ДАМУШЫ ЕЛДЕРДЕГІ ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУ МОДЕЛІ
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Тұран-Астана университеті
Қорғауға жіберілді
Экономикалық пәндер кафедрасы
меңгерушісі ___________ С.К. Тажикенова
____ ______________ 2012ж.
МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жергілікті деңгейдегі инновация мен өзін-өзі жұмыспен
қамтудың мәселелерін шешу
050509- Жергілікті және мемлекеттік басқару мамандығы бойынша
Орындаған
Зайнуллин М.Р
Ғылыми жетекшісі
Турмухамбетов Ж.Ш
АСТАНА
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. АУЫСПАЛЫ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЭКОНОМИЛКАЛЫҚ МОДЕЛІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ.
1.1 ДАМУШЫ ЕЛДЕРДЕГІ ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУ МОДЕЛІ.
1.2 ӨНЕРКӘСІБІ ДАМЫҒАН ЕЛДЕРДЕ ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АУЫСЫМДЫ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЛАРЫНДА
ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ.
2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ.
2.2 АУЫСЫМДЫ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ.
2.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
КЕЗЕУДЕРІНДЕ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ
ПРИНЦИПТЕРІ.
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛДІ
ДАМЫТУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ.
3.1 ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛІН ЖЕТІЛДІРУ.
3.2 ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРДІҢ МОДЕЛДЕРІ ПЕРСПЕКТИВАСЫ.
ҚОРЫТЫНДА
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қоғамның дамуындағы қазіргі өзгерістер қоғамдық саяси және еліміздің
экономикалық өміріне үлкен өзгерістер әкеледі. Жүргізілген реформалар курсы
- әлеуметтік – еңбек саласын өркендетуде игі ықпалын тигізді. Еңбекпен
қамту саласында үлкен өзгерістер, ұласпалы революция жүзеге асты деуге
болады, миллиондаған адамдардың қоғамдық еңбек жағдайлары күрт басқа арнаға
бетін бұрды.
Қазір белгілі бір сенімдікпен атап өтуге боларлығы, Қазақстанда
қоғамдық өндірісте толық еңбекпен қамтылған жандардың нарықтық шаруашылыққа
бейімделуі жүзеге асты. Экономикалық белсенділік өсті. Экономикалық
белнеседі тұрғындардың көпшілігі мемлекеттік құрылымдарға емес, өзіне еңбек
етеді, өндірістер мен мекемелердің жеке кооперативті сипатты түрлерінде
жұмыс атқаруы белең алды. Осы орайда 15 проценті шағын бизнеспен
қамтылған.
Алайда, ұлттық экономиканың нарыққа баяу түрде енуі республикадағы
әлеуметтік – экономикалық үрдістердің кешеуілдеуіне әсер етті, бәрінен
бұрын, жұмыс күшіне байланысты белең алған кемшіліктер мол болды. Еңбекпен
қамту саласын реформалаудағы қателіктер мен сәтсіздіктер және еңбекпен
қамтудағы жөнсіздіктер ұлттық экономикадағы келеңсіздіктер мен
жұмыссыздыққа әкеліп соқты 20 процент тұрғындар еңбек және әлеуметтік
қорғау Министрлігі әдістемесі бойынша жұмыссыздар деп есептелінеді,
тіркелген жұмыссыздар саны 7,3 процентке жетті.
Магистрлік жұмыстың мақсаты - әлеуметтік – эономикалық үрдістерді
модельдеу, Қазақстан Республикасының ауыспалы экономика жағдайларында
перспективалық дамуын өркендету мақсатын көздейді. Моделдеудің негізгі
принциптері еңбекпен қамтудың әлеуметтік – экономикалық моделі қалыптасуы
негізінде байқалады.
Ең алдымен шет елдік тәжірибелермен танысамыз көптеген елдер нарықтық
емес шаруашылықтан нарықтық экономикаға ауысып, реформалау жолынан өтті,
тәжірибелері мол. Елдер арасындағы үлкен айырмалар, мемлекеттік арасындағы
үлкен айырмалар, мемлекеттік араласудың нақты әдістеріне ғана қатысты емес,
сонымен бірге кілтті принциптермен байланысты, көшу барысындағы
қателіктерден сабақ алынып, тәжірибе жинақталды. Біздің еліміздің нарықтың
экономикаға көшу барысында да мәселелер ауқымы жетерлік.
Осы үрдістен кейін еңбек нарығы жағдайларына талдау жасаймыз және
еңбекпен қамту саласындағы елдегі қазіргі экономикалық жайларға назар
аударылады. Байқалатыны, еңбекпен қамтылғандарды болу пропорциясы іскерлік
белсенділігі жоғары салаларға қарай қанатын жайды. Нарықтық құрылымдармен
бірге өркендеуші салаларда өзгерістер белең алды. Қазақстан еңбекпен
қамтудың салалық құрылымы жағынан көбіне көп нарықтың экономикасы дамыған
(Венгрия, Польша, Оңтүстік корея) мемлекеттерге жақын, өз даму барысында
еңбекпен қамтудың белгілі бір әлеуметтік – экономикалық модельдерін
қалыптастыруды ауыспалы экономика жағдайларында негізгі нысан етіп алады,
бұның бәрі жұмыссыздық түрлерінің артуына, салалық құрылымдардағы
дисбалансқа әкелді.
Мәселелердің жиынтығы мен бірінші кезектегі шаралар бұл бағытта
әлеуметтік – экономикалық моделін қалыптастырудың теориялық принциптеріне
негізделеді. Аталмыш модель жете қарастыруды керек етеді. Оны жүйелі түрде
реформалар ыңғайына қарай, әсіресе маңыздысы, әлеуметтік – экономикалық
дағдарыс барысында қарастыруға болады. Осының негізінде еңбекпен қамту
моделінің әлеуметтік – экономикалық жағына талдау жасалынып, күрделі,
ауыспалы кезеңдегі даму барысы айқындалады. Әлеуметтік – экономикалық
үрдістер саласында еліміздің экономикасына оң өзгерістер әкеледі.
Еңбекпен қамтудың әлеуметтік – экономикалық моделі дамыған, әлеуметтік
тұрғыда жетілген еңбек нарығы мен оны пайдалану заңдылықтарына ыңғайланады.
Осыдан келіп еңбекпен қамту саясатында жаңа талаптар келіп шығады, оның өзі
еңбекпен қамтудың құқықтық негіздеріне ыңғайланған, 1998 жылы 30 –
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Тұрғындарды еңбекпен
қамту заңында жан – жақты өрбіген. Екі негізгі мәселені атап өтелік:
біріншіден, мемлекеттік реттеу экономикалық тиімділік талаптарына қайшы
келмеу керек; екіншіден, еңбекақының төлену жағдайының реттелімі дұрыс
болуы шарт. Маңыздылығы, реттеу механизмдерінің дұрыс болуы нәтижесінде
еңбекке қабілет күшейіп, еңбек қарқындылығы, белсенділігі артады. Осы
орайда көтермелеу шараларының да мәні зор.
Еңбекпен қамтудың әлеуметтік – экономикалық моделін қалыптастыруда
экономикалық аспап, құралдар қажет, олар өмірдегі жоспарларды іске асыруда
қажет. Еңбекпен қамтуды жетілдіру саясатының бағыттары бірнешеу. Олардың
негізгілері: еңбекпен қамту орталықтарының жұмыстарын белсендендіру, орта
және шағын бизнесті өркендету, агроөнеркәсіптік кешенді жеделдету. Аталмыш
шараларды орындау мемлекеттік деңгейде жүзеге асса, еліміздегі
жұмыссыздықты қысқартуға себепкер болады.
Осыдан шығатыны, еңбекпен қамтудың тиімді жүйесін қалыптастыру
Қазақстан Республикасының тоқырауға қарсы бағдарламасының негізгі кіндік
қазығы болып есептеледі, өйткені жұмыссыздық еліміздегі экономикалық
жағдайға кері әсерін тигізеді. Сол үшін қазіргі кезеңде жаңа әлеуметтік –
экономикалық модел қалыптастыру ауыспалы экономика жағдайында өте өзекті
болып отырған мәселе, сонымен бірге қоғамның да ерекше ауқымды
жұмыссыздықпен қатысты жайлары шешілетін еді.
1. Ауыспалы экономика жағдайларында еңбекпен қамтудың әлеуметтік
-экономикалық моделінің теориялық аспектілері.
Көптеген дамушы елдердегі өнеркәсіптің шапшаң қарқынмен өсуінде
еңбекпен қамту баяу өрбіді. Кейбір жағдайларда еңбекпен қамту деңгейі тіпті
төмен болды. Негізгі жауап – еңбектің өнімділігінің артуы. Өндіріс өсуі
қарқыны (Q) мен еңбек өнімділігі өсу қарқыны (QN) еңбекпен қамту қарқыны
шамасы мен тең (N):
(1)
Формуладан аңғарылатыны, өндіріс өсуінде, егер ал 8 процентті қамтыса
жылына және еңбекпен қамту 3 процент болса, айырмашылық еңбек өнімділігінің
артуымен қамтамасыз етіледі. Харрода – Домараның бастапқы моделі
технологиялық үрдісті есепке алмады. Онда шығын коэффициенті көлемі назарда
болды (өндіріс ауқымындағы өзгерістер мен капитал тығыз байланысты).
Капитал шығарылым қатынасы моделдің бастапқы нұсқаларында тұрақты
қатынаспен ыңғайлас шығарылым – жұмыс күші. Осындай қарым – қатынаста
нақтыланатыны ішкі жалпы өнімнің 10 проценттің өсімі әрдайым 10 проценті
көлемдегі еңбекпен қамтуды қамтамасыз етті. Бірақ еңбек өнімділігінің
артуында Жалпы Ұлттың Өнімнің артуынан жұмыс күші 3 процентке өседі. Еңбек
өнімділігінің артуының себептері капитал – жұмыс күші қатынасымен
байланысты, өндіріс факторларының да ауыспалы жайлары үрдіске қатысты. Ол
жинақтау, капитал қоры және экономикалық даму араларындағы өзара байланысты
қарастырады және байқататыны, неғұрлым капитал – жұмыс күші қатынасы
артқан сайын, пайда, жинақ, өсу қарқыны да артады Оптимальды жинақтау
өндірістің максималды өсуін қамтамасыз ете отырып, капитал сыйымдылығы зор
өндірістік үрдістерді пайдаланұға негізделеді. Айтылғандардан шығатыны -
өндірістің өсуі және максимальды еңбекпен қамту бірлесімді емес, өзара
қайшылықты мақсаттар.
Еңбек өнімділігін арттыру – қалау, тілек ету мақсаты, одан да
маңыздысы – барлық өндірістін факторлардың тиімділігін арттыру. Еңбек
өнімділігі көп себептерге байланысты көтерілді қолайлы және қолайсыз
фактораларға қатысты. Оның көтерілуі білім беру, жұмысшыларды оқыту,
өндірісті тиімді басқарумен байланысты халқы тығыз орналасқан елдерде
капитал сыйымдылығы зор үрдістерді қолдану да көп сауалды туындатады, жұмыс
күнін тығыз орнықтыруда, күрделі еңбек жабдықтарының импорты (тракторлар,
энергия машиналары, автоматты тігін машиналарды, ауыр құрылыс жабдықтары
жс т.б.). Бұл тәжірибе қаржы ресурстарының шығынына, шетел валютасынаң
жирайына әкеліп соғады, жұмыспен қамтудың кеңеюіне де әкеліп соғады Қымбат
техниканы шығару, еңбек өнімділігін арттыра отырып, өндіріс шығындарын да
ұлғайтады, басқа өндірістін факторлар тиімділігін төмендетеді. Жұмыс күшіне
үнем жасау күрделі жабдықтарды қолдану коэффициентінің арнасын тарылтып,
жергілікті нарықтың аясының шағындануына әкеледі.
Сал үшін Харрода – Дамар моделдерін қолдануға негізделген саясат және
неоклассикалық модель – капиталды жинақтау мен экономилкалық өсу
экономикалық өсудің жоғары қарқынын камтамасыз етеді, еңбекпен қамтуды
күшейту көрсеткіштерін арттырады. Егер даму мақсаты жалпы ұлттық өнім
қарқынын жетілдіру болса, онда бұл саясаттың ақталғаны. Егер маңызды міндет
– еңбекпен қамтуды реттеу баса, онда еңбек сыйымдылығы зор өндірістерді
құруға бағытталуы тиіс (шағын фермерлік, өндеу салаларындағы шағын
өндірістер).
Еңбекпен қамтудың жоғары деңгейі өнім ауқымының өсуіне түрліше әсер
береді, 90 - шы жылдары кең таралған пікір – кірісті арттыру
мүмкіндіктерінде көптеген экономистер былайша баға берді, еңбекпен қамту
өсуіне бағдарланған стратегия экономикалық прогресті қарқынды етеді.
Әсіресе бұл ауыл шаруашылығына қатысты өзекті жайларды қамтиды және
қаладағы бизнестіу шағын формаларына да қатысты. Жұмыс атқарушылардың
көптілігі кіріс ұлғаюын тұрғындардың аз кірісті бөлігінде деп санайды, өз
кезегінде жергілікті әндіріс тауарларына тұтынудың колемін арттырады.
Бұндай тауарлар өндірісі еңбектің көп шығынын талап етеді. Нәтижесінде
ұлттық өнім, еңбектеп қамту артады. Осы мақсатқа жету үшін міндетті түрде
өзара толықтырғыш саясат бағдары технологиясы мен өндірістік факторлар
бағасы деформациясын шектеу енеді.
Неоклассикалық тұжырымдамаларға деген назардың артуы дамушы елдердегі
еңбекпен қамтуда орны зор үрдістердің бірі. Бағаның көтермелеу рөлінің
неоклассикалық моделі күрделі емес және фирма жағдайының ерекшеліктеріне де
арқа сүйейді. өндірушілер үнем принциптерінің талаптарына сал нарықта
өндірістің түрлі факторларымен ұшырасып, комбинациясын іріктейді, өнім
шығаруда аз шығын шығаратын жүйесін қарастырады. Осы орайда белгілі
болғаны, олар технологиялық үрдістер жиынтығын іріктеуге жағдай тұғызады –
еңбек сыйымдылығынан жоғары капитал сыйымдылығына дейін. Егер капитал
бағасы жұмыс күнімен салыстырғанда зор болып есептелсе, құрмет еңбек
сыйымдылығы нұсқасына беріледі. Жұмыс күшінің жоғары бағасында өндіруші
капитал сыйымдылығы үрдісін таңдайды, қымбат факторларға қол жеткізуде
жұмыс күші де басты назарда болады.
ІІ қосымшада техникалық шешім қабылдауды таңдау әдісі көрсетілген.
Фирма, фермер немесе басқада экономикалық бірлік техникалық үрдістердің екі
түрін таңдау мүмкіндігіне не: ОА үрдісі, бұл орайда капиталға көбірек шығын
талап етіледі жұмыс күшімен салыстырғанда, еңбек сыйымдылығы зор ОВ
үрдісімен. Ғ және G нүктелері шығарылатын өнім ауқымының лайықты нұсқасын
танытып, олар арқылы Q, F G Q сызықтығы өтеді – еңбектің алуан
сәйкестігі мен капиталдың жүйесінің орайласатын да тұстары белең алады
(дәстүрлі неоклассикалық модель көптеген техникалық үрдістердің барысына
арқау болып, сол жағдайда бұл сызық дөңес қисық формасын иеленеді.
Қарастырылған әдістерге сай, капитал мен жұмыс күшінің сәйкестігі бағаның
өндіріс факторларына қатынасы арқылы анықталады. Мысалы, капиталдың
нарықтық бағасы және жұмыс күші көлеңкелі құнына әсер береді, ал қаланып
отырған өндіріс ауқымы – Q. Егер капитал жұмыс күшімен салыстырғанда арзан
болса, (бағалық сызықтық К L) өндіріс нұсқасы F нүктесінде капитал
сыйымдылығы үрдісінде ОА-ны қалдану арқылы іске асады Арзан жұмыс күшінде –
бағалау бағыт К “L”, өндіріс үшін оптимальды жағдай G нүктесінде туындап,
еңбек сыйымдылығы үрдісінде ОВ туындайды. Осылайша, кез келген өндірістік
үрдістерде қазіргі уақытта жұмыс күшінің бағасы нақты бір нәтижеге,
жетістікке жету үшін қажет (Егер капитал сыйымдылығы зор үрдіс ОА еңбек
сыйымдылығы зор ОВ-ға ыңғайланады яғни ОА-да қолданылатын технология
шығынның аз көлемін талап етеді, өндіріс көлемі де капитал сыйымдылығы зор
техникаға беріледі).
Логика бойынша жұмыс күшіне ұсыныс, қаржылық және материалдық
ресурстардың тапшылығы үшінші әлем елдерінде неғұрлым еңбек сыйымдылығы зор
технологияларды қалданудың шынайы өмірдегі қатынасы мынада: көбінесе ауыл
шаруашылығында, және өнеркәсіпте жоғары механикаландырылған капитал
сыйылдылығы зор үрдістер қолданылады, мынадай көрініс те сипат алуы
мүмкін: алып тракторлар егісте жайындай жүзсе, бос отырған жұмыссыз
шаруалар отырады қалаларда өндірісті жоғары деңгейлі техникалары жұмыс
атқарса, қақпаларда жұмыс іздеушілер саны арта беруде. Бұндай жағдай
фермерлер рационализмі жетіспеушілігінен туындайды.
Түсіндіру баға рөлінің бағасын береді. Құрылымдық институционалды және
саяси факторлар әсерінен жұмыс күшінің нарықтың бағасы жоғары, ал капиталда
– салыстырмалы түрде алып қарағанда төмен 2-ші қосымшада көлеңкелі баға К,
L линияларында орын алып, нақты К, L бағаларынан бірсыпыра ерекшелігі белең
алады. Еңбек ақының жоғары деңгейі кәсіподақ ұйымының араласуымен, еңбекақы
төлемі қызметкерлердің түрлі бағыттығы күрестеріне де байланысты. Бұрынғы
еңбекақы төлеу деңгейі барысында тарифті жүктеме түрлі мәселерді арқау
еткең оның ішінде еуропалықтардың өмір сүру деңгейі де назар да болатын
еді. Дефицит капиталына қатысты тағы бір көріністе баға жасанды түрде
осындай факторлар жиынтығы нәтіжесінде төмендетіліп оған либералды
амортизациялық нормативтер, төмен және кері пайыздық жүктемелер, капитал
жабдықтарына деген импорт бажының төмен болуы, импортты марапаттау,
салықтың жеңілдіктер және валюта курсының жоғарылауы енді. Баға
деформациясының алғашыртының бірі-ауыл шаруашылығы жүйесі мен өнеркәсіптегі
капитал сыйымдылығы зор технологияларды марапаттау, жергілікті жағдайларға
жауап бермейді. Ерекше атап өтерлігі, жекелген фермерлер ұстанымы мен
кәсіпкерлердің капитал сыйымдылығы зор техникаларды іріктеуі ақталған және
нарық белгілеріне лайықты реакцияларға ие қоғамның тұтастай қызығушылығы
тұрғысынан қарастырғанда, әлеуметтік шығындар капиталды толық
пайдаланбаудан және жұмыс күшіне де қатысты Мемлекеттік саясат, баға
мәселесіне бағытталған жайларды шеше отырып, еңбекпен қамтуды көтеруге үлес
қосып қана қоймайды, сонымен бірге дефицит капиталын тиімді пайдалану
барынша лайықты технологиялық үрдістер нәтіжесінде іске асады.
Капиталды еңбекпен алмастыру шегі. Бағалық диспропорцияны жоюдың
тиімді саясаты капиталды түрлі өндіріс салаларында алмастыруға қатысты.
Экономистер оны өндіріс факторын икемді алмастыру деп есептейді. Оны
бағдарлы түрде анықтау барысында еңбек үлесі пайызының капитал қатынасына
жақындығын нысан етіп алады (қатынас “еңбек-капитал” немесе αК) капитал
бағымының пайыздық өзгерістерін салыстырмалы қарастыруға, еңбек бағасына
қатысты (Рк Рі). Алгебраның икемділік η α К мәнін де төмендегі формулаға
сүйенеді, осыған сәйкес шамасы айқындалады:
(2)
Мысылы капиталдың қатыстық бағамының артуымен өндеу онеркәсіптерінде 1
процентке, еңбек- капитал қатынасы артады мысалы 1,5 процентке алмастыру
икемделігі 1,5 процентке тең. Егер Рк Рα қатынасы 10 процентке түссе,
ал αК – тен 6 процентке, онда алмастыру икемділігі 0,6-ны құрайды.
Икемділіқтің жоғары қатыстылық көрсеткіштері нақтылағандай, баға
қурылымындағы айтарлықтай өзгерістер өндіріс факторларының деңгейіне әсер
етіп, өндіріс үрдістерріне өзгерістер енгізіп, еңбекпен қамту саласына
өрлеу әкелді. Осындай жағдайларда баға қатынасына өзгерісі еңбекпен
қамтудағы негізгі алғышарт болып саналады. Көптеген тәжірибелік тұрғыдағы
зерттеулерден байқалғаны, өндіріс факторларын алмастыру дамушы елдерде
мынадай көрсеткішті құрайды – 0,5 – 1,016. Бұның аңғартатыны, еңбекақының
қатыстық төмендеуі 10 процентке еңбекпен қамту көлемін 5-10 процентке
арттырды. Жұмыс күшінің шағын үлесі өңдеу өнеркәсіптерінде дамушы елдерде
жалпы көрсеткіште аталмыш өнеркәсіп секторындағы жұмыс орнының артуына
әкеліп соғады. Баға саясаты өндіріс факторларына осы мәселелерді шешуде
табыс әкеледі және сол үшін ол даму стратегиясының ажырамас бөлігі болып
есептеліп, еңбекпен қамтуды бағдарлаудың негізгі болып табылады.
Дамушы елдердегі еңбекпен қамтудың үш моделіне талдау осы мәселенің
күрделілігін аңғартады: 1) өндіріс факторлары бағасы ресурстарды бөлу мен
еңбекпен қамту жағдайына ерекше әсер береді және басқа да жайларға жер
береді; 2) индустрияландырудың мемлекеттік саясаты, ауыл шаруашылығының
өсуіне залал тигізе отырып, қалаларда еңбек күшін пайдалану мәселелерін
күрделендіреді; 3) тиімді, еңбек сыйымдылығы зор технологияларды пайдалану
экономикалық өсу қарқынына тиісті мәмлерде септігін тигізеді. Осының
барлығы миграциялық ағынға соғады, қалаға кашу ұлғайып, жұмыссыздық артуда.
1.2. Өнеркәсібі дамыған елдерде еңбекпен қамтуды мемлекеттік реттеу
Енді өнеркәсібі дамыған елдердей еңбекпен қамту мәселесіне назар
аударып, олардың жинақталған тәжірибесіне көңіл аударамыз. Мемлекет аралық
айырмаларға көңіл аударғанда мемлекеттің араласуы тұрғысында ол елдерде де
көп үрдістер белең алды, қателесу, одан сабақ алу кездесті. Қазақстанның
нарықтық жағдайға көшуімен байланысты. Батыс елдерімен байланысы іс-
тәжірибесіне үңілудің де өзіндік пайдасы зор.
90-шы жылдардың басынан 2000-ші жылдардың оратасына дейін жалпы
экономикалық жағдайда жұмыс күші жетіспеді, сол себепті батыс елдерінің
алдында тұрған негізгі мәселе – адами ресурстарды жетілдіру, жұмыс күшін
жинақтап, топтастырып, басын қосып, экономиканың құрылымды жақтарына
ынталандыру, өндірістегі кезеңдік тербелістерге жете мән бере отырып, еңбек
нарығы заңдарына еңбекшілерді жақындата түсті. Тұрақты еңбекпен қамтуды
негізгі алғышарты етіп ала отырып, экономиканың барлық саласын өркендетуге
күш – жігер салынды, салалық кәсіби – біліктілік және аймақтық
қарқындылығын және техникалық, құрылымдық өзгерістерге бейімделу қабілетіне
де назар аударды.
Осы кезеңді мемлекеттік реттеу құралдарын кеңейту мақсатында, ғылыми
орталықтар құрылып, еңбек нарығы барысында дәрістер ұйымдастырылды,
министрліктер, ведомоствалар – барлығы жұмылып, еңбекпен қамтудың
тәжірибелік негіздерін жандандырды. Бір уақытта сонымен бірге арнаулы
қорлар құрылу арқылы қаржылық базасы нығайып, қажеттілікті өтеу
алғышартына айналды. Мемлекеттің араласуы арқылы бірсыпыра мәнді іс-
әрекеттер атқарылды.
Терең мәнді экономикалық дағдарыстан кейін 90-ші жылдар оратасында
және одан кейінгі жаппай жұмыссыздықтың белең алуында, бірінші алға
қойылған мәселе – еңбекпен қамтуды қолдау, іске асыру, мемлекеттік тараптан
осы іске жұмылу, жергілікті атқару органдарының рөлін көтеріп, де
орталықтандыру жүйесіне назар аударылды. Бірнеше елдер өкіметі тарапынан
жарық көрген бағдарламаларда еңбекшілердің еңбекақысы төмендеуі
қысқартылған жұмыс күшіне байланысты екендігі анықталып, соған қатысты
амалдар қолға алынды. Кең түрде назар аударылған жайт – мемлекеттік
субсидия наймы, бірінші кезекте – жастар мәселесі, олардың еңбекпен
қамтылуының реттілігін ұйымдастыру. Еңбекпен қамту бағдарламасы жекелеген
аймақтардағы жұмыссыздар үшін әзірленді.
Мемлекеттің кадрларды даярлау, қайта даярлау әрекеттерінің арнасы
кеңіді, өндірістер шығындарының біраз бөлігін оқу үрдісін ұйымдастыруға
арнады, стипендиялар төлеу, біліктіліктен қайта өтушілер үшін төлем жолдары
қарастырылды. Осы мен байланысты кәсіби оқыту мен қайта оқыту екі жақты
бағаланды: жұмыс күші сапасын жетілдіру, еңбек нарығында бәсекелестікке
төтеп беруін қамтамасыз ету, басқа жағынан, жұмыс күшінің икемділігін
көтеру, еңбек нарығының динамикасының ыңғайына бейім болуын қарастырады.
Жұмыс орындарын құруды ерекше мәнге ие болған – жұмыссыздар үшін
қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру, әсіресе бұл үрдіс АҚШ, Дания, Норвегия,
Нидерландыда белең алды.
90-ші жылдар басынан неоконсервативтін өзгерістер аясына негізгі
мәселе болып – кіріс, пайда есептелінді, өндіріс бәсекелестіктері артып,
жұмыс күшінің икемділігіне қатты назар аударылды. Еңбекпен қамтуды
реттеудің маңызды мәнінің шаралары – жұмыс күшін уақытша еңбекпен қамту,
зейнетақыға тез ауыстырып жіберу, шетел жұмыс күші ағынын қысқарту не
тоқтату.
Еңбекпен қамтуды қолдау бағдарламасы жастардың жұмыссыздығына әкеліп
соқты. Қоғандық жұмыстардың жұмыссыздық рөлінің үлестін салмағаның артуына
байланысты қысқа мерзімді жұмыспен қамтуды нысан етіп алды, бұл жолда
жоғары біліктілік талап етілмейді. Қайта даярлау курстары бағдарламаларында
негізімен өндірістегі субсидия мәселесіне көңіл бөлінді. Еңбекпен қамту
саясатында негізгі мәнге ие болатыны – шағын кәсіпкерлікті қолдау, оның
ішінде жұмыссыздардың өз ісін құруларына қолдау беру, жергілікті билік,
кәсіподақ кәсіпкерлер тарапынан жұмыстарды жандандыру.
90-шы жалдар соңынан, 2000-шы жылдар басынан экономикалық дағдарыс
белең алып, экономикалық өсу қарқыны баяулады, жаңа ақпараттық технология
мүмкіндіктері қолға алынды. Бұл кезенде де бұрынғы жұмыссыздық сақталып,
білікті кадрлар жетіспеді. Осы жағдайларда көптеген. Батыс елдерінде
еңбекпен қамтудың жаңа стратегиясын реттеу қолға алынды, ол белсенді қоғам
тұжырымдамаларына негізделген, жұмыс орындарының артуы экономикалық
қоғамдық іс-әрекеттерге қатысты болады. Бұл стратегия бірсыпыра шараларға
арқау болады. Адами ресурстарды жетілдіру, олардың мүмкіндіктерін
кеңейту. Жұмыс орындарын сақтауға бағытталған курстар техникалық талаптар
үдесінен шықпаса да, нарық тұтынуына ыңғайласпаса, экономикалық прогреспен
қабыспайтын дүние деп қарастырылды. Көптеген елдер (Ұлыбритания, Австралия
және басқалары) жұмыс орындарын құру мен қысқарту шығындарын азайтуда,
бірақ оның есесіне персоналдарды оқыту мен қайта оқытуға қаржы көлемін
арттыруда. Жұмыс күші ұсыныстарын шектеу бар. Негізінен, кейбір елдерде
шетел жұмыс күшінің ағынына шек қойылып, жұмыссыздықтың жоғары деңгейі
сақталуда, ал шетелден жұмыс күші көп елдерде жұмыссыздық қысқаруда.
Зейнеткерлікке ертерек шығуды мақұлдап, кейде білікті жұмыскерлерден айрылу
да кездеседі.
Дамыған елдерде еңбекпен қамту саясатының қазіргі басты мақсаты –
барлық тұрғындарды еңбекпен қамтуды жетілдіру, өз қабілет – қарымын таныта
отырып, жұмыссыздардың өз орындарын табуына жәрдем беру. Осы әрекетке
байланысты жұмысқа қабілетті тұрғындардың жаңа категорияларына жол ашылып,
іс - әрекеттері жанданады.
Осы айтылғандардан шығатыны, жұмыссыздық мәселесі женіл шешілмейді, ол
адами ресурстарды өркендетудегі белсенді мәселелердің бір бөлігі болып
есептелінеді. Өндірістін күштің қарқыны жетілдіру, өндірстік экономика
жұмыс күшіне деген сұранысты ұлғайтады, осы орайда өндіріс көлемі ұлғайып,
өнім құны өзгереді, бұның барлығы тұрмысты жақсартуға жағдай туғызады.
Жұмыссыздықпен күресте пассивті шаралар белсенді әрекеттерге ұласуы тиіс.
Біз үшін ерекше қызық тудырып отырған мәселелердің бірі – Швеция, Канада,
Франция тұрғындарын әлеуметтік қорғаумен байланысты. Мысалы, Швециялық даму
моделінде маңызды орын әлеуметтік саясатқа беріледі, осының барлығы үш
негізгі мәселені шешуге бағытталған:
- біріншіден, тепе – теңдік принципін жүзеге асыру (қоғам мүшелерінің
игілікті ғұмыр кешу мүмкіндіктері қарастырылады);
- екіншіден, адамдардың әлеуметтік мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
- үшіншіден, еңбекке қабілетті тұрғындарды толық түрде еңбекпен қамту.
Швед моделі үшін негізгі ерекшелік – еңбекпен қамтудың белсенді
саясаты мемлекет тарапынан іске асырылады. Негізгі назарды жұмыс күшінің
бәсекелектігін көтеруге аударады. Жұмысшыларды кәсіби даярлау, жұмыс
орындарын құру мемлекеттік секторда ғана емес, субсидия жолымен жеке
компанияларда да іске асыру көзделген, ақпарат және кәсіптік бағдар арқылы
әрекетті жандандырып, жаңа жұмыс орындарына ауысу барысында төлемдерді
қамтамасыз етуді шешу. Осы мақсаттарға Швеция басқа мемлекеттердің
барлығынан көп қаражат жұмсайды (70 процент), ал бюджетте бұл мәселеге
белгіленген қаражат көзі төмен.
Еңбекпен қамту саласындағы саясат жалпы экономикалық шаралармен
қатысты, негізінен, салық саясатымен ынтымақ саясатымен, еңбек ақы
төлеміндегі дұрыс жүйе, әлсіз топтарды қолдау, салалар мен аймақтарға
көмекті ұйымдастыру көзделген.
Шектеулі салық саясаты инфляцияны тұрақтандыруда тауардың жанама
салықтары жолымен, осының нәтижесінде кірісі шамалы өндірістердің әрекетін
тоқтату белең алады.
Ынтымақтастық саясаты еңбекақы жүйесінде бірдей еңбекке бірдей
жалақы төлеуді қамтамасыз ету тиіс, жоғары кірісті фирмаларға еңбекакыны өз
мүмкіндіктерінен төмен төлеуді талап етсе, ал аз кірістілері өз әрекеттерін
ұзамай тоқтатуға мәжбүр болады.
Швецияда дамыған капиталистік мемлекеттер арасында еңбекке жарамды
тұрғындарды еңбекпен қалтуға жете мән берілген, ал жұмыссыздық жоқтың қасы.
Бұл мемлекетте ұлттық өнім құнының 2 пайызы еңбекпен қамту мәселесін шешуге
жұмсалады. Тұрғындар 8,4 млн. болса, 4,3 млн. еңбекпен қамтылған. Швеция
статистикасы деректері бойынша, еңбекпен қамту еңбекке қабілетті
тұрғындардың 85%-н қамтиды, алынатыны, жұмыс үзгілісі 5 күнді қамтиды.
Еңбек нарығы Басқармасы дерегі бойынша елде 60 мың бос жұмыс орындары бар,
бұның өзі біліктіліктің сай келмеуінен немесе өндіріс орнының орналасымынан
да болуы мүмкін.
Швецияда еңбек органдары есептеулері бойынша, жалпы ресурстар
сомасынан реттеліне отырып тұрғындарды еңбекпен қамту мақсатына бағыттала
отырып, еңбек нарығының белсенді саясатына жұмсалады, жұмыссыздарға төлем
қарастырылады.
Еңбекпен қамту мәселесін шешу мен жұмыссыздықты қысқартуда ерекше
мәнге не болатыны – еңбекпен қамту жүйесін жетілдіру және бос жұмыскерлерді
қайта әзірлеу.
Елде үлкен мәселелер жиынтығын қамтитын заң бар Бос орындарды
міндетті тіркеу. Тәжірибеде тек осындай орындардың 60-70 проценті
тіркелсе, бұл үрдіс те Швецияда жақсы шешімін тапқан. Жан – жақты
компьютерлендіру, біртекті банктың құрылуы кез келген бюродан вакансия
орындары жайлы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Осындай жүйені белсенді
түрде біздің республикаға да енігуден ұтарымыз мол.
Швецияда төлемдердің 15 проценті қазіргі уақытта сақтандыру жарналары
есебінен төленеді, ал қалған 85 проценті мемлекеттік қаражат, кәсіпкерлер
мен салықтан түседі. Басқа көп елдерден айырмашылығы, Швецияда
жұмыссыздықтан сақтандыру жүйеге енбеген және төлем де автоматты түрде
төленбейді. Басқа сөзбен айтқанда, кіріс көздерінің деректерін нақтылаған
дұрыс. Төлемақы алу, иелену жолдары келесі негізде:
- біріншіден, жұмыссыздық кассасы мүшесі болып ең кемінде бір жыл
тіркелуі тиіс;
- екіншіден, белгілі бір уақыт өндірісте жұмыс атқарған, одан басқа,
жұмыс атқарған, одан басқа, жұмыссыздар міндетті түрде еңбек
биржасында тіркеліп отыруы, жұмыс іздеуі тиіс.
Ұсынылған жұмыстан бас тартқан жағдайда төлем 20 күні қысқартылады
бірнеше рет бас тартса, жұмыссыз мүлде төлем құқынан айрылады. Жұмыстан
шыққан соң, алтыншы күннен бастап төлемақы тағайындалады. Швецияда
жұмыссыздар әлем бойынша ең жоғары төлемге ие. Негізінен ол 993 ФРГ
маркасын құрады. Бұл АҚШ-тан да жоғары (969), Швейцарияда (946), Францияда
(925) ал Жапонияда – 1053 ФРГ маркасы. Төлемді алу ұзақтығы Швецияда
жалғасымды. Ол 60 жұмадан 90 жұмаға дейін созылады, Швейцарияда – 50,
Жапонияда – 43. ФРГ мен Францияда төлемдердің берілу мерзімі – 104-260
жұманы құрайды.
Әлеуметтік жәрдемақы салығы Швецияда – 30 проценті, АҚШ-та – 11
процент, Швейцарияда – 10 процент. Швецияда төлем көлемі бұрынғы алған
жалақыға қатысы жоқ сонымен бірге жұмыссыздың отбасылық жағдайда
ескерілмейді. Оның төленуінің максимальды жалғасымдылығы – 300 күн, ал 55-
ке толғандар үшін – 450 күн.
Швецияда кең түрде қолға алынған мәселе – кадрларды қайта оқыту,
сонымен бірге басқа жұмысқа ауыстыру мәселелері де назардан тыс қалмайды.
Ол үрдістер қайта даярлау орталықтарында кәсіп түрлеріне қатысты, тегін
өзеді. Қайта даярлауға адамдарды еңбекке орналастыру бюросына бағыттайды,
осы орталық қайта даярлау қызметі төлемдерін төлейді. Қайта даярлау
орталықтарының барлық қызметтерінің 90 процент еңбекке орналастыру бюросы
атқарады, ал 10 процент – жекелеген фирмалар, қайта даярлау мерзіміайдан 6
айға дейін.
Мемлекет еңбекпен қамтуды ерекше қолдауда, әсіресе дәстүрлі өнеркәсібі
төмен аймақтарда қатты қолдау корсетіледі. Осындай озара байланысты келенді
мемлекет саясаты жұмыс күшіне деген жоғары сұранысты қадап, елдегі жұмыспен
қамту мәселесінің орынды шешімін табуын қамтамасыз етеді. Осы саясаттың
кейде көлеңкелі жақтарды болып қалады, бірақ қайта оралып осы саясат
тізгінін ұстайды.
АҚШ-та деорталықтандырылған экономика және дәстүрлі түрде оны қорғау
саясаты жүреді, кәсіпкерлердің белсенді рөлі құыталып, жекелеген нәтижелер
құпталады. Федералды органдар рөлі нарықта шектеулі. Әр штатта еңбекпен
қамту және жұмыссыздарға қатысты заңдары бар. өндіріспен жұмыскерлер
жұмыссыздықтан сақтандыру қорларына төлеп отырады және федералды қорларға
аударады.
Еңбекпен қамту саясаты үшін өндірістерде өндірістер аралық
жұмысшылардың жоғары мобильділігіне мән берілген, оқу орындарын аяқтаған
кәсіби даярлықтарына назар аударылады, еңбеккерлердің кәсіби – біліктілік
деңгейіне көніл бөлініп, өндіріс тарапынан өз еңбеккерлерін оқыту талап
етіледі. Бұндай өндірістерде еңбекақы шартқа, келісімге, ұжымдық
келісімшартқа, жұмыс күші сұранысын назарға ала отырып төлейді, еңбек
өнімділігі, өндіріс мүмкіндігі ескеріледі. Кәсіподақтар іс - әрекетінде де
өзіндік ерекшеліктер жетерлік. Олар, ереже бойынша, кәсіби белгілер бойынша
тірлік атқарады.
Шетел мамандарының пікірі бойынша, жоғары оқу орындарында алынған
білім бастапқы 3-4 жыл қызмет етуге жарамды, одан кейін қайта даярлау жүзеи
асуы шарт. Еңбеккерлердің біліптілігі әр 10 жылда ескіріп отырады ( білім
беру саласында, техника, технология барысында).
Қарқында техникалық прогресс пен жаңа ғылым мен техника мүмкіндіктерін
пайдалану жұмыс күшінің динамикалық, ерекше өзгерістеріне де байланысты.
Қазіргі өндіріс жөғары білікті еңбектің ретік арттыруды коздеуде.
Дамыған, нарықтық экономикасы қалыптасқан елдерде жалдамалы еңібекке
деген көзқарас өз мәнінде емес. Жұмыссыздық біліктілігі төмен жұмысшылар
арасында 2 есеге жоғары, білік тілерге қарағанда, физикалық, қозғалыс
еңбектүрімен айналысатындар 3 есе көп, ақылой еңбегімен айналысатындарға
қарағанда.
Назарға алыңатыны, жаңа технологиялардың енуімен, мысалы дәстүрлі
өндірісте микропроцессорлардың енуі өнім сапасын арттырады және бір уақытта
еңбекпен қамтылғандар 30-40 процентке қысқарады, энергия тұтыну – 4-5 есе,
шикізат материалдарды пайдалану – 5-10 ретке артады. АҚШ өндіріс
орындарында жаңа технологиялардың қолданылуымен байланысты 90-шы жылдардың
басында 23 миллионнан астам вакансиялық орын болды, оның ішінде білікті
жұмыс күші де бар. Жұмыс сыздық АҚШ-та - 5,6 млн. адам.
АҚШ-та жұмыссыздық жалғасымдылығы жұманың 14,5 көлемін құрайды,
жұмалық көлемде жұмыссыздық төлемі – 130 доллар; жұмыссыздық төлемін
жұмыссыздардың 40 прцентті ғана алады; аның берілу мерзілі көптеген
штаттарда 26-30 аптаға шектелген; АҚШ-та жұмыссыздықтың өсуіне боліланысты
бағдарламалар, басқа да іс-шараларға қатысты жұмыстар елдің бюджеттік
жұмыстарына қосымшалар артты.
Нарықтық экономикасы дамаған елдерде жұмысты кәсіби бағдарлау мен
кәсіби даярлықзаң негізінде ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік саясаттың
маңызды қызметі болып табылады. Бұндай саясаттың мәтижелілігі – жоғары
кәсіби және герографиялық мобильділік, жұмыссыздық не Жапония мен Швеция
мемлекеттеріне қарағанда жоғары.
Канададағы еңбекпен қамту моделі негізінен кәсіби бағдар беру мен
тұрғындарды еңбекпен қамтуға арналған. Канада моделінің тәжірибесі кәсіптік
бағдар, тұрғындарды еңбекпен қамтуда мәні зор. Соңғы уақытта бұнда кәсіби
бағдар берудің жаңа формалары енген. Басқа да мемлекеттік даярлық, жұмыс
күшін пайдалану үрдістерімен тығыз байланысты. Жастар ушін маңыздысы –
кәсіп – мамандық әлемін тану – арнаұлыкәсіби білім беру орталықтарында
іске асады. Бұл – мекеменің жаңа, ерекше типі, автоматтапдырылған
ақпаратты жүйелермен, бейнетехникамен, электронды емтихан алушылармен
жабдықталған. Олардың жұмысы, негізінен, өзін-өзі қамтамасыз етуге қатысты
“Таңдау орталығына” келісімен, жас адам немесе кез келген жастағы жан
ақпаратты мәтін көлемімен дисплей экранынан алады және онда 4000-ға тарта
мамандың түрлері көрінеді. Әрдайсының жанында келесі деректер орын алады;
- аталмыш кәсіп – мамандықтың еңбек қызметіне қатысты мазмұн;
- осы кәсіпке қатысты талап етілетін жеке бас қасиеттері мен жалпы
білім деңге йі;
- кәсібі өсу жолдары мен басқа да мамондың түрлерін игеруге
болатындығы;
- жергілікті және жалпы ұлттық еңбек нарығында аталмыш кәсіп түріне
сұраныс.
Соңғы мәселе бойынша ақпарат мәні де өте зор. Осындай ақпарат
нәтижесінде кәсіби қызығушылыққе қөзғау салынып, қажет деп санаушылар саны
артады. Сол компьютер комегімен кәсіби ыңғайға тест жүргізе отырып Таңдау
орталығына келуші, қатына суши өзінің жеке басының қасиеттерін танып,
қабілет – қарымын айқындады. Есер осы үрдістерден кейін кеңесшішің кеңесі
қажеттілігі туындаса, онда арнаулы қызмет орындарына отінішпен барады.
Қазіргі уақытта канадада 70 Таңдау орталықтары жұмыс атқарады,
орташа есепен алғанда 200 мың адам экономикалық белсенді тұрғындар немесе
60 мың адам 15 пен 24 жас аралығында. Бұндай таңдау орталықтарыңың
құрылуына оз шығын жұмысалмайды, көп қаражат қажет. Осының барлығы видео –
компьютерлік техникалармен ғана байланысты емес, сонымен бірге ғылыми –
ұйымдастыру негізіндегі даярлықпен де байланысты. Бірнеше жыл ішінде,
еңбекпен қамтудың федералды министлігінің ұсынысы бойынша, иммиграция
назарға алына отыран, жаңа қәсіп – мамандық сөздігі әзірленуде аты ғана
жаңа емес, ең негізгісі жіктелім тұрғысынап да жаңа. Оның құрылымы салалық
және кәсіби біліктілік акуалдарына қатысты. Енді негізге алынғаны – еңбек
қызметімен талаптарының мазмуны, жұмыскерлердің білім,білік, икем –
дағдылары. Көрсетілгені – бір біріне жақын мамандықтар және еңбекке
орналасудың мүмкіндік нұсқалары.
Осылармен параллель негізде жекелеген кәсіби қызы ғушылықттар мен
қабилет – қарым тізімі де беріледі, ал психологтар кәсіби жарамдылыққа
икемдейтін тест сауалдарын әзірлен, жұмыстар атқарады.
Алайда, тәжірибе көрсеткендей, көп жұмсалған шығын өзін ақтайды.
Ұсынылған кәсіп түрлерінің кең ауқымы өз колемі мен мазмуны жағынан
оптимальды, кең берілген ақпарат, оның ұсыну форманішіндері, таңдау
орталығының жоғары мүлекіндіктері – осының барлығы кәсіби бағдарлаудың
сапалы деңгейін көтереді.
90-ий жылдара канадада кәсіби бағдар бойнша іс – шаралар арнасы
кеңейіп, әсіресе жастармен жұмыс жүргізу мәселесінде көп жайлар орындалы,
ойткені оларда психологиялық әзірліктің үлес салмағы жоғары. Ересек
жұмыскерлерді қайта оқыту нәтижелері ақыл – кеңес орталықтарына да
байланысты: қайта оқыту мен еңбекке орналастыру.
Кеңес беру орталықтары қызметін жанжандыруда автоматты жүйелердің
кайдасы зор болды, ондағы берілген ақпаратта еркон жұмыс күші, бос орындар
жайлы жан – жақты деректер беріледі. Кеңешилердің еңбек қаруы - еңбекпен
қамту министрлігі мен иммиграциялық топтар. Үлкендер тарапынан құрылған
тест жинақтары, түрлі категориядағы клиенттердің мәселелерін жылдам әрі
нақты диагностикалау нәтижесінде шешім жолдарының оңнтайлы нұскалары
белгіленеді. Көптеген клиенттер үшін кеңес беру қысқаша нұсқау беру түрінде
орын алады, қалай, қайдан жұмыс іздеу керек деген мәселені көтереді.
Басқалары, қарқынды комкті қажет ете отырын, мемлекеттік бағдарламалар
аясында түсінік алады, әсіресе, бұл жүйе жұмыска орналасуы қиындаң туғызып
жүрген жандар үшін тиімді. Бұлар – жастар, мектепті толық бітірмегендер,
әйелдер, көп уақыт үзілістен кейін жұмыска оралушы, иммигранттар,
мүгедектер, бұрынғы сотталғандар. Жеке компаниялар да өндірістік
тәжірибелерді ұйындастыра отырып, мемлекет тарапынан арнаулы субсидиялар
бөлінеді. Осылайша, жұмысқа орналастыры ғандар үлесі қарқынды комек алу
нәтижесінде 40% - ды қурайды.
Франция моделі консультациялақ яғни, кеңес беру кабинеттеріне
негізделген. Францияда жумысқа орналастыруда кеңес беру кабинеттері өз ос-
әректтерин келесі бағытта жүзеге асырады:
- шағарылғандардың бұрынғы жүмыс барысына үңілу талдау және эрі қарай
карьералық жумысына лойықты жобаларды әзірлеу;
- еңбек нарығындағы жағдай әдіс – амалдарың стратегияларын әзірлеу,
олармен іскерлік байланыс;
- кабинеттердің ондірістермең жекелеген қызмет орталықтарымең кәсіби
бірлестіктермен байланысы да еңбекке орналастыру мүддесінен туындайды;
- найм жайлы усыныстарды қарастыру.
Кабинеттердің арнаулы әдіс – тәсілдерінің жиынтығи болады, түрлі
категориядағы клиенттер үшін жобалар даярланған сол жобалардың бірі “жобаны
алдын – ала бақылау” әдісі, онда толық тапсырма, мақсаты, оны атқару
жолдары, іс - әрекет, іске асыру мерзімі орын алған.
Егер еңбекпен уйымдастыруға жумыстан шығарыл ғандар тобы енетін болса,
кабинет өз жумысыныу мақсаты мен міндетінде соңғы шешімін де шығарык
отыранды.
Еңбекке орналастыру іс - әрекет, шараларының нәтижелілігі серіктестер
мен өндіріс, еңбеккер мен кабинет арасындағы озара әрекетке де байланысты.
Бүл үрдісте маңызды ролді атқаратыны – ақпарат алмасу және жумысты
координациялау. Кеңес беру кабинеттері мен жумыскерлер арасындағы
байланыстар сенімділік негізіне арқа сүйейді. өндіріс немесе фирма
дирекциясы өздеріне отініш білдірген жандарға лайықты кабинетті нусқап,
әдіс – амалдарды байқатады, ынтымақтастық этикасын, еңбекпен қамтудың
түрлі бағыттағы ерекшеліктерін, байланыс масштабын, еңбек тәжірибесін
аңғартады. Жумыстан шығарылғандардыу контингентіне байланысты, кабинет
комегі бірнеше формаларда жүреді. Инженерлер мен мамандардың бірнеше сала
сына әңгімелесудің бірнеше түлері қолданылады, кеңесшілермен сухбат, топтық
жумыс, пікір алмасу, жеке жумыстар. Өндірісте кадрлардың күрт коп мөлшерде
қыс қартылуына байланысты жумыс тобы қурла – қартылуына байланысты жумыс
тобы қурылады, аталмыш мәселемен айналысады. Кенес беру кабинетімен бірлесе
отырып, түрлі бағыттағы шаралар атқарады. Бағдарламалар тлісті талаптарға
сай әзірленіп, өндірістің белгім бір типіне қатысты болып даярланды.
Арнаулы кабинеттер арқылы еңбекке орналастыру мен кәсіби қайта
бағдарлаудың өзіндік ерешеліктері бар, өндіріс үшін, мекемедегі жеке
жумыскер үшін, оның әрі қарайғы еңбек әрекетінде де қалалы жағдайлар болуын
қарастырады. Басқару ауқымында персоналдардың өндіріс міндеттеріне тоселуі,
стратегиялық бағдарлаудың уйымдастырушылық қурылымы еңбекке деген
белсенділікті нығайтады. әлеуметтіқ серіктестер арасындағы өзара байланысты
нығайтып, келіссөздер жүргізуге, дағдарыс жағдайларындағы мәмілеге келуге
шақырады.
Экономикалық және әлеуметтік жоспарда бундай қарым – катынас
менемелердің оптимизащиясын қысқе мерзімде; жумыс күміне деген шығынды
қысқар тап; жұмыстан шығушылармен жүргізетін келіс сөздердегі басшылар
уақытының шығынын азайтады.
Аталмыш әдісті қолданушыөндірістер бұрынғы серіктестер3не деген
сыйласымды қарым – қатынасын сақтай отырын, компетентті серітестер санын
молайта береді. Жаңа жұмыс орнын іздеген жанды қолдау стрестер
туындамаңына, жанұяда, жеке баста қиындықтар болмауына әкеледі. Еңбек
нарыға үшінде жұмысқа орналастырудың бұл формасы тиімді,кайдалы, өйткені
өодіріске даяр адамдар, жаңа міндеттерін орындау міндеттерін меңгергедер
енеді. Дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, жұмыс күшінің ескіру мәселесі
және оның еңбекпен қамтуға әсері өте мәнді деп есептелінеді, көптеген
дамыған елдерде қабылданған заңдарда жалдамалы еңбекке қатысты көп шаралар
белгіленген. Барлық ірі кәсіподақтар өз келісім – шарттарында
кәсіпкерлермен еңбек жасына толғандар жайлы ұсыныстарын ортаға салады.
Алайда, бизнес негізі жоғарыдан алынады, сондықтан жасқа қатысты мәселелер
де туындайтын кездер болады. Мысалы, Германияда 45 жастан асқан адамдар
жумыссыздардың 30,4 процентің құрайды, ал Жапонияда – 37,8 процент.
Жұмыссыздық бұл жастарда ауырлау болады, өйткені жас ерекшеліктері
келмейді.
Негізінен, Жапония өнеркәсібіне микроэлектрониканың енгізілуі
жұмыссыздықты ұлғайтын, ересектерге жұмыс тұру қиынға айналды 20 жастағылар
арасында еңбекпен қамтылғандар – 80 процент, 50 жастағылардың
16 – 17 проценті жұмыс орныда қала алады, екі пайызы – бұрынғы
фирмаларында.
Жапон моделі үшін ерекшелік өрлік найм жүйесі, еубеккерлердің бүкіл
жұмыс атқаратын кезеніне кепілдік қарастырады. Бұл кепілдіктер зеңды
тұрғыда нақтыланбайды, ұжымдық келісімшарттарда тіркеймейді, жалдамалы
жұмысшылармен кәсіпкерлер, капитал иелері арасындағы қатынастар тұрғысында
шешіледі. Бұл енбек нарығының жабыл моделі, ішкі нарық. Бірақ, салармен
қоса қабат Жапониядасоңғы жылдары сыртқы нарыта өркендеуде, классикалың
негізге көбірек ұқсайды, шағын өндірістер көбірек тартылады. Ушкі және
сыртқы нарың үшін тұрақты еңбекпен қамту тән.
Еңбеккелерді пайдалану бағдары ұзаң мерзімде компаниялар үшін кәсіби
даярлықты жетілдіріп, фирма ішілік деңгейде біліктілікті арттыруға жағдай
туғызады, шығарылатын өнім модификациясына жете назар аударылып, алдын ала
фирма ішілік кәсібі мобильділік қарастырылады, еңбеккерлердің шығармашылың
қатынасын, еңбекке деген ықыласын жетілдіріп, жұмыссапасына жете мән
беріледі. Фирма басшылығы өз қарауы бойынша жұмыскерді бір орыннан екінші
орынға алмастырып, бір бөлімшеден екінші бөлімшеге ауыстырып отырады.
Жапонияда еңбекақыны қалыптастыру еңбек өтілі мен жас ерекшелігіне қатысты
болып келді. Бүгін де біліктілік пен еңбек тилиділігі негізгі назарда
болмақ. Бірақ, ескі жүйе де мүлдем өзгеріп кете қойған жоқ. Өндірістік
қатынастардыңаталмыш жүйесі ұзақ мерзімді еңбек өтілін нысанға алады және
басқа өндіске еркін ауыса алуына жағдай туғызады.
Өмірлік найм жүйесі білгілі бір көлемде өндірісті қысқарту мәселелерін
шешіп және өндірісті қысқарту мәселелерін шешіп және қысқарту есебінен
жұмысшыларды шығару, өзара келісілі нәтижесінде басқа бөлімдерге
ауыстыружүзеге асады. Бұл шаралар жұмыссыздық өсуін тоқтатады Жапонияда
сонымен бірге жаңа әлементтер найм стратегиясы белең алуда: еубекақы
төлеудің бұл арнадағы принципі – қабилет пен нақты салымға қатысты, ал
еңбек өтіліне қатысыжоқ (оған өндірістің 79 проценті жатады); шағын
өндірістік топтар ос - әрекетінің бүкіл әлемдік дамуы курсына ұмтылысы
(өндірістердің 47 пайызы); ересек жас категорияларыарасында еңбеккерлердоң
кәсіби біліктілігін көтеру (өндірістің 42 пайызы). Бұлардан басқа,
Жапонияда жалға жұмыс күшін ұсыну жүйесі де бар; кері байланыс түрі де
белең алуда. Жұмыскерлердің үлестік салмағы арендаға ұсынушылар ретінде,
жолдамалы еңбек тұлғалары өндірісте 1000 адамның – 6,2-7,2 пайызы; 300-ден
1 мыңға дейін – 4,8 пайыз, ал өндіріс басқармаларында еңбекпен қалтылғандар
– 17,1 пайыз, тәжірибеде жұмыс күшін бұлайма түрлендіре қолдану жұмыссыздың
қарқының баяулауына әкеледі және кірісті де ұлғайтады.
Ұлы Британиядағы еңбекпен қалту орталықтарының іс - әрекеттері.
Еңбекпен қамту орталықтарының шетелдік іс – тәжірибелеріне оның ішінді
ұлы британияға тоқтаклып өтсек. Британ Кеңесімен бірлесімді жұмыс графигіне
сай. Бүкіл әлемдік банк жүйесін жетілдіру барысында 19 – 31 мамыр
аралығында Қазақстанның еңбекпен қамту орталығы қызметкерлері Ұлыбританияға
сапарда болды, еңбекпен қамту орталығы жұмысы барысында тәжірибе алмасты.
Ұлыбританияда еңбекпен қамту 1909 жылы құрылған. Қазіргі уақытта 9
аймақтың офис, 153 аудандық және 1100 жергілікті бюро бар. Штаб квартирасы
еңбекпен қамту орталығынікі Шеффилд қаласында, басшысы – Майкл Фолтон.
Еңбекпен қалту орталығын ұстауға жылына 1 миллиард фунт стерлинг жұмсалады,
төлемақыға – 6 миллиард. Орталықта 35000 жұмысшы қызметкерлер еңбек етеді.
Ұлы Британияда еңбекпен қамту орталығында жұмыссыз ретінде 2,2 миллион адам
тілкелген.
Жұмыссыздықтың өте жоғады денгейі солтүстік Ирландияда – 11 процент
және солтүстік – Батыста – 8,4 процент, қалайлыраң ахуал – Батыс және
Оңтүстік – Батыс аудандарында – 5,8 және 6,5 процент .
Үлы Британияның еңбекпен қамту орталығының негізгі міндеттері:
1. Жұмыс іздеу барысында көмек көрсету;
2. мүгедектерге көмек беру;
3. төлемді уақтылы алуларына бақылау;
4. төлемді алуда алдан – арбаудың болмауың қамтамасыз ету.
Ұлы Британияда еңбекпен қамту орталығына жұмыс іздеп келген адам
жұмыссыз деп танылады. Ол төлем алуға өтініш береді, кеңесшімен
әнгімелесуден өтеді, еңбекке ор наластыру жоспарын толтырады. 13 жұма
көлемінде өтініш беруші өзіне жұмыс таба алмаса, онда мамандармен
әнгімелеседі, жұмыс істеу семинарларына қатысады. 6 айдан кейін жұмыссызды
кәсіби оқыту курсына жібереді немесе жұмыссыздар клубына босатады, біраз
бөлігі жұмысты байкау кезеңіне катысады. 12 айдан кейін жұмыссызды жұмыс
іздеу бағдарламасы бойынша оқытып, оның көлемі – 5 күн, оған қатысу
міндетті түрде, қатыспағандарына төлем берілмейді. 24 айдан кейін міндетті
түрде жұмыс іздеудің қайталама курсы өтіледі (2 жума).
Жұмыс берушілер жұмыстарына тоқталып кетуге болады. Елдегі 40
процент бос орындар еңбекпен қамту орталыңтары арқылы өтеді. Бұл келесі
факторлар негізінде жүзеге асады: тегін жарнамалық ақпараттар арқылы;
жоғады сапалы және оперативті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тұран-Астана университеті
Қорғауға жіберілді
Экономикалық пәндер кафедрасы
меңгерушісі ___________ С.К. Тажикенова
____ ______________ 2012ж.
МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жергілікті деңгейдегі инновация мен өзін-өзі жұмыспен
қамтудың мәселелерін шешу
050509- Жергілікті және мемлекеттік басқару мамандығы бойынша
Орындаған
Зайнуллин М.Р
Ғылыми жетекшісі
Турмухамбетов Ж.Ш
АСТАНА
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. АУЫСПАЛЫ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЭКОНОМИЛКАЛЫҚ МОДЕЛІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ.
1.1 ДАМУШЫ ЕЛДЕРДЕГІ ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУ МОДЕЛІ.
1.2 ӨНЕРКӘСІБІ ДАМЫҒАН ЕЛДЕРДЕ ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АУЫСЫМДЫ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЛАРЫНДА
ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ.
2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ.
2.2 АУЫСЫМДЫ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ.
2.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
КЕЗЕУДЕРІНДЕ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ
ПРИНЦИПТЕРІ.
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛДІ
ДАМЫТУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ.
3.1 ЕҢБЕКПЕН ҚАМТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МОДЕЛІН ЖЕТІЛДІРУ.
3.2 ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҮРДІСТЕРДІҢ МОДЕЛДЕРІ ПЕРСПЕКТИВАСЫ.
ҚОРЫТЫНДА
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қоғамның дамуындағы қазіргі өзгерістер қоғамдық саяси және еліміздің
экономикалық өміріне үлкен өзгерістер әкеледі. Жүргізілген реформалар курсы
- әлеуметтік – еңбек саласын өркендетуде игі ықпалын тигізді. Еңбекпен
қамту саласында үлкен өзгерістер, ұласпалы революция жүзеге асты деуге
болады, миллиондаған адамдардың қоғамдық еңбек жағдайлары күрт басқа арнаға
бетін бұрды.
Қазір белгілі бір сенімдікпен атап өтуге боларлығы, Қазақстанда
қоғамдық өндірісте толық еңбекпен қамтылған жандардың нарықтық шаруашылыққа
бейімделуі жүзеге асты. Экономикалық белсенділік өсті. Экономикалық
белнеседі тұрғындардың көпшілігі мемлекеттік құрылымдарға емес, өзіне еңбек
етеді, өндірістер мен мекемелердің жеке кооперативті сипатты түрлерінде
жұмыс атқаруы белең алды. Осы орайда 15 проценті шағын бизнеспен
қамтылған.
Алайда, ұлттық экономиканың нарыққа баяу түрде енуі республикадағы
әлеуметтік – экономикалық үрдістердің кешеуілдеуіне әсер етті, бәрінен
бұрын, жұмыс күшіне байланысты белең алған кемшіліктер мол болды. Еңбекпен
қамту саласын реформалаудағы қателіктер мен сәтсіздіктер және еңбекпен
қамтудағы жөнсіздіктер ұлттық экономикадағы келеңсіздіктер мен
жұмыссыздыққа әкеліп соқты 20 процент тұрғындар еңбек және әлеуметтік
қорғау Министрлігі әдістемесі бойынша жұмыссыздар деп есептелінеді,
тіркелген жұмыссыздар саны 7,3 процентке жетті.
Магистрлік жұмыстың мақсаты - әлеуметтік – эономикалық үрдістерді
модельдеу, Қазақстан Республикасының ауыспалы экономика жағдайларында
перспективалық дамуын өркендету мақсатын көздейді. Моделдеудің негізгі
принциптері еңбекпен қамтудың әлеуметтік – экономикалық моделі қалыптасуы
негізінде байқалады.
Ең алдымен шет елдік тәжірибелермен танысамыз көптеген елдер нарықтық
емес шаруашылықтан нарықтық экономикаға ауысып, реформалау жолынан өтті,
тәжірибелері мол. Елдер арасындағы үлкен айырмалар, мемлекеттік арасындағы
үлкен айырмалар, мемлекеттік араласудың нақты әдістеріне ғана қатысты емес,
сонымен бірге кілтті принциптермен байланысты, көшу барысындағы
қателіктерден сабақ алынып, тәжірибе жинақталды. Біздің еліміздің нарықтың
экономикаға көшу барысында да мәселелер ауқымы жетерлік.
Осы үрдістен кейін еңбек нарығы жағдайларына талдау жасаймыз және
еңбекпен қамту саласындағы елдегі қазіргі экономикалық жайларға назар
аударылады. Байқалатыны, еңбекпен қамтылғандарды болу пропорциясы іскерлік
белсенділігі жоғары салаларға қарай қанатын жайды. Нарықтық құрылымдармен
бірге өркендеуші салаларда өзгерістер белең алды. Қазақстан еңбекпен
қамтудың салалық құрылымы жағынан көбіне көп нарықтың экономикасы дамыған
(Венгрия, Польша, Оңтүстік корея) мемлекеттерге жақын, өз даму барысында
еңбекпен қамтудың белгілі бір әлеуметтік – экономикалық модельдерін
қалыптастыруды ауыспалы экономика жағдайларында негізгі нысан етіп алады,
бұның бәрі жұмыссыздық түрлерінің артуына, салалық құрылымдардағы
дисбалансқа әкелді.
Мәселелердің жиынтығы мен бірінші кезектегі шаралар бұл бағытта
әлеуметтік – экономикалық моделін қалыптастырудың теориялық принциптеріне
негізделеді. Аталмыш модель жете қарастыруды керек етеді. Оны жүйелі түрде
реформалар ыңғайына қарай, әсіресе маңыздысы, әлеуметтік – экономикалық
дағдарыс барысында қарастыруға болады. Осының негізінде еңбекпен қамту
моделінің әлеуметтік – экономикалық жағына талдау жасалынып, күрделі,
ауыспалы кезеңдегі даму барысы айқындалады. Әлеуметтік – экономикалық
үрдістер саласында еліміздің экономикасына оң өзгерістер әкеледі.
Еңбекпен қамтудың әлеуметтік – экономикалық моделі дамыған, әлеуметтік
тұрғыда жетілген еңбек нарығы мен оны пайдалану заңдылықтарына ыңғайланады.
Осыдан келіп еңбекпен қамту саясатында жаңа талаптар келіп шығады, оның өзі
еңбекпен қамтудың құқықтық негіздеріне ыңғайланған, 1998 жылы 30 –
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Тұрғындарды еңбекпен
қамту заңында жан – жақты өрбіген. Екі негізгі мәселені атап өтелік:
біріншіден, мемлекеттік реттеу экономикалық тиімділік талаптарына қайшы
келмеу керек; екіншіден, еңбекақының төлену жағдайының реттелімі дұрыс
болуы шарт. Маңыздылығы, реттеу механизмдерінің дұрыс болуы нәтижесінде
еңбекке қабілет күшейіп, еңбек қарқындылығы, белсенділігі артады. Осы
орайда көтермелеу шараларының да мәні зор.
Еңбекпен қамтудың әлеуметтік – экономикалық моделін қалыптастыруда
экономикалық аспап, құралдар қажет, олар өмірдегі жоспарларды іске асыруда
қажет. Еңбекпен қамтуды жетілдіру саясатының бағыттары бірнешеу. Олардың
негізгілері: еңбекпен қамту орталықтарының жұмыстарын белсендендіру, орта
және шағын бизнесті өркендету, агроөнеркәсіптік кешенді жеделдету. Аталмыш
шараларды орындау мемлекеттік деңгейде жүзеге асса, еліміздегі
жұмыссыздықты қысқартуға себепкер болады.
Осыдан шығатыны, еңбекпен қамтудың тиімді жүйесін қалыптастыру
Қазақстан Республикасының тоқырауға қарсы бағдарламасының негізгі кіндік
қазығы болып есептеледі, өйткені жұмыссыздық еліміздегі экономикалық
жағдайға кері әсерін тигізеді. Сол үшін қазіргі кезеңде жаңа әлеуметтік –
экономикалық модел қалыптастыру ауыспалы экономика жағдайында өте өзекті
болып отырған мәселе, сонымен бірге қоғамның да ерекше ауқымды
жұмыссыздықпен қатысты жайлары шешілетін еді.
1. Ауыспалы экономика жағдайларында еңбекпен қамтудың әлеуметтік
-экономикалық моделінің теориялық аспектілері.
Көптеген дамушы елдердегі өнеркәсіптің шапшаң қарқынмен өсуінде
еңбекпен қамту баяу өрбіді. Кейбір жағдайларда еңбекпен қамту деңгейі тіпті
төмен болды. Негізгі жауап – еңбектің өнімділігінің артуы. Өндіріс өсуі
қарқыны (Q) мен еңбек өнімділігі өсу қарқыны (QN) еңбекпен қамту қарқыны
шамасы мен тең (N):
(1)
Формуладан аңғарылатыны, өндіріс өсуінде, егер ал 8 процентті қамтыса
жылына және еңбекпен қамту 3 процент болса, айырмашылық еңбек өнімділігінің
артуымен қамтамасыз етіледі. Харрода – Домараның бастапқы моделі
технологиялық үрдісті есепке алмады. Онда шығын коэффициенті көлемі назарда
болды (өндіріс ауқымындағы өзгерістер мен капитал тығыз байланысты).
Капитал шығарылым қатынасы моделдің бастапқы нұсқаларында тұрақты
қатынаспен ыңғайлас шығарылым – жұмыс күші. Осындай қарым – қатынаста
нақтыланатыны ішкі жалпы өнімнің 10 проценттің өсімі әрдайым 10 проценті
көлемдегі еңбекпен қамтуды қамтамасыз етті. Бірақ еңбек өнімділігінің
артуында Жалпы Ұлттың Өнімнің артуынан жұмыс күші 3 процентке өседі. Еңбек
өнімділігінің артуының себептері капитал – жұмыс күші қатынасымен
байланысты, өндіріс факторларының да ауыспалы жайлары үрдіске қатысты. Ол
жинақтау, капитал қоры және экономикалық даму араларындағы өзара байланысты
қарастырады және байқататыны, неғұрлым капитал – жұмыс күші қатынасы
артқан сайын, пайда, жинақ, өсу қарқыны да артады Оптимальды жинақтау
өндірістің максималды өсуін қамтамасыз ете отырып, капитал сыйымдылығы зор
өндірістік үрдістерді пайдаланұға негізделеді. Айтылғандардан шығатыны -
өндірістің өсуі және максимальды еңбекпен қамту бірлесімді емес, өзара
қайшылықты мақсаттар.
Еңбек өнімділігін арттыру – қалау, тілек ету мақсаты, одан да
маңыздысы – барлық өндірістін факторлардың тиімділігін арттыру. Еңбек
өнімділігі көп себептерге байланысты көтерілді қолайлы және қолайсыз
фактораларға қатысты. Оның көтерілуі білім беру, жұмысшыларды оқыту,
өндірісті тиімді басқарумен байланысты халқы тығыз орналасқан елдерде
капитал сыйымдылығы зор үрдістерді қолдану да көп сауалды туындатады, жұмыс
күнін тығыз орнықтыруда, күрделі еңбек жабдықтарының импорты (тракторлар,
энергия машиналары, автоматты тігін машиналарды, ауыр құрылыс жабдықтары
жс т.б.). Бұл тәжірибе қаржы ресурстарының шығынына, шетел валютасынаң
жирайына әкеліп соғады, жұмыспен қамтудың кеңеюіне де әкеліп соғады Қымбат
техниканы шығару, еңбек өнімділігін арттыра отырып, өндіріс шығындарын да
ұлғайтады, басқа өндірістін факторлар тиімділігін төмендетеді. Жұмыс күшіне
үнем жасау күрделі жабдықтарды қолдану коэффициентінің арнасын тарылтып,
жергілікті нарықтың аясының шағындануына әкеледі.
Сал үшін Харрода – Дамар моделдерін қолдануға негізделген саясат және
неоклассикалық модель – капиталды жинақтау мен экономилкалық өсу
экономикалық өсудің жоғары қарқынын камтамасыз етеді, еңбекпен қамтуды
күшейту көрсеткіштерін арттырады. Егер даму мақсаты жалпы ұлттық өнім
қарқынын жетілдіру болса, онда бұл саясаттың ақталғаны. Егер маңызды міндет
– еңбекпен қамтуды реттеу баса, онда еңбек сыйымдылығы зор өндірістерді
құруға бағытталуы тиіс (шағын фермерлік, өндеу салаларындағы шағын
өндірістер).
Еңбекпен қамтудың жоғары деңгейі өнім ауқымының өсуіне түрліше әсер
береді, 90 - шы жылдары кең таралған пікір – кірісті арттыру
мүмкіндіктерінде көптеген экономистер былайша баға берді, еңбекпен қамту
өсуіне бағдарланған стратегия экономикалық прогресті қарқынды етеді.
Әсіресе бұл ауыл шаруашылығына қатысты өзекті жайларды қамтиды және
қаладағы бизнестіу шағын формаларына да қатысты. Жұмыс атқарушылардың
көптілігі кіріс ұлғаюын тұрғындардың аз кірісті бөлігінде деп санайды, өз
кезегінде жергілікті әндіріс тауарларына тұтынудың колемін арттырады.
Бұндай тауарлар өндірісі еңбектің көп шығынын талап етеді. Нәтижесінде
ұлттық өнім, еңбектеп қамту артады. Осы мақсатқа жету үшін міндетті түрде
өзара толықтырғыш саясат бағдары технологиясы мен өндірістік факторлар
бағасы деформациясын шектеу енеді.
Неоклассикалық тұжырымдамаларға деген назардың артуы дамушы елдердегі
еңбекпен қамтуда орны зор үрдістердің бірі. Бағаның көтермелеу рөлінің
неоклассикалық моделі күрделі емес және фирма жағдайының ерекшеліктеріне де
арқа сүйейді. өндірушілер үнем принциптерінің талаптарына сал нарықта
өндірістің түрлі факторларымен ұшырасып, комбинациясын іріктейді, өнім
шығаруда аз шығын шығаратын жүйесін қарастырады. Осы орайда белгілі
болғаны, олар технологиялық үрдістер жиынтығын іріктеуге жағдай тұғызады –
еңбек сыйымдылығынан жоғары капитал сыйымдылығына дейін. Егер капитал
бағасы жұмыс күнімен салыстырғанда зор болып есептелсе, құрмет еңбек
сыйымдылығы нұсқасына беріледі. Жұмыс күшінің жоғары бағасында өндіруші
капитал сыйымдылығы үрдісін таңдайды, қымбат факторларға қол жеткізуде
жұмыс күші де басты назарда болады.
ІІ қосымшада техникалық шешім қабылдауды таңдау әдісі көрсетілген.
Фирма, фермер немесе басқада экономикалық бірлік техникалық үрдістердің екі
түрін таңдау мүмкіндігіне не: ОА үрдісі, бұл орайда капиталға көбірек шығын
талап етіледі жұмыс күшімен салыстырғанда, еңбек сыйымдылығы зор ОВ
үрдісімен. Ғ және G нүктелері шығарылатын өнім ауқымының лайықты нұсқасын
танытып, олар арқылы Q, F G Q сызықтығы өтеді – еңбектің алуан
сәйкестігі мен капиталдың жүйесінің орайласатын да тұстары белең алады
(дәстүрлі неоклассикалық модель көптеген техникалық үрдістердің барысына
арқау болып, сол жағдайда бұл сызық дөңес қисық формасын иеленеді.
Қарастырылған әдістерге сай, капитал мен жұмыс күшінің сәйкестігі бағаның
өндіріс факторларына қатынасы арқылы анықталады. Мысалы, капиталдың
нарықтық бағасы және жұмыс күші көлеңкелі құнына әсер береді, ал қаланып
отырған өндіріс ауқымы – Q. Егер капитал жұмыс күшімен салыстырғанда арзан
болса, (бағалық сызықтық К L) өндіріс нұсқасы F нүктесінде капитал
сыйымдылығы үрдісінде ОА-ны қалдану арқылы іске асады Арзан жұмыс күшінде –
бағалау бағыт К “L”, өндіріс үшін оптимальды жағдай G нүктесінде туындап,
еңбек сыйымдылығы үрдісінде ОВ туындайды. Осылайша, кез келген өндірістік
үрдістерде қазіргі уақытта жұмыс күшінің бағасы нақты бір нәтижеге,
жетістікке жету үшін қажет (Егер капитал сыйымдылығы зор үрдіс ОА еңбек
сыйымдылығы зор ОВ-ға ыңғайланады яғни ОА-да қолданылатын технология
шығынның аз көлемін талап етеді, өндіріс көлемі де капитал сыйымдылығы зор
техникаға беріледі).
Логика бойынша жұмыс күшіне ұсыныс, қаржылық және материалдық
ресурстардың тапшылығы үшінші әлем елдерінде неғұрлым еңбек сыйымдылығы зор
технологияларды қалданудың шынайы өмірдегі қатынасы мынада: көбінесе ауыл
шаруашылығында, және өнеркәсіпте жоғары механикаландырылған капитал
сыйылдылығы зор үрдістер қолданылады, мынадай көрініс те сипат алуы
мүмкін: алып тракторлар егісте жайындай жүзсе, бос отырған жұмыссыз
шаруалар отырады қалаларда өндірісті жоғары деңгейлі техникалары жұмыс
атқарса, қақпаларда жұмыс іздеушілер саны арта беруде. Бұндай жағдай
фермерлер рационализмі жетіспеушілігінен туындайды.
Түсіндіру баға рөлінің бағасын береді. Құрылымдық институционалды және
саяси факторлар әсерінен жұмыс күшінің нарықтың бағасы жоғары, ал капиталда
– салыстырмалы түрде алып қарағанда төмен 2-ші қосымшада көлеңкелі баға К,
L линияларында орын алып, нақты К, L бағаларынан бірсыпыра ерекшелігі белең
алады. Еңбек ақының жоғары деңгейі кәсіподақ ұйымының араласуымен, еңбекақы
төлемі қызметкерлердің түрлі бағыттығы күрестеріне де байланысты. Бұрынғы
еңбекақы төлеу деңгейі барысында тарифті жүктеме түрлі мәселерді арқау
еткең оның ішінде еуропалықтардың өмір сүру деңгейі де назар да болатын
еді. Дефицит капиталына қатысты тағы бір көріністе баға жасанды түрде
осындай факторлар жиынтығы нәтіжесінде төмендетіліп оған либералды
амортизациялық нормативтер, төмен және кері пайыздық жүктемелер, капитал
жабдықтарына деген импорт бажының төмен болуы, импортты марапаттау,
салықтың жеңілдіктер және валюта курсының жоғарылауы енді. Баға
деформациясының алғашыртының бірі-ауыл шаруашылығы жүйесі мен өнеркәсіптегі
капитал сыйымдылығы зор технологияларды марапаттау, жергілікті жағдайларға
жауап бермейді. Ерекше атап өтерлігі, жекелген фермерлер ұстанымы мен
кәсіпкерлердің капитал сыйымдылығы зор техникаларды іріктеуі ақталған және
нарық белгілеріне лайықты реакцияларға ие қоғамның тұтастай қызығушылығы
тұрғысынан қарастырғанда, әлеуметтік шығындар капиталды толық
пайдаланбаудан және жұмыс күшіне де қатысты Мемлекеттік саясат, баға
мәселесіне бағытталған жайларды шеше отырып, еңбекпен қамтуды көтеруге үлес
қосып қана қоймайды, сонымен бірге дефицит капиталын тиімді пайдалану
барынша лайықты технологиялық үрдістер нәтіжесінде іске асады.
Капиталды еңбекпен алмастыру шегі. Бағалық диспропорцияны жоюдың
тиімді саясаты капиталды түрлі өндіріс салаларында алмастыруға қатысты.
Экономистер оны өндіріс факторын икемді алмастыру деп есептейді. Оны
бағдарлы түрде анықтау барысында еңбек үлесі пайызының капитал қатынасына
жақындығын нысан етіп алады (қатынас “еңбек-капитал” немесе αК) капитал
бағымының пайыздық өзгерістерін салыстырмалы қарастыруға, еңбек бағасына
қатысты (Рк Рі). Алгебраның икемділік η α К мәнін де төмендегі формулаға
сүйенеді, осыған сәйкес шамасы айқындалады:
(2)
Мысылы капиталдың қатыстық бағамының артуымен өндеу онеркәсіптерінде 1
процентке, еңбек- капитал қатынасы артады мысалы 1,5 процентке алмастыру
икемделігі 1,5 процентке тең. Егер Рк Рα қатынасы 10 процентке түссе,
ал αК – тен 6 процентке, онда алмастыру икемділігі 0,6-ны құрайды.
Икемділіқтің жоғары қатыстылық көрсеткіштері нақтылағандай, баға
қурылымындағы айтарлықтай өзгерістер өндіріс факторларының деңгейіне әсер
етіп, өндіріс үрдістерріне өзгерістер енгізіп, еңбекпен қамту саласына
өрлеу әкелді. Осындай жағдайларда баға қатынасына өзгерісі еңбекпен
қамтудағы негізгі алғышарт болып саналады. Көптеген тәжірибелік тұрғыдағы
зерттеулерден байқалғаны, өндіріс факторларын алмастыру дамушы елдерде
мынадай көрсеткішті құрайды – 0,5 – 1,016. Бұның аңғартатыны, еңбекақының
қатыстық төмендеуі 10 процентке еңбекпен қамту көлемін 5-10 процентке
арттырды. Жұмыс күшінің шағын үлесі өңдеу өнеркәсіптерінде дамушы елдерде
жалпы көрсеткіште аталмыш өнеркәсіп секторындағы жұмыс орнының артуына
әкеліп соғады. Баға саясаты өндіріс факторларына осы мәселелерді шешуде
табыс әкеледі және сол үшін ол даму стратегиясының ажырамас бөлігі болып
есептеліп, еңбекпен қамтуды бағдарлаудың негізгі болып табылады.
Дамушы елдердегі еңбекпен қамтудың үш моделіне талдау осы мәселенің
күрделілігін аңғартады: 1) өндіріс факторлары бағасы ресурстарды бөлу мен
еңбекпен қамту жағдайына ерекше әсер береді және басқа да жайларға жер
береді; 2) индустрияландырудың мемлекеттік саясаты, ауыл шаруашылығының
өсуіне залал тигізе отырып, қалаларда еңбек күшін пайдалану мәселелерін
күрделендіреді; 3) тиімді, еңбек сыйымдылығы зор технологияларды пайдалану
экономикалық өсу қарқынына тиісті мәмлерде септігін тигізеді. Осының
барлығы миграциялық ағынға соғады, қалаға кашу ұлғайып, жұмыссыздық артуда.
1.2. Өнеркәсібі дамыған елдерде еңбекпен қамтуды мемлекеттік реттеу
Енді өнеркәсібі дамыған елдердей еңбекпен қамту мәселесіне назар
аударып, олардың жинақталған тәжірибесіне көңіл аударамыз. Мемлекет аралық
айырмаларға көңіл аударғанда мемлекеттің араласуы тұрғысында ол елдерде де
көп үрдістер белең алды, қателесу, одан сабақ алу кездесті. Қазақстанның
нарықтық жағдайға көшуімен байланысты. Батыс елдерімен байланысы іс-
тәжірибесіне үңілудің де өзіндік пайдасы зор.
90-шы жылдардың басынан 2000-ші жылдардың оратасына дейін жалпы
экономикалық жағдайда жұмыс күші жетіспеді, сол себепті батыс елдерінің
алдында тұрған негізгі мәселе – адами ресурстарды жетілдіру, жұмыс күшін
жинақтап, топтастырып, басын қосып, экономиканың құрылымды жақтарына
ынталандыру, өндірістегі кезеңдік тербелістерге жете мән бере отырып, еңбек
нарығы заңдарына еңбекшілерді жақындата түсті. Тұрақты еңбекпен қамтуды
негізгі алғышарты етіп ала отырып, экономиканың барлық саласын өркендетуге
күш – жігер салынды, салалық кәсіби – біліктілік және аймақтық
қарқындылығын және техникалық, құрылымдық өзгерістерге бейімделу қабілетіне
де назар аударды.
Осы кезеңді мемлекеттік реттеу құралдарын кеңейту мақсатында, ғылыми
орталықтар құрылып, еңбек нарығы барысында дәрістер ұйымдастырылды,
министрліктер, ведомоствалар – барлығы жұмылып, еңбекпен қамтудың
тәжірибелік негіздерін жандандырды. Бір уақытта сонымен бірге арнаулы
қорлар құрылу арқылы қаржылық базасы нығайып, қажеттілікті өтеу
алғышартына айналды. Мемлекеттің араласуы арқылы бірсыпыра мәнді іс-
әрекеттер атқарылды.
Терең мәнді экономикалық дағдарыстан кейін 90-ші жылдар оратасында
және одан кейінгі жаппай жұмыссыздықтың белең алуында, бірінші алға
қойылған мәселе – еңбекпен қамтуды қолдау, іске асыру, мемлекеттік тараптан
осы іске жұмылу, жергілікті атқару органдарының рөлін көтеріп, де
орталықтандыру жүйесіне назар аударылды. Бірнеше елдер өкіметі тарапынан
жарық көрген бағдарламаларда еңбекшілердің еңбекақысы төмендеуі
қысқартылған жұмыс күшіне байланысты екендігі анықталып, соған қатысты
амалдар қолға алынды. Кең түрде назар аударылған жайт – мемлекеттік
субсидия наймы, бірінші кезекте – жастар мәселесі, олардың еңбекпен
қамтылуының реттілігін ұйымдастыру. Еңбекпен қамту бағдарламасы жекелеген
аймақтардағы жұмыссыздар үшін әзірленді.
Мемлекеттің кадрларды даярлау, қайта даярлау әрекеттерінің арнасы
кеңіді, өндірістер шығындарының біраз бөлігін оқу үрдісін ұйымдастыруға
арнады, стипендиялар төлеу, біліктіліктен қайта өтушілер үшін төлем жолдары
қарастырылды. Осы мен байланысты кәсіби оқыту мен қайта оқыту екі жақты
бағаланды: жұмыс күші сапасын жетілдіру, еңбек нарығында бәсекелестікке
төтеп беруін қамтамасыз ету, басқа жағынан, жұмыс күшінің икемділігін
көтеру, еңбек нарығының динамикасының ыңғайына бейім болуын қарастырады.
Жұмыс орындарын құруды ерекше мәнге ие болған – жұмыссыздар үшін
қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру, әсіресе бұл үрдіс АҚШ, Дания, Норвегия,
Нидерландыда белең алды.
90-ші жылдар басынан неоконсервативтін өзгерістер аясына негізгі
мәселе болып – кіріс, пайда есептелінді, өндіріс бәсекелестіктері артып,
жұмыс күшінің икемділігіне қатты назар аударылды. Еңбекпен қамтуды
реттеудің маңызды мәнінің шаралары – жұмыс күшін уақытша еңбекпен қамту,
зейнетақыға тез ауыстырып жіберу, шетел жұмыс күші ағынын қысқарту не
тоқтату.
Еңбекпен қамтуды қолдау бағдарламасы жастардың жұмыссыздығына әкеліп
соқты. Қоғандық жұмыстардың жұмыссыздық рөлінің үлестін салмағаның артуына
байланысты қысқа мерзімді жұмыспен қамтуды нысан етіп алды, бұл жолда
жоғары біліктілік талап етілмейді. Қайта даярлау курстары бағдарламаларында
негізімен өндірістегі субсидия мәселесіне көңіл бөлінді. Еңбекпен қамту
саясатында негізгі мәнге ие болатыны – шағын кәсіпкерлікті қолдау, оның
ішінде жұмыссыздардың өз ісін құруларына қолдау беру, жергілікті билік,
кәсіподақ кәсіпкерлер тарапынан жұмыстарды жандандыру.
90-шы жалдар соңынан, 2000-шы жылдар басынан экономикалық дағдарыс
белең алып, экономикалық өсу қарқыны баяулады, жаңа ақпараттық технология
мүмкіндіктері қолға алынды. Бұл кезенде де бұрынғы жұмыссыздық сақталып,
білікті кадрлар жетіспеді. Осы жағдайларда көптеген. Батыс елдерінде
еңбекпен қамтудың жаңа стратегиясын реттеу қолға алынды, ол белсенді қоғам
тұжырымдамаларына негізделген, жұмыс орындарының артуы экономикалық
қоғамдық іс-әрекеттерге қатысты болады. Бұл стратегия бірсыпыра шараларға
арқау болады. Адами ресурстарды жетілдіру, олардың мүмкіндіктерін
кеңейту. Жұмыс орындарын сақтауға бағытталған курстар техникалық талаптар
үдесінен шықпаса да, нарық тұтынуына ыңғайласпаса, экономикалық прогреспен
қабыспайтын дүние деп қарастырылды. Көптеген елдер (Ұлыбритания, Австралия
және басқалары) жұмыс орындарын құру мен қысқарту шығындарын азайтуда,
бірақ оның есесіне персоналдарды оқыту мен қайта оқытуға қаржы көлемін
арттыруда. Жұмыс күші ұсыныстарын шектеу бар. Негізінен, кейбір елдерде
шетел жұмыс күшінің ағынына шек қойылып, жұмыссыздықтың жоғары деңгейі
сақталуда, ал шетелден жұмыс күші көп елдерде жұмыссыздық қысқаруда.
Зейнеткерлікке ертерек шығуды мақұлдап, кейде білікті жұмыскерлерден айрылу
да кездеседі.
Дамыған елдерде еңбекпен қамту саясатының қазіргі басты мақсаты –
барлық тұрғындарды еңбекпен қамтуды жетілдіру, өз қабілет – қарымын таныта
отырып, жұмыссыздардың өз орындарын табуына жәрдем беру. Осы әрекетке
байланысты жұмысқа қабілетті тұрғындардың жаңа категорияларына жол ашылып,
іс - әрекеттері жанданады.
Осы айтылғандардан шығатыны, жұмыссыздық мәселесі женіл шешілмейді, ол
адами ресурстарды өркендетудегі белсенді мәселелердің бір бөлігі болып
есептелінеді. Өндірістін күштің қарқыны жетілдіру, өндірстік экономика
жұмыс күшіне деген сұранысты ұлғайтады, осы орайда өндіріс көлемі ұлғайып,
өнім құны өзгереді, бұның барлығы тұрмысты жақсартуға жағдай туғызады.
Жұмыссыздықпен күресте пассивті шаралар белсенді әрекеттерге ұласуы тиіс.
Біз үшін ерекше қызық тудырып отырған мәселелердің бірі – Швеция, Канада,
Франция тұрғындарын әлеуметтік қорғаумен байланысты. Мысалы, Швециялық даму
моделінде маңызды орын әлеуметтік саясатқа беріледі, осының барлығы үш
негізгі мәселені шешуге бағытталған:
- біріншіден, тепе – теңдік принципін жүзеге асыру (қоғам мүшелерінің
игілікті ғұмыр кешу мүмкіндіктері қарастырылады);
- екіншіден, адамдардың әлеуметтік мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
- үшіншіден, еңбекке қабілетті тұрғындарды толық түрде еңбекпен қамту.
Швед моделі үшін негізгі ерекшелік – еңбекпен қамтудың белсенді
саясаты мемлекет тарапынан іске асырылады. Негізгі назарды жұмыс күшінің
бәсекелектігін көтеруге аударады. Жұмысшыларды кәсіби даярлау, жұмыс
орындарын құру мемлекеттік секторда ғана емес, субсидия жолымен жеке
компанияларда да іске асыру көзделген, ақпарат және кәсіптік бағдар арқылы
әрекетті жандандырып, жаңа жұмыс орындарына ауысу барысында төлемдерді
қамтамасыз етуді шешу. Осы мақсаттарға Швеция басқа мемлекеттердің
барлығынан көп қаражат жұмсайды (70 процент), ал бюджетте бұл мәселеге
белгіленген қаражат көзі төмен.
Еңбекпен қамту саласындағы саясат жалпы экономикалық шаралармен
қатысты, негізінен, салық саясатымен ынтымақ саясатымен, еңбек ақы
төлеміндегі дұрыс жүйе, әлсіз топтарды қолдау, салалар мен аймақтарға
көмекті ұйымдастыру көзделген.
Шектеулі салық саясаты инфляцияны тұрақтандыруда тауардың жанама
салықтары жолымен, осының нәтижесінде кірісі шамалы өндірістердің әрекетін
тоқтату белең алады.
Ынтымақтастық саясаты еңбекақы жүйесінде бірдей еңбекке бірдей
жалақы төлеуді қамтамасыз ету тиіс, жоғары кірісті фирмаларға еңбекакыны өз
мүмкіндіктерінен төмен төлеуді талап етсе, ал аз кірістілері өз әрекеттерін
ұзамай тоқтатуға мәжбүр болады.
Швецияда дамыған капиталистік мемлекеттер арасында еңбекке жарамды
тұрғындарды еңбекпен қалтуға жете мән берілген, ал жұмыссыздық жоқтың қасы.
Бұл мемлекетте ұлттық өнім құнының 2 пайызы еңбекпен қамту мәселесін шешуге
жұмсалады. Тұрғындар 8,4 млн. болса, 4,3 млн. еңбекпен қамтылған. Швеция
статистикасы деректері бойынша, еңбекпен қамту еңбекке қабілетті
тұрғындардың 85%-н қамтиды, алынатыны, жұмыс үзгілісі 5 күнді қамтиды.
Еңбек нарығы Басқармасы дерегі бойынша елде 60 мың бос жұмыс орындары бар,
бұның өзі біліктіліктің сай келмеуінен немесе өндіріс орнының орналасымынан
да болуы мүмкін.
Швецияда еңбек органдары есептеулері бойынша, жалпы ресурстар
сомасынан реттеліне отырып тұрғындарды еңбекпен қамту мақсатына бағыттала
отырып, еңбек нарығының белсенді саясатына жұмсалады, жұмыссыздарға төлем
қарастырылады.
Еңбекпен қамту мәселесін шешу мен жұмыссыздықты қысқартуда ерекше
мәнге не болатыны – еңбекпен қамту жүйесін жетілдіру және бос жұмыскерлерді
қайта әзірлеу.
Елде үлкен мәселелер жиынтығын қамтитын заң бар Бос орындарды
міндетті тіркеу. Тәжірибеде тек осындай орындардың 60-70 проценті
тіркелсе, бұл үрдіс те Швецияда жақсы шешімін тапқан. Жан – жақты
компьютерлендіру, біртекті банктың құрылуы кез келген бюродан вакансия
орындары жайлы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Осындай жүйені белсенді
түрде біздің республикаға да енігуден ұтарымыз мол.
Швецияда төлемдердің 15 проценті қазіргі уақытта сақтандыру жарналары
есебінен төленеді, ал қалған 85 проценті мемлекеттік қаражат, кәсіпкерлер
мен салықтан түседі. Басқа көп елдерден айырмашылығы, Швецияда
жұмыссыздықтан сақтандыру жүйеге енбеген және төлем де автоматты түрде
төленбейді. Басқа сөзбен айтқанда, кіріс көздерінің деректерін нақтылаған
дұрыс. Төлемақы алу, иелену жолдары келесі негізде:
- біріншіден, жұмыссыздық кассасы мүшесі болып ең кемінде бір жыл
тіркелуі тиіс;
- екіншіден, белгілі бір уақыт өндірісте жұмыс атқарған, одан басқа,
жұмыс атқарған, одан басқа, жұмыссыздар міндетті түрде еңбек
биржасында тіркеліп отыруы, жұмыс іздеуі тиіс.
Ұсынылған жұмыстан бас тартқан жағдайда төлем 20 күні қысқартылады
бірнеше рет бас тартса, жұмыссыз мүлде төлем құқынан айрылады. Жұмыстан
шыққан соң, алтыншы күннен бастап төлемақы тағайындалады. Швецияда
жұмыссыздар әлем бойынша ең жоғары төлемге ие. Негізінен ол 993 ФРГ
маркасын құрады. Бұл АҚШ-тан да жоғары (969), Швейцарияда (946), Францияда
(925) ал Жапонияда – 1053 ФРГ маркасы. Төлемді алу ұзақтығы Швецияда
жалғасымды. Ол 60 жұмадан 90 жұмаға дейін созылады, Швейцарияда – 50,
Жапонияда – 43. ФРГ мен Францияда төлемдердің берілу мерзімі – 104-260
жұманы құрайды.
Әлеуметтік жәрдемақы салығы Швецияда – 30 проценті, АҚШ-та – 11
процент, Швейцарияда – 10 процент. Швецияда төлем көлемі бұрынғы алған
жалақыға қатысы жоқ сонымен бірге жұмыссыздың отбасылық жағдайда
ескерілмейді. Оның төленуінің максимальды жалғасымдылығы – 300 күн, ал 55-
ке толғандар үшін – 450 күн.
Швецияда кең түрде қолға алынған мәселе – кадрларды қайта оқыту,
сонымен бірге басқа жұмысқа ауыстыру мәселелері де назардан тыс қалмайды.
Ол үрдістер қайта даярлау орталықтарында кәсіп түрлеріне қатысты, тегін
өзеді. Қайта даярлауға адамдарды еңбекке орналастыру бюросына бағыттайды,
осы орталық қайта даярлау қызметі төлемдерін төлейді. Қайта даярлау
орталықтарының барлық қызметтерінің 90 процент еңбекке орналастыру бюросы
атқарады, ал 10 процент – жекелеген фирмалар, қайта даярлау мерзіміайдан 6
айға дейін.
Мемлекет еңбекпен қамтуды ерекше қолдауда, әсіресе дәстүрлі өнеркәсібі
төмен аймақтарда қатты қолдау корсетіледі. Осындай озара байланысты келенді
мемлекет саясаты жұмыс күшіне деген жоғары сұранысты қадап, елдегі жұмыспен
қамту мәселесінің орынды шешімін табуын қамтамасыз етеді. Осы саясаттың
кейде көлеңкелі жақтарды болып қалады, бірақ қайта оралып осы саясат
тізгінін ұстайды.
АҚШ-та деорталықтандырылған экономика және дәстүрлі түрде оны қорғау
саясаты жүреді, кәсіпкерлердің белсенді рөлі құыталып, жекелеген нәтижелер
құпталады. Федералды органдар рөлі нарықта шектеулі. Әр штатта еңбекпен
қамту және жұмыссыздарға қатысты заңдары бар. өндіріспен жұмыскерлер
жұмыссыздықтан сақтандыру қорларына төлеп отырады және федералды қорларға
аударады.
Еңбекпен қамту саясаты үшін өндірістерде өндірістер аралық
жұмысшылардың жоғары мобильділігіне мән берілген, оқу орындарын аяқтаған
кәсіби даярлықтарына назар аударылады, еңбеккерлердің кәсіби – біліктілік
деңгейіне көніл бөлініп, өндіріс тарапынан өз еңбеккерлерін оқыту талап
етіледі. Бұндай өндірістерде еңбекақы шартқа, келісімге, ұжымдық
келісімшартқа, жұмыс күші сұранысын назарға ала отырып төлейді, еңбек
өнімділігі, өндіріс мүмкіндігі ескеріледі. Кәсіподақтар іс - әрекетінде де
өзіндік ерекшеліктер жетерлік. Олар, ереже бойынша, кәсіби белгілер бойынша
тірлік атқарады.
Шетел мамандарының пікірі бойынша, жоғары оқу орындарында алынған
білім бастапқы 3-4 жыл қызмет етуге жарамды, одан кейін қайта даярлау жүзеи
асуы шарт. Еңбеккерлердің біліптілігі әр 10 жылда ескіріп отырады ( білім
беру саласында, техника, технология барысында).
Қарқында техникалық прогресс пен жаңа ғылым мен техника мүмкіндіктерін
пайдалану жұмыс күшінің динамикалық, ерекше өзгерістеріне де байланысты.
Қазіргі өндіріс жөғары білікті еңбектің ретік арттыруды коздеуде.
Дамыған, нарықтық экономикасы қалыптасқан елдерде жалдамалы еңібекке
деген көзқарас өз мәнінде емес. Жұмыссыздық біліктілігі төмен жұмысшылар
арасында 2 есеге жоғары, білік тілерге қарағанда, физикалық, қозғалыс
еңбектүрімен айналысатындар 3 есе көп, ақылой еңбегімен айналысатындарға
қарағанда.
Назарға алыңатыны, жаңа технологиялардың енуімен, мысалы дәстүрлі
өндірісте микропроцессорлардың енуі өнім сапасын арттырады және бір уақытта
еңбекпен қамтылғандар 30-40 процентке қысқарады, энергия тұтыну – 4-5 есе,
шикізат материалдарды пайдалану – 5-10 ретке артады. АҚШ өндіріс
орындарында жаңа технологиялардың қолданылуымен байланысты 90-шы жылдардың
басында 23 миллионнан астам вакансиялық орын болды, оның ішінде білікті
жұмыс күші де бар. Жұмыс сыздық АҚШ-та - 5,6 млн. адам.
АҚШ-та жұмыссыздық жалғасымдылығы жұманың 14,5 көлемін құрайды,
жұмалық көлемде жұмыссыздық төлемі – 130 доллар; жұмыссыздық төлемін
жұмыссыздардың 40 прцентті ғана алады; аның берілу мерзілі көптеген
штаттарда 26-30 аптаға шектелген; АҚШ-та жұмыссыздықтың өсуіне боліланысты
бағдарламалар, басқа да іс-шараларға қатысты жұмыстар елдің бюджеттік
жұмыстарына қосымшалар артты.
Нарықтық экономикасы дамаған елдерде жұмысты кәсіби бағдарлау мен
кәсіби даярлықзаң негізінде ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік саясаттың
маңызды қызметі болып табылады. Бұндай саясаттың мәтижелілігі – жоғары
кәсіби және герографиялық мобильділік, жұмыссыздық не Жапония мен Швеция
мемлекеттеріне қарағанда жоғары.
Канададағы еңбекпен қамту моделі негізінен кәсіби бағдар беру мен
тұрғындарды еңбекпен қамтуға арналған. Канада моделінің тәжірибесі кәсіптік
бағдар, тұрғындарды еңбекпен қамтуда мәні зор. Соңғы уақытта бұнда кәсіби
бағдар берудің жаңа формалары енген. Басқа да мемлекеттік даярлық, жұмыс
күшін пайдалану үрдістерімен тығыз байланысты. Жастар ушін маңыздысы –
кәсіп – мамандық әлемін тану – арнаұлыкәсіби білім беру орталықтарында
іске асады. Бұл – мекеменің жаңа, ерекше типі, автоматтапдырылған
ақпаратты жүйелермен, бейнетехникамен, электронды емтихан алушылармен
жабдықталған. Олардың жұмысы, негізінен, өзін-өзі қамтамасыз етуге қатысты
“Таңдау орталығына” келісімен, жас адам немесе кез келген жастағы жан
ақпаратты мәтін көлемімен дисплей экранынан алады және онда 4000-ға тарта
мамандың түрлері көрінеді. Әрдайсының жанында келесі деректер орын алады;
- аталмыш кәсіп – мамандықтың еңбек қызметіне қатысты мазмұн;
- осы кәсіпке қатысты талап етілетін жеке бас қасиеттері мен жалпы
білім деңге йі;
- кәсібі өсу жолдары мен басқа да мамондың түрлерін игеруге
болатындығы;
- жергілікті және жалпы ұлттық еңбек нарығында аталмыш кәсіп түріне
сұраныс.
Соңғы мәселе бойынша ақпарат мәні де өте зор. Осындай ақпарат
нәтижесінде кәсіби қызығушылыққе қөзғау салынып, қажет деп санаушылар саны
артады. Сол компьютер комегімен кәсіби ыңғайға тест жүргізе отырып Таңдау
орталығына келуші, қатына суши өзінің жеке басының қасиеттерін танып,
қабілет – қарымын айқындады. Есер осы үрдістерден кейін кеңесшішің кеңесі
қажеттілігі туындаса, онда арнаулы қызмет орындарына отінішпен барады.
Қазіргі уақытта канадада 70 Таңдау орталықтары жұмыс атқарады,
орташа есепен алғанда 200 мың адам экономикалық белсенді тұрғындар немесе
60 мың адам 15 пен 24 жас аралығында. Бұндай таңдау орталықтарыңың
құрылуына оз шығын жұмысалмайды, көп қаражат қажет. Осының барлығы видео –
компьютерлік техникалармен ғана байланысты емес, сонымен бірге ғылыми –
ұйымдастыру негізіндегі даярлықпен де байланысты. Бірнеше жыл ішінде,
еңбекпен қамтудың федералды министлігінің ұсынысы бойынша, иммиграция
назарға алына отыран, жаңа қәсіп – мамандық сөздігі әзірленуде аты ғана
жаңа емес, ең негізгісі жіктелім тұрғысынап да жаңа. Оның құрылымы салалық
және кәсіби біліктілік акуалдарына қатысты. Енді негізге алынғаны – еңбек
қызметімен талаптарының мазмуны, жұмыскерлердің білім,білік, икем –
дағдылары. Көрсетілгені – бір біріне жақын мамандықтар және еңбекке
орналасудың мүмкіндік нұсқалары.
Осылармен параллель негізде жекелеген кәсіби қызы ғушылықттар мен
қабилет – қарым тізімі де беріледі, ал психологтар кәсіби жарамдылыққа
икемдейтін тест сауалдарын әзірлен, жұмыстар атқарады.
Алайда, тәжірибе көрсеткендей, көп жұмсалған шығын өзін ақтайды.
Ұсынылған кәсіп түрлерінің кең ауқымы өз колемі мен мазмуны жағынан
оптимальды, кең берілген ақпарат, оның ұсыну форманішіндері, таңдау
орталығының жоғары мүлекіндіктері – осының барлығы кәсіби бағдарлаудың
сапалы деңгейін көтереді.
90-ий жылдара канадада кәсіби бағдар бойнша іс – шаралар арнасы
кеңейіп, әсіресе жастармен жұмыс жүргізу мәселесінде көп жайлар орындалы,
ойткені оларда психологиялық әзірліктің үлес салмағы жоғары. Ересек
жұмыскерлерді қайта оқыту нәтижелері ақыл – кеңес орталықтарына да
байланысты: қайта оқыту мен еңбекке орналастыру.
Кеңес беру орталықтары қызметін жанжандыруда автоматты жүйелердің
кайдасы зор болды, ондағы берілген ақпаратта еркон жұмыс күші, бос орындар
жайлы жан – жақты деректер беріледі. Кеңешилердің еңбек қаруы - еңбекпен
қамту министрлігі мен иммиграциялық топтар. Үлкендер тарапынан құрылған
тест жинақтары, түрлі категориядағы клиенттердің мәселелерін жылдам әрі
нақты диагностикалау нәтижесінде шешім жолдарының оңнтайлы нұскалары
белгіленеді. Көптеген клиенттер үшін кеңес беру қысқаша нұсқау беру түрінде
орын алады, қалай, қайдан жұмыс іздеу керек деген мәселені көтереді.
Басқалары, қарқынды комкті қажет ете отырын, мемлекеттік бағдарламалар
аясында түсінік алады, әсіресе, бұл жүйе жұмыска орналасуы қиындаң туғызып
жүрген жандар үшін тиімді. Бұлар – жастар, мектепті толық бітірмегендер,
әйелдер, көп уақыт үзілістен кейін жұмыска оралушы, иммигранттар,
мүгедектер, бұрынғы сотталғандар. Жеке компаниялар да өндірістік
тәжірибелерді ұйындастыра отырып, мемлекет тарапынан арнаулы субсидиялар
бөлінеді. Осылайша, жұмысқа орналастыры ғандар үлесі қарқынды комек алу
нәтижесінде 40% - ды қурайды.
Франция моделі консультациялақ яғни, кеңес беру кабинеттеріне
негізделген. Францияда жумысқа орналастыруда кеңес беру кабинеттері өз ос-
әректтерин келесі бағытта жүзеге асырады:
- шағарылғандардың бұрынғы жүмыс барысына үңілу талдау және эрі қарай
карьералық жумысына лойықты жобаларды әзірлеу;
- еңбек нарығындағы жағдай әдіс – амалдарың стратегияларын әзірлеу,
олармен іскерлік байланыс;
- кабинеттердің ондірістермең жекелеген қызмет орталықтарымең кәсіби
бірлестіктермен байланысы да еңбекке орналастыру мүддесінен туындайды;
- найм жайлы усыныстарды қарастыру.
Кабинеттердің арнаулы әдіс – тәсілдерінің жиынтығи болады, түрлі
категориядағы клиенттер үшін жобалар даярланған сол жобалардың бірі “жобаны
алдын – ала бақылау” әдісі, онда толық тапсырма, мақсаты, оны атқару
жолдары, іс - әрекет, іске асыру мерзімі орын алған.
Егер еңбекпен уйымдастыруға жумыстан шығарыл ғандар тобы енетін болса,
кабинет өз жумысыныу мақсаты мен міндетінде соңғы шешімін де шығарык
отыранды.
Еңбекке орналастыру іс - әрекет, шараларының нәтижелілігі серіктестер
мен өндіріс, еңбеккер мен кабинет арасындағы озара әрекетке де байланысты.
Бүл үрдісте маңызды ролді атқаратыны – ақпарат алмасу және жумысты
координациялау. Кеңес беру кабинеттері мен жумыскерлер арасындағы
байланыстар сенімділік негізіне арқа сүйейді. өндіріс немесе фирма
дирекциясы өздеріне отініш білдірген жандарға лайықты кабинетті нусқап,
әдіс – амалдарды байқатады, ынтымақтастық этикасын, еңбекпен қамтудың
түрлі бағыттағы ерекшеліктерін, байланыс масштабын, еңбек тәжірибесін
аңғартады. Жумыстан шығарылғандардыу контингентіне байланысты, кабинет
комегі бірнеше формаларда жүреді. Инженерлер мен мамандардың бірнеше сала
сына әңгімелесудің бірнеше түлері қолданылады, кеңесшілермен сухбат, топтық
жумыс, пікір алмасу, жеке жумыстар. Өндірісте кадрлардың күрт коп мөлшерде
қыс қартылуына байланысты жумыс тобы қурла – қартылуына байланысты жумыс
тобы қурылады, аталмыш мәселемен айналысады. Кенес беру кабинетімен бірлесе
отырып, түрлі бағыттағы шаралар атқарады. Бағдарламалар тлісті талаптарға
сай әзірленіп, өндірістің белгім бір типіне қатысты болып даярланды.
Арнаулы кабинеттер арқылы еңбекке орналастыру мен кәсіби қайта
бағдарлаудың өзіндік ерешеліктері бар, өндіріс үшін, мекемедегі жеке
жумыскер үшін, оның әрі қарайғы еңбек әрекетінде де қалалы жағдайлар болуын
қарастырады. Басқару ауқымында персоналдардың өндіріс міндеттеріне тоселуі,
стратегиялық бағдарлаудың уйымдастырушылық қурылымы еңбекке деген
белсенділікті нығайтады. әлеуметтіқ серіктестер арасындағы өзара байланысты
нығайтып, келіссөздер жүргізуге, дағдарыс жағдайларындағы мәмілеге келуге
шақырады.
Экономикалық және әлеуметтік жоспарда бундай қарым – катынас
менемелердің оптимизащиясын қысқе мерзімде; жумыс күміне деген шығынды
қысқар тап; жұмыстан шығушылармен жүргізетін келіс сөздердегі басшылар
уақытының шығынын азайтады.
Аталмыш әдісті қолданушыөндірістер бұрынғы серіктестер3не деген
сыйласымды қарым – қатынасын сақтай отырын, компетентті серітестер санын
молайта береді. Жаңа жұмыс орнын іздеген жанды қолдау стрестер
туындамаңына, жанұяда, жеке баста қиындықтар болмауына әкеледі. Еңбек
нарыға үшінде жұмысқа орналастырудың бұл формасы тиімді,кайдалы, өйткені
өодіріске даяр адамдар, жаңа міндеттерін орындау міндеттерін меңгергедер
енеді. Дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, жұмыс күшінің ескіру мәселесі
және оның еңбекпен қамтуға әсері өте мәнді деп есептелінеді, көптеген
дамыған елдерде қабылданған заңдарда жалдамалы еңбекке қатысты көп шаралар
белгіленген. Барлық ірі кәсіподақтар өз келісім – шарттарында
кәсіпкерлермен еңбек жасына толғандар жайлы ұсыныстарын ортаға салады.
Алайда, бизнес негізі жоғарыдан алынады, сондықтан жасқа қатысты мәселелер
де туындайтын кездер болады. Мысалы, Германияда 45 жастан асқан адамдар
жумыссыздардың 30,4 процентің құрайды, ал Жапонияда – 37,8 процент.
Жұмыссыздық бұл жастарда ауырлау болады, өйткені жас ерекшеліктері
келмейді.
Негізінен, Жапония өнеркәсібіне микроэлектрониканың енгізілуі
жұмыссыздықты ұлғайтын, ересектерге жұмыс тұру қиынға айналды 20 жастағылар
арасында еңбекпен қамтылғандар – 80 процент, 50 жастағылардың
16 – 17 проценті жұмыс орныда қала алады, екі пайызы – бұрынғы
фирмаларында.
Жапон моделі үшін ерекшелік өрлік найм жүйесі, еубеккерлердің бүкіл
жұмыс атқаратын кезеніне кепілдік қарастырады. Бұл кепілдіктер зеңды
тұрғыда нақтыланбайды, ұжымдық келісімшарттарда тіркеймейді, жалдамалы
жұмысшылармен кәсіпкерлер, капитал иелері арасындағы қатынастар тұрғысында
шешіледі. Бұл енбек нарығының жабыл моделі, ішкі нарық. Бірақ, салармен
қоса қабат Жапониядасоңғы жылдары сыртқы нарыта өркендеуде, классикалың
негізге көбірек ұқсайды, шағын өндірістер көбірек тартылады. Ушкі және
сыртқы нарың үшін тұрақты еңбекпен қамту тән.
Еңбеккелерді пайдалану бағдары ұзаң мерзімде компаниялар үшін кәсіби
даярлықты жетілдіріп, фирма ішілік деңгейде біліктілікті арттыруға жағдай
туғызады, шығарылатын өнім модификациясына жете назар аударылып, алдын ала
фирма ішілік кәсібі мобильділік қарастырылады, еңбеккерлердің шығармашылың
қатынасын, еңбекке деген ықыласын жетілдіріп, жұмыссапасына жете мән
беріледі. Фирма басшылығы өз қарауы бойынша жұмыскерді бір орыннан екінші
орынға алмастырып, бір бөлімшеден екінші бөлімшеге ауыстырып отырады.
Жапонияда еңбекақыны қалыптастыру еңбек өтілі мен жас ерекшелігіне қатысты
болып келді. Бүгін де біліктілік пен еңбек тилиділігі негізгі назарда
болмақ. Бірақ, ескі жүйе де мүлдем өзгеріп кете қойған жоқ. Өндірістік
қатынастардыңаталмыш жүйесі ұзақ мерзімді еңбек өтілін нысанға алады және
басқа өндіске еркін ауыса алуына жағдай туғызады.
Өмірлік найм жүйесі білгілі бір көлемде өндірісті қысқарту мәселелерін
шешіп және өндірісті қысқарту мәселелерін шешіп және қысқарту есебінен
жұмысшыларды шығару, өзара келісілі нәтижесінде басқа бөлімдерге
ауыстыружүзеге асады. Бұл шаралар жұмыссыздық өсуін тоқтатады Жапонияда
сонымен бірге жаңа әлементтер найм стратегиясы белең алуда: еубекақы
төлеудің бұл арнадағы принципі – қабилет пен нақты салымға қатысты, ал
еңбек өтіліне қатысыжоқ (оған өндірістің 79 проценті жатады); шағын
өндірістік топтар ос - әрекетінің бүкіл әлемдік дамуы курсына ұмтылысы
(өндірістердің 47 пайызы); ересек жас категорияларыарасында еңбеккерлердоң
кәсіби біліктілігін көтеру (өндірістің 42 пайызы). Бұлардан басқа,
Жапонияда жалға жұмыс күшін ұсыну жүйесі де бар; кері байланыс түрі де
белең алуда. Жұмыскерлердің үлестік салмағы арендаға ұсынушылар ретінде,
жолдамалы еңбек тұлғалары өндірісте 1000 адамның – 6,2-7,2 пайызы; 300-ден
1 мыңға дейін – 4,8 пайыз, ал өндіріс басқармаларында еңбекпен қалтылғандар
– 17,1 пайыз, тәжірибеде жұмыс күшін бұлайма түрлендіре қолдану жұмыссыздың
қарқының баяулауына әкеледі және кірісті де ұлғайтады.
Ұлы Британиядағы еңбекпен қалту орталықтарының іс - әрекеттері.
Еңбекпен қамту орталықтарының шетелдік іс – тәжірибелеріне оның ішінді
ұлы британияға тоқтаклып өтсек. Британ Кеңесімен бірлесімді жұмыс графигіне
сай. Бүкіл әлемдік банк жүйесін жетілдіру барысында 19 – 31 мамыр
аралығында Қазақстанның еңбекпен қамту орталығы қызметкерлері Ұлыбританияға
сапарда болды, еңбекпен қамту орталығы жұмысы барысында тәжірибе алмасты.
Ұлыбританияда еңбекпен қамту 1909 жылы құрылған. Қазіргі уақытта 9
аймақтың офис, 153 аудандық және 1100 жергілікті бюро бар. Штаб квартирасы
еңбекпен қамту орталығынікі Шеффилд қаласында, басшысы – Майкл Фолтон.
Еңбекпен қалту орталығын ұстауға жылына 1 миллиард фунт стерлинг жұмсалады,
төлемақыға – 6 миллиард. Орталықта 35000 жұмысшы қызметкерлер еңбек етеді.
Ұлы Британияда еңбекпен қамту орталығында жұмыссыз ретінде 2,2 миллион адам
тілкелген.
Жұмыссыздықтың өте жоғады денгейі солтүстік Ирландияда – 11 процент
және солтүстік – Батыста – 8,4 процент, қалайлыраң ахуал – Батыс және
Оңтүстік – Батыс аудандарында – 5,8 және 6,5 процент .
Үлы Британияның еңбекпен қамту орталығының негізгі міндеттері:
1. Жұмыс іздеу барысында көмек көрсету;
2. мүгедектерге көмек беру;
3. төлемді уақтылы алуларына бақылау;
4. төлемді алуда алдан – арбаудың болмауың қамтамасыз ету.
Ұлы Британияда еңбекпен қамту орталығына жұмыс іздеп келген адам
жұмыссыз деп танылады. Ол төлем алуға өтініш береді, кеңесшімен
әнгімелесуден өтеді, еңбекке ор наластыру жоспарын толтырады. 13 жұма
көлемінде өтініш беруші өзіне жұмыс таба алмаса, онда мамандармен
әнгімелеседі, жұмыс істеу семинарларына қатысады. 6 айдан кейін жұмыссызды
кәсіби оқыту курсына жібереді немесе жұмыссыздар клубына босатады, біраз
бөлігі жұмысты байкау кезеңіне катысады. 12 айдан кейін жұмыссызды жұмыс
іздеу бағдарламасы бойынша оқытып, оның көлемі – 5 күн, оған қатысу
міндетті түрде, қатыспағандарына төлем берілмейді. 24 айдан кейін міндетті
түрде жұмыс іздеудің қайталама курсы өтіледі (2 жума).
Жұмыс берушілер жұмыстарына тоқталып кетуге болады. Елдегі 40
процент бос орындар еңбекпен қамту орталыңтары арқылы өтеді. Бұл келесі
факторлар негізінде жүзеге асады: тегін жарнамалық ақпараттар арқылы;
жоғады сапалы және оперативті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz