыстық
істер бойынша жәбірленушіге тараптар құқығын өз уақытында беру керек, деп
есептейді [14,23].
Жәбірленуші құқығын кеңейту туралы мәселелер Г.Анашкиннің “РСФСР-
дің қылмыстық процессуалдық заңдарын жүйеленудің кейбір мәселелері”, Р.Д.
Рахуновтың “Кеңестік қылмыстық процсетегі жәбірленушінің құқықтары туралы”
[29,5] атты мақалаларында айтылған. Осы аталған авторлар барлық қылмыстық
істер бойынша жәбірленушінің процессуалдық құқықтарын кеңейту қажеттілігіне
қосылады.
КСРО-ның Жоғарғы Кеңесімен құрылған заңдық комиссия 1958 ж.
маусымда Қылмыстық сот өндіріс негізінің жобасын талқылауға кiрiсті. Бұл
жобада әрекеттегі заңдармен салыстырғанда жәбірленушінің процессуалдық
құқықтары кеңейтілген яғни, жәбірленушіге қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
уақытында дәлелдемелерді талап ету туралы өтініші қозғауға, прокурор,
тергеуші, анықтаушы әрекеттеріне шағымдануға, отводтар беруге, сот тергеуде
дәлелдемелерді зерттеуге қатысуға, қылмыспен зиян шеккен жағдайда азаматтық
талап қоюға құқық берілген. Тек, жәбірленуші айыптаушы немесе азаматтық
талапкер ретінде болған жағдайда, ол дәлелдемелерді беру, оны зерттеуге
қатысу және өтініш беру бойынша соттық талқылаудың өзге қатысушылармен тең
процессуалдық құқықтарды пайдаланады. Жобада алғаш рет жәбірленуші жауабы
дәлелдемелердің дерек көздері ретінде бөліп көрсетілген. Жәбірленуші
айыптаушы ретінде табылған жағдайда, кез келген негіз бойынша сот үкіміне
шағымдана алады. Егер жәбірленуші азаматтық талапкер ретінде танылса, тек
азаматтық талапқа қатынаста үкімге шағымдану құқығы беріледі.
Қылмыстық сотта іс жүргізу негізінің жобасындағы жәбірленушінің
құқықтық жағдайы туралы мәселені талқылауға М.С.Строговичтің және Д.С.
Каревтің мақалалары арналған.
Профессор М.С. Сторгович мәні бойынша жария айыптау ісіндегі
жәбірленуші құқығын кеңейтуге қарсы болған. Яғни, ол былай деген, егер
жәбірленуші құқығын кеңейтетін болсақ, онда ол процеске қатысушының барлық
құқықтарын пайдаланған болады, барлық іс бойынша айыптаушы ретінде қатысу
құқығын иелендіреді, М.С. Строговичтің пікірі бойынша, “қылмыстық процесте
толық құқықты тараппен қоса қандайда өз бір құқығы толық емес тараптың
немесе жартылай тараптың болуы мүмкін емес [33,18].
Профессор Д.С. Карев “КСР Одағы және одақтас республикалардың
қылмыстық сотта іс жүргізу негізі жобасының кейбір ескертулер” атты
мақаласында негіздің жобасында жәбірленушінің процессуалдық жағдайы туралы
мәселелер жүйелі шешілмегендігін атап көрсетеді және барлық қылмыстық іс
бойынша сот үкімімен және қаулысына шағымдану құқығын жәбірленушіге беру
туралы ұсыныстар айтқан [14,12].
1958 жылы 25 желтоқсанда КСРО-ң Жоғарғы Кеңесінің екінші Сессиясының
бесінші шақырылымында КСР Одағы және одақтас республикалардың қылмыстық
сотта іс жүргізу Негізі қабылданды. Негіздің жарияланған жобасымен
салыстырғанда, қабылданған негізде жәбірленушінің процессуалдық құқықтары
кеңейтілген, соттың үкіміне, қаулысына, шағымдану құқығы, сонымен қатар,
алдын ала тергеу аяқталғаннан кейін іс материалдарымен танысуға құқық
берілген. Негіз қабылданға дейін, жәбірленуші іс бойынша айыптаушы ретінде
және азаматтық талапкер ретінде де қатысуға құқық берілген болатын, сонымен
қатар, өзінің процессуалдық жағдайы бойынша куәға теңестірілген және осыған
орай, қылмыскерді жоюға қатысты ешқандай процессуалдық инциативаны иелене
алмаған. Айыпталушының кінәлігіне қатысты дәлелдеме беруге, дәлелдемені
зерттеуге қатысуға немесе іс бойынша өтініш беруге құқығы болмады және
тергеуге, сотқа тек жауап беру ақылы көмек бере алған.
Қылмыстан жәбірленушінің осындай жағдайы тоталитарлық мемлекеттке
ғана тән болған, жәбірленуші жағымсыз жағдайға қалдырған, қылмыскерді
әшкерлеуде жәбірленушінің көмегін пайдалануға кедергі келтірілген. Жеке
мүдде қоғамдық мүддеге айналып кетпеуі керек деген пікір орын алған, ол
егер осы жағдай орын алатын болса, артықшылық сөзсіз, соңғысына берілуі
тиіс. Осы жағдай құқық қолдану тәжірбиесінде де орын алған.
Одақтас республикалардың қылмыстық сотта іс жүргізу Негізі
қабылданғаннан кейін, республикалық қылмыстық - процессуалдық заңдарды
қарау жұмыстары жүргізіле бастаған 1959-1962 жылдары одақтас
республикалардың Жоғарғы Кеңестерге толығымен жалпы одақтық қылмыстық сотта
іс жүргізу Негізіне сай келетін, республиканың қылмыстық процессуалдық
кодекстерін қарастырды және бекітті (кейбір жергілікті ерекшеліктерді
ескере отырып).
ҚазКСР-сында 1959 ж. 23 шілдедегі ҚазКСР-ң қылмыстық-процессуалдық
кодексін бекіту туралы заң қабылданыды. Онда ҚазКСР-ң Жоғарғы Кеңесі ҚазКСР-
ң қылмыстық процессуалдық кодексін бекіту және оны әрекетке 1960 жылдың 1
қаңтарынан бастап енгізу туралы қаулы еткен. ҚазКСР-ң қылмыстық
процессуалдық кодексі толығымен Негізге сай келген, жәбірленуші Негізде
көзделген құқықтарды иеленген (ҚазКСР-ң 27-бабы). КСРО-ң Жоғарғы Кеңесінің
екінші сессиясының бесінші шақырымында. Ұлттық Кеңестің заңдық ұсыныстар
Комиссиясының төрағасы Д. Расулов қылмыстық сотта іс жүргізу Негізінің
жобасы туралы айта отырып, былай деген: “Заңдық ұсыныстар комиссиясы былай
деп шешеді, қылмыстық сотта іс жүргізудің негізгі мақсаты- соцалистік
қоғамды қорғауды қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау, еңбекші адамды қорғауды қамтамасыз ету, олардың өмірін,
денсаулығын, ар-намысын, адал еңбекпен тапқан мүліктерін қорғау”.
Осыған орай, Негіздің жобасында қылмыстан жәбір шеккен тұлғаның
құқықтары өзіне лайықты кеңейтілген. Жәбірленуші қылмыстық процестің
белсенді қатысушысы болуы тиіс. Оның процессуалдық мүмкіндігі шындықты
анықтау және сот әділдігін жүзеге асыру мүддесіне пайдалануы қажет .
1960 жылдармен 1998 жыл аралығында жәбірленуші құқығының көлемі
өзгертілген жоқ (27-бап).
1998 жылдың 1 қаңтарынан Қазахстан Республикасының қылмыстық іс
жүргізу кодексі әрекет етуге енгізілді. Жәбірленуші туралы нормалар ҚРҚІЖК-
ң 9 тарауындағы 75-бапта көзделген. Оның құқықтарының көлемі көбейтілді. 75-
бап 12 тармақтан тұрады, оның 6,7-тармағында жәбірленушінің құқықтары
жайлы айтылған, 8-тарау жәбірленушінің міндеттері туралы көзделген.
Сонымен қатар, мәнді толықтырулар болды, қылмыспен жәбірленушінің жақын,
туыстарына өлім келген жағдайда, жәбірленуші заңды тұлға болып табылған
жағдайда жәбірленушінің құқықтарын жүзеге асыру мәселелері енгізілген.
3. Қылмыстық процестегі жәбірленуші ұғымы
Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқықтарының арасындағы
ерекшелiндiретiн байланысты ескере отырып, қылмыстық іс жүргізу құқығының
жеке институттарын жасауда тек процессуалдық емес, сонымен қатар,
материалдық заңды ескеру қажет. Көпшілік жағдайда, жәбірленуші ұғымы толық
ашу үшін қылмыстық іс жүргізудің заңның нормасын ғана емес, және нақты
қылмыс құрамын талдау қажет.
Қылмыстық заңда жәбірленуші жайлы айтылғанымен, көп жағдайда, оның
ұғымының анықтамасын бермеді. Бұл ұғым Қазақстан Республикасының қылмыстық
іс жүргізу кодексінің 75-бабымен анықталған. Қатысушы және қылмыстық іс
жүргізу құқығындағы қатысушының өзара тығыз байланыстылығына орай,
жәбірленуші ұғымы екі құқық саласы үшін бірегей (ортақ) болып табылады.
Бірақ жәбірленуші, қылмыстық құқықтық және қылмыстық процессуалдық ұғымы
бірегей (ортақ) болғанмен, екі себеп бойынша сай болмауы мүмкін.
Біріншіден, жәбірленуші қылмыстың ашылмауы нәтижесінде қылмыстық процеске
қатысушы бола алмайды. Екіншіден, егер тұлғаға қылмыстың нәтижесінен емес,
ақыл есі жоқ адамның әрекетінің нәтижесінде зиян алса, жәбірленуші ретінде
танылмайды. Осы аталған жағдайда, тиісті процестік фигура болғағына
қарамастан, материалдық - құқықтық мағынада жәбірленуші болмайды.
Қылмыстық құқықтағы және қылмыстық процестегі жәбірленуші ұғымы
фунциясының айырмашылығын айтқан жөн. Қылмыстық іс жүргізу құқығында
жәбірленуші ұғымы, жәбірленушіні қылмыстық процестің өзге қатысушылары
арасынан бөліп алуға, қылмыстық сотта іс жүргізудің мақсатына жету үшін
оған тиесілі құқықтармен және міндеттерін беру үшін қажет.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz