Орманды басты кесу
Жоспар:
Кiрiспе
I. Жалпы бөлiм
1. Жасыл аймақ орман шаруашылығынын орналасқан орны
2. Орман өсiрушiлiк шарты
2.1. Климаты
2.2. Топырағы
2.3. Су өлшеуiш тарабы
II.Арнайы бөлiм
1.Орманды күтiмдiк кесу
2.Орманды басты кесу
3.Орман шаруашылығының өртке қарсы жобасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кiрiспе
Сарыарқа төсінде саябақты қала тұрғызу туралы ата-бабамыз өткен
ғасырда да армандаған болатын. Жасыл аймақ туралы жылнаманың бірінші
парақтары он тоғызыншы ғасырдың аяғында, яғни, астана шағын ғана қалашық,
Ақмола болған кезінен жазылған. Дәл сол сәтте қалада алғашқы қала саябағы
пайда болып, орман ағаштары отырғызылып, Есілдің айналасында алғашқы жасыл
аймақ пайда бола бастады. 1904 жылы алғашқы экологиялық жобаны А.Л.
Адамович ұсынған болатын, яғни, ол Ақмоланың шет аймағын жасанды жасыл
аймаққа айналдырды. Алдын-ала жасалған теріс болжамдарға қарамастан,
Ақмоланың шет жағынан жас шыбықтар бой көтеріп, көп ұзамай-ақ, жайқалып
шыға келді. Биолог ағашты сор жерге отырғызуға да болатынын дәлелдеп берді.
Қызыл жар шағын орманында қарағай, қайың, терек, мойыл, бозқарағандар
өсетін. Бұл шара кейін де жалғасын тапты. Біртіндеп, қалашық көшелерінде
алғашқы ағаштар отырғызыла бастады.
Аймақтың өсімдікті тарихының тағы бір парақтары – Целиноград
студенттерінің жасыл қаласы. Комсомолдар ең үздік іс-шараларды іске
асырып, бүкіл бір кварталды құлпыртып жіберді. (Қазіргі Самал шағын
ауданы). Алайда, кейінірек, кейін анықталғандай, қала жоспарына кішігірім
саябақтың енбейтіні анықталды, соған байланысты, ағаштарды кесіп, орнына
тұрғын үй ауданы бой көтерді. Қаланың жасыл картасына жаңа астаналық
мәртебе де өзгерістерін ала келді. 1997 жылы ҚР Президентінің тапсырмасына
сәйкес, Ақмола аймағында санитарлы қорғау аймағы құрылды. Экологиялық
дәлізді құру қызметінің жауапкершілігі орман шаруашылығы мен еліміздің
басты, табиғатты қорғау ведомствосына жүктелді. Мамандар барын салды, сынақ
учаскелерінде өсімдіктердің ондаған сұрыптары сыналып жатты. Ал жасыл аймақ
жобасына көптеген жұмыс күші тартылды.
Сәулетшілер мен экологтардың ортақ ойы – елордамыз жасыл желекке
орануы тиіс. Бұл бағытта бірінші қадамдар жасалды да. Соңғы бес жылдың
ішінде қалада алты бақ, жиырма шақты саябақ пен елорданың әкімшілік
орталығында сулы жасыл бульварлар пайда болды. Бүгінде Есілдің жағасында
Президент бағының, сонымен қатар, Сарыарқа көшесінен демалыс аймағының
құрылысы аяқталып келеді. Сәулет біртумасын құруды қала тұрғызушылармен
қатар, жасыл сәулеткерлері де қолға алды. Астананы гүлдендіру жұмысына
қазіргі заманның дизайнерлері де кірісіп, елорда бақтары мен саябақтарын
барынша жайқалтуды уәде етуде. Ақбұлақ өзенінің бойынан француз стиліндегі
Арай саябақ құрылысы жүргізіледі. Мұнда ағаштар симметриялы орналасатын
болады. Ал орталық стадионның алдында түрлі гүлдермен көмкерілген
Олимпиада шары орнатылады. Северная корона тұрғын үй кешенінің
жанындағы баққа әр беретін, көп жылдық шырмауық гүлінің өзіндік ерекшелігі
бар. Жақында Астананың шағын жасыл аймақтарында елорда халқы үшін бейтаныс
ағаштар пайда болады: емен жапырақ тектес магония, куриль шайы, матсудан
талы, маньчжур жаңғағы, сүйір жапырақты үйеңкі және басқалары. Әрине,
елордалық өсімдіктерге қарағанда, мұндай экзотикалық түрлердің ерекше
күтімді қажет ететіні анық. Бұдан кейін, қаланың кез-келген учаскесіне,
бақтар мен саябақтарына бақташы топтар бекітіледі. Қала салушылар
коммуналды шаруашылықтың алдына нақты жоспар қойды, яғни, жылына он саябақ
құрылысы бітуі керек. Ал әрбір жаңа нысанның толығымен бітуі үшін,
қазынадан 30-45 миллион теңге бөлінуі тиіс.
1. Жасыл аймақ орман шаруашылығынын орналасқан орны
Елорданың бас жоспарында толық көрсетілген қаланы көгалдандыру
тұжырымдамасы жеке эко-орманы, эко-дәлізі, эко-кеңістігі бар эко-
қаланы құруды ұсынып отыр. Жасанды шалғындар, сондай-ақ, жасанды көлдер
мен айдындар түрлі ағаштармен айнала қоршалатын болады. Бүгінде қалаға
шаған, қайың, қарақат, алма ағаштары, үйеңкі, қарағай, емен, тал ерекше
көрік беріп тұр. Бәрінен де, Астана бақтары мен саябақтарында тал, үйеңкі,
қарағаш және сары акациялар көп. Құстың самғар биігінен қала кілемдей
жайқалып жатыр. Экологтар елорданың жасыл киімі қалаға тек қана сән беріп
қана қоймай, сонымен қатар, табиғи апаттардан да сақтап қалатынын айтады.
Жасыл желектер арнайы жолдармен отырғызылып, қатты желге қарсы қорғаныш
қалқан құруда. Мұндай әдіс арқылы желдің жылдамдығын 50-80 пайызға дейін
азайтуға болады. Одан өзге, қалың жасыл аймақтар жазғы шаң-тозаң мен қысқы
дауылдарды да азайтып, жалпы экологиялық жағдайды реттейді. Ғылыми
деректерге сүйенер болсақ, жапырақты ағаштар шаң-тозаңның отыз пайызын, ал
қылқан жапырақтылар – 42 пайызға дейін ұстап қалуға қабілетті. Ал бір
гектар орман 400 келі күкірт қышқыл газын сіңіре алады.
Келешекте Астананың айналасындағы су артериялары мен жасыл белдеуін
қамтитын экологиялық дәлізді құру жоспарлануда. Масштабты бағдарламаны
жүзеге асыруда Ресей, Израиль, Канада мамандары еңбектеніп жатыр. Ең басты
жасыл осі Есіл өзенінің бойымен өтіп, күрделі сәулет композициясының басты
байланыстырушы нүктесі болып, ішкі белдеуден онымен екі жүйедегі жасыл
дәліздер келіп байланысатын болады. Мұндай жанды бағыттар екі бағытта
жүргізілетін болады, біріншісі - Ақбұлақ пен Сарыбұлақ өзендері арқылы
болса, екінші бағыт – Майбалық көлінен сол жағалауға дейін созылады. Тағы
да бір жасыл жолақты экологтар темір жол периметрі арқылы салуды
жоспарлауда. Бұл ось қаланың тұрғын үйлер және өндірістік бөліктерінің
арасында шекара іспеттес болмақ. Астананың айналасын жасылдандыру жөніндегі
жоба да жүзеге асып жатыр. Қазақстанның жас астанасын қоршаған, бірнеше
миллиардқа бағаланған жасыл шеңберді мамандар 2015 жылы аяқтамақ. Орман
отырғызу екі кезеңнен тұрады. Сыртқы қатарға жапырақты ағаштар отырғызылса,
ішкі жағында қылқан жапырақтылар болады. Соңғы сегіз жылғы жұмыстың
қорытындысы – Астана айналасында 25 мың гектар орман отырғызылды.
Жалпы 75 мың гектар жерді алатын Зүбаржат алқаның жартысы дайын
болып тұр. Оның құрамына үйеңкі, тал, шие ағашы мен қайыңдар кіреді. Ерекше
экологиялық белдеу құру үшін, отыздан аса ағаштың түрі пайдаланылып
жатыр. Сар даланы жасыл желекке көмкеру қиынға соғуда, себебі, жасылдандыру
мақсатында бөлінген жердің тең жартысы сор топырақ болып тұр. Қазіргі таңда
ғалымдар тәжірибе жұмыстарын жүргізіп, топырақ картасын дайындап жатыр.
Қаншама зерттеулер жүргізіліп, жасыл тұжырымдамасы дәлелденді, яғни, қала
маңына орман отырғызуға болады. Негізінен, жергілікті сұрыптардан, жабық
тамырлы жүйемен ағаштарды отырғызбақшы. Агрохимияның ескі заңдары артта
қалып, жаңа әдістерді белсенді түрде игеруде. Мәселен, құнарсыз қайраңдар
ылғалды сіңіретін, бірақ, оны буландырмайтын гидрогелдермен
өңделіп,топырақты құнарлындыруда. Шаруашылықтағы екі питомникте бүгінде
конвейерлік жасыл өндіріс жолға қойылған. Мұнда елордалық бақтар мен
саябақтар үшін отырғызылатын материалдарды өсіріп, құнарландырады.
Бекітілген тұжырымдамаға сәйкес, 2030 жылы әрбір қала тұрғыны үшін екі
ағаштан және жиырма түптен келеді екен. Астанада барлығы алты мың гектар
жер игеріледі. Ал бұл – бір жарым миллион ағаш пен он алты миллион түп.
Мұндай тамаша ойды жүзеге асыру үшін ондаған жылдардың кететіні анық.
Табиғат адам сияқты емес, асықпайды. Ғашықтар бағындағы жас ағаштар біздің
ата-әжелеріміз саясында серуендеген ағаштардың деңгейіне жақын күндері жете
қоймасы анық. Енді, басты мәселе, отырғызылған сол бір жасыл желектерді
сақтау болып тұр. Ал орман кодексін бұзған адамдарға қатал жаза
қолданылатын болады. Егер де, кәсіпорын бір гектар орманға зиян келтірсе,
компания екі гектар жерге ағаш отырғызып, оған он жыл бойы қарайтын болады.
Ал жеке зиян келтірушілер үшін де жаза сондай, бір тал кессең, екі тал ек.
Бүгінде экожүйені құру үшін жүздеген мамандар еңбектеніп жатыр. Олар бәрі
де, бір ауыздан, Саябақты қаланы бірігіп жүріп тұрғызу қажеттігін айтады.
Экологтар ынтымақтастыққа әрбір қала тұрғындарын шақырып, елорданың жасыл
картасына әрқайсысының өз үлесін қосуға үндеуде.
2. Орман өсiрушiлiк шарты
Ормандарды жүйелеу – орман типологиясының негізгі мәселесі.Ал орман
шаруашылығы ғылымдарының ішінен өзіндік тармақ болып бөлінуге әсер еткен
XIX ғасырдағы орыс орман шаруашылығында пайда болған екпе ағаштар типтері
деген түсінік.Сондықтан құрғақ алқаптағы және сулы алқаптағы орман
типтері деп бөледі.
Ормандарды типологиялық жүйелеуді морфологиялық жүйелеумен
араластыруға болмайды.Өйткені морфологиялық жүйелеу орман таксациясының
әдістеріне сүйенеді. Ал таксациялық жүйелеу екпе ағаштардың сыртқы және
әсіресе сандық белгілерін анықтайды, яғни құрамы, тұқымдар басымдығы,
толықтығы, қабаттар саны, бони тет, екпе ағаштар шығу тегі, өнімділік, өсу
барысы. Орманның құрамы, құрылымы, өнімділігі және өсу аймағын
бағалаудатаксациялық сипаттама құнды негіз. Бірақта, орман шаруашылығы
ісінде орман белгілерін біріктіріп сосын табиғи өсулердің әр түрлілігін
түсіндіруде таксациялық әдістемелік орманшылардың қөңілінен шықпаған.
Сондықтан орман типологиясы пайда болды, ол өсімдіктерді, кең биологиялық
және географиялық негізінде, айқын белгілерімен жүйелейді.
Ағаш өсімдіктерін ботаника бөлімі немесе өсімдіктер туралы ғылым
-дендрология зерттейді, ол ғылыми көзқараспен көп жылдық ағаш
өсімдіктерінің – сыртқы және ішкі құрылысын, таксономиялық жағдайын, түр
ішілік жүйеленуін, физиологиясын, экологиясын, географиялық орналасуын және
шаруашылық мағынасын зерттейді. Ормандық ағаш өсімдіктері келесі өмірлік
формаларына немесе топтарына бөлінеді: ағаштар, бұталар, бұташықтар,
шалабұталар.
Әсіресе кеңінен тарап және шаруашылықта мағналы болған ағаштар – жан
– жағында бұталары мен жоғарыда өркені бар айқын діңді көп жылдық
өсімдіктер. Олардың орман қалыптасуында және шаруашылық пен халыққа сүрік
алуда маңызды орны бар. Ағаштардың биіктігі 8...10 м биік болады.
Есейген бұталарда басты дің болмайды, оның орнына бірнеше діңшелер
қалыптастырып 5 м биіктікке дейін өседі. Бұташалар тармақталған 80 см
дейінгі биіктікке өсетін өсімдіктер, ал лиандар - иілгіш, ұзын, тұрақсыз,
тіреу тілейтін сабақтары бар өсімдіктер.
Орман түсінігі көп қырлы. Орман биосфераның құрамдарының бір
бөлігі болып есептеледі, жер шары өмірінің белсенді орны болып құралады,
өйткені құрамы, құрылымдары тірі ағзалардың тіршілігімен байланысты;
географиялық ландшафттың элементі ретінде оны орман ауқымы (массив) және
орман қоры ж. т.б. құрастырады.
Орман – жер шарының негізгі түрлерінің біреуі, яғни әртүрлі аралас
өсімдіктердің күрделі қарым – қатынасы, бірақта көлемі, құрылымы,
құрамы, көбеюі, көректенуі және басқа белгілері бойынша айырмашылығы
бар. Ал өсімдіктер ішінде ағаштар басты орында. Бірақта көп ағаштарды
орман деп атауға болмайды. Өйткені олар бір-бірінен алшақ орналасып ,
қатар-қатар тұруы мүмкін, сондықтан олар саябақ немесе демалыс бағын
құрастырады.
Орман тек сандық белгілерімен емес, сапалық көрсеткіштерімен
анықталады. Орманда өскен ағаштардың өте жоғары орналасқан бөрікбасы
болады. Олар жоғарыда қосылып жарықты, жылуды, жауын-шашынды жерге
түсірмейді. Сондықтан төменгі бұтақтар солып қалады, ал өсетіндері
діңдері. Ол ағаштардың бағалылығы және шаруашылық мағынасы мол
көрсеткіші.
Еркін өсетін ағаштардың бұтақтары солбырап, бөрікбасы шашыраңқы
болады. Ағаштың діңі бұтақты, қысқа болады, оларда жақсы тауарлық түр
болмайды. Ормандағы ағаштар, еркіндегі өсетіндерге қарағанда, 10 ... 20
жыл кеш тұқым береді және дән беретін кезеңдері болады. Ол жылдар
ағаштардың тұқымы мен табиғи жағдайларымен байланысты, сонымен қатар
тұқым беру ағаштардың көлемдерімен байланысты. Өте ірі ағаштар 80% көп
дәндер береді, ал нашар өсетіндері – 0,5 % көп бермейді.
Орманда, ағаштармен қатар бұталар, шөптер, мүктер, қыналар және
т.б. өсімдіктер өседі. Ол әсерлер жарық, көректік заттар және су үшін
бәсекелестікте.
Сонымен, орман тек көптеген ағаштар араласы емес, ол бұталардың,
шөптердің, мүктердің, қыналардың және т.б. өсімдіктердің қарым-қатынасы,
онда ағаштар, ең бірінші болып, қоршаған ортаға әсер етеді: жарық , жылу,
ылғал, ауа құрамы, жел және басқа экологиялық жағдайларға. Орман өз
ортасын құрастыра отырып, қоршаған егістіктерге, шабындықтарға, су
қоймаларына және т.б. әсер етеді.
Орман тек өсімдіктер құрылымы емес, ол биологиялық жүйе, оның
қатарында әртүрлі жануарлар бар, орман фаунасын құрастыратын, сонымен
қатар микроағзалар дамитын орта. Ормандық аңдар мен құстар өздеріне
жайлы жағдай табады, өйткені олар қоректене және көбейе алады. Ал
көптеген аңдармен құстар ағаштардың өсіп-дамуына әсер етеді, өйткені
зиянды жәндіктердің көбейюін азайтып, орманның санитарлық жағадайын
жақсартады. Жер қазатын жануарлар (борсық, көртышқан) топырақ құрамын
жақсартады, қарағай тұқымдастарының қауіпті зиянкесі мамыр зауда
қоңызының дернәсілін азайтады.
Ормандағы топырақта көптеген құрттар мен микроағзалар бар. Олар
топырақтың құрамын жақсартады және ағаштар мен бұталардың қоректенуін
қамтамасыз етеді, өйткені түскен қылқандарды, жапырақтарды, бұтақтарды,
қабықтарды өңдеп пайдалы қылдырады.
Орман шаруашылығының негізін қалаушы Г.Ф. Морозов орманға жан-жақтық
түсінік берген, яғни орман тек ағаш өсімдіктерінің бір-біріне әсер
етумен емес, ал топырақтың және ауаның құбылыстарымен жаңа өзгерістер
әкеледі.
В.Н. Сукачев орманды ормандық биогеоценоз (грек. био - өмір, гео-
жер, ценоз-жалпы) ретінде қарастырған, яғни барлық тіршіліктің,
топырақтың, жалпы дамудың әсерімен болатын өзгерістер ретінде.
Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орманға келесі түсінік
берілген. Орман – ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа
да компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан,
қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық
және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен .
Ағаш және бұталарда мына маңызды бөліктер бар: сабақ, тамыр, жапырақ,
өркен, бұтақтар, жеміс және дән, әрқайсысының өз функциясы бар. Сабақ –
ағаштар мен бұталардың жер бетіндегі бөлігі, жапырақтарды, гүлдерді,
жемістерді қалыптастырып көтеретін және өткізгіш және сүйеніш функцияларын
атқаратын. Сабақ пен тамыр және жапырақтардан су және минералдық заттар
көтеріледі және жапырақтардан органикалық заттар тамырларға барады.
Ағаштарда сабақ деп діңді түсінеді – ол басты сабақ, тамырдың мойнынан
басталады, яғни тамырдың діңге қосылатын жері. Дің негізгі, өте құнды сүрек
беретін құрылым. Діңнің сыртқы бөлігі қабық деп аталады, ол ағаш және бұта
тұқымдарын табиғаттың қолайсыз жағдайларынан қорғайды және ағаштың сыртқы
әлпетін көрсетеді.
Сүрек діңнің негізгі массасын құрастырады, сонымен қатар сабақтар мен
бұтақтардың. Оның физикалық (түрі, жылтырлығы, кебуі, ісінуі, қабықтануы,
тығыздығы, жапырақтануы, т.б.) және механикалық (қысқанға төзімділігі,
созылуы, қозғалуы, жарамсыздығы, бұралуы, иілуі, жабысқақтығы, қаттылығы
ж.т.б.) қасиеттерімен шаруашылық мағнасы және халық шаруашылығында қолдануы
кеңінен байланысты.
Сүрек өсімдік жасушаларынан құрастырылған, сырты қабықталған
құрамдардан тұрады. Сүректің химиялық құрамы барлық ағаш
тұқымдастарындағыдай. Абсолюттік құрғақ сүректің органикалық бөлігі
көміртегінен (49 ... 50%), оттегінен (43 ...44%), сутегінен (6%) және азоттан
(0,1...0,3%) құралған. Бейорганикалық бөлігі, жандырғанда күл болып Са, К,
Мg, Na және басқа элементтер (0,1...1%) құрастырады.
Тамыр – ағаштар мен бұталардың жер астындағы бөлігі, өсімдікті су және
минералдық заттармен қамтамасыз етеді және топырақта тамырмен бекиді.
Жапырақ – жер бетіндегі орган, оның көмегімен негізгі тіршілік
әрекеттерінің процестері жасалады, ол фотосинтез, дем алу, транспирация.
Өркен – жапырақтары мен бүршіктері бар жас сабақ. Бұтақтар – діңнен
тарайтын бойындағы өркендер. Өркен мен бұтақтар бөрікбасын құрастырады. Ол
жерде жапырақтар, гүлдер және жемістер қалыптасады. Жеміс – тозаңданғаннан
кейін қалыптасатын, жабық тұқымдастардағы орган. Ол дәндерді қорғап және
шашады. Дән – жеміс ішіндегі, дәнмен көбейетін өсімдіктердің органы. Дән
көбею, тарау және қолайсыз жағдайларды бастан кешу әрекеттерін атқарады.
2.1. Климаты
Климат – географиялық орналасуымен анықталатын, бір жердегі көп
жылдық өзгермейтін ауа райы құбылымы. Ол негізінде астрономиялық және
физикалық – георгафиялық жағдайлардың әсерімен қалыптасады.
Астрономиялық жағдайлар жер бетіне күн сәулесінің бір келкі
түспеуін тудырады. Ол сәулелік және жылулық теңдіктің, ормандардың
вегетациялық кезеңдерінің қалыптасуына, яғни жыл кезеңдеріне,
метеорологиялық жағдайларының өзгеруіне әсер әсер етеді, сонымен қатар ағаш
және бұта өсімдіктері өсіп-дамуына мүмкіндік жасайды.
Физикалық – географиялық жағдайлар жер бетінің сипаттамасын,
климаттық әртүрлілікті анықтайды және сонымен қатар – ормандар
географиясына әсер етеді.
Сонымен, орман өміріне климаттық жағдайлар (жарық, жылу, ылғал,
ауаның атмосфералық құрамы және оның өзгеруі) өте әсер етеді, олар
экологиялық жағдайлардың құрыстырушысы және тіршілік немесе даму
ортасы. Климаттың жағдайлары орманның өмірі, оның маңызды
көрсеткіштері, ағаш бітімінің құрамы, формасы, қоры, сүректің
техникалық сапалары, орманды жаңарту, оның санитарлық жағдайы, өрт
қауіптілігінің күшейуі немесе төмендеуі, ормандық мәдениеттендіру
жұмыстары. Климат, оны қалыптастыратын ауа райы жағдайлары, орман кесу
және сумен ағызу жұмыстарын анықтайды.
Ормандағы климаттық жағдайлар, сапалық және сандық жағынан, ашық
жердің жағдайларынан айырмашылығы бар.
Орман өмірінде жарық климаттық факторлардың ең маңызды көрсеткіші,
оны күннің сәулелік күші деп білеміз. Ал қысқаша жарықты жарықталумен
теңдестіреді. Күн сәулесі болмаса фотосинтез үдірісі жүрмейді, яғни
ағаш өсімдіктерінің өсіп және дамуы тоқтайды, органикалық зат - сүрек
құралмайды.
Фотосинтез – космостық үдіріс. Оның әсерімен жыл сайын 1000 млрд –
құрғақ органикалық зат құрастырылады, ол жер бетінің құрғақ және су
көлеміне тең келеді. Құрғақ жер көлемінде ормандар 24,4 млрд.т. құрғақ
органикалық заттар құрастырады, жайылымдар – 10,4, егістіктер – 8,7,
шөлді жерлер – 5,4.
Орман шаруашылығында жарық биологиялық әсер ретінде қаралады,
өсімдіктердің өсіп және дамуын қамтамасыз ететін. Сонымен қатар жарық
экологиялық әсерге жатады, бұл жағдайда, орман қалыптасады.
Орманға түсетін жарық екі түрлі болады: тік және шашыраңқы, көк
аспаннан, бұлттардан, жер және су бетінен шашыраған. Ашық ауа
райында күн жоғары тұрғанда шашыраңқы күн сәулесі, барлығынан, 20 %. Тік
күн сәулесі жер бетіне Күннен сәулелер ретінде түседі.
Физиологиялық үдірістің жүруіне және көмір қышқылының сіміріліп
хлорофилл құрастырылу үшін жарықтың спектральдік құрамы көп мағналы.
Ультракүлгін және инфрақызыл сәулелер ағаш өсімдіктеріне зиян
келтіреді. Ағаш өсімдіктерінің өсіп және дамуына ультракүлгін сәулелер
аз болу керек, ал инфрақызыл сәулелер негізінде жылу береді. Көмір
қышқылы сіміріліп хлорофилл құрылуға күн сәулесінің қызыл, сары бөліктері
көп мағналы. Көк, сия көк сәулелері ағаш және бұталардың өсімдік
бүршігі өсіп – дамуына көп әсер етеді.
Барлық ағаш тұқымдастардың жарыққа қатынасы әртүрлі. Орман
шаруашылығында оларды жарық сүйгіш және көлеңкеде, өсетіндерге бөледі.
Жарық сүйгіш ағаш тұқымдастарына қайың, бал қарағай, көктерек, т.б., ал
көлеңкеліктерге шырша, жөке ағашы, шамшат, май қарағай, т.б. жатады.
Жарық құмарлық өзгеріп отырады және орманың жасымен орман
құрғыштығына байланысты жас кезінде ағаштар жарыққа құмар емес, ал өсе
келе ол көрсеткіш өзгереді. Топырақ жағдайы жақсарғанда ағаштардың
көлеңке сүйгіштігі көбейеді.
Ағаш өсімдіктерінің өсіп-дамуына жылудың белгілі саны керек, яғни
жылу құбылымы (режим), ол температураның көлемге (ауа, топырақ, су
беті) жайылуы және оның әрқашан өзгеруі. Жағымды температурасыз
дәндер өнбейді. Бірақта жер шарында өсімдіктер өсіп-дамуға жылу
әртүрлі және өзгерісті керек. Ауа мен топырақтағы температура әрқашан
өзгеріп тұрады. Ол тек жыл ішінде емес, тәулік және сағат шеңберінде
өзгеріп тұрады.
Өсімдіктердің жылуға талабы әртүрлі және құбылмалы, жылу
жағдайларына қойылатындай. Сондықтан жылу жағадайлары фактор ретінде
орманның өсіуне әсер етеді. Ағаштар мен бұталар нольден жоғары
температурада өсіп – дамиды. Ағаш өсімдіктерінің тамырлары топырақ
температурасы 5º жоғарыда дамиды, фотосинтез 0-40 ... 50 º жүреді, ал
жағдайлы температура 30 ... 35ºС. Дәннің өнуі, гүлдеу және тісу әр
тұқымда өз қолайлы температурасында жүреді. Ал суық ауа – райы гүлдеуді,
жемістің пісуін, кейде өнімнің болмауына келтіреді.
Жылу басқа климаттық әсерлермен және әсіресе жапырақпен тығыз
байланысты. Күннің шуақтық күші – ағаштар мен бұталарға негізгі жылуды
әкеледі. Орманның жарықтануы, өзгеруі жылу құбылымына келтіреді. Жаздың
өзінде, бұлтты күні күн сәулесі топырақ бетіне аз түседі, сондықтан
суыту байқалады. Жылу жауын-шамшынмен байланысты. өсіп-даму кезіндегі
жауаынның көп болуы температураның төмендеуіне келтіреді. Ормандағы
ағаштардың діңдеріде, бөрікбасыларыда, фотосинтез үдірісі, транспирация
жылу бөледі.
Жылуға талаптануымен барлық ағаштар негізгі екі топтарға бөлінеді:
жылу сүйгіш және салқынға төзімді, олар ұзақ уақыт төмен оңтайлы
температураларға төзімділік көрсетеді (+1... +10 ºС). Сонымен қатар аязға
төзімді ағаштар бар. Олар салқынға да төзімді.
Ағаштың сыртқы пішінімен жылуға қатынасын білуге болады.
Қабықтануы, түктенуі, бүршігінің қабықтануы ағаштың аязбен суыққа
төзімділігін көрсетеді. Жылу сүйгіштерге емен, грек жаңғағы, қараған
т.б., ал салқынға төзімділерге қайың, қандағаш, бал қарағай, қарағай
жатады.
Ағаш өсімдіктерінің өсуі мен дамуына, өте төмен және жоғары,
температуралар әсер етеді. Көктемгі кеш және күзгі ерте үсіктер болады.
Олар күндізгі жылылыққа қарамай ауада әлде топырақ бетінде түнде
болады және жас ағаштарға көп зиян әкеледі. Өйткені негізгі өркен
зақымдалады сосын көп тармақтанып сүрек сапасын төмендетеді.
Үсіктердің тағы екі түрі бар: адвекативті – арқтикадан келетін
суық ауаның әсерімен болады; радиациялық – ол топырақтан жылу шыққанда түн
салқын болады. Адвекативті үсік зиянды және ұзақ болады. Үсікке өте
сезімтал – емен, шамшат, шаған, ал төзімділер – бал қарағай, қайың,
қарағай, қандағаш, көктерек, шетен.
Ағаштардың өте төмен температуралармен зақымдану кездеседі, олар аяз
тудырған жарықтар деп аталады. Олар қыста ауа температурасы күрт
төмендегенде болады. Жарықтарда зиянды жәндіктер, саңырауқұлақтар
спорлары орнығады, сондықтан сүрек сапасы төмендейді. Қар аз түсіп, аяз
- 40º С төмен және ұзақ болса шыршаның қылқандары қызарып түсіп қалады,
сосын ағаш өледі.
Орман өзі ауа мен топырақтың температурасына әсер етеді (мысалдар
келтіру керек).
Жел, ауаның жер бетінде қыймылдауы, ол атмосфера қысымының
біркелкі болмауымен байланысты, бұл экологиялық ықпал, сондықтан орман
тіршілігіне көп әсер етеді. Ол әсер пайдалы немесе зиянды болуы мүмкін
және желдің жылдамдығымен байланысты. Желдің пайдалы мағнасы, көптеген
шаруашылықта бағалы ағаш тұқымдастар (қарағай, шырша, емен, қайың, бал
қарағай т.б.) желдің көмегімен тозаңданады. Оның көмегімен қылқан
жапырақтылар және жапырақтылар ағаштарының дәндері жәйіледі. Қарағай,
шырша, бал қарағай дәндерінің қанатшалары бар, онымен ұшу жеңілдейді.
Жәйлі жылымдағы бар жел транспирацияны реттейді (5...8 м (с), яғни
ағаштар және бұталар ылғалды жәйлі физиологиялық буландырады. Ол,
фотосинтезді белсендетеді, өйткені атмосфералық буландырады. Жел суық
ауаны жылымен араластыра отырып топырақта үсікті болдырмайды.
Өте қатты жел 14 .. . 20 мс жылдамдығымен, ал 20...25 мс дауыл,
қатты дауыл (30 мс жоғары) орманға кері әсер етеді, ол орман
шаруашылығын шығындандырады. Ол желдер жел сұлатпаға, онда ағаш діңі
сынады, келтіреді.
Желдің тек бір жақтан соққнынан ағаштарда бір қырлы бөрікбасы
қалыптасады, діңі қыйсық болады, олар сүректің техникалық сапаларын
төмендетеді. Қысқы уақытта желдің әсерімен ағаштар шимай –шатақ болады,
ол қайыңдар шырша және қарағайлармен өссе жиі болады. Сол себептен
қылқандар шапқан уақытында сұлатпаға және құламаға соқтырады.
Желдің кері әсерін азайту үшін орман шаруашылығы тәсілдерін
қолдану керек. Шырша өсінділерінде орта және жоғары жиілік сақтау керек.
Желге төзімді және желде сұламайтын ағаштарды қолдансақ желге төзімділік
жоғарылайды. Тағы бір шара, күту және санитарлық кесулерді қолдану.
Орман желге көп әсер етеді. Ол, ағаштар бітімінің биіктігіне,
толықтығына, жиілігіне, жасына және құрамына қарай болады.
Ауа газдардың табиғи араласы, атмосфера құрамындағы, негізінде азот
(78 %) және өттегінен (21 %) тұрады. Тағы аргон (1 % шамасында), көмір
қышқылы (0,03 %), инерттік газдар (неон, криптон т.б.) бар. Ауада шаң,
түтін, өндіріс газдары, су, бектерийлер, вирустар және т.б. болуы мүмкін.
Ауалық азот микроағзалар тіршілігінің әсерімен жер бетінен
бөлінеді және ағаш пен бұта өсімдіктерімен аз қолданылады. Ол жауын-шашын
болғанда өсімдіктермен, ауадан түйін бактерийлермен қортылады. Топырақтағы
азоттың, мағнасы зор, өйткені ағаштармен бұталардың негізгі көректік
заты және белок молекуласына кіреді. Оттегі орманның тыныстануына керек,
яғни органикалық заттар тотығын көмір қышқылы мен су айналады және
энергия бөлінеді. Тірі ағзалар тыныстанғанда өттегін жұтып көмір
қышқылын бөледі. Сонымен қатар фотосинтез үдірісінде өсімдіктер
өттегін бөледі. Ол белоктар, майлар және углеводтар құрамына кіреді,
яғни орынды тіршілік жасайды. Кейбір орман өсімдіктерінің өттегін
өндіруі мынадай: - 4 ... 11 т (жылына, шыршалар – 5 ... 13, емендер – 6
... 14).
Ағаштар тіршілігіне көмір қышқыл газы (СО2) өте мағналы, ол
адамлар, жануарлар және өсімдіктер тыныстанғанда, өсімдіктер және
жануарлар қалдықтары шірігенде, бұзылғанда, жанғанда пайда болады. Жер
атмосферасында жылына 20 млрд.т. көмір қышқылы газы және аэрозольдері
қосылады. Көмір қышқылы газы фотосинтез жүргенде органикалық заттарды
құрастыруға керек. Көміртегі ағаш өсімдіктерінің құрғақ заттарының 50 %
құрастырады, яғни сүректің.
2.2. Топырағы
Топырақ – ол табиғи құрылым, генетикалық біріккен топырақтық
қыртыстардан құрастырылған, литосфераның жоғарғы қыртыстары судың,
ауаның және тірі ағзалардың әсерімен өзгерулерден жасалған. Топырақтың
құнарлығы бар, яғни ағаштар, бұталар және басқа өсімдіктерді азот,
минералдық заттар және сумен керек мөлшерде қамтамасыз ете алады. Ол
қатты, сұйық, газдалған және тірі бөліктерден құралады. Топырақтың
негізгі массасы ұсақ топырақ, яғни 1 мм дейінгі қиыршықтары топырақ
коллоидтары деп аталады. Ол қиыршықтар топырақтың механикалық құрамы
және органикалық, минералдық, органикалық-минералдық -қоспалардан тұрады.
Топырақ коллоидтары топырақ құрастырғанда көп мағналы. Олар
топырақ өсімдіктерінен: аммоний, калий, кальций, магний, фосфаттарды
сіңіріп, сумен, жуылудан сақтап топырақ құрамын біріктіруге себепкер
болады.
Сұйық бөлігі, немесе ерітінді, заттарды көшіреді, яғни топырақтан
алып өсімдіктерге сумен ертілген қоректік заттарды жеткізеді.
Топырақтың газдалған бөлігі немесе топырақ ауасы сумен толмаған
құыстарды толтырады. Топырақ ауасының құрамында N, О2, СО2 ұшпалы
органикалық құрамдары бар, олардың саны топырақта болып жататын
көптеген химиялық биологиялық, физикалық - химиялық үрдістерге
байланысты.
Топырақтың тірі бөлігі топырақ флорасынан тұрады, яғни топырақ
микроағзаларынан (бактерийлер, саңырауқұлақтар, актиномицеттер,
балдырлар т.б.) және топырақ жануарларынан – көптеген омыртқасыз
жәнідіктер – қарапайымдар, кенелер, кұрттар, жәндіктер, сонымен қатар жер
жыртушы сүткөректілер (көртышқан, жертесер т.б.). Топырақ флорасымен
фаунасы затар айналымында маңызды роль атқарады және топырақ құрастыруға
әсер тигізушілердің біреулері.
Жер бетіндегі топырақтар түрлерінің молшылығы топырақ құрастырушы
факторлардың қарым-қатынасы – климат, аналық таулық құрылым, өсімдіктер,
жануарлар, аймақтың рельефінің жасы, адамның шаруашылық тіршілігі.
Топырақтарды классификациялау негізіне топырақ танабының құрылымы
салынған. Яғни олардың басталуы, дамуы және эволюциясы. Қазіргі
генетикалық классификация аймақтық – генетикалық топтармен жүйеленген.
Ормандық – далалық және далалық аймақтарда кеңінен тараған қара
топырақ (құрғақ қарапайым – суық климаттың, көп жылдық шөптесін
өсімдіктердің әсерімен); шалғындық қара топырақ, кермекті сұр топырақ
(ағаш, бұталар немесе шалғындық өсімдіктер әсерімен).
Топырақтардың морфологиялық белгілері мен қасиеттері, яғни формасы мен
құрылымы, адамның кәсібімен, азда болса сезімімен анықталады. Топырақ
қабаты морфологиялық айырмашылығы бар генетикалық қыртыстардан тұрады.
Морфологиялық белгілері: реңі (бояуы), құрылымы, түйіршіктену құрамы,
тығыздалуы.
Реңі, немесе топырақтың бояуы, минералогиялық және химиялық құрамымен
байланысты, яғни ондағы органикалық заттармен, сондықтан қара, сұр
немесе қоңыр болады.
Топырақ құрылымдығы – қатты қоспаларының әртүрлі формасы және
көлемді құрылымдарға бөлінуі. Әр бөлшектің формасы топырақ құрылымы деп
аталады. Құрылымның негізгі үш түрін бөледі: куб тәріздес, призма
тәріздес; плита тәріздес.
Топырақтың қиыршықтану құрамы - әртүрлі ірілігі бар бөлшектерден
құралу: тастардан (бөлшектер көлденеңі 3 мм көп); құмдардан (0,01 – 3 мм),
шаңдардан (0,001 – 0,01), лайлардан (0,001 мм кем). Егер 0,01 мм кішкентай
бөлшектер құрғақ топырақта 10 % дейін болса, онда топырақ құмды.
Егер физикалық саз бөлшектері 11-20 % болса, онда ол топырақ құмдау, ал
бөлшектер 21-50 % болса – саздақты, 51 % көп болса – сазды.
Адам шаруашылық құрғанда топырақтың механикалық құрамы өте мағналы
болады. Одан судың топыраққа сіңуі, суды ұстауы, өсімдіктердің
тамырларының дамуы және өңдеуші құралдарға топырақтың қарсы тұруы.
Соңдықтан құмды және құмдау топырақтар өңдеуге жеңіл, саздақты және
сазды – ауыр. Еңбек пен қаржы жұмсау әртүрлі болады. Топырақтың
механикалық құрамы ағаштардың өсу құрамына әсер етеді. Құмды топырақта
қарағай жиі өседі, ал құмдау топырақта шырша.
Топырақтың тығыздалуы оның тығыздығын және қуыстылығын көрсетеді.
Сондықтан өте тығыз (күрекпен өңделмейді), тығыз (күрекпен өңделеді),
жұмсақ (күрек оңай кіреді, лақтырғанда шашылады), өте жұмсақ (топырақ
төгіліп тұрады).
Топырақ климаттық жағдайлармен қатар өте маңызды экологиялық
фактор, өйткені онымен орманның өсіп – дамуы байланысты. Ол орманның
барлық қасиеттерімен белгілерін анықтайды. Оның құнарлығымен құрамы,
әлпеті, бонитеті, орман түрі, тіршілігі, топырақ бетіндегі жабыныш
қалыптасады. Топырақ күшті сүректің техникалық сапасына, тамыр
жүйесінің формасына, табиғатттың қолайсыз жағдайларына төзімді болуына,
жабайы жануарлардың, зиянды жәндіктердің, саңырауқұлақ ауруларының
болуына әсер етеді. Ал орманның өсіп-өнуі мен табиғи қайта
құрылуындағы шешуші жағдай. Топырақтан ағаштар мен бұталар минералдық
заттарды тұздар ретінде алады, олар: N, K, P, Ca, Mg, Fe, S және
микроэлементер: Zn, Cu, Mn т.б.
Топырақ ағаштардың тамыр жүйесін қалыптастырады, ол механикалық
құрамымен ылғалдылығына байланысты. Терең, жақсы дренаждалған
топырақтарда, әсіресе құмды және саздақ құрамды жерлерде, ағаштардың
жерге жайылуы жақсарады, өйткені күшті сырықты тамырланады. Құрғақ
топырақтарда, әсіресе құмды, қарағайдың өзіде желден сұламды, өйткені
тамырлары жер бетінде қалыптасады.
Орман, өзіде топырақ құрылымына әсер етеді. Ол жапырақтар, қылқандар,
бұтақтар, өлген дәндер, қабықтар, бүрілер түсімін береді. Ол түсімдер жер
бетіндегі тірі қабатпен, микроағзалар әсер еткесін, шіріп орман
төсенішін қалыптастырады, ол топырақ құрылымына, шіріктер немесе гумус,
минералдық заттар жиналуға, физикалық-механикалық қасиеттеріне әсер
етеді. Әр ағаштың жапырақтары мен қылқандары әр түрлі шіриді, ол илік
заттар, шайыр болуға байланысты, сосын олардың бірігуі жерде жатуына
әсер етеді. Қайың жапырақтары, қарағай қылқандары және түскен бүрілер,
сонымен қатар жұмсақ, майысып тұратын төсеніш жасайды. Топырақ құнарлығын
білдіретін жұмсақ гумус қалыптасуы осымен байланысты. Ондай төсеніште
шіру үрдісі жедел жүреді, өйткені ауаның оттегі жақсы
қамтамасыздандырылады, ылғал жеткілікті. Төсеніште бактерийлер,
микроағзалар, құрттар және басқа жәндіктер мен жануарлар көп болады,
сондықтан гумус қалыптасады, қоректік заттармен бай: органикалық және
минералдық. Ол органикалық заттардың барлық санынан 85 ... 93 %
құрастырады.
Шырша қылқандары, көктерек жапырақтары бір-біріне жабысып жатады,
сондықтан шіру үрдісі нашар жүреді. Бұл жағдайда дөрекі, қышқыл гумус
қалыптасады, өйткені төсеніште саңырауқұлақтар көп болады. Оттегі аз
болғандықтан, төмен температуралық жағдайларда бұл төсеніштерде жаңбыр
құрттары жоқтың қасы, ылғал молдығынан, микроағзалар мен тескіш
жануарлар болмаған соң төсеніш бір-біріне жабысып қатты болып қалады.
2.3. Су өлшеуiш тарабы
Өсімдіктерді сумен қамтамасыз етуге ылғал әсер етеді. Су тірі
өсімдіктің құрамына кіріде, ол ағаш және бұта өсімдіктерінің тіршілігінде
зор биологиялық роль атқарады. Оның тіршіліктік өсу орнында, жапырақтарда,
шырынды жемістерінде 80...95 % дейін су болады.
Заттар ауысу, жасушалар бөлініп өсуі үдірістері, жасушаларда су,
көп болса, қарқынды жүреді. Сусыз фотосинтез үрдісі де болмайды.
Ұлпаның сусыздануы протоплазманың өлуіне келтіреді. Жасуша көректенуге
керек заттардың ерітушісі су. Сумен бірге тамырдан жапырақтар және өсу
нүктесіне минералдық заттар жеткізіледі. Ылғалсыз дәндер толмайды және
өнбейді, яғни орман өзін-өзі толықтырмайды.
Су – Жер шарында өсімдіктердің өмір сүруімен таралуының зор
эколоогиялық факторы, күн сәулесімен атмосфералық айналыммен, жер
бетімен және жылу ауысуымен қатар. Жер биосферасында климат
қалыптастырушы фактор. Орманда ылғалдың негізгі көзі жер астындағы
сулар және атмосфералық жауын-шашын, олар сұйық (жаңбыр, қырау) және
қатты (қар, бұршақ, боз қырау) болады. Орман өмірінде көп мағналы -
жаңбыр, қар, бұршақ, қырау. Жаңбыр физиологиялық және сирек физикалық
әсер етеді, өйткені ол өсіп – даму кезеңінде ылғалдың негізгі
қамтушысы. Қырау – су парлары конденсат құрастырып шөп бетінде кішкентай
тамшылар қалпында қалады. Қар топырақты көктемде суландырады,
өсімдіктерді тоңып және үсуден сақтайды. Бұршақ 0,5 ... 2 см мұз
қиыршықтары ретінде ағаштарды механикалық зақымдайды.
Ағаштар мен бұталар жауын-шашынды әртүрлі қабылдайды. Өсімдіктерге
су керектігі негізінде ауаның температурасы мен ылғаллдылығына
байланысты. Егер температура жоғары болып ылғалдылық төмен болса,
онда су көп керек. Ағаш бітіміде, яғни құрамы, жасы және сумен
қамтамасыз етілу мен метеорологиялық жағдайлары. Аралас орманнан таза
қарағайлар суды аз жұмсайды. Ағаш бітімінің жасы үлкеюімен ылғал
жұмсауы көбейеді. Құрғақ ыстық ауа – райында да осындай жағдай
байқалады. Ағаш тұқымдастарын суға талап қоюына қарай ксерофиттерге,
гигрофиттерге бөледі. Судың тапшылығына шыдайтындар – ксерофиттер, мысалы
кәдімгі қарағай, су молшылықты талап ететін өсімдіктер – гигрофиттер,
мысалы қара қандағаш.
Орман жауын – шашынның қанша және қандай жерде болатынына әсер
етеді, өйткені ол өскен жерін суытуымен байланысты. Ормансыз жерде
10...15 % жауын – шашын аз болады. Құрғақ жердің су балансы Г.Н.
Высоцкий усынған формуламен анықталады: N = A + F + V + T, бұл жерде N –
түскен жауын-шашын мөлшері; А – жер бетінен ағатын (15 ... 35 %); V-
ағаштар, шөптер, жер беттерінен буланатын (15 ... 50 %); F - өсімдіктер
астынан ағатын (15 ... 35 %), T – транспирация (20... 40 %).
Аталған көрсеткіштердің барлығы көптеген жағдайлармен байланысты,
мысалы,жер бетінің тегістігі, өсетін өсімдіктер құрамы мен қалыңдығы.
Астананы сумен жабдықтау толығымен қайта жөнделуде, үш жыл бұрын
қабылданған бағдарламаға сәйкес, жыл сайын ондаған шақырым желі қайта
жөндеуден өтіп жатыр. Келесі жоспарда тұрған жұмыстар – ескі қаладағы су
құбыры желісін және қала құрамына кіретін жаңа елді-мекендерде құрылыс
жүргізу. Сумен жабдықтау туралы айта отырып, канализация мәселесін көтермеу
мүмкін емес. Бұл екі мәселе бір-бірімен тығыз байланысты, жарты миллион
тұрғыны бар қала тек қана суды пайдаланбайды, сонымен қатар, оны төгіп те
жатады. Коллекторларда жиналып қалған шаруашылық-тұрмыстық ағындар табиғи
айналымға қайтып оралу үшін, әбден тазартуды қажет етеді. Бірнеше ондаған
жылдар бойы, тазарту қызметін қаладан алты шақырым жерде орналасқан
Талдыкөл атқарып келген. Алайда, соңғы жылдары ескі жинауышқа толып кету
қаупі төніп тұр. Үлкен қарқында өсіп келе жатқан қаланың қалдықтарын
сіңіріп үлгермей жатыр.
Талдыкөл жинауышына қаланың тіршілік әрекетінен күнделікті 136
мың текше метр лас су құйылады. Болжамдарға сүйенсек, 2020 жылы бұның
көлемі 2,5 есе өсіп, тәулігіне 254 мың текше метрге жетеді екен. Көктем
мезгілінде ағынның деңгейі өте қауіпті мөлшерге жетеді. Сондықтан да,
амалсыздан санитарлық қашыртқы жасалады. Экологтар дабыл қақты, ал
тұрғындардың арасында, қаланың ол жерге жақын орналасқан бөлігін су басады,
сонымен қатар, масаның көбеюі мүмкін деген қауесет сөз тарап кетті. Тұрғын
санының көбеюі мен жаппай құрылыстың жүргізілуінен, бұл жалпы қалалық
мәселеге айналды.
Астаналық үкімет бірден бірнеше қалалық канализация жүйесін құтқару
жоспарын қарастырды. Олардың әрқайсысы егжей-тегжейлі тексерілді.
Нәтижесінде қалалық комиссия қымбат, алайда, табиғатпен үйлесетін, Шнет пен
Ағанас көлдерінің аймағында орналасқан Қарабидайық жинауышы жобасын
қабылдады. Бағдарлама аясында, қазіргі Талдыкөл жинауышын жою да
қарастырылған. Бекітілген тұжырымдамаға сәйкес, бүкіл жұмыс кешені үш
кезеңге бөлінген. Бүгінде жобаның екі кезеңі жүзеге асты. Оларға жұмыс
істеп тұрған төрт тазарту резервуарын қайта жөндеу мен жаңадан екі тазарту
резервуары және тұнбаны сусыздандыру цехінің құрылысы кіреді. Сонымен
қатар, он бес жыл бұрын салынған Талдыкөл жинауышынан Қарабидайыққа
тұнбаны тасымалдайтын жүйе де қалпына келтірілді. Басқаша айтқанда,
Талдыкөлдің ағын суын тазартып, оны Қарабидайыққа айдайды. Сонымен қатар,
бастапқы жинауышты құрғатады. Жаңа суқоймасы Астанадан 34 шақырым жерде
орналасады. Ағынды сулар азот пен фосфор байланысынан терең биологиялық
тазартатын имараттың көмегімен тазартылып отырады. Арнайы цехта әбден
сусыздандырылған қалдықтар қоймаланып, жабық алаңда көміледі.
Жобаны жүзеге асыру үшін үш миллиард теңге жұмсалды. Биылғы жылы
суды зарасыздандыру станцияларын құру жөнінде де жұмыстар басталды. Ол
жерде ағынды суды балық шаруашылығының көрсеткішіне дейін тазарта алады.
Келесі кезекте, нөсер суларын тасымалдау станциясы мен тазартылған ағынды
тасымалдайтын құбыр желесінің екінші тармағы тұр. Үшінші кезекті жүзеге
асыруда, Қарабидайық жинауышы 27 млн. текше метрге дейін кеңейтіледі.
Талдыкөл көлі өзінің бастапқы мөлшеріне түседі, яғни, 400 гектарға жуық.
Сонымен қатар, суқоймасын табиғи тазарту механизмі іске қосылады. Жинауышты
жою жөніндегі жоба 2010 жылы аяқталады. Болашақта қазіргі жинауыштың аймағы
жасыл аймаққа айналуы тиіс – 18 мыңнан астам гектар жерге терек
отырғызылады. Ол жердің бәріне де суару жүйесі жүргізіледі. Яғни, қала
тұрғындары қайтадан жанданған көлдің айналасындағы жас ағаштардың
көлеңкесінде демалатын болады. Астана экожүйесі де жақсарып, лай
тұндырғының орнына қала-саябақ пайда болмақ.
II.Арнайы бөлiм
1.Орманды күтiмдiк кесу
Күту мақсатындағы кесу жұмыстарының биологиялық негіздерінің бірі
болып келесі басты жағдайлар есептеледі: а) қолайлы өнімділікті орман
бітімін құрастыруда, ағаш бөрікбастарының физиологиялық белсенділігі көп
мөлшерде пайдаланылуы; б) өз кезегінде егіліп өсіп тұрған екпелердің
көлемін ағаштармен толықтыру; в) ағаштарды олардың биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты және орман өсіру талаптарына сай келетіндей етіп
орналастыру; г) төзімді, көп жылдық, жоғары сапалы қарқынды дамитын
ағаштардан құралған екпелер өсіру; д) орман фаунасына пайдалы және орманға
көп пайда әкелетін микроорганизмдерге қолайлы жағдай жасау. Таза
отырғылардағы түрішілік байланысын реттеу .
Күтудің экономикалық негіздері халық шаруашылық маңыздылықтарымен
тұқымдастарының орман шаруашылық қасиетіне және нақты табиғи жағдайларға
байланысты күту кесулерін жүргізу үшін, ағаштың негізгі тұқымдасы
анықталып, кесу жұмыстарының басталу және қайталану уақыты белгіленіп,
кесуге жарамды ағаштарды іріктеу, өсіруге жарамды ағаш іріктеу принциптері
оның қарқындылығы, кесуге арналған жұмыс құру және оның технологиясы
анықталады. Халық шаруашылығына және тұрғындарға қажетті қосымша ағаштарды
іріктеп алу орман қоймаларын тиімді пайдалану, қосымша шикі заттар алу,
яғни қылқанды және дәруменді ұнтақ алу жағдайлары күту кесулерінің басты
экономикалық алғы шарттары болып табылады.
Қазіргі кезде қылқан жапырақты және қатты жапырақтылар тұқымдастарына
аса назар аударуда, сондықтан оларды ең басты ағаш тұқымдары деп біледі.
Бұл жерде басқа қайың және көктерек ағашы тұқымдардың ең басты ағаш
тұқымдарына жатпайды дегені емес егерде орман шикізат базасы сіріңке
комбинаты мен күшейіп тұрса, онда әрине бұл жерде көктерек ағашы тұқымдасы
ең басты тұқымдас болар еді, сондықтан ең басты тұқымдарына көп өнім
беретін, шикізат базасын көтеретін тұқымдар жатады және оларға көп назар
аударылып, күтім жасалады. Бұрын орман шаруашылығында бекіп қалған қағида
болған, онда күту кесулері ерте басталуы керек делінген, бірақ мөлшерленген
қарқынмен жиі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
I. Жалпы бөлiм
1. Жасыл аймақ орман шаруашылығынын орналасқан орны
2. Орман өсiрушiлiк шарты
2.1. Климаты
2.2. Топырағы
2.3. Су өлшеуiш тарабы
II.Арнайы бөлiм
1.Орманды күтiмдiк кесу
2.Орманды басты кесу
3.Орман шаруашылығының өртке қарсы жобасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кiрiспе
Сарыарқа төсінде саябақты қала тұрғызу туралы ата-бабамыз өткен
ғасырда да армандаған болатын. Жасыл аймақ туралы жылнаманың бірінші
парақтары он тоғызыншы ғасырдың аяғында, яғни, астана шағын ғана қалашық,
Ақмола болған кезінен жазылған. Дәл сол сәтте қалада алғашқы қала саябағы
пайда болып, орман ағаштары отырғызылып, Есілдің айналасында алғашқы жасыл
аймақ пайда бола бастады. 1904 жылы алғашқы экологиялық жобаны А.Л.
Адамович ұсынған болатын, яғни, ол Ақмоланың шет аймағын жасанды жасыл
аймаққа айналдырды. Алдын-ала жасалған теріс болжамдарға қарамастан,
Ақмоланың шет жағынан жас шыбықтар бой көтеріп, көп ұзамай-ақ, жайқалып
шыға келді. Биолог ағашты сор жерге отырғызуға да болатынын дәлелдеп берді.
Қызыл жар шағын орманында қарағай, қайың, терек, мойыл, бозқарағандар
өсетін. Бұл шара кейін де жалғасын тапты. Біртіндеп, қалашық көшелерінде
алғашқы ағаштар отырғызыла бастады.
Аймақтың өсімдікті тарихының тағы бір парақтары – Целиноград
студенттерінің жасыл қаласы. Комсомолдар ең үздік іс-шараларды іске
асырып, бүкіл бір кварталды құлпыртып жіберді. (Қазіргі Самал шағын
ауданы). Алайда, кейінірек, кейін анықталғандай, қала жоспарына кішігірім
саябақтың енбейтіні анықталды, соған байланысты, ағаштарды кесіп, орнына
тұрғын үй ауданы бой көтерді. Қаланың жасыл картасына жаңа астаналық
мәртебе де өзгерістерін ала келді. 1997 жылы ҚР Президентінің тапсырмасына
сәйкес, Ақмола аймағында санитарлы қорғау аймағы құрылды. Экологиялық
дәлізді құру қызметінің жауапкершілігі орман шаруашылығы мен еліміздің
басты, табиғатты қорғау ведомствосына жүктелді. Мамандар барын салды, сынақ
учаскелерінде өсімдіктердің ондаған сұрыптары сыналып жатты. Ал жасыл аймақ
жобасына көптеген жұмыс күші тартылды.
Сәулетшілер мен экологтардың ортақ ойы – елордамыз жасыл желекке
орануы тиіс. Бұл бағытта бірінші қадамдар жасалды да. Соңғы бес жылдың
ішінде қалада алты бақ, жиырма шақты саябақ пен елорданың әкімшілік
орталығында сулы жасыл бульварлар пайда болды. Бүгінде Есілдің жағасында
Президент бағының, сонымен қатар, Сарыарқа көшесінен демалыс аймағының
құрылысы аяқталып келеді. Сәулет біртумасын құруды қала тұрғызушылармен
қатар, жасыл сәулеткерлері де қолға алды. Астананы гүлдендіру жұмысына
қазіргі заманның дизайнерлері де кірісіп, елорда бақтары мен саябақтарын
барынша жайқалтуды уәде етуде. Ақбұлақ өзенінің бойынан француз стиліндегі
Арай саябақ құрылысы жүргізіледі. Мұнда ағаштар симметриялы орналасатын
болады. Ал орталық стадионның алдында түрлі гүлдермен көмкерілген
Олимпиада шары орнатылады. Северная корона тұрғын үй кешенінің
жанындағы баққа әр беретін, көп жылдық шырмауық гүлінің өзіндік ерекшелігі
бар. Жақында Астананың шағын жасыл аймақтарында елорда халқы үшін бейтаныс
ағаштар пайда болады: емен жапырақ тектес магония, куриль шайы, матсудан
талы, маньчжур жаңғағы, сүйір жапырақты үйеңкі және басқалары. Әрине,
елордалық өсімдіктерге қарағанда, мұндай экзотикалық түрлердің ерекше
күтімді қажет ететіні анық. Бұдан кейін, қаланың кез-келген учаскесіне,
бақтар мен саябақтарына бақташы топтар бекітіледі. Қала салушылар
коммуналды шаруашылықтың алдына нақты жоспар қойды, яғни, жылына он саябақ
құрылысы бітуі керек. Ал әрбір жаңа нысанның толығымен бітуі үшін,
қазынадан 30-45 миллион теңге бөлінуі тиіс.
1. Жасыл аймақ орман шаруашылығынын орналасқан орны
Елорданың бас жоспарында толық көрсетілген қаланы көгалдандыру
тұжырымдамасы жеке эко-орманы, эко-дәлізі, эко-кеңістігі бар эко-
қаланы құруды ұсынып отыр. Жасанды шалғындар, сондай-ақ, жасанды көлдер
мен айдындар түрлі ағаштармен айнала қоршалатын болады. Бүгінде қалаға
шаған, қайың, қарақат, алма ағаштары, үйеңкі, қарағай, емен, тал ерекше
көрік беріп тұр. Бәрінен де, Астана бақтары мен саябақтарында тал, үйеңкі,
қарағаш және сары акациялар көп. Құстың самғар биігінен қала кілемдей
жайқалып жатыр. Экологтар елорданың жасыл киімі қалаға тек қана сән беріп
қана қоймай, сонымен қатар, табиғи апаттардан да сақтап қалатынын айтады.
Жасыл желектер арнайы жолдармен отырғызылып, қатты желге қарсы қорғаныш
қалқан құруда. Мұндай әдіс арқылы желдің жылдамдығын 50-80 пайызға дейін
азайтуға болады. Одан өзге, қалың жасыл аймақтар жазғы шаң-тозаң мен қысқы
дауылдарды да азайтып, жалпы экологиялық жағдайды реттейді. Ғылыми
деректерге сүйенер болсақ, жапырақты ағаштар шаң-тозаңның отыз пайызын, ал
қылқан жапырақтылар – 42 пайызға дейін ұстап қалуға қабілетті. Ал бір
гектар орман 400 келі күкірт қышқыл газын сіңіре алады.
Келешекте Астананың айналасындағы су артериялары мен жасыл белдеуін
қамтитын экологиялық дәлізді құру жоспарлануда. Масштабты бағдарламаны
жүзеге асыруда Ресей, Израиль, Канада мамандары еңбектеніп жатыр. Ең басты
жасыл осі Есіл өзенінің бойымен өтіп, күрделі сәулет композициясының басты
байланыстырушы нүктесі болып, ішкі белдеуден онымен екі жүйедегі жасыл
дәліздер келіп байланысатын болады. Мұндай жанды бағыттар екі бағытта
жүргізілетін болады, біріншісі - Ақбұлақ пен Сарыбұлақ өзендері арқылы
болса, екінші бағыт – Майбалық көлінен сол жағалауға дейін созылады. Тағы
да бір жасыл жолақты экологтар темір жол периметрі арқылы салуды
жоспарлауда. Бұл ось қаланың тұрғын үйлер және өндірістік бөліктерінің
арасында шекара іспеттес болмақ. Астананың айналасын жасылдандыру жөніндегі
жоба да жүзеге асып жатыр. Қазақстанның жас астанасын қоршаған, бірнеше
миллиардқа бағаланған жасыл шеңберді мамандар 2015 жылы аяқтамақ. Орман
отырғызу екі кезеңнен тұрады. Сыртқы қатарға жапырақты ағаштар отырғызылса,
ішкі жағында қылқан жапырақтылар болады. Соңғы сегіз жылғы жұмыстың
қорытындысы – Астана айналасында 25 мың гектар орман отырғызылды.
Жалпы 75 мың гектар жерді алатын Зүбаржат алқаның жартысы дайын
болып тұр. Оның құрамына үйеңкі, тал, шие ағашы мен қайыңдар кіреді. Ерекше
экологиялық белдеу құру үшін, отыздан аса ағаштың түрі пайдаланылып
жатыр. Сар даланы жасыл желекке көмкеру қиынға соғуда, себебі, жасылдандыру
мақсатында бөлінген жердің тең жартысы сор топырақ болып тұр. Қазіргі таңда
ғалымдар тәжірибе жұмыстарын жүргізіп, топырақ картасын дайындап жатыр.
Қаншама зерттеулер жүргізіліп, жасыл тұжырымдамасы дәлелденді, яғни, қала
маңына орман отырғызуға болады. Негізінен, жергілікті сұрыптардан, жабық
тамырлы жүйемен ағаштарды отырғызбақшы. Агрохимияның ескі заңдары артта
қалып, жаңа әдістерді белсенді түрде игеруде. Мәселен, құнарсыз қайраңдар
ылғалды сіңіретін, бірақ, оны буландырмайтын гидрогелдермен
өңделіп,топырақты құнарлындыруда. Шаруашылықтағы екі питомникте бүгінде
конвейерлік жасыл өндіріс жолға қойылған. Мұнда елордалық бақтар мен
саябақтар үшін отырғызылатын материалдарды өсіріп, құнарландырады.
Бекітілген тұжырымдамаға сәйкес, 2030 жылы әрбір қала тұрғыны үшін екі
ағаштан және жиырма түптен келеді екен. Астанада барлығы алты мың гектар
жер игеріледі. Ал бұл – бір жарым миллион ағаш пен он алты миллион түп.
Мұндай тамаша ойды жүзеге асыру үшін ондаған жылдардың кететіні анық.
Табиғат адам сияқты емес, асықпайды. Ғашықтар бағындағы жас ағаштар біздің
ата-әжелеріміз саясында серуендеген ағаштардың деңгейіне жақын күндері жете
қоймасы анық. Енді, басты мәселе, отырғызылған сол бір жасыл желектерді
сақтау болып тұр. Ал орман кодексін бұзған адамдарға қатал жаза
қолданылатын болады. Егер де, кәсіпорын бір гектар орманға зиян келтірсе,
компания екі гектар жерге ағаш отырғызып, оған он жыл бойы қарайтын болады.
Ал жеке зиян келтірушілер үшін де жаза сондай, бір тал кессең, екі тал ек.
Бүгінде экожүйені құру үшін жүздеген мамандар еңбектеніп жатыр. Олар бәрі
де, бір ауыздан, Саябақты қаланы бірігіп жүріп тұрғызу қажеттігін айтады.
Экологтар ынтымақтастыққа әрбір қала тұрғындарын шақырып, елорданың жасыл
картасына әрқайсысының өз үлесін қосуға үндеуде.
2. Орман өсiрушiлiк шарты
Ормандарды жүйелеу – орман типологиясының негізгі мәселесі.Ал орман
шаруашылығы ғылымдарының ішінен өзіндік тармақ болып бөлінуге әсер еткен
XIX ғасырдағы орыс орман шаруашылығында пайда болған екпе ағаштар типтері
деген түсінік.Сондықтан құрғақ алқаптағы және сулы алқаптағы орман
типтері деп бөледі.
Ормандарды типологиялық жүйелеуді морфологиялық жүйелеумен
араластыруға болмайды.Өйткені морфологиялық жүйелеу орман таксациясының
әдістеріне сүйенеді. Ал таксациялық жүйелеу екпе ағаштардың сыртқы және
әсіресе сандық белгілерін анықтайды, яғни құрамы, тұқымдар басымдығы,
толықтығы, қабаттар саны, бони тет, екпе ағаштар шығу тегі, өнімділік, өсу
барысы. Орманның құрамы, құрылымы, өнімділігі және өсу аймағын
бағалаудатаксациялық сипаттама құнды негіз. Бірақта, орман шаруашылығы
ісінде орман белгілерін біріктіріп сосын табиғи өсулердің әр түрлілігін
түсіндіруде таксациялық әдістемелік орманшылардың қөңілінен шықпаған.
Сондықтан орман типологиясы пайда болды, ол өсімдіктерді, кең биологиялық
және географиялық негізінде, айқын белгілерімен жүйелейді.
Ағаш өсімдіктерін ботаника бөлімі немесе өсімдіктер туралы ғылым
-дендрология зерттейді, ол ғылыми көзқараспен көп жылдық ағаш
өсімдіктерінің – сыртқы және ішкі құрылысын, таксономиялық жағдайын, түр
ішілік жүйеленуін, физиологиясын, экологиясын, географиялық орналасуын және
шаруашылық мағынасын зерттейді. Ормандық ағаш өсімдіктері келесі өмірлік
формаларына немесе топтарына бөлінеді: ағаштар, бұталар, бұташықтар,
шалабұталар.
Әсіресе кеңінен тарап және шаруашылықта мағналы болған ағаштар – жан
– жағында бұталары мен жоғарыда өркені бар айқын діңді көп жылдық
өсімдіктер. Олардың орман қалыптасуында және шаруашылық пен халыққа сүрік
алуда маңызды орны бар. Ағаштардың биіктігі 8...10 м биік болады.
Есейген бұталарда басты дің болмайды, оның орнына бірнеше діңшелер
қалыптастырып 5 м биіктікке дейін өседі. Бұташалар тармақталған 80 см
дейінгі биіктікке өсетін өсімдіктер, ал лиандар - иілгіш, ұзын, тұрақсыз,
тіреу тілейтін сабақтары бар өсімдіктер.
Орман түсінігі көп қырлы. Орман биосфераның құрамдарының бір
бөлігі болып есептеледі, жер шары өмірінің белсенді орны болып құралады,
өйткені құрамы, құрылымдары тірі ағзалардың тіршілігімен байланысты;
географиялық ландшафттың элементі ретінде оны орман ауқымы (массив) және
орман қоры ж. т.б. құрастырады.
Орман – жер шарының негізгі түрлерінің біреуі, яғни әртүрлі аралас
өсімдіктердің күрделі қарым – қатынасы, бірақта көлемі, құрылымы,
құрамы, көбеюі, көректенуі және басқа белгілері бойынша айырмашылығы
бар. Ал өсімдіктер ішінде ағаштар басты орында. Бірақта көп ағаштарды
орман деп атауға болмайды. Өйткені олар бір-бірінен алшақ орналасып ,
қатар-қатар тұруы мүмкін, сондықтан олар саябақ немесе демалыс бағын
құрастырады.
Орман тек сандық белгілерімен емес, сапалық көрсеткіштерімен
анықталады. Орманда өскен ағаштардың өте жоғары орналасқан бөрікбасы
болады. Олар жоғарыда қосылып жарықты, жылуды, жауын-шашынды жерге
түсірмейді. Сондықтан төменгі бұтақтар солып қалады, ал өсетіндері
діңдері. Ол ағаштардың бағалылығы және шаруашылық мағынасы мол
көрсеткіші.
Еркін өсетін ағаштардың бұтақтары солбырап, бөрікбасы шашыраңқы
болады. Ағаштың діңі бұтақты, қысқа болады, оларда жақсы тауарлық түр
болмайды. Ормандағы ағаштар, еркіндегі өсетіндерге қарағанда, 10 ... 20
жыл кеш тұқым береді және дән беретін кезеңдері болады. Ол жылдар
ағаштардың тұқымы мен табиғи жағдайларымен байланысты, сонымен қатар
тұқым беру ағаштардың көлемдерімен байланысты. Өте ірі ағаштар 80% көп
дәндер береді, ал нашар өсетіндері – 0,5 % көп бермейді.
Орманда, ағаштармен қатар бұталар, шөптер, мүктер, қыналар және
т.б. өсімдіктер өседі. Ол әсерлер жарық, көректік заттар және су үшін
бәсекелестікте.
Сонымен, орман тек көптеген ағаштар араласы емес, ол бұталардың,
шөптердің, мүктердің, қыналардың және т.б. өсімдіктердің қарым-қатынасы,
онда ағаштар, ең бірінші болып, қоршаған ортаға әсер етеді: жарық , жылу,
ылғал, ауа құрамы, жел және басқа экологиялық жағдайларға. Орман өз
ортасын құрастыра отырып, қоршаған егістіктерге, шабындықтарға, су
қоймаларына және т.б. әсер етеді.
Орман тек өсімдіктер құрылымы емес, ол биологиялық жүйе, оның
қатарында әртүрлі жануарлар бар, орман фаунасын құрастыратын, сонымен
қатар микроағзалар дамитын орта. Ормандық аңдар мен құстар өздеріне
жайлы жағдай табады, өйткені олар қоректене және көбейе алады. Ал
көптеген аңдармен құстар ағаштардың өсіп-дамуына әсер етеді, өйткені
зиянды жәндіктердің көбейюін азайтып, орманның санитарлық жағадайын
жақсартады. Жер қазатын жануарлар (борсық, көртышқан) топырақ құрамын
жақсартады, қарағай тұқымдастарының қауіпті зиянкесі мамыр зауда
қоңызының дернәсілін азайтады.
Ормандағы топырақта көптеген құрттар мен микроағзалар бар. Олар
топырақтың құрамын жақсартады және ағаштар мен бұталардың қоректенуін
қамтамасыз етеді, өйткені түскен қылқандарды, жапырақтарды, бұтақтарды,
қабықтарды өңдеп пайдалы қылдырады.
Орман шаруашылығының негізін қалаушы Г.Ф. Морозов орманға жан-жақтық
түсінік берген, яғни орман тек ағаш өсімдіктерінің бір-біріне әсер
етумен емес, ал топырақтың және ауаның құбылыстарымен жаңа өзгерістер
әкеледі.
В.Н. Сукачев орманды ормандық биогеоценоз (грек. био - өмір, гео-
жер, ценоз-жалпы) ретінде қарастырған, яғни барлық тіршіліктің,
топырақтың, жалпы дамудың әсерімен болатын өзгерістер ретінде.
Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орманға келесі түсінік
берілген. Орман – ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа
да компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан,
қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық
және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен .
Ағаш және бұталарда мына маңызды бөліктер бар: сабақ, тамыр, жапырақ,
өркен, бұтақтар, жеміс және дән, әрқайсысының өз функциясы бар. Сабақ –
ағаштар мен бұталардың жер бетіндегі бөлігі, жапырақтарды, гүлдерді,
жемістерді қалыптастырып көтеретін және өткізгіш және сүйеніш функцияларын
атқаратын. Сабақ пен тамыр және жапырақтардан су және минералдық заттар
көтеріледі және жапырақтардан органикалық заттар тамырларға барады.
Ағаштарда сабақ деп діңді түсінеді – ол басты сабақ, тамырдың мойнынан
басталады, яғни тамырдың діңге қосылатын жері. Дің негізгі, өте құнды сүрек
беретін құрылым. Діңнің сыртқы бөлігі қабық деп аталады, ол ағаш және бұта
тұқымдарын табиғаттың қолайсыз жағдайларынан қорғайды және ағаштың сыртқы
әлпетін көрсетеді.
Сүрек діңнің негізгі массасын құрастырады, сонымен қатар сабақтар мен
бұтақтардың. Оның физикалық (түрі, жылтырлығы, кебуі, ісінуі, қабықтануы,
тығыздығы, жапырақтануы, т.б.) және механикалық (қысқанға төзімділігі,
созылуы, қозғалуы, жарамсыздығы, бұралуы, иілуі, жабысқақтығы, қаттылығы
ж.т.б.) қасиеттерімен шаруашылық мағнасы және халық шаруашылығында қолдануы
кеңінен байланысты.
Сүрек өсімдік жасушаларынан құрастырылған, сырты қабықталған
құрамдардан тұрады. Сүректің химиялық құрамы барлық ағаш
тұқымдастарындағыдай. Абсолюттік құрғақ сүректің органикалық бөлігі
көміртегінен (49 ... 50%), оттегінен (43 ...44%), сутегінен (6%) және азоттан
(0,1...0,3%) құралған. Бейорганикалық бөлігі, жандырғанда күл болып Са, К,
Мg, Na және басқа элементтер (0,1...1%) құрастырады.
Тамыр – ағаштар мен бұталардың жер астындағы бөлігі, өсімдікті су және
минералдық заттармен қамтамасыз етеді және топырақта тамырмен бекиді.
Жапырақ – жер бетіндегі орган, оның көмегімен негізгі тіршілік
әрекеттерінің процестері жасалады, ол фотосинтез, дем алу, транспирация.
Өркен – жапырақтары мен бүршіктері бар жас сабақ. Бұтақтар – діңнен
тарайтын бойындағы өркендер. Өркен мен бұтақтар бөрікбасын құрастырады. Ол
жерде жапырақтар, гүлдер және жемістер қалыптасады. Жеміс – тозаңданғаннан
кейін қалыптасатын, жабық тұқымдастардағы орган. Ол дәндерді қорғап және
шашады. Дән – жеміс ішіндегі, дәнмен көбейетін өсімдіктердің органы. Дән
көбею, тарау және қолайсыз жағдайларды бастан кешу әрекеттерін атқарады.
2.1. Климаты
Климат – географиялық орналасуымен анықталатын, бір жердегі көп
жылдық өзгермейтін ауа райы құбылымы. Ол негізінде астрономиялық және
физикалық – георгафиялық жағдайлардың әсерімен қалыптасады.
Астрономиялық жағдайлар жер бетіне күн сәулесінің бір келкі
түспеуін тудырады. Ол сәулелік және жылулық теңдіктің, ормандардың
вегетациялық кезеңдерінің қалыптасуына, яғни жыл кезеңдеріне,
метеорологиялық жағдайларының өзгеруіне әсер әсер етеді, сонымен қатар ағаш
және бұта өсімдіктері өсіп-дамуына мүмкіндік жасайды.
Физикалық – географиялық жағдайлар жер бетінің сипаттамасын,
климаттық әртүрлілікті анықтайды және сонымен қатар – ормандар
географиясына әсер етеді.
Сонымен, орман өміріне климаттық жағдайлар (жарық, жылу, ылғал,
ауаның атмосфералық құрамы және оның өзгеруі) өте әсер етеді, олар
экологиялық жағдайлардың құрыстырушысы және тіршілік немесе даму
ортасы. Климаттың жағдайлары орманның өмірі, оның маңызды
көрсеткіштері, ағаш бітімінің құрамы, формасы, қоры, сүректің
техникалық сапалары, орманды жаңарту, оның санитарлық жағдайы, өрт
қауіптілігінің күшейуі немесе төмендеуі, ормандық мәдениеттендіру
жұмыстары. Климат, оны қалыптастыратын ауа райы жағдайлары, орман кесу
және сумен ағызу жұмыстарын анықтайды.
Ормандағы климаттық жағдайлар, сапалық және сандық жағынан, ашық
жердің жағдайларынан айырмашылығы бар.
Орман өмірінде жарық климаттық факторлардың ең маңызды көрсеткіші,
оны күннің сәулелік күші деп білеміз. Ал қысқаша жарықты жарықталумен
теңдестіреді. Күн сәулесі болмаса фотосинтез үдірісі жүрмейді, яғни
ағаш өсімдіктерінің өсіп және дамуы тоқтайды, органикалық зат - сүрек
құралмайды.
Фотосинтез – космостық үдіріс. Оның әсерімен жыл сайын 1000 млрд –
құрғақ органикалық зат құрастырылады, ол жер бетінің құрғақ және су
көлеміне тең келеді. Құрғақ жер көлемінде ормандар 24,4 млрд.т. құрғақ
органикалық заттар құрастырады, жайылымдар – 10,4, егістіктер – 8,7,
шөлді жерлер – 5,4.
Орман шаруашылығында жарық биологиялық әсер ретінде қаралады,
өсімдіктердің өсіп және дамуын қамтамасыз ететін. Сонымен қатар жарық
экологиялық әсерге жатады, бұл жағдайда, орман қалыптасады.
Орманға түсетін жарық екі түрлі болады: тік және шашыраңқы, көк
аспаннан, бұлттардан, жер және су бетінен шашыраған. Ашық ауа
райында күн жоғары тұрғанда шашыраңқы күн сәулесі, барлығынан, 20 %. Тік
күн сәулесі жер бетіне Күннен сәулелер ретінде түседі.
Физиологиялық үдірістің жүруіне және көмір қышқылының сіміріліп
хлорофилл құрастырылу үшін жарықтың спектральдік құрамы көп мағналы.
Ультракүлгін және инфрақызыл сәулелер ағаш өсімдіктеріне зиян
келтіреді. Ағаш өсімдіктерінің өсіп және дамуына ультракүлгін сәулелер
аз болу керек, ал инфрақызыл сәулелер негізінде жылу береді. Көмір
қышқылы сіміріліп хлорофилл құрылуға күн сәулесінің қызыл, сары бөліктері
көп мағналы. Көк, сия көк сәулелері ағаш және бұталардың өсімдік
бүршігі өсіп – дамуына көп әсер етеді.
Барлық ағаш тұқымдастардың жарыққа қатынасы әртүрлі. Орман
шаруашылығында оларды жарық сүйгіш және көлеңкеде, өсетіндерге бөледі.
Жарық сүйгіш ағаш тұқымдастарына қайың, бал қарағай, көктерек, т.б., ал
көлеңкеліктерге шырша, жөке ағашы, шамшат, май қарағай, т.б. жатады.
Жарық құмарлық өзгеріп отырады және орманың жасымен орман
құрғыштығына байланысты жас кезінде ағаштар жарыққа құмар емес, ал өсе
келе ол көрсеткіш өзгереді. Топырақ жағдайы жақсарғанда ағаштардың
көлеңке сүйгіштігі көбейеді.
Ағаш өсімдіктерінің өсіп-дамуына жылудың белгілі саны керек, яғни
жылу құбылымы (режим), ол температураның көлемге (ауа, топырақ, су
беті) жайылуы және оның әрқашан өзгеруі. Жағымды температурасыз
дәндер өнбейді. Бірақта жер шарында өсімдіктер өсіп-дамуға жылу
әртүрлі және өзгерісті керек. Ауа мен топырақтағы температура әрқашан
өзгеріп тұрады. Ол тек жыл ішінде емес, тәулік және сағат шеңберінде
өзгеріп тұрады.
Өсімдіктердің жылуға талабы әртүрлі және құбылмалы, жылу
жағдайларына қойылатындай. Сондықтан жылу жағадайлары фактор ретінде
орманның өсіуне әсер етеді. Ағаштар мен бұталар нольден жоғары
температурада өсіп – дамиды. Ағаш өсімдіктерінің тамырлары топырақ
температурасы 5º жоғарыда дамиды, фотосинтез 0-40 ... 50 º жүреді, ал
жағдайлы температура 30 ... 35ºС. Дәннің өнуі, гүлдеу және тісу әр
тұқымда өз қолайлы температурасында жүреді. Ал суық ауа – райы гүлдеуді,
жемістің пісуін, кейде өнімнің болмауына келтіреді.
Жылу басқа климаттық әсерлермен және әсіресе жапырақпен тығыз
байланысты. Күннің шуақтық күші – ағаштар мен бұталарға негізгі жылуды
әкеледі. Орманның жарықтануы, өзгеруі жылу құбылымына келтіреді. Жаздың
өзінде, бұлтты күні күн сәулесі топырақ бетіне аз түседі, сондықтан
суыту байқалады. Жылу жауын-шамшынмен байланысты. өсіп-даму кезіндегі
жауаынның көп болуы температураның төмендеуіне келтіреді. Ормандағы
ағаштардың діңдеріде, бөрікбасыларыда, фотосинтез үдірісі, транспирация
жылу бөледі.
Жылуға талаптануымен барлық ағаштар негізгі екі топтарға бөлінеді:
жылу сүйгіш және салқынға төзімді, олар ұзақ уақыт төмен оңтайлы
температураларға төзімділік көрсетеді (+1... +10 ºС). Сонымен қатар аязға
төзімді ағаштар бар. Олар салқынға да төзімді.
Ағаштың сыртқы пішінімен жылуға қатынасын білуге болады.
Қабықтануы, түктенуі, бүршігінің қабықтануы ағаштың аязбен суыққа
төзімділігін көрсетеді. Жылу сүйгіштерге емен, грек жаңғағы, қараған
т.б., ал салқынға төзімділерге қайың, қандағаш, бал қарағай, қарағай
жатады.
Ағаш өсімдіктерінің өсуі мен дамуына, өте төмен және жоғары,
температуралар әсер етеді. Көктемгі кеш және күзгі ерте үсіктер болады.
Олар күндізгі жылылыққа қарамай ауада әлде топырақ бетінде түнде
болады және жас ағаштарға көп зиян әкеледі. Өйткені негізгі өркен
зақымдалады сосын көп тармақтанып сүрек сапасын төмендетеді.
Үсіктердің тағы екі түрі бар: адвекативті – арқтикадан келетін
суық ауаның әсерімен болады; радиациялық – ол топырақтан жылу шыққанда түн
салқын болады. Адвекативті үсік зиянды және ұзақ болады. Үсікке өте
сезімтал – емен, шамшат, шаған, ал төзімділер – бал қарағай, қайың,
қарағай, қандағаш, көктерек, шетен.
Ағаштардың өте төмен температуралармен зақымдану кездеседі, олар аяз
тудырған жарықтар деп аталады. Олар қыста ауа температурасы күрт
төмендегенде болады. Жарықтарда зиянды жәндіктер, саңырауқұлақтар
спорлары орнығады, сондықтан сүрек сапасы төмендейді. Қар аз түсіп, аяз
- 40º С төмен және ұзақ болса шыршаның қылқандары қызарып түсіп қалады,
сосын ағаш өледі.
Орман өзі ауа мен топырақтың температурасына әсер етеді (мысалдар
келтіру керек).
Жел, ауаның жер бетінде қыймылдауы, ол атмосфера қысымының
біркелкі болмауымен байланысты, бұл экологиялық ықпал, сондықтан орман
тіршілігіне көп әсер етеді. Ол әсер пайдалы немесе зиянды болуы мүмкін
және желдің жылдамдығымен байланысты. Желдің пайдалы мағнасы, көптеген
шаруашылықта бағалы ағаш тұқымдастар (қарағай, шырша, емен, қайың, бал
қарағай т.б.) желдің көмегімен тозаңданады. Оның көмегімен қылқан
жапырақтылар және жапырақтылар ағаштарының дәндері жәйіледі. Қарағай,
шырша, бал қарағай дәндерінің қанатшалары бар, онымен ұшу жеңілдейді.
Жәйлі жылымдағы бар жел транспирацияны реттейді (5...8 м (с), яғни
ағаштар және бұталар ылғалды жәйлі физиологиялық буландырады. Ол,
фотосинтезді белсендетеді, өйткені атмосфералық буландырады. Жел суық
ауаны жылымен араластыра отырып топырақта үсікті болдырмайды.
Өте қатты жел 14 .. . 20 мс жылдамдығымен, ал 20...25 мс дауыл,
қатты дауыл (30 мс жоғары) орманға кері әсер етеді, ол орман
шаруашылығын шығындандырады. Ол желдер жел сұлатпаға, онда ағаш діңі
сынады, келтіреді.
Желдің тек бір жақтан соққнынан ағаштарда бір қырлы бөрікбасы
қалыптасады, діңі қыйсық болады, олар сүректің техникалық сапаларын
төмендетеді. Қысқы уақытта желдің әсерімен ағаштар шимай –шатақ болады,
ол қайыңдар шырша және қарағайлармен өссе жиі болады. Сол себептен
қылқандар шапқан уақытында сұлатпаға және құламаға соқтырады.
Желдің кері әсерін азайту үшін орман шаруашылығы тәсілдерін
қолдану керек. Шырша өсінділерінде орта және жоғары жиілік сақтау керек.
Желге төзімді және желде сұламайтын ағаштарды қолдансақ желге төзімділік
жоғарылайды. Тағы бір шара, күту және санитарлық кесулерді қолдану.
Орман желге көп әсер етеді. Ол, ағаштар бітімінің биіктігіне,
толықтығына, жиілігіне, жасына және құрамына қарай болады.
Ауа газдардың табиғи араласы, атмосфера құрамындағы, негізінде азот
(78 %) және өттегінен (21 %) тұрады. Тағы аргон (1 % шамасында), көмір
қышқылы (0,03 %), инерттік газдар (неон, криптон т.б.) бар. Ауада шаң,
түтін, өндіріс газдары, су, бектерийлер, вирустар және т.б. болуы мүмкін.
Ауалық азот микроағзалар тіршілігінің әсерімен жер бетінен
бөлінеді және ағаш пен бұта өсімдіктерімен аз қолданылады. Ол жауын-шашын
болғанда өсімдіктермен, ауадан түйін бактерийлермен қортылады. Топырақтағы
азоттың, мағнасы зор, өйткені ағаштармен бұталардың негізгі көректік
заты және белок молекуласына кіреді. Оттегі орманның тыныстануына керек,
яғни органикалық заттар тотығын көмір қышқылы мен су айналады және
энергия бөлінеді. Тірі ағзалар тыныстанғанда өттегін жұтып көмір
қышқылын бөледі. Сонымен қатар фотосинтез үдірісінде өсімдіктер
өттегін бөледі. Ол белоктар, майлар және углеводтар құрамына кіреді,
яғни орынды тіршілік жасайды. Кейбір орман өсімдіктерінің өттегін
өндіруі мынадай: - 4 ... 11 т (жылына, шыршалар – 5 ... 13, емендер – 6
... 14).
Ағаштар тіршілігіне көмір қышқыл газы (СО2) өте мағналы, ол
адамлар, жануарлар және өсімдіктер тыныстанғанда, өсімдіктер және
жануарлар қалдықтары шірігенде, бұзылғанда, жанғанда пайда болады. Жер
атмосферасында жылына 20 млрд.т. көмір қышқылы газы және аэрозольдері
қосылады. Көмір қышқылы газы фотосинтез жүргенде органикалық заттарды
құрастыруға керек. Көміртегі ағаш өсімдіктерінің құрғақ заттарының 50 %
құрастырады, яғни сүректің.
2.2. Топырағы
Топырақ – ол табиғи құрылым, генетикалық біріккен топырақтық
қыртыстардан құрастырылған, литосфераның жоғарғы қыртыстары судың,
ауаның және тірі ағзалардың әсерімен өзгерулерден жасалған. Топырақтың
құнарлығы бар, яғни ағаштар, бұталар және басқа өсімдіктерді азот,
минералдық заттар және сумен керек мөлшерде қамтамасыз ете алады. Ол
қатты, сұйық, газдалған және тірі бөліктерден құралады. Топырақтың
негізгі массасы ұсақ топырақ, яғни 1 мм дейінгі қиыршықтары топырақ
коллоидтары деп аталады. Ол қиыршықтар топырақтың механикалық құрамы
және органикалық, минералдық, органикалық-минералдық -қоспалардан тұрады.
Топырақ коллоидтары топырақ құрастырғанда көп мағналы. Олар
топырақ өсімдіктерінен: аммоний, калий, кальций, магний, фосфаттарды
сіңіріп, сумен, жуылудан сақтап топырақ құрамын біріктіруге себепкер
болады.
Сұйық бөлігі, немесе ерітінді, заттарды көшіреді, яғни топырақтан
алып өсімдіктерге сумен ертілген қоректік заттарды жеткізеді.
Топырақтың газдалған бөлігі немесе топырақ ауасы сумен толмаған
құыстарды толтырады. Топырақ ауасының құрамында N, О2, СО2 ұшпалы
органикалық құрамдары бар, олардың саны топырақта болып жататын
көптеген химиялық биологиялық, физикалық - химиялық үрдістерге
байланысты.
Топырақтың тірі бөлігі топырақ флорасынан тұрады, яғни топырақ
микроағзаларынан (бактерийлер, саңырауқұлақтар, актиномицеттер,
балдырлар т.б.) және топырақ жануарларынан – көптеген омыртқасыз
жәнідіктер – қарапайымдар, кенелер, кұрттар, жәндіктер, сонымен қатар жер
жыртушы сүткөректілер (көртышқан, жертесер т.б.). Топырақ флорасымен
фаунасы затар айналымында маңызды роль атқарады және топырақ құрастыруға
әсер тигізушілердің біреулері.
Жер бетіндегі топырақтар түрлерінің молшылығы топырақ құрастырушы
факторлардың қарым-қатынасы – климат, аналық таулық құрылым, өсімдіктер,
жануарлар, аймақтың рельефінің жасы, адамның шаруашылық тіршілігі.
Топырақтарды классификациялау негізіне топырақ танабының құрылымы
салынған. Яғни олардың басталуы, дамуы және эволюциясы. Қазіргі
генетикалық классификация аймақтық – генетикалық топтармен жүйеленген.
Ормандық – далалық және далалық аймақтарда кеңінен тараған қара
топырақ (құрғақ қарапайым – суық климаттың, көп жылдық шөптесін
өсімдіктердің әсерімен); шалғындық қара топырақ, кермекті сұр топырақ
(ағаш, бұталар немесе шалғындық өсімдіктер әсерімен).
Топырақтардың морфологиялық белгілері мен қасиеттері, яғни формасы мен
құрылымы, адамның кәсібімен, азда болса сезімімен анықталады. Топырақ
қабаты морфологиялық айырмашылығы бар генетикалық қыртыстардан тұрады.
Морфологиялық белгілері: реңі (бояуы), құрылымы, түйіршіктену құрамы,
тығыздалуы.
Реңі, немесе топырақтың бояуы, минералогиялық және химиялық құрамымен
байланысты, яғни ондағы органикалық заттармен, сондықтан қара, сұр
немесе қоңыр болады.
Топырақ құрылымдығы – қатты қоспаларының әртүрлі формасы және
көлемді құрылымдарға бөлінуі. Әр бөлшектің формасы топырақ құрылымы деп
аталады. Құрылымның негізгі үш түрін бөледі: куб тәріздес, призма
тәріздес; плита тәріздес.
Топырақтың қиыршықтану құрамы - әртүрлі ірілігі бар бөлшектерден
құралу: тастардан (бөлшектер көлденеңі 3 мм көп); құмдардан (0,01 – 3 мм),
шаңдардан (0,001 – 0,01), лайлардан (0,001 мм кем). Егер 0,01 мм кішкентай
бөлшектер құрғақ топырақта 10 % дейін болса, онда топырақ құмды.
Егер физикалық саз бөлшектері 11-20 % болса, онда ол топырақ құмдау, ал
бөлшектер 21-50 % болса – саздақты, 51 % көп болса – сазды.
Адам шаруашылық құрғанда топырақтың механикалық құрамы өте мағналы
болады. Одан судың топыраққа сіңуі, суды ұстауы, өсімдіктердің
тамырларының дамуы және өңдеуші құралдарға топырақтың қарсы тұруы.
Соңдықтан құмды және құмдау топырақтар өңдеуге жеңіл, саздақты және
сазды – ауыр. Еңбек пен қаржы жұмсау әртүрлі болады. Топырақтың
механикалық құрамы ағаштардың өсу құрамына әсер етеді. Құмды топырақта
қарағай жиі өседі, ал құмдау топырақта шырша.
Топырақтың тығыздалуы оның тығыздығын және қуыстылығын көрсетеді.
Сондықтан өте тығыз (күрекпен өңделмейді), тығыз (күрекпен өңделеді),
жұмсақ (күрек оңай кіреді, лақтырғанда шашылады), өте жұмсақ (топырақ
төгіліп тұрады).
Топырақ климаттық жағдайлармен қатар өте маңызды экологиялық
фактор, өйткені онымен орманның өсіп – дамуы байланысты. Ол орманның
барлық қасиеттерімен белгілерін анықтайды. Оның құнарлығымен құрамы,
әлпеті, бонитеті, орман түрі, тіршілігі, топырақ бетіндегі жабыныш
қалыптасады. Топырақ күшті сүректің техникалық сапасына, тамыр
жүйесінің формасына, табиғатттың қолайсыз жағдайларына төзімді болуына,
жабайы жануарлардың, зиянды жәндіктердің, саңырауқұлақ ауруларының
болуына әсер етеді. Ал орманның өсіп-өнуі мен табиғи қайта
құрылуындағы шешуші жағдай. Топырақтан ағаштар мен бұталар минералдық
заттарды тұздар ретінде алады, олар: N, K, P, Ca, Mg, Fe, S және
микроэлементер: Zn, Cu, Mn т.б.
Топырақ ағаштардың тамыр жүйесін қалыптастырады, ол механикалық
құрамымен ылғалдылығына байланысты. Терең, жақсы дренаждалған
топырақтарда, әсіресе құмды және саздақ құрамды жерлерде, ағаштардың
жерге жайылуы жақсарады, өйткені күшті сырықты тамырланады. Құрғақ
топырақтарда, әсіресе құмды, қарағайдың өзіде желден сұламды, өйткені
тамырлары жер бетінде қалыптасады.
Орман, өзіде топырақ құрылымына әсер етеді. Ол жапырақтар, қылқандар,
бұтақтар, өлген дәндер, қабықтар, бүрілер түсімін береді. Ол түсімдер жер
бетіндегі тірі қабатпен, микроағзалар әсер еткесін, шіріп орман
төсенішін қалыптастырады, ол топырақ құрылымына, шіріктер немесе гумус,
минералдық заттар жиналуға, физикалық-механикалық қасиеттеріне әсер
етеді. Әр ағаштың жапырақтары мен қылқандары әр түрлі шіриді, ол илік
заттар, шайыр болуға байланысты, сосын олардың бірігуі жерде жатуына
әсер етеді. Қайың жапырақтары, қарағай қылқандары және түскен бүрілер,
сонымен қатар жұмсақ, майысып тұратын төсеніш жасайды. Топырақ құнарлығын
білдіретін жұмсақ гумус қалыптасуы осымен байланысты. Ондай төсеніште
шіру үрдісі жедел жүреді, өйткені ауаның оттегі жақсы
қамтамасыздандырылады, ылғал жеткілікті. Төсеніште бактерийлер,
микроағзалар, құрттар және басқа жәндіктер мен жануарлар көп болады,
сондықтан гумус қалыптасады, қоректік заттармен бай: органикалық және
минералдық. Ол органикалық заттардың барлық санынан 85 ... 93 %
құрастырады.
Шырша қылқандары, көктерек жапырақтары бір-біріне жабысып жатады,
сондықтан шіру үрдісі нашар жүреді. Бұл жағдайда дөрекі, қышқыл гумус
қалыптасады, өйткені төсеніште саңырауқұлақтар көп болады. Оттегі аз
болғандықтан, төмен температуралық жағдайларда бұл төсеніштерде жаңбыр
құрттары жоқтың қасы, ылғал молдығынан, микроағзалар мен тескіш
жануарлар болмаған соң төсеніш бір-біріне жабысып қатты болып қалады.
2.3. Су өлшеуiш тарабы
Өсімдіктерді сумен қамтамасыз етуге ылғал әсер етеді. Су тірі
өсімдіктің құрамына кіріде, ол ағаш және бұта өсімдіктерінің тіршілігінде
зор биологиялық роль атқарады. Оның тіршіліктік өсу орнында, жапырақтарда,
шырынды жемістерінде 80...95 % дейін су болады.
Заттар ауысу, жасушалар бөлініп өсуі үдірістері, жасушаларда су,
көп болса, қарқынды жүреді. Сусыз фотосинтез үрдісі де болмайды.
Ұлпаның сусыздануы протоплазманың өлуіне келтіреді. Жасуша көректенуге
керек заттардың ерітушісі су. Сумен бірге тамырдан жапырақтар және өсу
нүктесіне минералдық заттар жеткізіледі. Ылғалсыз дәндер толмайды және
өнбейді, яғни орман өзін-өзі толықтырмайды.
Су – Жер шарында өсімдіктердің өмір сүруімен таралуының зор
эколоогиялық факторы, күн сәулесімен атмосфералық айналыммен, жер
бетімен және жылу ауысуымен қатар. Жер биосферасында климат
қалыптастырушы фактор. Орманда ылғалдың негізгі көзі жер астындағы
сулар және атмосфералық жауын-шашын, олар сұйық (жаңбыр, қырау) және
қатты (қар, бұршақ, боз қырау) болады. Орман өмірінде көп мағналы -
жаңбыр, қар, бұршақ, қырау. Жаңбыр физиологиялық және сирек физикалық
әсер етеді, өйткені ол өсіп – даму кезеңінде ылғалдың негізгі
қамтушысы. Қырау – су парлары конденсат құрастырып шөп бетінде кішкентай
тамшылар қалпында қалады. Қар топырақты көктемде суландырады,
өсімдіктерді тоңып және үсуден сақтайды. Бұршақ 0,5 ... 2 см мұз
қиыршықтары ретінде ағаштарды механикалық зақымдайды.
Ағаштар мен бұталар жауын-шашынды әртүрлі қабылдайды. Өсімдіктерге
су керектігі негізінде ауаның температурасы мен ылғаллдылығына
байланысты. Егер температура жоғары болып ылғалдылық төмен болса,
онда су көп керек. Ағаш бітіміде, яғни құрамы, жасы және сумен
қамтамасыз етілу мен метеорологиялық жағдайлары. Аралас орманнан таза
қарағайлар суды аз жұмсайды. Ағаш бітімінің жасы үлкеюімен ылғал
жұмсауы көбейеді. Құрғақ ыстық ауа – райында да осындай жағдай
байқалады. Ағаш тұқымдастарын суға талап қоюына қарай ксерофиттерге,
гигрофиттерге бөледі. Судың тапшылығына шыдайтындар – ксерофиттер, мысалы
кәдімгі қарағай, су молшылықты талап ететін өсімдіктер – гигрофиттер,
мысалы қара қандағаш.
Орман жауын – шашынның қанша және қандай жерде болатынына әсер
етеді, өйткені ол өскен жерін суытуымен байланысты. Ормансыз жерде
10...15 % жауын – шашын аз болады. Құрғақ жердің су балансы Г.Н.
Высоцкий усынған формуламен анықталады: N = A + F + V + T, бұл жерде N –
түскен жауын-шашын мөлшері; А – жер бетінен ағатын (15 ... 35 %); V-
ағаштар, шөптер, жер беттерінен буланатын (15 ... 50 %); F - өсімдіктер
астынан ағатын (15 ... 35 %), T – транспирация (20... 40 %).
Аталған көрсеткіштердің барлығы көптеген жағдайлармен байланысты,
мысалы,жер бетінің тегістігі, өсетін өсімдіктер құрамы мен қалыңдығы.
Астананы сумен жабдықтау толығымен қайта жөнделуде, үш жыл бұрын
қабылданған бағдарламаға сәйкес, жыл сайын ондаған шақырым желі қайта
жөндеуден өтіп жатыр. Келесі жоспарда тұрған жұмыстар – ескі қаладағы су
құбыры желісін және қала құрамына кіретін жаңа елді-мекендерде құрылыс
жүргізу. Сумен жабдықтау туралы айта отырып, канализация мәселесін көтермеу
мүмкін емес. Бұл екі мәселе бір-бірімен тығыз байланысты, жарты миллион
тұрғыны бар қала тек қана суды пайдаланбайды, сонымен қатар, оны төгіп те
жатады. Коллекторларда жиналып қалған шаруашылық-тұрмыстық ағындар табиғи
айналымға қайтып оралу үшін, әбден тазартуды қажет етеді. Бірнеше ондаған
жылдар бойы, тазарту қызметін қаладан алты шақырым жерде орналасқан
Талдыкөл атқарып келген. Алайда, соңғы жылдары ескі жинауышқа толып кету
қаупі төніп тұр. Үлкен қарқында өсіп келе жатқан қаланың қалдықтарын
сіңіріп үлгермей жатыр.
Талдыкөл жинауышына қаланың тіршілік әрекетінен күнделікті 136
мың текше метр лас су құйылады. Болжамдарға сүйенсек, 2020 жылы бұның
көлемі 2,5 есе өсіп, тәулігіне 254 мың текше метрге жетеді екен. Көктем
мезгілінде ағынның деңгейі өте қауіпті мөлшерге жетеді. Сондықтан да,
амалсыздан санитарлық қашыртқы жасалады. Экологтар дабыл қақты, ал
тұрғындардың арасында, қаланың ол жерге жақын орналасқан бөлігін су басады,
сонымен қатар, масаның көбеюі мүмкін деген қауесет сөз тарап кетті. Тұрғын
санының көбеюі мен жаппай құрылыстың жүргізілуінен, бұл жалпы қалалық
мәселеге айналды.
Астаналық үкімет бірден бірнеше қалалық канализация жүйесін құтқару
жоспарын қарастырды. Олардың әрқайсысы егжей-тегжейлі тексерілді.
Нәтижесінде қалалық комиссия қымбат, алайда, табиғатпен үйлесетін, Шнет пен
Ағанас көлдерінің аймағында орналасқан Қарабидайық жинауышы жобасын
қабылдады. Бағдарлама аясында, қазіргі Талдыкөл жинауышын жою да
қарастырылған. Бекітілген тұжырымдамаға сәйкес, бүкіл жұмыс кешені үш
кезеңге бөлінген. Бүгінде жобаның екі кезеңі жүзеге асты. Оларға жұмыс
істеп тұрған төрт тазарту резервуарын қайта жөндеу мен жаңадан екі тазарту
резервуары және тұнбаны сусыздандыру цехінің құрылысы кіреді. Сонымен
қатар, он бес жыл бұрын салынған Талдыкөл жинауышынан Қарабидайыққа
тұнбаны тасымалдайтын жүйе де қалпына келтірілді. Басқаша айтқанда,
Талдыкөлдің ағын суын тазартып, оны Қарабидайыққа айдайды. Сонымен қатар,
бастапқы жинауышты құрғатады. Жаңа суқоймасы Астанадан 34 шақырым жерде
орналасады. Ағынды сулар азот пен фосфор байланысынан терең биологиялық
тазартатын имараттың көмегімен тазартылып отырады. Арнайы цехта әбден
сусыздандырылған қалдықтар қоймаланып, жабық алаңда көміледі.
Жобаны жүзеге асыру үшін үш миллиард теңге жұмсалды. Биылғы жылы
суды зарасыздандыру станцияларын құру жөнінде де жұмыстар басталды. Ол
жерде ағынды суды балық шаруашылығының көрсеткішіне дейін тазарта алады.
Келесі кезекте, нөсер суларын тасымалдау станциясы мен тазартылған ағынды
тасымалдайтын құбыр желесінің екінші тармағы тұр. Үшінші кезекті жүзеге
асыруда, Қарабидайық жинауышы 27 млн. текше метрге дейін кеңейтіледі.
Талдыкөл көлі өзінің бастапқы мөлшеріне түседі, яғни, 400 гектарға жуық.
Сонымен қатар, суқоймасын табиғи тазарту механизмі іске қосылады. Жинауышты
жою жөніндегі жоба 2010 жылы аяқталады. Болашақта қазіргі жинауыштың аймағы
жасыл аймаққа айналуы тиіс – 18 мыңнан астам гектар жерге терек
отырғызылады. Ол жердің бәріне де суару жүйесі жүргізіледі. Яғни, қала
тұрғындары қайтадан жанданған көлдің айналасындағы жас ағаштардың
көлеңкесінде демалатын болады. Астана экожүйесі де жақсарып, лай
тұндырғының орнына қала-саябақ пайда болмақ.
II.Арнайы бөлiм
1.Орманды күтiмдiк кесу
Күту мақсатындағы кесу жұмыстарының биологиялық негіздерінің бірі
болып келесі басты жағдайлар есептеледі: а) қолайлы өнімділікті орман
бітімін құрастыруда, ағаш бөрікбастарының физиологиялық белсенділігі көп
мөлшерде пайдаланылуы; б) өз кезегінде егіліп өсіп тұрған екпелердің
көлемін ағаштармен толықтыру; в) ағаштарды олардың биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты және орман өсіру талаптарына сай келетіндей етіп
орналастыру; г) төзімді, көп жылдық, жоғары сапалы қарқынды дамитын
ағаштардан құралған екпелер өсіру; д) орман фаунасына пайдалы және орманға
көп пайда әкелетін микроорганизмдерге қолайлы жағдай жасау. Таза
отырғылардағы түрішілік байланысын реттеу .
Күтудің экономикалық негіздері халық шаруашылық маңыздылықтарымен
тұқымдастарының орман шаруашылық қасиетіне және нақты табиғи жағдайларға
байланысты күту кесулерін жүргізу үшін, ағаштың негізгі тұқымдасы
анықталып, кесу жұмыстарының басталу және қайталану уақыты белгіленіп,
кесуге жарамды ағаштарды іріктеу, өсіруге жарамды ағаш іріктеу принциптері
оның қарқындылығы, кесуге арналған жұмыс құру және оның технологиясы
анықталады. Халық шаруашылығына және тұрғындарға қажетті қосымша ағаштарды
іріктеп алу орман қоймаларын тиімді пайдалану, қосымша шикі заттар алу,
яғни қылқанды және дәруменді ұнтақ алу жағдайлары күту кесулерінің басты
экономикалық алғы шарттары болып табылады.
Қазіргі кезде қылқан жапырақты және қатты жапырақтылар тұқымдастарына
аса назар аударуда, сондықтан оларды ең басты ағаш тұқымдары деп біледі.
Бұл жерде басқа қайың және көктерек ағашы тұқымдардың ең басты ағаш
тұқымдарына жатпайды дегені емес егерде орман шикізат базасы сіріңке
комбинаты мен күшейіп тұрса, онда әрине бұл жерде көктерек ағашы тұқымдасы
ең басты тұқымдас болар еді, сондықтан ең басты тұқымдарына көп өнім
беретін, шикізат базасын көтеретін тұқымдар жатады және оларға көп назар
аударылып, күтім жасалады. Бұрын орман шаруашылығында бекіп қалған қағида
болған, онда күту кесулері ерте басталуы керек делінген, бірақ мөлшерленген
қарқынмен жиі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz