Жетілген және монополия

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 3

1 БӘСЕКЕ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК 4
1.1 Бәсекенің түрлері 4
1.2 Жетілген бәсеке жағдайындағы рынок механизмінің қызметі 15

2 ЖЕТІЛГЕН БӘСЕКЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 22
2.1 Жетілген және монополия 22
2.2 Жетілген бәсекенің нормативтік талдауы 23
2.3 Жетілген бәсекелес нарығының негізгі сипаттамалары 25

3 ЖЕТІЛГЕН БӘСЕКЕЛЕС ФИРМАНЫҢ ҚАЗІРГІ НАРЫҚТАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
3.1 Жетілген бәсекелес фирманың қысқа мерзімді кезеңде пайданы мейлінше27
арттыру
3.2 Жетілген бәсекелес фирманың зиянын мейлінше азайту 27
3.3 Қысқа мерзімді кезеңде фирманың қызметін тоқтату 28
3.4 Қысқа мерзімдегі жетілген бәсекелес фирманың және жалпы саланың 29
сұраныс қисықтары
30
Қорытынды
Қолданылатын әдебиеттер тізімі 33
35

Кіріспе

Микроэкономика – экономикалық теорияның негізгі бір бөлігі болып
саналады. Микроэкономика теориясы адамдардың экономикалық іс-әрекетін
зерттеп, жалпы негізгі заңдылықтарын белгілейді. Тіршілік әрекетінің жалпы
экономикалық процестеріне қатысушылары ретінде барлық экономикалық
субъектілер екі түрлі қызметпен шұғылдануы мүмкін: бір объектіні басқа
объектіге айналдыру және оларды өз қажеттіліктеріне пайдалану. Бірінші
жағдайда, олар өндірушілер, ал екінші жағдайда тұтынушылар болып
есептеледі. Тұтынушылар мен өндірушілердің экономикалық қызметтерінің
объектісі игіліктер болып табылады. Игілікке – кез келген зат, ол
материалдық, немесе материалдық емес болады. Нарықтық экономикада олар
тауарлар мен қызметтер деп аталады. Қызметтердің түріне байланысты
игіліктер 2 түрге бөлінеді: өндірістік ресурстар және тұтынушы игіліктері.
Зерттеліп отырған экономикалық субъектінің экономикалық іс-әрекетін –
олардың белгілі бір шешім қабылдап, әрі қарай соны жүзеге асыруы деп
сипаттауға да болады.
Жетілген бәсеке нарығы – кез келген ұқсас (бір-бірін ауыстыратын)
тауарларды сататын сатушылар мен сатып алушылардың көптеген құрамынан
туады. Бірде бір сатып алушы мен сатушы жеке дара сұранысты, нарыққа
тауардың түсуін немесе оның бағасын бақылай алмайды. Сатушы бағаны
нарықтық бағадан жоғары қоюға дәрмені жетпейді. Себебі, сатып алушы өзіне
қажетті мөлшерде тауарды нарықтық бағамен еркін ала алады. Әрбір сатушы бір
ғана тауар өнімін сатады. Бұл нарыққа кіру де шығу да жеңіл.
Курстық жұмыстың мақсаты – жетілген бәсеке түсінігін анықтау. Осыған
байланысты алдыма мынадай міндеттерді қойдым:
̶ жетілген бәсеке туралы жалпы сипаттама беру;
̶ жетілген және монополия арасындағы байланысты анықтау;
̶ жетілген бәсекені нормативтік талдау жолдарын іздестіру;
̶ жетілген бәсекелес нарығының негізгі сипаттамасы мен жетілген
бәсекелес фирманың қысқа мерзімді кезеңде пайданы мейлінше
арттыру және азайту мүмкіндіктерін анықтау.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің теориялық
негізін отандық және шетелдік ғалым-экономистердің зерттеу еңбектері мен
Қазақстан Республикасының заңдары, Ел басының әр жылдағы Қазақстан халқына
Жолдаулары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және басқа да ресми
деректер пайдаланылды.
Негізгі теориялық тұжырымдарды анықтауда логикалық және тарихи
тұтастық қағидасы, жүйелік талдау мен болжау, экономикалық-статистикалық
салыстыру, экономикалық-математикалық үлгілеу, құрылымдық, әлеуметтік және
т.б. әдістер пайдаланылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 БӘСЕКЕ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Бәсекенің түрлері

Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды
нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық жарыс, шаруашылық жүргізудің
қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы мол алу үшін тауар өндірушілердің
бір-бірімен күресі. Екінші жағынан, ол нарық субъектілерінің өнімді өндіру
мен оны өткізудегі және капиталды қолдану сферасындағы ара қатынастары.
Форма жағынан бәсеке ұйымдастырудың нормалары мен ережелерінің, мемлекеттік
және жеке құрылымдардың директивалары мен іс-қимыл әдістерінің жүйесі.
Бәсекені экономикалық процесс ретінде шаруашылық жүргізуші
субъектердің белгілі әрекеттерінің жиынтығының түрі деп тануға болады. Осы
әрекеттер экономикалық цикл ретінде жинақталады. Осыған бірте-бірте жүріп
отыратын төменде аталған ұдайы өндірістік процестер жатады:
• өндіріс және еңбек ұжымдарының материалдық-заттық элементтерін
қалыптастыру;
• өндірісті ұйымдастыру, оны шикізатпен, материалдармен, жартылай
фабрикаттармен жабдықтау және өндірістік, несие-қаржылық және жобалау
мекемелерінің бір-біріне әсер етуі;
• бәсекеге төзімді өнім өндіру;
• өнімді сату. Бұл үшін оның саны анықталады, өткізілетін орны мен
уақыты белгіленеді;
• пайда есебінен инвестициялық қор жасау және оны өндірісті кеңейту
үшін пайдалану.
Өнімнің өмір сүру циклі бәсекелік күрес дәрежесіне елеулі әсер
етеді. Өнімнің өмір сүру цикліне оның шығарыла бастауынан өндірілуі
тоқтағанша жүріп отыратын мерзімі, өмірі жатады. Бұл цикл төрт фазадан
тұрады:
• жаңа өнімді игеріп, өндіріске енгізіп орналастыру. Бұл арада сату
көлемі көп емес, шығарылған өнімнің бағасы жоғары болады;
• өндірістің өсуі - өндірістің масштабы өседі, сұраныс өседі, жоғары
баға сақталады;
• кемелдену. Өндіріс көлемі ең жоғары дәрежеге жетеді, сұраныс толық
қанағаттанады, өндіріс қарқыны бәсеңдейді, бәсеке шиеленіседі, баға
төмендей бастайды;
• ескіру. Бұл фазада сұраныс төменгі шегіне жетеді, өндіру азаяды.
Бәсеке сайысы сөне бастайды. Өнімнің басым көбінің өндірілуі тоқталады,
жаңа өнім өндіру басталады.
Бәсекелік сайыста шаруашылық жүргізуші субъектер өз бәсекелесіне
мардымсыз әрекеттер қолданады. Мұндай әрекеттерді бейниетті бәсеке деп
атауға болады:
• бәсекелес туралы өтірік немесе қате мәліметтер тарату;
• тауардың сапасы туралы және оның сипаттамасы, жасау әдісі мен
жасалған орны туралы жалған ақпарат тарату;
• бәсекелестің тауарлық белгісін, оның фирмасының атын, маркировкасын
заңсыз пайдалану;
• тауардың сапасы туралы дұрыс түсінік бермейтін жарнама жасау;
• бәсекелестің тауарын жамандап көрсететін салыстырмалар қолдану;
• келісім бойынша өздері ғана білуіне тиісті салаға жататын
конфиденциялық ғылыми-техникалық өндірістік және басқадай информацияны
таратып жіберу. Аталған шартбұзушылықпен күресу Қазақстанда мемлекеттік
антимонополиялық агенттікке жүктелген.
Еркін бәсеке жеке меншікке және шаруашылықтың оңашалуына негізделеді.
Өндірушілер бір-бірімен тек нарық арқылы байланысады.
Жеке фирма өз өнімін өткізуде іс жүзінде нарықтағы айырбас жағдайларына
ешқандай әсер ете алмаса, онда осындай болмыс – бәсекелік қабілеттің ең
жоғарғы дәрежесі болып табылатын жетілген бәсеке деп аталады.
Жетілген бәсеке нарығы төменде аталған шарттардың орындалуын тілейді:
• жеке фирманың өндіріс мөлшері елеулі болмайды және ол сол фирма
сататын тауардың бағасына әсер етпейді;
• әр өндірушілер сататын тауарлар біртекті тауарлар болады;
• сатып алушылардың баға туралы информациясы толық болады. Егер біреу
өз өнімінің бағасын көтерсе, онда ол сатып алушыларынан айырылады;
• сатушылар өзара баға туралы келісім жасаспайды және әрекеттерін бір-
бірімен келіспей жеке жүргізеді;
• өндіруші фирмалардың салаға кіруі мен шығуына жол ашық болады.
Осындай сату-сатып алу шарттарының орындалуы өндірушілер мен
тұтынушылардың өзара қатынастарына еркіндік сипат береді. Жетілген бәсеке
баға белгілену механизмнің және тепе-теңдік болмысы арқылы экономикалық
жүйенің өзін-өзі реттеуінің қалыптасу шарты болып табылады. Осының
нәтижесінде жеке индивидтердің экономикалық жетістікке жетуді көздейтін
өзіндік жеке дара қимылдары бүкіл қоғамдық жетістіктерге жол ашады.
Нарықтық бәсекенің артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Артықшылықтары:
• қоғамға қажет тауарларды өндіруде ресурстарды тиімді пайдалануға
мүмкіндіктің болуы;
• тез өзгеріп отыратын өндіріс жағдайларына икемді болып, оларға тез
көмектесе алатындығы;
• тауарлардың жаңа түрлерін жасау саласына жаңа техника мен технология
енгізуге, өндірісті ұйымдастырып басқарудың жетілген әдістерін қолдануға,
ғылыми-техникалық жетістіктерді ұнамды пайдалануға жағдайлар
тудыратындығы;
• өндірушілерді көптүрлі қажеттіктерді қанағаттандыруға, тауарлар мен
қызметтердің сапасын жоғарылатуға мақсаттандыруы.
Кемшіліктері:
• ұдайы өндірілмейтін ресурстарды (ормандар, табиғи жануарлар, жер,
теңіз, мұхит қоймалары) сақтауға көмектеспейді;
• қоршаған ортаны қорғауда негативтік бағытта болады;
• ұжымдық тауарларға бағытталған тауарлар мен қызметтер (дамбалар,
жолдар, қоғамдық көлік) өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді;
• фундаментальдық ғылымның, жалпы білім беру жүйесінің, қалалық
шаруашылықтың көп элементтерінің дамуына жағдай жасамайды;
• еңбек, табыс, демалу құқықтарына кепілдік бермейді;
• әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуіне
бөгет жасайтын механизмдері жоқ.

Нарық қатынастары қашанда жұп қатынастар болады: сатушы-сатып алушы,
т.б. Осы қатынас өндіріс пен тұтынудың байланысын сипаттайтын ұсыныс пен
сұраныстың түрін алады.
Тұтынушы (сатып алушы) мен өндірушінің (сатушы) әрекеттерін екі заң
болжайды:
- сұраныс заңы: сатып алушы баға кемігенде, басқа шарттар тұрақты
болса, тауарларды көбірек алады, баға жоғарыласа – азырақ алады;
-ұсыныс заңы: басқа шарттар тұрақты болса, баға жоғарылағанда сатушы сату
үшін тауарларды көп өндіреді де оны сатуға ұсынады, баға кемігенде аз
ұсынады.
Мысал ретінде сұранысты сатуға дайындалған тауарлардың саны арқылы
және олардың бағасы арқылы көрсетейік. Бұнда сұраныстың қисық сызығы
мынадай қатаң байланысты көрсетеді: баға кеміген сайын сұраныс өсе түседі.
Нарықтық сұраныс осы тауарды осы бағамен сатып алатын барлық сатып
алушылардың жиынтық сұранысы болады.
Баға өскенде сұраныс төмендейді, ұсыныс өседі. DD-сұраныс қисығы; SS-
ұсыныс қисығы. Сұраныс қисық сызығымен ұсыныс қисық сызықтарын бетестіру
арқылы нарықтық тепе-теңдікті белгілеугe болады. Ол DD мен SS қисық
сызықтарының түйіскен Е нүктесінде болады. Е нүктесіндегі баға тепе-теңдік
баға деп аталады. Осы нүктеде сұраныс пен ұсыныс арасында нарықтық тепе-
теңдік орнайды. Баға 25 болғанда А1В1 көлемінде тапшылық пайда болады, баға
70 болғанда АВ көлемінде артықшылық туады. Осыдан қорытынды еркін бәсекеде
нарықтың механизм, бағаның ауытқуы мен ұсынылған тауарлардың көлемінің
өзгерулері арқылы сұраныс пен ұсыныс арасында сәйкестік орнатады, нарық
тепе-теңдікке жетеді.
Микродәрежеде тепе-теңдік жалпы және жеке тепе-теңдік болып бөлінеді.
Жалпы тепе-теңдік – бұл жиынтық қоғамдық өндіріс (тауарлар мен
қызметтердің жиынтық ұсынысы) және тұтынуға тағайындалған ұлттық табыс
аралығындағы сәйкестік, яғни, халықтың сатып алу қабілеттігі және тауарлар
мен қызметтердің ұсынысының бір-бірімен сәйкестігі.
Жеке тепе-теңдік - жиынтық қоғамдық өндіріс жеке өндірушілермен
өндірілетін және халықтың белгілі топтарына сатылатын, жеке тауарлар
топтарының жиынтығынан тұрады. Жеке тауарлар топтары бойынша жалпы
сәйкестік болса да сұраныс жағынан да, ұсыныс жағынан да ауытқу
(сәйкессіздік) болуы мүмкін. Жалпы (жиынтық) сәйкестік шеңберінде
тауарлардың бір тобының сатылуының өскені, олардың басқа топтарының
сатылуының азайғаны болады. Мысалы, еттің сатылуының азаюын нанның
сатылуының көбеюімен жабуға болады.
Жалпы тауарлық сұраныс бірнеше бөлшектерге бөлінеді: қоғамның
құрылымына байланысты (жұмысшылар және инженер техникалық жұмыскерлер,
жұмыспен қамтамасыз етілген еркектер мен әйелдердің, ересектер мен
балалардың, жұмыс істейтіндер мен зейнеткерлердің арақатынастары, т.б.);
қоғамдық өндіріске байланысты (тауарлардың әртүрлі тобын өндіру); халықтың
әр түрлі тобының ұнатуларына байланысты техника дамуының дәрежесіне және әр
түрлі тауарларды өндіру мүмкіндіктеріне байланысты; өндірістік құрал-
жабдықтары мен тұтыну заттарына сұраныс дәрежесіне байланысты.
Тұтыну заттарына сұраныстың қалыптасуына қоғамның құрылысы (жұмысшы
отбасының, шаруа отбасының, интеллигенцияның, кәсіпкерлердің, т.б. тұтыну
құрылымдары) әсер етеді. Тауарлардың жеке топтары бойынша орнаған тепе-
теңдік жеке тепе-теңдік болып табылады.
Икемділік сұраныс пен бағаның, ұсыныс пен бағаның, бағалар мен
жалақының ара тәуелдігін көрсетеді. Ол бағаның өзгеруіне байланысты,
сұраныс пен ұсыныстың өзгеру деңгейінің шапшаңдығын сипаттайды. Сұраныстың
проценттік өзгерісінің, бағаның проценттік өзгерісіне еселік қатынасы,
бағаға байланысты сұраныстың икемділігі немесе икемділіктің коэффициенті
болып табылады.
Ed = %Q %P, немесе %Q Q %P P,

бұнда Ed – бағаға байланысты сұраныстың икемділік коэффициенті;
Q – тауарға сұраныстың көлемі;
P – тауардың бағасы.
Икемділіктің бірнеше типтері болады .
• бірлік икемділік – бағаның әрбір 1 % - ке өзгеруіне сұраныстың
көлеміне сәйкес 1 % - ке өзгереді (Ed=1).
Ed = %Q %P = 2% 2% = 1;
• сұраныс көлемінің проценттік өзгерісі бағаның проценттік өзгерісінен
тез жүріп отырса сұраныс икемді болады (Ed 1).
Ed = %Q %P = 4% 2% = 2 ;
• икемді емес сұраныс – сұраныстың көлемінің проценттік өзгерістері
бағаның проценттік өзгерістерінен төмен болады (Ed1).
Ed = %Q % P = 2 % 4 % = 0.5 ;
• өте икемді емес сұраныс – бұл бағаға қандай өзгеріс жүрсе де,
сұраныстың көлемі өзгермегені (Ed=0).
Ed = %Q % P = 0 4% =0 ; ).(• шексіз икемді сұраныс – бұл баға өте
аз өзгерсе де, сұраныстың көлемі шексіз көп өзгеруі (Ed =
.(Ed = % Q % P = 4 % 0 =
Келтірілген формулалар мынаны көрсетеді:
• сұраныс көлемінің өсуіне сәйкес баға да пропорционалды түрде
төмендеп отырады;
• сұраныс көлемінің өсуі бағаның төмендеуімен салыстырғанда, екі есе
жылдам жүреді;
• сұраныс көлемінің өсуі бағаның төмендеуімен салыстырғанда, екі есе
баяу жүреді;
• бағаның өзгерісі сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етпейді: тамақ
өнімдері (нан, картоп, жарма);
• жалақы көбейгенде, әл-ауқат жоғарылағанда, сұраныстың өсуі мүмкін.
Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады:
Бағаның төмендеуімен байланысты тауарға сұраныс өссе, бірақ тауар
өндірушінің жалпы табысы өзгермесе, онда осындай сұраныстың икемділігі
бірге тең болады; егер бағаның төмендеуінің нәтижесінде тауарға сұраныс
өсуімен қатар тауар өндірушінің жалпы табысы өссе, онда бағаға байланысты
сұраныс икемді болады; егер бағаның төмендеуі тауарға сұранысты өсірсе,
тауар өндірушінің жалпы табысы төмендесе, онда тауарға осындай сұраныс
икемді емес болғаны.
Икемділік өзара алмасатын тауарларды пайдаланумен байланысты болады.
Егер тауардың алмастырушылары көп болса, онда баға бойынша сұраныс икемді
болады. Егер тауардың алмастырушылары жоқ болса, онда сұраныс икемді
болмағаны. Егер белгілі тауардың бағасы төмендеп, ал алмастырушылардың
бағасы тұрақты болса, онда бұл тауарға сұраныс өсе түседі, осындай сұраныс
икемді болады
Монополистік, жетілмеген бәсеке үнемі болып тұрған. Ал 19 ғасыр
басында монополиялардың пайда болуымен байланысты, ол шиеленісе түскен. Осы
мерзімде капиталдың шоғырлануы басталған, акционерлік қоғамдар пайда
болған, табиғи, материалдық және қаржы ресурстарын пайдалануға бақылау
қойылған. Жарнаманың көмегімен монополиялар сұраныстың қалыптасуына
қаржылық байланыстар бағыттары арқылы тапсырыс берушілер контрагентерге
әсер етеді.
Монополия деген термин сөзбе-сөз мағынасында тауардың жалғыз сатушысы
деген ұғым береді. Монополизмнің негізгі көрсеткішіне монополиялық баға
және монополиялық пайда жатады. Фирманың қарамағында сирек кездесетін,
ұдайы өндірілмейтін ресурстары болса, оның монополистік болмысы табиғи
болады. Ал егер осы фирма өзі ұйымдастырудың әр түрлі әдістерін ұтымды
пайдаланып, монополия құрған болса, фирманың монополиялық болмысы жасанды
болады. 20 ғасырға дейін монополиялар шектелген сферада болған. Кейін
монополиялау процестері заңдылыққа айналды. Бұл өндірістің, бәсекенің,
ұйымдастырушылық бастаманың күшеюімен байланысты болды. Монополияланудың
бірнеше формалары болады – картельдік келісімдер, синдикаттау, біріктіру
мен жұтып қою, парасаттылық келісімдер, т.б. Осылардың негізінде
монополистік бәсекенің бірнеше түрлері туады: монопсония, олигополия,
олигопсония, дуополия, билатералдық монополия.
Монопсония – белгілі тауарды сатып алуға жалғыз сатып алушының
монополиясы болуымен сипатталатын нарық құрылымының типі. Өзінің сатып
алуын шектей отырып, сатып алушы сатушы табыстарының есебінен монополдық
пайдаға ие болады. Монопсония жетілмеген бәсекенің құрамды бөлігі болып
табылады.
Олигопсония – белгілі тауарларды сатып алушы топтары болатын нарық
құрылымының типі. Осылар сатып алуын шектей отырып, сатушы табыстарының
есебінен өздеріне монополдық пайда түсіреді.
Олигополия – бұл да нарық құрылымының типі. Бұнда бірнеше, ірі
фирмалар өнімнің басым көп бөлігінің өндірісі мен сатуын монополиялап алады
және бір-бірімен көбінесе бағалық емес бәсекеде болады. Олигополия
жағдайында нарықтың үш түрі болуы мүмкін.
• бірсалалық сауда - өнеркәсіптік фирма әрекет ететін нарықтық
құрылым;
• ешқандай келісіммен байланысты емес, бір-бірімен бәсекелес бірнеше
ірі жеткізушілер болатын нарықтық құрылым;
• өндірістік өзара байланыстар егжей-тегжей мамандандыру түрінде
болатын, өндірістік пирамида типтес корпорациялардың бірнеше топтары
үстемдік ететін нарық, әдетте олигополия деген термин өте ірі
әртараптандырылған корпорациялар әрекет ететін нарықты сипаттау үшін
қолданылады.
Дуополия – белгілі тауарлардың тек екі жеткізушісі болатын нарықтық
құрылым. Бұлардың арасында баға туралы, тауарды өткізетін нарық туралы,
өндірістік квота туралы келісім мұлде болмайды. Дуополия – бұл
олигополияның ең жабайы түрі.
Билатералдық монополия (екі жақты монополия) – тауардың жалғыз
жеткізушісі мен жалғыз (бірлескен) тұтынушысы сайыста болатын нарықтық
құрылым. Бұлар бір-бірімен қарама қарсылық сайыста болады. Мұндай нарық
электр қуатын, су мен газды қолданғанда пайда болады.
Шаруашылық жүргізудің монополистік формасы жағдайында бәсекенің сипаты
өте күрделі болады. Біріншіден, бүгінгі жағдайда, монополияның тұтынушылар
мен потенциалдық бәсекелестері туралы толық ақпараты болады. Екіншіден,
монополия жарнама арқылы тұтынушылардың сұранысының қалыптасуына елеулі
әсер тигізеді, өйткені ірі монополиялар үшін жарнаманы пайдалану жеңілірек
түседі. Үшіншіден, монополия өзінің саяси және қаржылық салаларындағы
байланыстарын пайдаланып, тапсырма берушілерге (мемлекеттік мекемелерге
немесе контрагенттердің компанияларына) елеулі ықпал етеді. Осы жағдайлар,
әдетте, бәсеке процесіндегі қауіпті төмендетеді және монополиялық пайда
түсуін қамтамасыз етеді.
Монополистік бәсекенің бірнеше формалары болады, оның негізгілері
мыналар: ғылыми-техникалық тіресу, өнеркәсіптік-өндірістік тіресу, сауда-
саттық тіресу (сайысу).
Ғылыми-техникалық тіресу. Бұнда фирмалардың бәсекелестік сайысы мына
жолдармен жүреді:
- жаңа өнім дайындау; осы замандағы жаңа технологиялық процестерді
қолдану;
- ғылыми-техникалық ақпаратты жинақтап пайдалану; патенттерді сатып
алып пайдалану.
Ғылыми-техникалық сайыста әдетте екі үлгі қолданылады:
1. Бәсекелестік үлгі мынадай жағдаймен есептесуді талап етеді:
бәсекелес фирмалар белгілі өндірістік техниканың ең тиімдісін қолданатынына
негізделеді; ҒТП әкеле,тін пайда ұзақ мерзімді болмауы мүмкін. Себебі
бәсекелес фирмалар техникалық жаңалықтың қандайын болмасын игеріп алуы
ықтимал. Жаңалықтарды енгізіп, пайданы барлық фирмалар ала алады, бірақ
техникалық зерттеу шығындарын жасайтын тек осы зерттеуді жүргізіп
дайындаушы ғана болады.
2. Монополистік үлгі. Бұнда жаңалықтар енгізудің арқасында таза
монополистік тұрақты түрде елеулі көлемде пайда алу мүмкіндігіне ие болады.
Оның ҒТП үшін мол қаржы ресурстары болады және олар жаңадан жасалған
техникалар мен өнімді жасыра алатын мүмкіндігі блады.
Өнеркәсіптік-өндірістік сайыстың көрінісі: өндірістік мүмкіндіктің
күшеюі, өнімнің жаңа түрлерінің шығарылуы, өндіріс шығындарының төмендеуі.
Жетілген бәсеке жағдайында фирмалар нарыққа еркін кіріп, еркін шыға алатын
болғанда, фирмалар өндірудің оптималдық нормасын көздеп әрекеттенеді -
өндіріс тиімді болу үшін, үлес шығындарының барынша төмен болуы үшін,
өнімдердің бағасы төменгі дәрежеде белгіленіп, орташа жалпы шығындармен
үйлесімді түрде болады. Таза монополия жағдайында фирма өнім шығару көлемін
азайтып, бағаны жоғарылатып, осының нәтижесінде ресурстар шығынын
төмендетіп, пайдасын барынша жоғарылата алады. Бірақ бәсекелестік кезінде
шығындар біресе өсіп, біресе кеміп ауытқып тұрғанда, жағдай шиелінесе
түседі.
Бұнда екі жағдай қолданылады – ауқым нәтижесі және х - тиімсіздік
түсінігі.
Ауқым нәтижесі. Көп фирмалардың өндіріс көлемі, олардың әрқайсысына
масштабтың өсуінен болып тұрған нәтижені жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ал технология және өндіріс шығындары берілген болғанда көп бәсекелес
фирмаларды қолдауға тұтынушылық сұраныс жетімсіз болуы мүмкін. Бұндай
жағдайда нарыққа қатынасы жағынан фирма ірі монополистік болуға тиісті,
шығарылатын өнімнің бірлігіне келетін өндіріс шығындары төмен болғанда
өнімді тиімді өндіруге қабілетті болуы керек.
Х -тиімсізідік Әдетте, өндіріс шығындарын зерттегенде, мына жағдай
болады деп есептеледі: барлық технологиялардан фирма ең тиімдісін,
шығарылымның әр дәрежесінде оған орташа шығындардың барынша төмен шамасын
жұмсауын қамтамасыз ететінін таңдап алады деп. Ал нақты өмірде, фирманың
қандайы болмасын, шығындарды төмендетудің бар мүмкіндігін толық
қолданбайды. Шығындарды орташа шығындардың ең төмен дәрежесіне жеткізудің
потенциалдық мүмкіндігін бағалау үшін Х-тиімсіздігі түсінігі енгізілген.
Бұл мына жағдайда орын алады - өндірістің көлемі қандай болмасын, фирманың
нақты шығындары минималдық мүмкін шығындардан артық болғанда. Осындай
артықшылық фирма кәсіпкерлік тәуекелдіктен бас тартқанда, қабілетті төмен
жолдас-жораларды, туыстарды жұмыспен қамтамасыз еткенде, фирма
жұмыскерлерін орынсыз қолдап ынталандырғанда орын алады.
Сауда-саттық сайысы. Бұл сайыс бағаны қолдану арқылы жүреді. Ал
бағаның өзі үш жақты сайыстың нәтижесінде белгіленеді: біріншіден, жоғары
бағамен сату үшін сатушылар арасындағы; екіншіден, тауарларды төмен бағамен
алу үшін сатып алушылар арасында; үшіншіден, тауарларды қымбат бағамен сату
үшін сатушылар және оларды арзан бағамен сатып алу туралы сатып алушылар
арасындағы сайысу нәтижесінде.
Осыған байланысты бәсеке бағаға қатысты және бағаға қатыссыз болып
бөлінеді. Әдетте, бағаға қатысты бәсеке белгілі өнімнің бағасын әдейі,
жасанда түрде төмендетуді көздейді: мұнда бағалық алалаушылық кең
қолданылады – шығындардың дәрежесінің әр түрлі болуымен дәлелденбесе де,
тауарлар әр түрлі бағамен сатылады. Бағалық алалаушылық үш шарт болуын
тілейді:
- сатушының монополист болуын;
- сатушының сатып алушыларды төлем қабілеттерін топтарға бөле алатын
мүмкіндігінің болуын;
- алғашқы сатып алушы осы тауарды немесе қызметтерді сата алмауы
керек.
Бағалық алалаушылық мынадай жағдайларда кең қолданылады: қызмет
көрсетуде (дәрігерлердің, адвокаттардың, қонақ үйлерін басқарушылардың),
өнімді көлікпен тасу қызметін көрсетуде; тауарды сатуда, егер оны нарықтың
біреуінен екіншісіне жеткізу мүмкіндігі болмағанда (тез бүлінетін өнімдерді
бір нарықтан екіншіге көлікпен жеткізуде).
Бағаға қатыссыз бәсеке көбінесе өнім сапасын көтеру, сату жағдайларын
жақсарту, сервистік қызметтерді көбейту арқылы жүреді. Сапаны екі бағытта
көтеруге болады: бірінші – тауардың техникалық сипаттамаларын жетілдіру;
екінші – тұтынушылар қажеттігіне қолайлы қызмет көрсету. Өнімнің сапасын
жоғарылату арқылы жүретін бағаға қатыссыз бәсеке өнім бәсекесі деп аталады.
Бәсекенің бұл түрі немесе ескі үлгіден елеулі айырмашылығы бар немесе соның
модернизацияланған баламасы болып табылатын жаңа тауар шығару арқылы,
салалық нарықтың бір бөлігіне ие болуды көздейді. Сапаны жақсартуға
негізделген бәсекенің қайшылықтары аз емес. Бір жақтан, сапаның жоғарылауы
бағаны бүркемелі түрде төмендетудің және өткізуді көбейтудің әдісі;
екіншіден – сапа деген субъективтік бағалау, сондықтан жарнама және көз
тартатын буып-оралуы арқылы оны бұрмалауға және көзбояушылыққа мүмкіндік
тудырады.
Өнімді өткізуді жетілдіру туралы жүретін бағаға қатыссыз бәсеке сату
шарттары туралы бәсеке деп аталады. Бұл бәсекенің негізінде сатып алушыға
жақсарған сервистік қызметтерді көрсету жатады: жарнама арқылы тұтынушыға
әсер ету, сауданы жетілдіру, сатып алушыларға тауарды олар алғаннан кейін
сол тауарды қолдануына, яғни пайдалану процесінде қызмет көрсету.
Еркін бәсеке жеке меншікке және шаруашылықтың оңашалануына
негізделеді. Өндірушілер бір-бірімен тек нарық арқылы байланысады.
Жеке фирма өз өнімін өткізуде іс жүзінде
нарықтағы айырбас жағдайларына ешқандай әсер ете алмаса, онда осындай
болмыс — бәсекелік қабілетгін, ең жоғарғы дәрежесі болып табылатын жетілген
бәсеке деп аталады.
Жетілген бәсеке нарығы төменде аталған шарттардың орындалуын тілейді:
• жеке фирманың өндіріс мөлшері елеулі болмайды және ол сол фирма сататын
тауардың бағасына әсер етпейді;
• әр өндірушілер сататын тауарлар біртекті тауарлар болады;
• сатып алушылардың баға туралы информациясы толық болады. Егер біреу
өз өнімінің бағасын көтерсе, онда ол сатып алушыларынан айрылады;
• сатушылар өзара баға туралы келісім жасаспайды және әрекеттерін бір-
бірімен келіспей жеке жүргізеді;
• өндіруші фирмалардың салаға кіруі мен шығуына жол ашық болады.
Осындай сату-сатып алу шарттарының орындалуы өндірушілер мен
тұтынушылардың өзара қатынастарына еркіндік сипат береді. Жетілген бәсеке
баға белгілену механизмінің және тепе-теңдік болмысы арқылы экономикалық
жүйенің өзін-өзі реттеуінің қалып тасу шарты болып табылады. Осының
нәтижесіңде жеке индивидтердің экономикалық жетістікке жетуді көздейтін
өзіндік жеке дара қимылдары бүкіл қоғамдық жетістіктерге жол ашады.
Нарықтық бәсекенің артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Артықшылықтары:
• қоғамға қажет тауарларды өндіруде ресурстарды тиімді пайдалануға
мүмкіндіктің болуы;
• тез өзгеріп отыратын өндіріс жағдайларына икемді болып, оларға тез
үйлесуге көмектесе алатындығы;
• тауарлардың жаңа түрлерін жасау саласына
жаңа техника мен технология енгізуг е, өндірісті ұйымдастырып басқарудың
жетілген әдістерін қолдануға, ғылыми-техникалық жетістіктерді ұнамды
пайдалануға жағдайлар тудыратындығы;
• өндірушілерді көптүрлі қажеттіктерді қанағаттандыруға, тауарлар мен
қызметтердің сапасын жоғарылатуға мақсаттандыруы.
Кемішіліктері: • ұдайы өндірілмейтін ресурстарды (ормандар, табиғи
жануарлар, жер, теңіз, мұхит қоймалары) сақтауға көмектеспейді;
• қоршаған ортаны қорғауда неғативтік бағытта болады;
• ұжымдық пайдалануға бағытталған тауарлар мен қызметтер (дамбалар,
жолдар, қоғамдық көлік) өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді;
• фундаменталдық ғылымның, жалпы білім беру жүйесінің, қалалық
шаруашылықтың көп элементтерінің дамуына жағдай жасамайды;
• еңбек, табыс, демалу құқықтарына кепілдік бермейді;
• әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуіне
бөгет жасайтын механизмдері жоқ.
Нарық қатынастары қашанда жұп қатынастар болады: сатушы-сатып алушы,
тағы басқа. Осы қатынастар өндіріс пен тұтынудың байланысын сипаттайтын
ұсыныс пен сұраныс түрін алады. Тұтынушы (сатып алушы) мен өндірушінің
(сатушы) әрекеттерін екі заң болжайды: - сұраныс заңы: сатып алушы баға
кемігенде, басқа шарттар тұрақты болса, тауарларды көбірек алады, баға
жоғарыласа — азырақ алады;
- ұсыныс заңы: басқа шарттар тұрақты болса, баға жоғарылағанда сатушы
сату үшін тауарларды көп өндіреді де оны сатуға ұсынады, баға кемігенде аз
ұсынады.
Мысал ретінде сұранысты сатуға дайындалған тауарлардың саны арқылы
және олардың бағасы арқылы көрсетейік. Бұнда сұраныстың қисық сызығы
мынадай қатаң байланысты көрсетеді:баға кеміген сайын сұраныс өсе түседі.
Нарықтық сұраныс осы тауарды осы бағамен сатып алатын барлық сатып
алушылардың жиынтық сұранысы болады.

Пачкадағы шайға сұраныс пен ұсыныс

Баға Сұраныс Ұсыныс Баға Сұраныс Ұсыныс 0 40 0 70 20 30 10
35 10 90 10 35 30 30 20 100 5 45 50 25 25
Баға өскенде сұраныс төмендейді, ұсыныс өседі. ДД — сұраныс қисығы: SS
— ұсыныс қисығы. Сұраныс қисық сызығымен ұсыныс кисық сызықтарын бір-
бірімен беттестіру арқылы нарықтық тепе-теңдікті белгілеуге болады. Ол ДД
мен SS қисық сызықтарының түйіскен Е нүктесінде болады. Е нүктесіндегі баға
тепе-теңдік баға деп аталалы. Осы нүктеде сұраныс пен ұсыныс арасында
нарықтық тепе-теңдік орнайды. Баға 25 болғанда A, В, көлемінде тапшылық
пайда болады, баға 70 болғанда АВ көлемінде артықшылық. туады. Осьшақ
корытынды: еркін бәсекеде нарықтық механизм, бағаның ауытқуы мен ұсынылған
тауарлардың көлемінің өзгерулері арқылы сұраныс пен ұсыныс арасында
сәйкестік орнатады, нарық тепе - теңдікке жетеді.
Сұраныс және ұсыныс графигі
Микродәрежеде тепе-теңдік жалпы және жеке тепе-теңдік болып бөлінеді.
Жалпы тепе-теңдік — Бұл жиынтық қоғамдық өндіріс (тауарлар мен
қызметтердің жиынтық ұсынысы) және тұтынуға тағайындалған ұлттық табыс
араларындағы сәйкестік, яғни, халықтың сатып алу қабілеттігі және тауарлар
мен кызметтердін. ұсынысының бір-бірімен сәйкестігі.
Жеке тепе-теңдік — жиынтық қоғамдық өндіріс жеке өндірушілермен
өндірлетін және халықтың белгілі топтарына сатылатын,
жеке тауарлартоптарының жиынтығынан тұрады. Жеке тауарлар топтары бойынша
жалпы сәйкестік болса да сұраныс жағынан да, ұсыныс жағынан да ауытқу
(сәйкессіздік) болуы мүмкін. Жалпы (жиынтық) сәйкестік шеңберінде
тауарлардың бір тобының сатылуының оскені, олардың басқа топтарының
сатылуының азайғаны болады. Мысалы, еттің сатылуынын азайуын нанның
сатылуының көбейуімен жабуға болады.
Жалпы тауарлық сұраныс бірнеше бөлшектерге бөлінеді: а) қоғамның
құрылымына байланысты (жұмысшылар және инженер техникалық жұмыскерлер,
жұмыспен қамтамасыз етілген еркектер мен әйелдердің, ересектер мен
балалардың, жұмыс істейтіндер мен зейнеткерлердің арақатынастары, тағы
басқа); қоғамдық өндіріске байланысты (тауарлардың әр түрлі тобын өндіру);
халықтың әр түрлі тобының ұнатуларына байланысты техника дамуының
дәрежесіне және әр түрлі тауарларды өндіру мүмкіндіктеріне байланысты;
өндірістік құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарына сұраныс дәрежесіне
байланысты.
Тұтыну заттарына сұраныстың қалыптасуына қоғамның құрылысы (жұмысшы
отбасының, шаруа отбасының, интеллигенцияның, кәсіпкерлердің, тағы басқа
тұтыну құрылымдары) әсер етеді. Тауарлардың жеке топтары бойынша орнаған
тепе-теңдік жеке тепе-теңдік болып табылады.
Икемділік сұраныс пен бағаның, ұсыныс пен бағаның, бағалар мен
жалақының ара тәуелділігін көрсетеді. Ол бағаның өзгеруіне байланысты,
сұраныс пен ұсыныстың өзгеру деңгейінің шапшаңдығын сипаттайды. Сұраныстың
проценттік өзгерісінің, бағаның проценттік өзгерісіне еселік қатынасы,
бағаға байланысты сұраныстың икемділігі, немесе, икемділіктің коэффициенті
болып табылады. , немесе Құрылымын талдатуы сәтсіз бітті(белгісіз
жете): E_d=\frac {%\nablaQ Q} {%\nablaP P}

бұнда Ed — бағаға байланысты сұраныстың икемділік коэффициенті; Q — тауарға
сұраныстың көлемі; Р — тауардың бағасы. Икемділіктің бірнеше типтері
болады.
• бірлік икемділік-бағаның әрбір 1%-ке өзгеруіне сұраныстың көлеміде
сонкес 1%-ке өзгереді (Ed=l).
;
• сұраныс көлемінің проценттік өзгерісі бағаның проценттік өзгерісінен
тез жүріп отырса сұраныс икемді болады (Edl).
;
• икемді емес сұраныс — сұраныстың көлемінің проценттік өзгерістері
бағаның процентгік өзгерістерінен төмен болады. (Edl).
;
• өте икемді емес сұраныс - Бұл бағаға қандай өзгеріс жүрсе де,
сұраныстың көлемі өзгермегені (Ed=0).
;
• шексіз икемді сұраныс — Бұл баға өте аз өзгерсе де, сұраныстың
көлемі шексіз коп өзгеруі (Е_d=∞).
Құрылымын талдатуы сәтсіз бітті(сөз кенінің қатесі): E_d= \frac{%
\nabla Q}{% \nabla P} = \frac{4%}{0}=∞
Графиктер және келтірілген формулалар мынаны көрсетеді:
• сұраныс көлемінің өсуіне сәйкес бағада пропорционалды түрде төмендеп
отырады;
• сұраныс көлемінің өсуі бағаның төмендеуімен салыстырғанда, екі есе
жылдам жүреді;
• сұраныс көлемінің өсуі бағаның төмендеуімен салыстырғанда, екі есе
баяу жүреді;
• бағаның өзгерісі сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етпейді: тамақ
өнімдері (нан, картоп, жарма);
• жалақы көбейгенде, әл-ауқат жоғарылағанда, сұраныс өсуі мүмкін.

Осыдан мынадай қортынды жасауға болады: Бағаның төмендеуімен
байланысты тауарға сұраныс өссе, бірақ тауар өндірушінің жалпы табысы
өзгермесе, онда осындай сұраныстың икемділігі бірге тең болады; егер
бағаның төмендеуінің нәтижесінде тауарға сұраныс өсуімен қатар тауар
өндірушінің жалпы табысы да өссе, онда бағаға байланысты сұраныс икемді
болады: егер бағаның төмендеуі тауарға сұранысты өсірсе, тауар өндірушінің
жалпы табысы төмендесе, онда тауарға осындай сұраныс икемді емес болғаны.
Икемділік өзара алмасатын тауарларды пайдаланумен байланысты болады.
Егер тауардың алмастырушылары көп болса, онда баға бойынша сұраныс икемді
болады. Егер тауардың алмастырушылары жоқ болса, онда сұраныс икемді
болмағаны. Егер белгілі тауардын бағасы төмендеп ал, алмастырушылардың
бағасы тұрақты болса, онда бұл тауарға сұраныс өсе түседі, осындай сұраныс
икемді болады.[1]

1.2 Жетілген бәсеке жағдайындағы рынок механизмінің қызметі

Нарық– қоғамдық еңбек бөлінісі негізінде оқшауланған өндірушілердің
арасындағы үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде
көрінеді. Тауар өндірісі жағдайында рыноктық байланыстар экономикалық
қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды. Рыноктың
құрамына өз жұмыс күшін сатушы кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де, соңғы
тұтынушылар да, қарыз капиталының және бағалы қағаздардың иелері де, т. б.
кіреді. Осыған сәйкес, қазіргі рыноктық экономика рыноктардың бүгінгі бір
жүйесі тауар мен қызметтер, жұмыс күші, қарыз капиталдарының, бағалы
қағаздардың, валюталық рынок және басқалары. Алайда қандай рынок болса да,
оның нақты түріне байланыссыз, үш негізгі элементке: бағаға, сұраныс пен
ұсынысқа, бәсекеге негізделеді. Рыноктық механизмнің осы негізгі
элементтерін талдап көрейік.
Біріншіден, бұл бағалар. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі өндірушіге
өндіріс көлемін өзгерту қажеттігін анықтау қызметін атқарады. Бағалардың
өзгеруі өндіріс технологиясын таңдауға әсерін тигізеді. Бағалар ақыр
соңында табыстардың берілген бір деңгейінде өнімді кімдер тұтынатынын да
алдын ала анықтайды.
Екіншіден, бұл сұраныс пен ұсыныс. Сұраныс төлем мүмкіндігі бар
қажеттілік, яғни тұтынушылардың керекті тауарларға төлей алатын ақша
сомасы. Ұсыныс дегөніміз берілген бағада сатуға арналған тауардың саны.
Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасының
өзгеруі бағаның құн төңірегіндегі тербелуін тудырады. Осы тербелулер
арқылы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігін, ал түбінде өндіріс пен
тұтынудың тепе-теңдігін қамтамасыз ететін деңгей қалыптасады.
Үшіншіден, бұл бәсеке. Әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша
ұлғайту, сондықтан да, шаруашылық қызметінің көлемін ұлғайту. Ал бұның өзі
өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін кәсіпкерлердің өзара күресіне әкеліп
соғады да, олар бір біріне деген қатынасы қарсыластар немесе бәсекелестер
ретінде көрінеді. Егер қандайда бір тауардың ұсынысы сұранысынан көп болса,
онда сатушылардың арасындағы бәсекелік күрес күшейеді. Олардың әрқайсысы өз
тауарын сату үшін бағасын төмендетуге жиі барады, ал ол өз кезегінде осы
тауарды өндіруді азайтады. Егер сұраныс ұсыныстан көп болса, онда бір-
бірімен бәсекеге сатып алушылар түседі. Тапшы тауарды алу мүмкіндігіне ие
болу үшін, әрбір сатып алушы өз қарсыласына қарағанда жоғары баға ұсынуға
тырысады. Баға өседі, ол осы тауарға ұсынысты ұлғайтады.
Бәсеке рынок механизмінің қажетті элементі, бірақ бәсекенің
сипаты әр түрлі болуы мүмкін, ол рыноктық тепе-теңдікке жету
әдісіне елеулі әсер етеді. Рыноктық механизм еркін немесе жетілген
бәсеке жағдайында, яғни рыноктағы жағдай көптеген сатушылар мен сатып
алушылардың, сатылатын өнімдердің біртектілігімен, фирмалардың рынокқа
еркін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.