Жеке тұлға психологиясы
Дәріс 1
Психология пәні, мақсаттары мен әдістері.
Жоспар: 1. Психологияның теориялық және міндеттері.
2. Психологияның әдістері.
Мақсаты: Психологияның мақсаттары мен әдістерін білу.
Негізгі ұғымдар: Жаратылыстану, психиканың қалыптасуы, заңдылықтары.
Сұрақтар: 1. Психология ғылымы нені зерттейді? Анықтамасын берініз.
2. Психологияның негізгі салаларын атаныз.
3. Жалпы психология ғылымы нені зерттейді?
4. Психологияның зерттеу әдістері дегеніміз не?
Әдіс дегеніміз – бұл алға қойылған мақсатқа жету жолындағы қысқа жолдар
мен тәсілдер жиынтығы. Ғылыми зерттеу әдіснамасы әлеуметтік психологиялық
шарттарына байланысты жалпы психологияның негізгі немесе қосымша әдістері
қолданылады.
Эксперимент әдісі – бұл бір фактордың екіншісіне әсер етуін анықтауға
бағытталған. Негізгі әдістерінің ішінде таб иғи эксперимент көп
қолданылады. Себебі, әртүрлі топтарда, ұжымдарда адам өзін емін-еркін
ұстайтын жағдайларда өткізіледі. Табиғи экспериментті ең алғаш ұсынған
А.Л.Лазурский. Эксперименттің лабораториялық түрін түрін алғаш В.Вунд
Лейбциг қаласында лаборатория ашты. Бұл белгілі бір арнайы дайындалған
орында жүргізіледі.
Кореляциялық әдіс – бұл екі фактордың арасындағы қалыпты байланысты
анықтауға бағытталған әдіс болып табылады. Бұл факторалар зерттеушімен
анықталмайды. Математикаылқ өңдеу әдісі мен кореляция коэффициенті мен
анықтауға мүмкіндік береді. Спирмен кореляциясы әлеуметтік психологиялық
зерттеулерде көп қолданылады. Сонымен бірге бұл универсалдылығымен
ерекшеленеді.
Бақылау әдісі – мәлімет жинау үшін алдын-ала белгіленген мақсаты бар
әдіс. Бақылау лабораториялық және табиғи әлеуметтік ортада жүргізіледі.
Лабораториялық бақылау әдісінің кемшілігі. Зерттелуші өзін ыңғайсыз
сезінуінде . Жалпы бақылау ғылыми тұрғыда жүзеге асу үшін келесі шарттарды
орындауы керек.
- Нақты мақсаты болу керек;
- Жоспары;
- Бақылаудың жүйелі түрде өтуі;
- Бақылау қорытындыларын арнайы күнделікке тіркеп отыруы керек.
Аппаратуралық әдіс – бұл әдіс тобына техникалық құралдар, аппараттар
көмегімен:
а)зерттеуші обьектінің белгілі бір мінезін көрсету үшін ситуация
туғызу;
б)зерттелген мінездің азаюы;
в)зерттеушінің нәтижелері тіркеледі. Бұлардың біреуін, орындаудың өзі
аппаратуралыққа жатады. Түрлері: Арка, Эстакада, Лабиринт т.б.
Сауалнама әдісі – бұл практикалық психологтың әлеуметтік психологиялық
құбылыстар туралы ақпараттар жинау.Нәтижесінде бағалау, көзқарас, қабылдау
стереотипі алынады. Сауалнаманың екі түрі бар: анкета және интервью.
Интервью әдісі – Вербальді түрде , белгіленген арнайы сұррақтар арқылы
ақпарат жинау. Ол стандартты және стандартты емес жолдармен алынады.
Интервьюдің мақсатына және зерттеулер көлеміне қарай: индивидуальді,
топтық, массалық болып бөлінеді.
Индивидуальді – стандартты емес, еркін түрде болады. Мақсатты: тұлғалық
ерекшеліктерді анықтау.
Топтық – мұнда топта белгілі бір тақырып белгіленеді.Оған сай
пікірталас жүргізіледі. Онда лидерлік пен топ арасындағы қарым-қатынас
анықталады.
Массалық – бұқаралық әлеуметтік психологиялық құбылысты
диагностикалауға арналған: көзқарас, көңіл күй, әлеуметтік күш түсу т.б.
Мұны тағы демоскопиялық деп атайды. Бұл интервью алдын ала бағдарланған
болу керек. Олар зерттеушілерге ананимділікті қажет етпейтіндіктей болуға
тиісті.
Анкета әдісі – бұл әлеуметтік психологияда көп қолданылатын әдістердің
бірі болып табылады. Себебі ол тиімді әрі ыңғайлы. Оны қолдануға қарай:
прессалық, почталық, таратушылық болып бөлінеді.
Почталық – арнайы дайындалған, почта арқылы жіберіледі.
Прессалық – бұл барлық бұқаралық ақпарат құралдарына жарияланады, яғни
газет, журнал, интернет т.б.
Таратушылық – бұл жалпы қоғам көзқарасын анықтау үшін қолданылады.
Контент – анализ – құжаттардың ақпараттық деңгейін анализдеудің арнайы
әдісі. Бұл ерекше тұлғалардың қалдырып кеткен қолжазбаларын типіне қарай
зерттеу, сорттау. Статусына қарай официальді және официальді емес болып
бөлінеді. Жағдайдың бейнеленуіне, көлеміне, деңгейіне байланысты 1-ші 2-ші
болып бөлінеді. Құжаттың жарыққа шығуына қарай: табиғи және мақсатты болып
бөлінеді.
Тест әдісі – бұл әлеуметтік психологияда топтағы және тұлғалардың
бойындағы түрлі сапалар мен олардың механизмдерін ашып көрсетуді негізгі
мақсат етіп қояды.
Дәрісбаян 2
Қазақстандағы психологиялық ойлардың дамуы
Жоспар: 1. Қазақстан психологияның дамуының 1-ші кезені.
2. Марксистік кеңестік психология.
3. Қазақ психологиясы. К.Б.Жарықбаев.
Мақсаты: Психологияның даму кезеңдерін жетік білу.
Негізгі ұғымдар: Моральдік – психологиялық сипат.
Ортағасырлық ғұлама – ойшылдар.
Ұлтжамдылық қасиеттерді насихаттайтын психологиялық ойлар.
Сұрақтар: 1. Жан туралы ілімнің негізін салған кім? Жан туралы ғылыми-
психологиялық трактаттың авторын атаңыз.
2. Кеңестік психология ғылымының қалыптасуы және ғылыми мектептер мен
бағыттардың пайда болуы. Оларды атап көрсетіңіз.
3. Қазақстанда психологиялық ой-пікірдің қалыптасуы қай кезеңнен бастау
алады?
4. Ортағасырлық ғұламалардың еңбектеріндегі психологиялық ой-пікірлер
туралы не айтар едініз?
5. Қазақстандағы психология ғылымы дамуының негізгі бағыттарына
сипаттама беріңіз.
Дәрісбаян 3
Танымдық процестердің психологиясы
Жоспар: 1. Танымдық үрдістер.
2. Психикалық үрдісінің көмегімен қоршаған ортаны тану.
Мақсаты: Танымдық үрдістердің негізін білу.
Негізгі ұғымдар: Зейін, түйсіктер, қабылдау, ес, ойлау, қиял.
Сұрақтар: Танымдық үрдістердің әр қайсысына талдау жасаңыз.
Дәрісбаян 4
Жеке тұлға психологиясы
Жоспар: 1. Жеке тұлға туралы жалпы түсінік.
2. Жеке тұлғаның психологиялық құрылымы.
3. Жеке тұлғаның бағыттылығы.
4. Жеке тұлғаның қалыптасуы.
5. Жеке тұлғаның әлеуметтену.
Мақсаты: Жеке тұлға психологияның қасиеттерін білу.
Негізгі ұғымдар: Жеке адам – қоғамдық дамудың қайраткері.
Биогенетикалық және социогенетикалық
бағыттары.
Сұрақтар: 1. Даралық дегеніміз не? Анықтамасын берініз.
2. Жеке тұлға дегеніміз не? Анықтама беру сұралады.
3. Жеке тұлғаны қандай қоғамдық ғылымдар зерттейді. Атап берініз.
4. Жеке тұлғаның психологиялық құрылымын атаныз. Жеке тұлғаның
бағыттылығы дегеніміз не ?
Жеке тұлға туралы жалпы түсінік
Адам – бұл, бір жағынан, биологиялық құбылыс, санасы бар жануар,
қоршаған дүниені тануға және оны белсенді өзгертуге қабілетті. Екінші
жағынан, адам – қоғамдық құбылыс. Бұл оның негізгі сипаты, себебі қоғамдық
өмір және қоғамдық қатынастар, ұжымдық еңбек адамның биологиялық, дене
құрылымын өзгертіп және өзіне бағындырды. Адам туралы айтқанда, психология
және философия ғылымдары жеке тұлға ұғымымен түсіндіреді.
Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағынада қолданылады. Жеке тұлға –
бұл сол адам, бірақ тек ғана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде
қарастырылады. Психологияда адам және жеке тұлға ұғымдарымен
қатар даралық ұғымы да қолданылады. Әрбір адамның мәні, оның өмірі мен
қызметі жағдайларының өзіндік қайталанбайтын ерекшелігі бар, сондықтан да
тіптен екі бірдей жеке тұлға болмайды және болуы да мүмкін емес.
Даралық дегеніміз жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерінің
қайталанбас қиысуы түрінде байқалатын нақты өзгешелігі айтылады.
Жеке адам – қоғамдық дамудың қайраткері, қоғамда белгілі жағдайда
тұратын саналы индивид және белгілі қоғамдық рөлді атқарады.Жеке тұлғаның
үш ерекшеліктерін атап өткен жөн: Біріншіден, жеке тұлғаның қасиеттерінің
тұрақтылығы. Жеке тұлғаның психикалық көріністерінің өзгермелілігіне
қарамастан, оның психикалық келбетінің салыстырмалы тұрақтылығы анық
байқалады.
Екіншіден, бұл – жеке тұлғаның бірлігі, жеке тұлғаның психикалық
үрдістерінің, психикалық қалыптың және психикалық қасиеттердің тығыз
байланысы мен өзара тәуелділігі. Мәселен, табандылық мақсатқа жету ептілігі
ретінде қиындықтар мен кедергілерді жеңе отырып, жоғары моралдік
сезімдермен, дамыған ұжымдық сезімдермен бірлікте ғана жағымды мәнге ие
болады. Сондықтан да жеке тұлға жеке бөліктерге бөлініп қалыптаспайды,
тәрбиеленбейді, әруақытта да жеке тұлға тұтас, бірлікте қалыптасады,
тәрбиеленеді.Үшіншіден, бұл – жеке тұлғаның белсенділігі, қоршаған дүниені
өзгертуге, түрлендіруге бағытталған көптеген және жан-жақты іс-әрекетте
бейнеленеді.
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымы
Кез-келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі
құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты
және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымын белгілеуге болады. Жеке тұлғаның
құрылымының бірінші бөлігі оның бағыттылығын сипаттайды немесе адамның
шындық дүниеге таңдамалы қатынасы. Бағыттылық әртүрлі қасиеттердің өзара
байланысты қажеттіліктер мен қызығулардың, идеялар мен тәжірибелік
ұстанымдардың жүйесін қамтиды.Жеке тұлғаның психологиялық құрылымының
екінші бөлігі жеке тұлғаның мүмкіншілігін айқындайды және белгілі бір іс-
әрекетті нәтижелі қамтамасыз ету үшін қабілеттіктерді қамтиды.
Қабілеттіктер өзара байланысты және бір-бірімен өзара әрекет етеді. Тәртіп
бойынша қабілеттіктердің бірі үстемдік етеді, жетекшілік етеді, басқалары
оған бағынады.Жеке тұлғаның құрылымының үшінші бөлігі мінез болып табылады
немесе әлеуметтік ортадағы адамның мінез-құлық стилі. Мінез күрделі
синтетикалық құрылым, адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде
аңғарылады.Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда
мен деген ұғымды білдіреді. Мен - жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы,
ол өзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесе
бәсеңсіту, өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әрекетті
жоспарлап отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсаты ұйымдасқан
өмірі мен қызметінде ерекше маңызы зор.
Психикалық үрдістер – психикалық құбылыстардың әртүрлі түрлерінде
шындықты динамикалық тұрғыда бейнелеу. Психикалық үрдістердің негізінде
психикалық қасиеттер ұйымдасады. Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері бұл
индивидке тән психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың белгілі сандық-
сапалық деңгейін қамтамасыз ететін тұрақты құрылым.Психикалық қалып
дегеніміз жеке тұлғаның көтеріңкі немесе түсіңкі белсенділігі түрінде
көрінетін психологиялық іс-әрекеттің тұрақты деңгейін айтады. Психикалық
қалып сыртқы және ішкі жағдайлардың себептеріне байланысты, бірақ оның
динамикасы мен сипаты жеке тұлғаның қасиетіне байланысты.
Жеке тұлғаның бағыттылығы
Жеке тұлғаның негізгі сипаты оның бағыттылығы болып табылады.
Бағыттылық адам алдына қойған мақсатты анықтайды, сол мақсатты орындауға
ұмтылысы тән, түрткілер арқылы адам іс-әрекет жасайды, қызығуларды адам іс-
әрекетте басшылыққа алады.
Белсенділік – жеке тұлғаның басты жалпы қасиеті, ол іс-әрекетте,
қоршаған ортамен қарым-қатынас үрдісінде байқалады.Қажеттілік адам
тарапынан белгілі бір затқа мұқтаждық, бір нәрсенің жетіспеуі, белгілі бір
нәрсеге қанағаттанбау тұрғысында іске асады, ал жеке тұлғаның белсенділігі
қажеттіліктерді қанағттандыруға бағытталады. Адам қажеттілігі әртүрлі. Ең
алдымен адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін табиғи қажеттіліктерді атап
өтуге болады: тамаққа, ұйқыға, киімге, суықтан және ыстықтан сақтау құралы
ретінде тұрғын үйге қажеттілік. Адамда табиғи қажеттіліктермен қатар таза
адами, рухани немесе әлеуметтік қажеттіліктер (кітап және үнқағаз
оқу,музыка тыңдау) болады.
Түрткілер – қажеттіліктің нақты көрінуі.Түрткілер мақсатты (саналы)
және мақсатсыз (санасыз) болып бөлінеді. Қызығу- бұл адамның белгілі бір
затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке, жағымды эмоциялық қатынасқа байланысты
белсенді танымдық бағыттылығы. Қызығулар өзінің мазмұны, ауқымы, тереңдігі,
тұрақтылығы және тиімділігі бойынша сипатталады. Жан-жақты, ауқымды және
тар қызығулар болып бөлінеді. Тұрақты қызығулар және тұрақсыз қызығулар
салыстырмалы түрде қысқа мерзімді құбылыстар сипатында және тез пайда
болады, тез сөніп қалады. Тиімді қызығулар дегеніміз адамның өмірі мен
қызметіне терең ықпал ететін, белгілі бағытта біржүйелі және мақсатты іс-
әрекетке, белсенді және ынталы ізденістер көздерін қанағаттандыруға
итермелейтін қызығуды айтады. Бейжай қызығулар- осындай іс-әрекеттің
түрлеріне итермелейтін қызығуды айтады. Сонымен қатар тура және жанама
қызығулар болады. Тура қызығулар білімнің немесе іс-әрекеттің белгілі бір
саласында мазмұнымен пайда болады. Жанама қызығулар- нысанның мазмұнымен
пайда болмайды,болашақ басқа нысанмен, адам қызығуымен байланысты.
Сенімдер- бұл өздерінің көзқарасына, қағидаларына, дүниетанымына
сәйкес итермелейтін жеке тұлғаның мақсатты қажеттіліктер жүйесі.
Ұмтылу- мінез-құлық түрткілері, онда қажеттілік түрінде аңғарылады,
қазіргі жағдайда берілмеген, бірақ жеке тұлғаның арнайы ұйымдасқан іс-
әрекетінің нәтижесі түрінде жасалуы мүмкін.
Ұстаным- бұл белгілі бір іс-әрекетке жеке тұлғаның саналы емес
талпыну дайындығы, оның көмегімен белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыруы
мүмкін.
Жеке тұлғаның қалыптасуы
Жеке тұлға адамның қоғамдық, тарихи-нақтылы жағдайында, оны оқыту
және тәрбиелеуде қалыптасады. Психология тарихында екі бағыт қалыптасты:
биогенетикалық және социогенетикалық. Биогенетикалық бағыттың
түсіндіруінше, жеке тұлғаның дамуы биологиялық, тұқым қуалау факторымен
анықталады. Сондықтан да жеке тұлғаның дамуы спонтандық сипатта болады.
Биогенетиктердің айтуынша,адам табиғатынан эмоциялық реакциясы жүруінің
кейбір ерекшеліктеріне бейімділік аңғартып ғана қоймайды, сонымен қатар
белгілі түрткілер жиынтығы бейімдік береді. Социогенетикалық көзқарас
бойынша жеке тұлғаның дамуы қоршаған әлеуметтік ортаның тікелей ықпалының
нәтижесі ретінде қарастырылады. Сонымен, биогенетикалық та,
социогенетикалық тұжырымдама да жеке тұлғаның дамуы заңдылықтарын
түсіндіруге негіз етіп алуға болмайды.
Жеке тұлғаның әлеуметтенуі
Әлеуметтену – бұл адамның қоғамдық өмірдің тәжірибесін меңгеруінің
жан-жақты үрдісі. Әлеуметтенудің жеке, бірақ өте қажетті қызметі-
идентификация. Балалар өсу және дамумен қатар ата-аналарына, қоршаған
ортадағы адамдарға әртүрлі ережелерді, мінез-құлық түрлерін көптеп
меңгереді.Еліктеу – бұл басқа адамдардың тәжірибесін жеке тұлғаның саналы
немесе санасыз қайта жаңғыртуы, оның ішінде мұның қозғалысы, қылығы, сырт
пішіні және іс-әрекеті.Сендіруді үрдіс ретінде қарастыра отырып, оның
нәтижесінде адамның қатынас жасайтын басқа жолдардың ішкі тәжірибесін,
ойларын, сезімдерін, психикалық жағдайларын санасыз қайта жаңғырту іске
асады.Әлеуметтік фацилитация – бұл бір адамдардың мінез-құлқының басқа
адамдардың іс-әрекетіне ынталандырушылық ықпалы, оның нәтижесінде іс-әрекет
ерікті, белсенді және интенсивті іске асады. Әлеуметтік психологияда
басқаның айтқанына көнгіштік сияты әлеуметтену тетігіне ерекше мән
беріледі. Конформизм дегеніміз адам мінез-құлқының бір түрі. Ол саналы
түрде қоршаған ортадағы адамдардың көзқарасымен алшақтық байқағанына
қарамастан іштей олармен келісімге барады.
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар
1. Адам неге биологиялық құбылыс?
2. Адам неге қоғамдық - әлеуметтік құбылыс? Түсіндіріңіз.
3. Даралық дегеніміз не? Анықтамасын беріңіз.
4. Жеке тұлға дегеніміз не?
5. Жеке тұлғаны қандай қоғамдық ғылымдар зерттейді.
6. Жеке тұлғаның психологиялық құрылымын атаңыз.
7. Қажеттілік дегеніміз не?
8. Түрткілер дегеніміз не?
9. Қызығу дегеніміз не?
Қолданылған әдебиеттер
1. Леонтьев А.Н. Индтвид и личность. М., 1987
2. Рубинштейн С.Л. Направленность личности М., 1987
3. Узнадзе Д.Н. Общее учение об установке М., 1987
4. Бодалев А.А. Личность и общение. М,. 1983
5. Қадіржан Сейіталиев Жалпы психология. 2007
Дәрісбаян 5
Жеке тұлға дамуының феноменологиясы
Жоспар: 1. Жеке тұлғаның қабілеттілігі.
2. Мінез ерекшелігі.
3. Темперамент.
Мақсаты: Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін моральдік ерік-жігер
сапаларын білу.
Негізгі ұғымдар: Рухани, әлеуметтік қажеттіліктер.
Сұрақтар: 1. Қызығу дегеніміз не? Сипаттама беріңіз.
2. Адам неге биологиялық құбылыс? Сипаттам беріңіз.
3. Қажеттілік дегеніміз не? Түсіндіріңіз.
Дәрісбаян 6
Қоғамдағы адамның психологиясы
Жоспар: 1. Адам және қоғам.
2. Қоғамның тұлғаның қалыптасуына беретін әсері.
Мақсаты: Әлеуметтік ортаның адам өміріне тигізетін ерекше әсетін түсіну.
Негізгі ұғым: Социум, ұжым, социометрия.
Сұрақтар: 1. Психологиялық үйлесімділік дегеніміз не? Сипаттама берініз.
2. Өзара таңдау әдісі. Социометрия дегенімізді қалай түсінуге болады?
3. Ұжымдағы жеке тұлғалардың арасындағы қарым-қатынастың ерекшеліктері
қандай?
Дәрісбаян 7
Адам іс-әрекеті және адамдардың қарым-қатынасы, адамдардың қарым-
қатынастары.
Жоспар: 1. Іс-әрекет туралы жалпы түсінік.
2. Іс-әрекеттің құрылымы.
3. Қарым-қатынас туралы түсінік.
4. Қарым-қатынас жасау – ақпарат алмасу әрекеті.
Мақсаты: Іс - әрекет пен қарым-қатынас адам өміріндегі маңызды ролін
түсіну.
Негізгі ұғымдар: Икемділік, дағды және әдет, адамның негізгі іс-әрекет
түрлері, қарым – қатынас - өзара әрекет ету және адамдардың бір-бірін
қабылдауы.
Сұрақтар:1.Іс- әрекет дегеніміз не? Түсіндіріңіз. Нақта мысалдар
келтіріңіз.
2. Икемділік дегеніміз не? Сипаттама беріңіз.
3. Адамның негізгі іс-әрекеттеріне тоқталып, әрқайсысына сипаттама
беріңіз. Нақты мысалдар арқылы талдаңыз.
4. Қарым-қатынас дегеніміз не? Анықтамасын беріңіз.
5. Бір адамның басқа адамды қабылдауы қалай іске асады?
6. Қарым-қатынастың түрлерін атаңыз. Коммуникативті, интерактивті,
перцептивтік қатынастарға сипаттама беріңіз.
Іс-әрекет туралы жалпы түсінік
Іс-әрекетсіз адам өмірі мүмкін емес. Іс-әрекет үрдісінде адам
қоршаған дүниені, оның заңдылықтарын танып біледі, әртүрлі құбылыстарды
қабылдайды. Іс-әрекет үрдісінде өнімдер және материалдық зататр – киім-
кешек, тамақ, тұрғын үй жасалады, оларсыз адам өмір сүре алмайды.
Сонымен, іс-әрекет – бұл адамның қоршаған дүниеге белсенді қатынасының
түрі.
Адамның іс-әрекеті жануарлар мінез-құлқынан ол қанша күрделі
болғанмен ерекше айырмашылығы бар. Адамның іс-әрекеті еңбек құралдарын
дайындаумен, пайдаланумен және сақтаумен байланысты. Адамның іс-әрекеті
қоғамдық сипатқа ие болады, ол ұжымда және ұжым үшін іске асады. Іс-
әрекет үрдісінде адам басқа адамдармен күрделі қатынастарға енеді. Іс-
әрекет қоғамдық – тарихи жағдайлармен анықталады. Адам өзінің іс-әрекетін
қоршаған өмірден, өзі өмір сүрген қоғамның талаптарынан бөліп қарай
алмайды.
Адамның іс-әрекеті алдына қойған мақсаттарымен, міндеттерімен
анықталады, адамды осы іс-әрекетке итермелеген, себеп болған белгілі
түрткілермен байланысты. Алдына қойған мақсаттары мен міндеттерін іске
асыра отырып, адам іс-әрекетте өзінің белсенділігін білдіреді.
Іс-әрекет оның құрылымына қарай қарастырылады. Адамның іс-әрекеті
алдына қойған мақсаттарымен, міндеттерімен анықталады, адамды осы іс-
әрекетке итермелеген, себеп болған белгілі түрткілермен байланысты. Кез-
келген іс-әрекетте төмендегідей бөліктерді атап көрсетуге болады: мақсат
қою кезеңі; жұмысты жоспарлау, әрекеттің тиімді тәсілдерін таңдау кезеңі;
одан әрі нәтижелерін тексеру, алынған нәтижелерді жоспарланған
нәтижелермен салыстыру, жұмысты қорытындылау. Адамның іс-әрекетінің
қажетті шарттары – психикалық үрдістер. Психикалық үрдістер адамды
қоршаған ортаға бағдарлайды, оның іс-әрекетін бағыттайды.
Іс-әрекеттің құрылымы
Іс-әрекет – бұл қоршаған ортаға белсенді қатынастың түрі, ол
арқылы оны қоршаған адам мен дүниенің байланысы қалыптасады. Іс-әрекеттің
құрамды бөлігі, жекелеген қызметі әрекет деп аталады. Адам әрекеті көп
жағдайда саналы болады. Олар белгілі түрткілер бойынша іске асады және
белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталады. Әрекеттер сананың бақылауында
болады.
Әрекет толық саналы болып бөлінеді, онда алдына саналы мақсат
қойылады, қозғалыстың тәртібі және бірізділігі белгіленеді және әрекеттің
белгілі нәтижелері алдын ала айқындалады.
Әрекет толық саналы болмауы мүмкін, онда мақсат, қозғалыс
бірізділігі және бақылау жеткіліксіз саналы болуы мүмкін. Адамның іс-
әрекеті заттық қозғалыстардан басқа әртүрлі қозғалыстарды қарастырады.
Адамның денесінің ұстанымы мен пішінін сақтауды, қозғалысты, қарым-
қатынасты қалыптастырады.
Әрекеттер практикалық және ақыл-ой болып бөлінеді. Олар бір-
бірімен тығыз байланысты. Практикалық әрекеттерді меңгеру үрдісінде бала
заттар мен әрекеттің тәсілдерін меңгереді. Практикалық әрекеттердің
негізінде ақыл-ой әрекеттері пайда болады, ақыл-ой танымдық іс-әрекет
оқылатын пәндерді және дүние құбылыстарын жан-жақты және терең танып
білуге көмектеседі. Белгілі психологтар Л.С.Выготский, П.Я.Гальпериннің
зерттеулерінде дәлелдегендей, ақыл-ой әрекеттері алғашында сыртқы заттық
түрінде қалыптасады және бірте-бірте ішкі психикалық әрекетке ауысады.
Сыртқы әрекеттің ішкі әрекетке ауысуын интериоризация деп атайды.
Интериоризацияның арқасында адам психикасы заттар мен құбылыстарды
образдар арқылы әрекет ету қабілетіне ие болады. Ақыл-ой әрекетін сырттан
зататр мен әрекет үстінде іске асыруды экстериоризация деп атайды.
Икемділік, дағды және әдет
Икемділік – бұл білімді практикалық іс-әрекетте қолданудың
бекітілген тәсілі. Қоршаған ортаны табиғат пен қоғам заңдарын тани
отырып, адам білімді меңгереді. Алған білімін адам оны өмірде, өз іс-
әрекетінің тәжірибесінде қолдануға әрекет жасайды. Білімнің негізінде
икемділік қалыптасады, білім тәжірибеде пайдаланылады. Білім мен
икемділік күрделі бағыныштылықта болады. Жаттығулар үрдісінде,
практикалық іс-әрекет барысында икемділіктер жетілдіріледі, осыған
байланысты іс-әрекет те жетіледі.
Икемділіктер мен дағдылардың арақатынасы туралы психолог
мамандардың арасында әртүрлі пікірлер қалыптасты. Кейбір зерттеушілердің
айтуынша, дағдылар икемділіктердің алдынан келеді деп дәлелдейді,
басқалары икемділіктер дағдыдан бұрын келеді деген пікір айтады.
Әрекеттің жекелеген элементтері автоматтандырылады, демек, сананың
қатысынсыз автоматты түрде іске асады. Осындай әрекеттің жеке элементтері
жаттығулардың нәтижесінде автоматтандырылуы дағды деп аталады.
Дағдылар дегеніміз – адамның бас ми қыртысында қалыптасқан шартты
рефлекторлық байланыстар жүйесі. Дағды жаттығулар арқылы қалыптасады.
Жаттығу – бұл көп қайталаумен бекітілген әрекет. Жаттығуларды тек қана
механикалық қайталау деп түсінбеу керек, егер де механикалық түрде
орындалатын болса, онда әрекеттер мен қозғалыстар жетілдірілмейді.
Белгілі іс-әрекеттің түріне қатысты жалпы икемділіктермен қатар жеке
икемділіктер болып бөлінеді. Жалпы икемділіктер – бұл оқу ептілігі. Жеке
ептілік буын бойынша оқу икемділігі немесе басылған мәтінді оқу ептілігі.
Бұрын меңгерген дағдының жаңа әрекетті меңгеруге жағымды әсер етуін,
көмектесуін дағдының тасымалы деп атайды. Ескі дағдылардың жаңа дағдыны
меңгеруде жағымсыз әсер етуін дағдының интерференциясы деп атайды.
Әдеттер – бұл адамның әрекеттерінің тұрақты тәсілі, оны орындау
белгілі жағдайларда қажеттілік болып саналады. Әдеттердің физиологиялық
негіздеріне динамикалық стеоретип жатады. Әдеттер пайдалы және жағымсыз
болуы мүмкін. Пайдалы әдеттер адамға тез және сенімді, қажетті
әрекеттерді жасауға, мінез-құлық, тазалық, еңбек ережелерін сақтауға
мүмкіндік береді. Жағымсыз әдеттер ерте кезден бастап, тіпті мектепке
дейінгі кезден пайда болуы мүмкін.
Жағымды әдеттердің бірнеше түрін кездестіреміз:
1. Еңбек әдеттері – еңбекке жағымды қатынас, жұмысты жоспарлау және
аяғына дейін жеткізу әдеті.
2. Санитарлық-гигиеналық әдеттер ас алдында қол жуу, тісті таза ұстау,
ұқыпты жүру.
3. Мәдени мінез-құлық әдеттері – адамдарға ізгілікпен, кішіпейілділікпен
қарау, үлкендерге қызмет көрсету.
4. Адамгершілік әдеттер – таза болу, шындықты айту, принципшіл болу т.б.
Адамның негізгі іс-әрекет түрлері
Адамда әртүрлі іс-әрекеттің пайда болуы мен дамуы күрделі де ұзақ
үрдіс болып табылады. Генетикалық бір-бірін ауыстырып отыратын және барлық
өмір жолы барысында ғұмыр кешетін іс-әрекеттің үш түрі кездеседі: оқу,
ойын, еңбек.
Олардың ішінде ең алғашқысы ойын - өмірдің тамаша құбылыстарының
бірі, бір қарағанда пайдасыз іс-әрекет сияқты көрінгенмен, аса қажетті.
Ойын психология үшін өте маңызды және қиын проблема болып табылады.
Психологияда балар ойының әртүрлі теориялары баршылық. Ойын дегеніміз не?
Бұл ең алдымен ойланылған іс-әрекет, басқаша айтқанда – түрткілердің
бірлігімен ұйымдасқан, ойластырылған әрекеттердің жиынтығы. Демек, ойын іс-
әрекет ретінде жеке тұлғаның қоршаған ортаға белгілі қатынасының көрінісі
болып табылады. Ойын іс-әрекеті мен еңбек әрекетінің арсындағы негізгі
айырмашылық өз іс-әрекетіне басқаша қатынасына байланысты.
Ойын өмірдің өзіндік бейнесі болып табылады. Ойын баланы өмірден,
дүниеден алшақ алып кетпейді, керісінше, бұл оны өмірге даярлайды, балаға
қуаныш, махаббат және қоршаған дүниеге жан-жақты қызығу сыйлайтын нағыз
өмірдің өзі.
Оқу – іс-әрекеттің негізгі түрі. Оқудың негізгі мақсаты – бұл
болашақ, өзіндік еңбек іс-әрекетіне даярлау, ал негізгі тәсілі адамдардың
бұдан бұрынғы еңбегімен жасалған мұраларының жинақталған нәтижесін меңгеру.
Оқыту – білімдерді беру мен меңгерудің екі жақты үрдісі, шәкірт пен
мұғалімнің өзара байланысты іс-әрекеті.
Еңбек іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы
Адамзат іс-әрекетінің тарихи алғашқы түрі еңбек болып табылады.
Еңбек жалпы алғанда, психологиялық емес, әлеуметтік категория.
Психологиялық зерттеудің пәні жалпы алғанда, еңбек емес, тек қана еңбек
әрекетінің психологиялық салалары болып табылады.
Еңбек дегеніміз белгілі қоғамдық пайдалы өнімді өндіруге
бағытталған іс-әрекет болып табылады. Еңбек іс-әрекеті – адамның негізгі,
басты іс-әрекеті. Адам егер еңбек етпесе, өз өмір сүруін тоқтатқан болар
еді.
Мектепке дейінгілер үшін негізгі іс-әрекеттің түрі ойын болып
табылады, бірақ, мектепке дейінгілер өздеріне түсінікті түрде оқу және
еңбек іс-әрекеттерімен де айналысады.
А.Н.Леонтьевтің еңбектерінде көрсетілгендей, баланың жетекші іс-
әрекеті орта мен жаңа қатынастар, білімнің жаңа түрі және оны алудың
тәсілдері пайда болады, ол таным саласын және жеке тұлғаның психологиялық
құрылымын өзгертеді.
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар
1. Іс-әрекет дегеніміз не?
2. Интериоризация дегеніміз не? Анықтама беріңіз
3. Экстериоризация дегеніміз не?
4. Икемділік дегеніміз не? Сипаттама беріңіз
5. Дағды дегеніміз не? Дағдының өзара әрекетіне тоқталыңыз
Қолданылған әдебиеттер
1. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1975
2. Асмолов А.Г. Деятельность и установка М., 1979
3. Темірбеков А, Балаубаев С. Психология. Университтер мен пединститут
студенттеріне арналған. Мектеп Алматы ., 1966
4. Жарықбаев Қ.Б. Психология Алматы 1982
5. Қадіржан Сейіталиев. Жалпы психолгия, Алматы 2007
Қарым - қатынас психологиясы
Жоспар
1. Қарым-қатынас туралы түсінік
2. Қарым-қатынас жасау – ақпарат алмасу әрекеті
3. Сөйлеудің атқаратын қызметі
4. Сөйлеу іс-әрекетінің түрлері
5. Қарым-қатынас - өзара әрекет ету және адамдардың бір-бірін қабылдауы
Қарым-қатынас туралы түсінік
Қарым-қатынас әдіснамалық, теориялық жәнеэмпирикалық деңгейде
соңғы жылдары зерттеле бастады. Психологияда қарым-қатынас мәселесін
зерттеудің өз дәстүрі бар және психологияда аталған мәселені көтереді.
1) В.М.Бехтеревтің зерттеулері, ол бірінші рет адамның психикалық
факторы ретінде қарым-қатынастың рөлі туралы мәселені көтереді.
Бірақ Бехтеревте қарым-қатынас үрдісі өз бетімен зерттеу жұмысының
нысанасы болған жоқ.
2) 70-жылдарға дейін қарым-қатынас проблемасын талдауда теориялық-
философиялық көзқарас ерекше кең тарады. Қарым-қатынас ұғымы
әлеуметтілік себептілік, адам психикасының рөлі жеке тұлғаның
әлеуметтенуі туралы қағиданы негіздеу үшін қолданылды.
3) 70-жылдары қарым-қатынас психологиялық зерттеулердің дербес саласы
ретінде қарастырыла бастады. Бұл кезең психологияда қарым-қатынас
мәселесінің шын мәнінде дүниеге келегн кезеңі болып табылады.
Қарым-қатынас – бұл бірыңғай іс-әрекеттің қажеттіліктерінен
туындайтын адамдар арасындағы байланыстың дамуының жан-жақты үрдісі. Қарым-
қатынас – адамдардың бір-бірімен байланысы, оның барысында психикалық
байланыс пайда болады, ол ақпарат алмасу, өзара әсер ету, өзара көңіл
білдіру, өзара түсінісу түрінде аңғарылады.
Соңғы жылдары ғылымда қатынас ұғымымен қатар коммуникация деген
ұғым қолданылады. Қарым-қатынас – адамдар арасында ақпарат алмасу. Ол
өзінің ойын, білімін, өзінің сезімін басқа адамдарға хабарлай алады және
өзі басқа адамдардың ойларын түсіне алады, олардың сезімдері мен
ұмтылыстары туралы білуге мүмкіндік алады. Тілдің көмегімен сөйлеу қарым-
қатынасында әрбір адам білімнің көп бөлігін басқа адамдардан алады.
Сонымен, сөйлеу – бұл тілдің көмегімен адамдардың өзара қарым-қатынас
үрдісі.
Қарым-қатынас жасау – ақпарат алмасу әрекеті
Ең алдымен адамның даралық әрекеті негізінде қарым-қатынастың
атқаратын қызметтері туралы қысқаша айтуды жөн көрдік. Бұл қызметтер жан-
жақты, бірақ негізінен қызметтердің үш түрін атап көрсетуге болады:
ақпараттық-коммуникативтік, реттеуші-коммуникативтік, аффектілік-
коммуникативтік. Осының негізінде қарым-қатынастың үш жағын бөліп
қарастырады: ақпарат алмасу, жеке тұлға аралық өзара әрекет және адамдардың
бір-бірін түсінуі.
Сондықтан да қарым-қатынастың коммуникативтік жағын қарастыруға
ақпарат теориясы кейбір ережелерінің қолдану мүмкіншіліктерін жоққа
шығармай, міндетті түрде негізгі мәселелерге мән беру қажет.
- Ақпаратты тек қана қабылдап қою жеткіліксіз, сонымен қатар түсінікті
болуы керек
- Екіншіден, адамдар арасында ақпартты алмасу сипаты жүйесі арқылы бір-
біріне ықпал етуі мүмкін.
- Үшіншіден, ақпаратты алмасу нәтижесі ретінде коммуникативтік ықпал сол
уақытта мүмкін болады, егер қарым-қатынастың екі қатысушысы
қабылдаудың бірыңғай жүйесін меңгергенде
- Төртіншіден, адамзат коммуникациясы жағдайында әлеуметтік және
психолгиялық сипаттағы ерекшелігі бар коммуникативтік кедергілер пайда
болуы мүмкін.
Кез-келген ақпаратты беру белгілер арқылы болуы мүмкін, дәлірек айтқанда -
белгілер жүйесі. Вербалдік және вербалдік емес коммуникация деп бөледі,
бірақ соңғысын тағы да бірнеше түрлерге бөледі: кинестетика,
парагингвистика, проксемика, визуалдық қарым-қатынас.
Сөйлеудің атқаратын қызметі
Сөйлеу негізгі екі қызметті атқарады – коммуникативтік және
сигнификативтік, олардың арқасында сөйлеу қарым-қатынас құрал және ойдың,
сананың өмір сүру түрі болып табылады.
Сөздің осы негізгі қызметін сигнификативтікдеп атайды. Ол тілді
құрайтын сөздің негізгі қызметі болып табылады. Ол адамға ерікті түрде
заттардың бейнесін жасауға мүмкіншілік береді.
Сөз одан да басқа, өте күрделі қызметке ие, ол заттарды талдауға
мүмкіншілік береді.
Сөйлеудің келесі қызметі оның – коммуникативтік қызметі, ол өзі
мәнерлі бейнелеудің құралдарын қамтиды. Мәнерлі бейнелеу қызметі өздігінен
сөйлеуді анықтай алмайды. Сөз мәнерлі бейнелеу құралы болумен қатар, ықпал
ету құралы болып табылады. Ықпал ету қызметі – сөздің негізгі қызметтерінің
бірі. Сөздің әлеуметтік мәні бар, ол-қатынас құралы, ықпал ету құралы
болғандықтан, ең алдымен осы қызметті атқарады. Сөздің екі негізгі
коммуникативтік және сигнификативтік қызметінің арқасында ол қарым-қатынас
құралы және ойдың, сананың өмір сүру түрі болып табылады, біріншісі
екіншісі арқылы қалыптасады.
Сөйлеу іс-әрекетінің түрлері
Өзінің ерекшеліктері мен қызметіне қарай сөйлеу екі түрге бөлінеді:
ішкі және сыртқы. Ішкі сөйлеу тағы да ауызша және жазбаша болып бөлінеді,
ал ауызша монологтік және диалогтік болып бөлінеді.
Сөйлеудің барлық түрлері бір-бірімен өзара байланысты. Іштей
сөйлеу, ауызша және жазбаша болып бөлінеді. Жазбаша сөйлеу ауызша сөйлеуге
қарағанда мазмұны жағынан ерекше жинақталған болады. Жазбаша сөйлеу ауызша
сөйлеуден кейін пайда болды және оның негізінде қалыптасты. Белгілі бір
адамның тарапынан айтылатын, естілетін сөйлеуді ауызша сөйлеу деп атаймыз.
Ауызша сөйлеу – бұл кәдімгі дыбыстың ауызекі сөйлеу тілі, онымен біз басқа
адамдармен тікелей қарым-қатынаста пайдаланылатын тіл.
Ауызша сөйлеу диалогтік және монологтік болып бөлінеді. Екі немесе
одан да көп адамдардың арасында әңгіме, сөйлесу түрінде жүретін диалогтік
сөйлеу үрдісінде адам сұрақ қояды және оған жауап береді, сын-пікір айтады,
қолдау және қарсылық білдіреді.
Монологтік сөйлеу қарым-қатынас тәжірибесінде ерекше орын алады
және әртүрлі ауызша және жазбаша сөйлеген сөздері мен баяндамаларында
байқалады. Монологтік сөйлеудің жетістігі аудиториямен қажетті байланыс
жасау ептілігіне байланысты.
Жазбаша сөйлеу ауызша сөйлеу сияқты қарым-қатынастың сондай
қызметін атқарады. Бірақ ой алмасу ауызша және жазбаша сөйлеуде әртүрлі
тәсілдермен және құралдармен іске асады. Жазбаша сөйлеудің бір ерекшелігі
ол грамматикалық, стилистикалық, орфографиялық ережелерді сақтауды,
сауаттылықты талап етеді.
Іштей сөйлеу деп дауыс шығармай, әр уақытта да ойлау үрдісінде
қолданылатын сөйлеуді айтамыз. Іштей сөйлеу адамға ана тілінің негізінде
дауысын шығарып қатты сөйлемеген кезде іштей ойлауға мүмкіншілік береді.
Адам ауызша және жазбаша сөйлеместен бұрын іштей дауысын шығармай сөйлей
алады, демек, бұл – іштей сөйлеу.
Қарым-қатынас, өзара әрекет ету және адамдардың бір-
бірін қабылдауы
Бұл мәселені қарастырғанда қарым-қатынастың екі жақты салалары –
интерактивті (өзара әрекет) және перцептивті ( тікелей сезімдік)
қатынастарға тоқтала кетейік.
Қарым-қатынастың интерактивті жағы – бұл адамдардың өзара
байланысын, олардың бірлескен іс-әрекетін ұйымдастыруға қатысты қарым-
қатынастың мақсаты, адамдардың бірлескен іс-әрекетінің қажеттілігін
бейнелеу. Әлеуметтік бақылау өзара әрекет ету үрдісінде бір-бірімен қатынас
жасайтын адамдардың орындалатын рөлдерінің репертуарына сәйкес, іске асып
отырады. Әрбір адам әртүрлі рөлдерді атқарады. Рөлдердің көптігі кейде
қарама-қайшылық туғызады, рөлдік конфликтерне әкеп соқтырады. Рөлдерді
орындау әлеуметтік бақылауға тәуелді және міндетті түрде қоғамдық бағасын
алады, үлгіден ауытқушылық болса, жазасын алады.
Адам өзін басқа адам арқылы саналы түсінеді. Өзін басқа адам арқылы
саналы түсінудің екі жағы бар – идентификация және рефлексия.
Идентификация – бұл саналы немесе санасыз басқаға ұқсау арқылы адамның
басқаны түсіну тәсілі. Идентификацияға мазмұны жағынан жақын құбылыс –
эмпатиямен байланысты. Эмпатияны – адамды түсінудің ерекше тәсілі ретінде
қарастырамыз. Эмпатияның теетігі белгілі бір ерекшеліктері жағынан
идентификацияға ұқсас: екеуінде де өзіңді басқаның орнына қоя білу ептілігі
көрінеді. Рефлексия – бұл өзінің психикалық жағдайы туралы ойлау немесе
өзінің көңіл-күйін талдауға бейімділігі.
Сонымен, тұлға аралық қабылдау үрдісінде кері байланыс түсінік беретін
функцияның және өзін-өзі басқару қызметін атқарады.
Сұрақтар
1. Қарым-қатынса дегеніміз не?
2. Қарым-қатынастың түрлерін атаңыз. Коммуникативті, интерактивті,
перцептивтік қатынастарға сипаттама беріңіз.
3. Сөйлеудің атқаратын қызметі туралы не айтар едіңіз?
4. Сөйлеудің сигнификативтік қызметі дегеніміз не?
5. Сөйлеудің коммуникативтік қызметіне сипаттама беріңіз?
6. Өзінің ерекшеліктері мен қызметіне қарай сөйлеу іс-әрекеті қандай
түрлерге бөлінеді?
7. Ауызша және жазбаша сөйлеу дегеніміз не?
8. Бір адамның басқа адамды қабылдауы қалай іске асады?
Қолданылған әдебиеттер
1. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. М., 1987
2. Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. МГУ. 1982
3. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика
және психология. Алматы: Мектеп. 2002
4. Общая психология курс лекций. Сост. Е.Н. Рогов. М., 2000
5. Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. Алматы: Рауан, 1995
6. Жарықбаев Қ. Психология негіздері. Алматы:"Эверо" 2005
7. Құдиярова А.М. Ортақтасу қарым-қатынас психологиясы. Алматы, 2002
8. Сейтахметов Н.К. Общение и личность. Алматы, 1996
9. Қадіржан Сейіталиев. Жалпы психолгия, Алматы 2007
Әлеуметтік психология бұл адамның бір-біріне әсер етуін өзара қарым
қатынасын зерттейтін және топтар психологиясын, топтағы тұлға аралық қарым
қатынасты қарастыратын ғылым. Әлеуметтік психология әлеуметтану мен
психологияға жақын тармақтарының бірі. Әлеуметтанудың әлеуметтік
психологиядан негізгі айырмашылығы әдістемелік ерекшелігінде. Әлеуметтану
мен әлеуметтік психологияның ортақ мақсаты - топтағы адамдардың қарым
қатынасы. Бірақ әлеуметтанудың негізгі зерттеуі топтарды зерттеу болып
табылады. Ал әлеуметтік психология топтағы жеке индивидтерді зерттеумен
ерекшеленеді. Яғни топтың жеке адамдарға әсер етуін және индивидтің топқа
әсер етуін қарастырады. Әлеуметтанушылар мен әлеуметтік психологтардың
ортақ әдістемеліктері көп, бірақ әлеуметтік психологтар эксперимент әдісін
көп пайдалана отырып зерттеу барысын өз қалауы бойынша өзгерте алады.
Әлеуметтанушылар нақты зерттеулермен шектеледі. Әлеуметтік психологияның
тұлға психологиясынан айырмашылығы оның әлеуметтік сипаттамасында. Яғни
әлеуметтік психология көпшілік адамдарға бағытталып жалпы адамның бір-
біріне айырмашылығын зерттеуге бағытталады. Ал әлеуметтік психология тұлға
психологиясының ортақ зерттеуі индивид болып табылады.
Әлеуметтік психологияның міндеттері:
Шетелдік және отандық әлеуметтік психологияның басты мәселелері бойынша
теоретикалық зерттеумен тәжірибелік зерттеуді анықтау;
Үлкен және шағын топтардың дамуымен қызмет ету заңдылықтарын қарастыру;
Адамдардың өзара әрекеттестігі мен қарым - қатынасы туралы білімдерді
қалыптастыру;
Тұлғаның әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері туралы білімдерді
қалыптастыру.
Әлеуметтік психологияның құрылымы:
Топтар психологиясы
А)Кіші топтар психологиясы
В)Үлкен топтар психологиясы
С)Ұжымдар психологиясы
Қарым - қатынас психологиясы
А)Тұлға аралық қарым-қатынас
В)Топ аралық қарым-қатынас
Әлеуметтік психология жас ғылымдардың қатарына жатады. ХХғасырдың
басына дейін әлеуметтік психологияның зерттеулері жүргізілмеген. ХХғасырға
дейін әлеуметтік психологияға байланысты бір еңбек жарық көрмеген. ХХІ
ғасырдың отызыншы жылдары ғана қазіргі әлеуметтік психологияның негізі дами
бастады. ХХ ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік психологиялық зерттеулер
екі есе көбейді. Әлеуметтік психологияның жаңа ғылым ретінде қалыптасуына
келесі ресейлік әлеуметтік психологтардың мақалалары мен монографиялары
үлкен әсерін тигізді. Б.Д.Парыгиннің, Е.С.Кузмин,и А.Г.Ковалев,
А.А.Бодалевтің және тағы да басқа. Бірақ әлеуметтік психологтардың кәсіби
білімдердің негізін салушы ретінде Американдық ғалымдардың еңбектері болып
саналады.Осындай ғалымдардың ішінен Д.Монерстің зерттеулерін бөліп айтуға
болады. 1983жылы Монерстің әлеуметтік психология оқулығы шықты. Оның
оқулықтары әлеуметтік психологиялық білімдерді тәжірибеде қолдануға
бағытталған. Американдық әлеуметтік психологтардың зерттеулері Канаданың
әлеуметтік психологтарымен тығыз байланысты . Сонымен бірге Ұлыбритания,
Германия , Франция және т.б. Еуропа елдерінің әлеуметтік психологтары осы
салада жаңа бағыттар өңдеуде. Олардың әдістері адамдардың күнделікті жүріс-
тұрысына қалыпты жағдайда эксперимент жасауға бағытталған. Еуропа Солтүстік
Американың әлеуметтік психологтары адамның мінез-құлқын тұлғалық және тұлға
аралық деңгейде түсіндірумен сипатталады. Және осы саладағы Еуропалық
мектеп тооп аралық және әлеуметтік деңгейге көп көңіл бөледі. Сонымен
Еуропалық көзқарастар АҚШ-тың индивидуализмін сынға салады.Олардың пікірі
бойынша топтағы қақтығыстар сол топтағы адамдардың бірін-бірі қабылдай
алмауынан емес топтар арасындағы билікке таласудан болады деп түсіндіруде.
Еуропалық саясаттардың бағдарламасының әлеуметтік сұрақтары. Жұмыссыздыққа
саяси идиологияға және әр түрлі этникалық топтардың ара қатынасын зерттеуге
бағытталған. Әлемдік әлеуметтік психологияны зерттей отырып оның өзіне тән
ерекшеліктерін қарастырып әрбір елдегі өзінің бағыттарын өзіне тән зерттеу
әдістерін қарастыруға болады. Мысалы: Бангладеш, Куба, Нигерия сияқты
дамыған ұлттардың мәселелері келесі ерекшеліктерімен сипатталалды, кедейлік
пен шаруашылыққа бағытталған сұрақтармен ерекшеленеді. Ал дамыған елдерде
тікелей қоғамның психологиясына негізделген. Әлеуметтік психолог Фатали
Моходдан АҚШтың психологиясын әлеуметтік психологияның бірінші әлемі деп
айтты.Сонымен қатар Майкл Бондтың айтуы бойынша әлеуметтік психологияның
екінші әлемін Ұлыбританияда, Германияда, Францияда деп қарастырған.
Дәрісбаян 8
Адамдардың бір-бірін түсінуі және қабылдауы
Жоспар:1. Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері.
2. Қабылдауды дамыту.
Мақсаты: Адамдардың бірін-бірі түсіну және түсінбеу себептерін анықтау.
Негізгі ұғымдар: Бас ми қыртысының анализдік-синтездік қызметі.
Сұрақтар: 1. Қабылдау дегеніміз қандай таным үрдісі? Анықтамасын беріңіз.
2. Қабылдаудың түйсіктерден айырмашылығы неде? Нақты мысалдармен
түсіндіріңіз.
3. Қабылдаудың таңдамалығын қалай түсінесіз? Мысалдар келтіріңіз.
4. Иллюзия қабылдаудың қандай ерекшелігі болып табылады?
Мысалдармен түсіндіріңіз.
1. Қабылдау туралы жалпы түсінік.
2. Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері.
3. Уақыт пен кеңістікті қабылдау.
4. Қабылдауды дамыту.
Қабылдау дегеніміз дүниедегі заттар мен құбылыстардың біздің сезім
мүшелерімізгеәсер ету нәтижесінде пайда болып, сол заттар мен құбылыстардың
тұтас қасиеттерінің адам санасындағы бейнесі. Мысалы, үйді, қаланы, ағашты,
музыканы, суретті қабылдаймыз. Қабылдаудың құрамына әруақытта да түйсіктер
кіреді, біз белгілі түсі, иісі, түрі, температурасы және т.б. қасиеттері
бар заттарды қабылдаймыз.
Түйсіктерге қарағанда қабылдаудың жүйке – физиологиялық амалдары өте
күрделі.
Қабылдаудың физиологиялық негізгі біздің сезім органдарымызға әсер
ететін заттар мен құбылыстардың жекелеген ғана емес, тұтас, жиынтық,
кешенді қасиеттерді шақыратын бас ми қыртысының анализдік – синтездік
қызметі болып табылады.
Қабылдау, түйсіктер сияқты, негізгі органдары бойынша көру, есту, дәм
және т.б. түйсіктерге жіктеледі. Біздің өмірімізде негізгі рәлді атқаратын
көру және есту қабылдаулары. Сонымен қатар аралас қабылдаулар болып
табылады. Олардың бірдей мәні бар, біреуі емес, екі немесе үш сезім
органдары жұмыс істейді. Аралас қабылдауға мысал ретінде дыбысты
кинокартинаны, теледидарды немесе операны көру – есту қабылдауын айтуға
болады.
Әрбір қабылдаудың құрамына түйсіктермен бірге бұрынғы тәжірибе және
қалыптасқан білім кіреді. Сонымен, қабылдау үдерісіне ес қызметі де
қатысты.
Қабылдауда қиял үдерісі ес үдерістері сияқты санамыз үшін еріксіз іске
асады.
Қабылдаудың құрамына ойлау мен сөйлеудің қызметі кіреді. Ойлау мен
сөйлесу ең алдымен қабылдайтын заттың атынан байқалады.
Қабылдауда эмоциялық көңіл – күй ерекше орын алады. Оған ең алдымен сол
түйсіктердің сезімдік ырғақтары қабылдаудың құрамына кіреді. Оған
қабылданатын зат туралы бұрынғы көңіл – күйлері және ойларымен
байланыстысезімдер жатады. Қабылдау үдерісінде зейін ерекше рөл атқарады,
ол қабылдаудың белсенділігін арттырады, оның мынадай сапаларын ( толықтық,
дәлдік және анықталық ) дамытады. Зейін сияқты қабылдауда да ерікті және
еріксіз болып бөлінеді.
Еріксіз қабылдау деп алдымызға алдын ала мақсат қоймай, нысанды алдын
ала таңдамай іске асатын қабылдауларды айтады. Өзінің айқындығымен,
әсемдігімен, әуенімен, қозғалғыштығымен, контрастылығымен ерекшеленетін
заттар мен құбылыстар еріксіз қабылданады.
Ерікті қабылдау деп алдын ала мақсат қойылып, қабылдау нысаны таңдалып
іске асатын қабылдауларды айтады.
Белгілі бір саладағы заттарды жүйелі және ұзақ ерікті қабылдауды
бақылау деп атайды. Адамның бір жүйелі, ұзақ жоспарлы қабылдауларға
қабілеттілігін бақылағыштық деп атайды. Бақылағыштық жеке тұлғаның негізгі
құнды сапаларының бірі болып табылады. Белгілі орыс физиологі И.П. Павлов
өзінің зертханасының маңдайшасына: Бақылығыштық, бақылағыштық және
бақылағыштық , - деп жазып қойыпты.
Қабылдаудың ең негізгі ерекшеліктері – қабылдаудың зат түрінде болуы,
тұтастығы, таңдалмалылығы, қабылдаудың нысаны мен фоны, апперцепциясы,
иллюзиясы, қабылдаудың уақыт пен кеңестікке байланыстылығы. Қабылдаудың зат
түрінде болуы бұл туа біткен сапа емес, ол практикалық қызметте бағдарлаушы
және реттеуші қызметті атқарады. Зат түрінде болуы қабылдаудың сапасы
ретінде мінез – құлықты реттеп отыруы да ерекше рөл атқарады. Зат түрінде
болуы болашақта перцептивтік үдерістердің өзін, яғни, қабылдау үдерістерін
қалыптастыруда орны ерекше. Қабылдаудың ерекшеліктерінің бірі – тұтастығы.
Біздің сезім мүшелерімізге әсер ете отырып, заттар мен құбылыстардың
жекелеген қасиеттерін бейнелейтін түйсіктерден айырмашылығы – қабылдау
заттың тұтас бейнесі болып табылады. Қабылдаудың тұтастығы мен оның
құрылымдығы байланысты. Қабылдаудың тұрақтылығы көру қабылдауларында,
заттардың көлемін,түрін және түсін қабылдауларында ерекше анық байқалды.
Қабылдаудың таңдамалылығы дегеніміз адамның қабылдауының бұрынғы
тәжірибесі, оның бағыттылығы, бейімділігі және қызығулары сезім
органдарының қызметіне әсер етуі.
Апперцепция – қабылдаудың жеке тұлғаның ерекшеліктеріне, оның өткен
тәжірибесіне, мамандығына, қызығуына тәуелділігі. Апперцепция – адам
психикасының дүниені қабылдау үрдісі, сыртқы дүниенің әсер етуіне, басынан
кешкен тәжірибесіне, біліміне, мақсат – мүддесіне, әдет – ғұрпына
байланысты болатын адампсихикасындағы маңызды қасиеттердің бірі. Адам
қабылдауының құрамына енгізілетін психиканың мазмұнын апперцепция деп
атайды. Апперцепциялардың жүйке физиологиялық негіздері бұрынғы тәжірибеде
байланыстар жүйесі болып табылады, ол жаңадан ұйымдасқан уақытша
байланыстарға әсер етеді.
Физиологиялық тұрғыдан құбылыстарды қалыптасқан динамикалық стереотиппен
түсіндіруге болады. Динамикалық стереотип дегеніміз қайталаудың
нәтижесінде бекітілген уақытша жүйкелік байланыстардың қалыптасқан жүйесі,
оның негізіне бас ми қыртындысындағы қозу мен тежелу алаптарының тұрақты
бөлінуі жатады.
Реакция деген сөзді қоғамтанушылар химиктер және психологтар
әртүрлі мағынада қабылдаған болар еді.
Қабылдау қоршаған ортаның заттары туралы абсолюттік түрде дұрыс
түсінік бере бермейді. Кейде заттарды біз, теріс, өзгерген түрінде
қабылдаймыз.
Осындай теріс, өзгерген түрде қабылдауды иллюзия деп атайды. Көру
иллюзияларының табиғаты әлі де анықталып болған жоқ. Сондықтан да ол
қабылдаудың кейбір ерекшеліктерінің салдарынан болса керек. Адам
тәжірибесі, қызметі теріс қабылдауды дұрыс қабылдаудан бөліп қарастыруға
көмектеседі. Қабылдау – қоршаған дүниені дұрыс бейнелеу болып табылады.
1. Жарық пен бояудың иллюзиясы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология пәні, мақсаттары мен әдістері.
Жоспар: 1. Психологияның теориялық және міндеттері.
2. Психологияның әдістері.
Мақсаты: Психологияның мақсаттары мен әдістерін білу.
Негізгі ұғымдар: Жаратылыстану, психиканың қалыптасуы, заңдылықтары.
Сұрақтар: 1. Психология ғылымы нені зерттейді? Анықтамасын берініз.
2. Психологияның негізгі салаларын атаныз.
3. Жалпы психология ғылымы нені зерттейді?
4. Психологияның зерттеу әдістері дегеніміз не?
Әдіс дегеніміз – бұл алға қойылған мақсатқа жету жолындағы қысқа жолдар
мен тәсілдер жиынтығы. Ғылыми зерттеу әдіснамасы әлеуметтік психологиялық
шарттарына байланысты жалпы психологияның негізгі немесе қосымша әдістері
қолданылады.
Эксперимент әдісі – бұл бір фактордың екіншісіне әсер етуін анықтауға
бағытталған. Негізгі әдістерінің ішінде таб иғи эксперимент көп
қолданылады. Себебі, әртүрлі топтарда, ұжымдарда адам өзін емін-еркін
ұстайтын жағдайларда өткізіледі. Табиғи экспериментті ең алғаш ұсынған
А.Л.Лазурский. Эксперименттің лабораториялық түрін түрін алғаш В.Вунд
Лейбциг қаласында лаборатория ашты. Бұл белгілі бір арнайы дайындалған
орында жүргізіледі.
Кореляциялық әдіс – бұл екі фактордың арасындағы қалыпты байланысты
анықтауға бағытталған әдіс болып табылады. Бұл факторалар зерттеушімен
анықталмайды. Математикаылқ өңдеу әдісі мен кореляция коэффициенті мен
анықтауға мүмкіндік береді. Спирмен кореляциясы әлеуметтік психологиялық
зерттеулерде көп қолданылады. Сонымен бірге бұл универсалдылығымен
ерекшеленеді.
Бақылау әдісі – мәлімет жинау үшін алдын-ала белгіленген мақсаты бар
әдіс. Бақылау лабораториялық және табиғи әлеуметтік ортада жүргізіледі.
Лабораториялық бақылау әдісінің кемшілігі. Зерттелуші өзін ыңғайсыз
сезінуінде . Жалпы бақылау ғылыми тұрғыда жүзеге асу үшін келесі шарттарды
орындауы керек.
- Нақты мақсаты болу керек;
- Жоспары;
- Бақылаудың жүйелі түрде өтуі;
- Бақылау қорытындыларын арнайы күнделікке тіркеп отыруы керек.
Аппаратуралық әдіс – бұл әдіс тобына техникалық құралдар, аппараттар
көмегімен:
а)зерттеуші обьектінің белгілі бір мінезін көрсету үшін ситуация
туғызу;
б)зерттелген мінездің азаюы;
в)зерттеушінің нәтижелері тіркеледі. Бұлардың біреуін, орындаудың өзі
аппаратуралыққа жатады. Түрлері: Арка, Эстакада, Лабиринт т.б.
Сауалнама әдісі – бұл практикалық психологтың әлеуметтік психологиялық
құбылыстар туралы ақпараттар жинау.Нәтижесінде бағалау, көзқарас, қабылдау
стереотипі алынады. Сауалнаманың екі түрі бар: анкета және интервью.
Интервью әдісі – Вербальді түрде , белгіленген арнайы сұррақтар арқылы
ақпарат жинау. Ол стандартты және стандартты емес жолдармен алынады.
Интервьюдің мақсатына және зерттеулер көлеміне қарай: индивидуальді,
топтық, массалық болып бөлінеді.
Индивидуальді – стандартты емес, еркін түрде болады. Мақсатты: тұлғалық
ерекшеліктерді анықтау.
Топтық – мұнда топта белгілі бір тақырып белгіленеді.Оған сай
пікірталас жүргізіледі. Онда лидерлік пен топ арасындағы қарым-қатынас
анықталады.
Массалық – бұқаралық әлеуметтік психологиялық құбылысты
диагностикалауға арналған: көзқарас, көңіл күй, әлеуметтік күш түсу т.б.
Мұны тағы демоскопиялық деп атайды. Бұл интервью алдын ала бағдарланған
болу керек. Олар зерттеушілерге ананимділікті қажет етпейтіндіктей болуға
тиісті.
Анкета әдісі – бұл әлеуметтік психологияда көп қолданылатын әдістердің
бірі болып табылады. Себебі ол тиімді әрі ыңғайлы. Оны қолдануға қарай:
прессалық, почталық, таратушылық болып бөлінеді.
Почталық – арнайы дайындалған, почта арқылы жіберіледі.
Прессалық – бұл барлық бұқаралық ақпарат құралдарына жарияланады, яғни
газет, журнал, интернет т.б.
Таратушылық – бұл жалпы қоғам көзқарасын анықтау үшін қолданылады.
Контент – анализ – құжаттардың ақпараттық деңгейін анализдеудің арнайы
әдісі. Бұл ерекше тұлғалардың қалдырып кеткен қолжазбаларын типіне қарай
зерттеу, сорттау. Статусына қарай официальді және официальді емес болып
бөлінеді. Жағдайдың бейнеленуіне, көлеміне, деңгейіне байланысты 1-ші 2-ші
болып бөлінеді. Құжаттың жарыққа шығуына қарай: табиғи және мақсатты болып
бөлінеді.
Тест әдісі – бұл әлеуметтік психологияда топтағы және тұлғалардың
бойындағы түрлі сапалар мен олардың механизмдерін ашып көрсетуді негізгі
мақсат етіп қояды.
Дәрісбаян 2
Қазақстандағы психологиялық ойлардың дамуы
Жоспар: 1. Қазақстан психологияның дамуының 1-ші кезені.
2. Марксистік кеңестік психология.
3. Қазақ психологиясы. К.Б.Жарықбаев.
Мақсаты: Психологияның даму кезеңдерін жетік білу.
Негізгі ұғымдар: Моральдік – психологиялық сипат.
Ортағасырлық ғұлама – ойшылдар.
Ұлтжамдылық қасиеттерді насихаттайтын психологиялық ойлар.
Сұрақтар: 1. Жан туралы ілімнің негізін салған кім? Жан туралы ғылыми-
психологиялық трактаттың авторын атаңыз.
2. Кеңестік психология ғылымының қалыптасуы және ғылыми мектептер мен
бағыттардың пайда болуы. Оларды атап көрсетіңіз.
3. Қазақстанда психологиялық ой-пікірдің қалыптасуы қай кезеңнен бастау
алады?
4. Ортағасырлық ғұламалардың еңбектеріндегі психологиялық ой-пікірлер
туралы не айтар едініз?
5. Қазақстандағы психология ғылымы дамуының негізгі бағыттарына
сипаттама беріңіз.
Дәрісбаян 3
Танымдық процестердің психологиясы
Жоспар: 1. Танымдық үрдістер.
2. Психикалық үрдісінің көмегімен қоршаған ортаны тану.
Мақсаты: Танымдық үрдістердің негізін білу.
Негізгі ұғымдар: Зейін, түйсіктер, қабылдау, ес, ойлау, қиял.
Сұрақтар: Танымдық үрдістердің әр қайсысына талдау жасаңыз.
Дәрісбаян 4
Жеке тұлға психологиясы
Жоспар: 1. Жеке тұлға туралы жалпы түсінік.
2. Жеке тұлғаның психологиялық құрылымы.
3. Жеке тұлғаның бағыттылығы.
4. Жеке тұлғаның қалыптасуы.
5. Жеке тұлғаның әлеуметтену.
Мақсаты: Жеке тұлға психологияның қасиеттерін білу.
Негізгі ұғымдар: Жеке адам – қоғамдық дамудың қайраткері.
Биогенетикалық және социогенетикалық
бағыттары.
Сұрақтар: 1. Даралық дегеніміз не? Анықтамасын берініз.
2. Жеке тұлға дегеніміз не? Анықтама беру сұралады.
3. Жеке тұлғаны қандай қоғамдық ғылымдар зерттейді. Атап берініз.
4. Жеке тұлғаның психологиялық құрылымын атаныз. Жеке тұлғаның
бағыттылығы дегеніміз не ?
Жеке тұлға туралы жалпы түсінік
Адам – бұл, бір жағынан, биологиялық құбылыс, санасы бар жануар,
қоршаған дүниені тануға және оны белсенді өзгертуге қабілетті. Екінші
жағынан, адам – қоғамдық құбылыс. Бұл оның негізгі сипаты, себебі қоғамдық
өмір және қоғамдық қатынастар, ұжымдық еңбек адамның биологиялық, дене
құрылымын өзгертіп және өзіне бағындырды. Адам туралы айтқанда, психология
және философия ғылымдары жеке тұлға ұғымымен түсіндіреді.
Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағынада қолданылады. Жеке тұлға –
бұл сол адам, бірақ тек ғана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде
қарастырылады. Психологияда адам және жеке тұлға ұғымдарымен
қатар даралық ұғымы да қолданылады. Әрбір адамның мәні, оның өмірі мен
қызметі жағдайларының өзіндік қайталанбайтын ерекшелігі бар, сондықтан да
тіптен екі бірдей жеке тұлға болмайды және болуы да мүмкін емес.
Даралық дегеніміз жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерінің
қайталанбас қиысуы түрінде байқалатын нақты өзгешелігі айтылады.
Жеке адам – қоғамдық дамудың қайраткері, қоғамда белгілі жағдайда
тұратын саналы индивид және белгілі қоғамдық рөлді атқарады.Жеке тұлғаның
үш ерекшеліктерін атап өткен жөн: Біріншіден, жеке тұлғаның қасиеттерінің
тұрақтылығы. Жеке тұлғаның психикалық көріністерінің өзгермелілігіне
қарамастан, оның психикалық келбетінің салыстырмалы тұрақтылығы анық
байқалады.
Екіншіден, бұл – жеке тұлғаның бірлігі, жеке тұлғаның психикалық
үрдістерінің, психикалық қалыптың және психикалық қасиеттердің тығыз
байланысы мен өзара тәуелділігі. Мәселен, табандылық мақсатқа жету ептілігі
ретінде қиындықтар мен кедергілерді жеңе отырып, жоғары моралдік
сезімдермен, дамыған ұжымдық сезімдермен бірлікте ғана жағымды мәнге ие
болады. Сондықтан да жеке тұлға жеке бөліктерге бөлініп қалыптаспайды,
тәрбиеленбейді, әруақытта да жеке тұлға тұтас, бірлікте қалыптасады,
тәрбиеленеді.Үшіншіден, бұл – жеке тұлғаның белсенділігі, қоршаған дүниені
өзгертуге, түрлендіруге бағытталған көптеген және жан-жақты іс-әрекетте
бейнеленеді.
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымы
Кез-келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі
құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты
және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымын белгілеуге болады. Жеке тұлғаның
құрылымының бірінші бөлігі оның бағыттылығын сипаттайды немесе адамның
шындық дүниеге таңдамалы қатынасы. Бағыттылық әртүрлі қасиеттердің өзара
байланысты қажеттіліктер мен қызығулардың, идеялар мен тәжірибелік
ұстанымдардың жүйесін қамтиды.Жеке тұлғаның психологиялық құрылымының
екінші бөлігі жеке тұлғаның мүмкіншілігін айқындайды және белгілі бір іс-
әрекетті нәтижелі қамтамасыз ету үшін қабілеттіктерді қамтиды.
Қабілеттіктер өзара байланысты және бір-бірімен өзара әрекет етеді. Тәртіп
бойынша қабілеттіктердің бірі үстемдік етеді, жетекшілік етеді, басқалары
оған бағынады.Жеке тұлғаның құрылымының үшінші бөлігі мінез болып табылады
немесе әлеуметтік ортадағы адамның мінез-құлық стилі. Мінез күрделі
синтетикалық құрылым, адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде
аңғарылады.Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда
мен деген ұғымды білдіреді. Мен - жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы,
ол өзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесе
бәсеңсіту, өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әрекетті
жоспарлап отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсаты ұйымдасқан
өмірі мен қызметінде ерекше маңызы зор.
Психикалық үрдістер – психикалық құбылыстардың әртүрлі түрлерінде
шындықты динамикалық тұрғыда бейнелеу. Психикалық үрдістердің негізінде
психикалық қасиеттер ұйымдасады. Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері бұл
индивидке тән психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың белгілі сандық-
сапалық деңгейін қамтамасыз ететін тұрақты құрылым.Психикалық қалып
дегеніміз жеке тұлғаның көтеріңкі немесе түсіңкі белсенділігі түрінде
көрінетін психологиялық іс-әрекеттің тұрақты деңгейін айтады. Психикалық
қалып сыртқы және ішкі жағдайлардың себептеріне байланысты, бірақ оның
динамикасы мен сипаты жеке тұлғаның қасиетіне байланысты.
Жеке тұлғаның бағыттылығы
Жеке тұлғаның негізгі сипаты оның бағыттылығы болып табылады.
Бағыттылық адам алдына қойған мақсатты анықтайды, сол мақсатты орындауға
ұмтылысы тән, түрткілер арқылы адам іс-әрекет жасайды, қызығуларды адам іс-
әрекетте басшылыққа алады.
Белсенділік – жеке тұлғаның басты жалпы қасиеті, ол іс-әрекетте,
қоршаған ортамен қарым-қатынас үрдісінде байқалады.Қажеттілік адам
тарапынан белгілі бір затқа мұқтаждық, бір нәрсенің жетіспеуі, белгілі бір
нәрсеге қанағаттанбау тұрғысында іске асады, ал жеке тұлғаның белсенділігі
қажеттіліктерді қанағттандыруға бағытталады. Адам қажеттілігі әртүрлі. Ең
алдымен адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін табиғи қажеттіліктерді атап
өтуге болады: тамаққа, ұйқыға, киімге, суықтан және ыстықтан сақтау құралы
ретінде тұрғын үйге қажеттілік. Адамда табиғи қажеттіліктермен қатар таза
адами, рухани немесе әлеуметтік қажеттіліктер (кітап және үнқағаз
оқу,музыка тыңдау) болады.
Түрткілер – қажеттіліктің нақты көрінуі.Түрткілер мақсатты (саналы)
және мақсатсыз (санасыз) болып бөлінеді. Қызығу- бұл адамның белгілі бір
затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке, жағымды эмоциялық қатынасқа байланысты
белсенді танымдық бағыттылығы. Қызығулар өзінің мазмұны, ауқымы, тереңдігі,
тұрақтылығы және тиімділігі бойынша сипатталады. Жан-жақты, ауқымды және
тар қызығулар болып бөлінеді. Тұрақты қызығулар және тұрақсыз қызығулар
салыстырмалы түрде қысқа мерзімді құбылыстар сипатында және тез пайда
болады, тез сөніп қалады. Тиімді қызығулар дегеніміз адамның өмірі мен
қызметіне терең ықпал ететін, белгілі бағытта біржүйелі және мақсатты іс-
әрекетке, белсенді және ынталы ізденістер көздерін қанағаттандыруға
итермелейтін қызығуды айтады. Бейжай қызығулар- осындай іс-әрекеттің
түрлеріне итермелейтін қызығуды айтады. Сонымен қатар тура және жанама
қызығулар болады. Тура қызығулар білімнің немесе іс-әрекеттің белгілі бір
саласында мазмұнымен пайда болады. Жанама қызығулар- нысанның мазмұнымен
пайда болмайды,болашақ басқа нысанмен, адам қызығуымен байланысты.
Сенімдер- бұл өздерінің көзқарасына, қағидаларына, дүниетанымына
сәйкес итермелейтін жеке тұлғаның мақсатты қажеттіліктер жүйесі.
Ұмтылу- мінез-құлық түрткілері, онда қажеттілік түрінде аңғарылады,
қазіргі жағдайда берілмеген, бірақ жеке тұлғаның арнайы ұйымдасқан іс-
әрекетінің нәтижесі түрінде жасалуы мүмкін.
Ұстаным- бұл белгілі бір іс-әрекетке жеке тұлғаның саналы емес
талпыну дайындығы, оның көмегімен белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыруы
мүмкін.
Жеке тұлғаның қалыптасуы
Жеке тұлға адамның қоғамдық, тарихи-нақтылы жағдайында, оны оқыту
және тәрбиелеуде қалыптасады. Психология тарихында екі бағыт қалыптасты:
биогенетикалық және социогенетикалық. Биогенетикалық бағыттың
түсіндіруінше, жеке тұлғаның дамуы биологиялық, тұқым қуалау факторымен
анықталады. Сондықтан да жеке тұлғаның дамуы спонтандық сипатта болады.
Биогенетиктердің айтуынша,адам табиғатынан эмоциялық реакциясы жүруінің
кейбір ерекшеліктеріне бейімділік аңғартып ғана қоймайды, сонымен қатар
белгілі түрткілер жиынтығы бейімдік береді. Социогенетикалық көзқарас
бойынша жеке тұлғаның дамуы қоршаған әлеуметтік ортаның тікелей ықпалының
нәтижесі ретінде қарастырылады. Сонымен, биогенетикалық та,
социогенетикалық тұжырымдама да жеке тұлғаның дамуы заңдылықтарын
түсіндіруге негіз етіп алуға болмайды.
Жеке тұлғаның әлеуметтенуі
Әлеуметтену – бұл адамның қоғамдық өмірдің тәжірибесін меңгеруінің
жан-жақты үрдісі. Әлеуметтенудің жеке, бірақ өте қажетті қызметі-
идентификация. Балалар өсу және дамумен қатар ата-аналарына, қоршаған
ортадағы адамдарға әртүрлі ережелерді, мінез-құлық түрлерін көптеп
меңгереді.Еліктеу – бұл басқа адамдардың тәжірибесін жеке тұлғаның саналы
немесе санасыз қайта жаңғыртуы, оның ішінде мұның қозғалысы, қылығы, сырт
пішіні және іс-әрекеті.Сендіруді үрдіс ретінде қарастыра отырып, оның
нәтижесінде адамның қатынас жасайтын басқа жолдардың ішкі тәжірибесін,
ойларын, сезімдерін, психикалық жағдайларын санасыз қайта жаңғырту іске
асады.Әлеуметтік фацилитация – бұл бір адамдардың мінез-құлқының басқа
адамдардың іс-әрекетіне ынталандырушылық ықпалы, оның нәтижесінде іс-әрекет
ерікті, белсенді және интенсивті іске асады. Әлеуметтік психологияда
басқаның айтқанына көнгіштік сияты әлеуметтену тетігіне ерекше мән
беріледі. Конформизм дегеніміз адам мінез-құлқының бір түрі. Ол саналы
түрде қоршаған ортадағы адамдардың көзқарасымен алшақтық байқағанына
қарамастан іштей олармен келісімге барады.
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар
1. Адам неге биологиялық құбылыс?
2. Адам неге қоғамдық - әлеуметтік құбылыс? Түсіндіріңіз.
3. Даралық дегеніміз не? Анықтамасын беріңіз.
4. Жеке тұлға дегеніміз не?
5. Жеке тұлғаны қандай қоғамдық ғылымдар зерттейді.
6. Жеке тұлғаның психологиялық құрылымын атаңыз.
7. Қажеттілік дегеніміз не?
8. Түрткілер дегеніміз не?
9. Қызығу дегеніміз не?
Қолданылған әдебиеттер
1. Леонтьев А.Н. Индтвид и личность. М., 1987
2. Рубинштейн С.Л. Направленность личности М., 1987
3. Узнадзе Д.Н. Общее учение об установке М., 1987
4. Бодалев А.А. Личность и общение. М,. 1983
5. Қадіржан Сейіталиев Жалпы психология. 2007
Дәрісбаян 5
Жеке тұлға дамуының феноменологиясы
Жоспар: 1. Жеке тұлғаның қабілеттілігі.
2. Мінез ерекшелігі.
3. Темперамент.
Мақсаты: Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін моральдік ерік-жігер
сапаларын білу.
Негізгі ұғымдар: Рухани, әлеуметтік қажеттіліктер.
Сұрақтар: 1. Қызығу дегеніміз не? Сипаттама беріңіз.
2. Адам неге биологиялық құбылыс? Сипаттам беріңіз.
3. Қажеттілік дегеніміз не? Түсіндіріңіз.
Дәрісбаян 6
Қоғамдағы адамның психологиясы
Жоспар: 1. Адам және қоғам.
2. Қоғамның тұлғаның қалыптасуына беретін әсері.
Мақсаты: Әлеуметтік ортаның адам өміріне тигізетін ерекше әсетін түсіну.
Негізгі ұғым: Социум, ұжым, социометрия.
Сұрақтар: 1. Психологиялық үйлесімділік дегеніміз не? Сипаттама берініз.
2. Өзара таңдау әдісі. Социометрия дегенімізді қалай түсінуге болады?
3. Ұжымдағы жеке тұлғалардың арасындағы қарым-қатынастың ерекшеліктері
қандай?
Дәрісбаян 7
Адам іс-әрекеті және адамдардың қарым-қатынасы, адамдардың қарым-
қатынастары.
Жоспар: 1. Іс-әрекет туралы жалпы түсінік.
2. Іс-әрекеттің құрылымы.
3. Қарым-қатынас туралы түсінік.
4. Қарым-қатынас жасау – ақпарат алмасу әрекеті.
Мақсаты: Іс - әрекет пен қарым-қатынас адам өміріндегі маңызды ролін
түсіну.
Негізгі ұғымдар: Икемділік, дағды және әдет, адамның негізгі іс-әрекет
түрлері, қарым – қатынас - өзара әрекет ету және адамдардың бір-бірін
қабылдауы.
Сұрақтар:1.Іс- әрекет дегеніміз не? Түсіндіріңіз. Нақта мысалдар
келтіріңіз.
2. Икемділік дегеніміз не? Сипаттама беріңіз.
3. Адамның негізгі іс-әрекеттеріне тоқталып, әрқайсысына сипаттама
беріңіз. Нақты мысалдар арқылы талдаңыз.
4. Қарым-қатынас дегеніміз не? Анықтамасын беріңіз.
5. Бір адамның басқа адамды қабылдауы қалай іске асады?
6. Қарым-қатынастың түрлерін атаңыз. Коммуникативті, интерактивті,
перцептивтік қатынастарға сипаттама беріңіз.
Іс-әрекет туралы жалпы түсінік
Іс-әрекетсіз адам өмірі мүмкін емес. Іс-әрекет үрдісінде адам
қоршаған дүниені, оның заңдылықтарын танып біледі, әртүрлі құбылыстарды
қабылдайды. Іс-әрекет үрдісінде өнімдер және материалдық зататр – киім-
кешек, тамақ, тұрғын үй жасалады, оларсыз адам өмір сүре алмайды.
Сонымен, іс-әрекет – бұл адамның қоршаған дүниеге белсенді қатынасының
түрі.
Адамның іс-әрекеті жануарлар мінез-құлқынан ол қанша күрделі
болғанмен ерекше айырмашылығы бар. Адамның іс-әрекеті еңбек құралдарын
дайындаумен, пайдаланумен және сақтаумен байланысты. Адамның іс-әрекеті
қоғамдық сипатқа ие болады, ол ұжымда және ұжым үшін іске асады. Іс-
әрекет үрдісінде адам басқа адамдармен күрделі қатынастарға енеді. Іс-
әрекет қоғамдық – тарихи жағдайлармен анықталады. Адам өзінің іс-әрекетін
қоршаған өмірден, өзі өмір сүрген қоғамның талаптарынан бөліп қарай
алмайды.
Адамның іс-әрекеті алдына қойған мақсаттарымен, міндеттерімен
анықталады, адамды осы іс-әрекетке итермелеген, себеп болған белгілі
түрткілермен байланысты. Алдына қойған мақсаттары мен міндеттерін іске
асыра отырып, адам іс-әрекетте өзінің белсенділігін білдіреді.
Іс-әрекет оның құрылымына қарай қарастырылады. Адамның іс-әрекеті
алдына қойған мақсаттарымен, міндеттерімен анықталады, адамды осы іс-
әрекетке итермелеген, себеп болған белгілі түрткілермен байланысты. Кез-
келген іс-әрекетте төмендегідей бөліктерді атап көрсетуге болады: мақсат
қою кезеңі; жұмысты жоспарлау, әрекеттің тиімді тәсілдерін таңдау кезеңі;
одан әрі нәтижелерін тексеру, алынған нәтижелерді жоспарланған
нәтижелермен салыстыру, жұмысты қорытындылау. Адамның іс-әрекетінің
қажетті шарттары – психикалық үрдістер. Психикалық үрдістер адамды
қоршаған ортаға бағдарлайды, оның іс-әрекетін бағыттайды.
Іс-әрекеттің құрылымы
Іс-әрекет – бұл қоршаған ортаға белсенді қатынастың түрі, ол
арқылы оны қоршаған адам мен дүниенің байланысы қалыптасады. Іс-әрекеттің
құрамды бөлігі, жекелеген қызметі әрекет деп аталады. Адам әрекеті көп
жағдайда саналы болады. Олар белгілі түрткілер бойынша іске асады және
белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталады. Әрекеттер сананың бақылауында
болады.
Әрекет толық саналы болып бөлінеді, онда алдына саналы мақсат
қойылады, қозғалыстың тәртібі және бірізділігі белгіленеді және әрекеттің
белгілі нәтижелері алдын ала айқындалады.
Әрекет толық саналы болмауы мүмкін, онда мақсат, қозғалыс
бірізділігі және бақылау жеткіліксіз саналы болуы мүмкін. Адамның іс-
әрекеті заттық қозғалыстардан басқа әртүрлі қозғалыстарды қарастырады.
Адамның денесінің ұстанымы мен пішінін сақтауды, қозғалысты, қарым-
қатынасты қалыптастырады.
Әрекеттер практикалық және ақыл-ой болып бөлінеді. Олар бір-
бірімен тығыз байланысты. Практикалық әрекеттерді меңгеру үрдісінде бала
заттар мен әрекеттің тәсілдерін меңгереді. Практикалық әрекеттердің
негізінде ақыл-ой әрекеттері пайда болады, ақыл-ой танымдық іс-әрекет
оқылатын пәндерді және дүние құбылыстарын жан-жақты және терең танып
білуге көмектеседі. Белгілі психологтар Л.С.Выготский, П.Я.Гальпериннің
зерттеулерінде дәлелдегендей, ақыл-ой әрекеттері алғашында сыртқы заттық
түрінде қалыптасады және бірте-бірте ішкі психикалық әрекетке ауысады.
Сыртқы әрекеттің ішкі әрекетке ауысуын интериоризация деп атайды.
Интериоризацияның арқасында адам психикасы заттар мен құбылыстарды
образдар арқылы әрекет ету қабілетіне ие болады. Ақыл-ой әрекетін сырттан
зататр мен әрекет үстінде іске асыруды экстериоризация деп атайды.
Икемділік, дағды және әдет
Икемділік – бұл білімді практикалық іс-әрекетте қолданудың
бекітілген тәсілі. Қоршаған ортаны табиғат пен қоғам заңдарын тани
отырып, адам білімді меңгереді. Алған білімін адам оны өмірде, өз іс-
әрекетінің тәжірибесінде қолдануға әрекет жасайды. Білімнің негізінде
икемділік қалыптасады, білім тәжірибеде пайдаланылады. Білім мен
икемділік күрделі бағыныштылықта болады. Жаттығулар үрдісінде,
практикалық іс-әрекет барысында икемділіктер жетілдіріледі, осыған
байланысты іс-әрекет те жетіледі.
Икемділіктер мен дағдылардың арақатынасы туралы психолог
мамандардың арасында әртүрлі пікірлер қалыптасты. Кейбір зерттеушілердің
айтуынша, дағдылар икемділіктердің алдынан келеді деп дәлелдейді,
басқалары икемділіктер дағдыдан бұрын келеді деген пікір айтады.
Әрекеттің жекелеген элементтері автоматтандырылады, демек, сананың
қатысынсыз автоматты түрде іске асады. Осындай әрекеттің жеке элементтері
жаттығулардың нәтижесінде автоматтандырылуы дағды деп аталады.
Дағдылар дегеніміз – адамның бас ми қыртысында қалыптасқан шартты
рефлекторлық байланыстар жүйесі. Дағды жаттығулар арқылы қалыптасады.
Жаттығу – бұл көп қайталаумен бекітілген әрекет. Жаттығуларды тек қана
механикалық қайталау деп түсінбеу керек, егер де механикалық түрде
орындалатын болса, онда әрекеттер мен қозғалыстар жетілдірілмейді.
Белгілі іс-әрекеттің түріне қатысты жалпы икемділіктермен қатар жеке
икемділіктер болып бөлінеді. Жалпы икемділіктер – бұл оқу ептілігі. Жеке
ептілік буын бойынша оқу икемділігі немесе басылған мәтінді оқу ептілігі.
Бұрын меңгерген дағдының жаңа әрекетті меңгеруге жағымды әсер етуін,
көмектесуін дағдының тасымалы деп атайды. Ескі дағдылардың жаңа дағдыны
меңгеруде жағымсыз әсер етуін дағдының интерференциясы деп атайды.
Әдеттер – бұл адамның әрекеттерінің тұрақты тәсілі, оны орындау
белгілі жағдайларда қажеттілік болып саналады. Әдеттердің физиологиялық
негіздеріне динамикалық стеоретип жатады. Әдеттер пайдалы және жағымсыз
болуы мүмкін. Пайдалы әдеттер адамға тез және сенімді, қажетті
әрекеттерді жасауға, мінез-құлық, тазалық, еңбек ережелерін сақтауға
мүмкіндік береді. Жағымсыз әдеттер ерте кезден бастап, тіпті мектепке
дейінгі кезден пайда болуы мүмкін.
Жағымды әдеттердің бірнеше түрін кездестіреміз:
1. Еңбек әдеттері – еңбекке жағымды қатынас, жұмысты жоспарлау және
аяғына дейін жеткізу әдеті.
2. Санитарлық-гигиеналық әдеттер ас алдында қол жуу, тісті таза ұстау,
ұқыпты жүру.
3. Мәдени мінез-құлық әдеттері – адамдарға ізгілікпен, кішіпейілділікпен
қарау, үлкендерге қызмет көрсету.
4. Адамгершілік әдеттер – таза болу, шындықты айту, принципшіл болу т.б.
Адамның негізгі іс-әрекет түрлері
Адамда әртүрлі іс-әрекеттің пайда болуы мен дамуы күрделі де ұзақ
үрдіс болып табылады. Генетикалық бір-бірін ауыстырып отыратын және барлық
өмір жолы барысында ғұмыр кешетін іс-әрекеттің үш түрі кездеседі: оқу,
ойын, еңбек.
Олардың ішінде ең алғашқысы ойын - өмірдің тамаша құбылыстарының
бірі, бір қарағанда пайдасыз іс-әрекет сияқты көрінгенмен, аса қажетті.
Ойын психология үшін өте маңызды және қиын проблема болып табылады.
Психологияда балар ойының әртүрлі теориялары баршылық. Ойын дегеніміз не?
Бұл ең алдымен ойланылған іс-әрекет, басқаша айтқанда – түрткілердің
бірлігімен ұйымдасқан, ойластырылған әрекеттердің жиынтығы. Демек, ойын іс-
әрекет ретінде жеке тұлғаның қоршаған ортаға белгілі қатынасының көрінісі
болып табылады. Ойын іс-әрекеті мен еңбек әрекетінің арсындағы негізгі
айырмашылық өз іс-әрекетіне басқаша қатынасына байланысты.
Ойын өмірдің өзіндік бейнесі болып табылады. Ойын баланы өмірден,
дүниеден алшақ алып кетпейді, керісінше, бұл оны өмірге даярлайды, балаға
қуаныш, махаббат және қоршаған дүниеге жан-жақты қызығу сыйлайтын нағыз
өмірдің өзі.
Оқу – іс-әрекеттің негізгі түрі. Оқудың негізгі мақсаты – бұл
болашақ, өзіндік еңбек іс-әрекетіне даярлау, ал негізгі тәсілі адамдардың
бұдан бұрынғы еңбегімен жасалған мұраларының жинақталған нәтижесін меңгеру.
Оқыту – білімдерді беру мен меңгерудің екі жақты үрдісі, шәкірт пен
мұғалімнің өзара байланысты іс-әрекеті.
Еңбек іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы
Адамзат іс-әрекетінің тарихи алғашқы түрі еңбек болып табылады.
Еңбек жалпы алғанда, психологиялық емес, әлеуметтік категория.
Психологиялық зерттеудің пәні жалпы алғанда, еңбек емес, тек қана еңбек
әрекетінің психологиялық салалары болып табылады.
Еңбек дегеніміз белгілі қоғамдық пайдалы өнімді өндіруге
бағытталған іс-әрекет болып табылады. Еңбек іс-әрекеті – адамның негізгі,
басты іс-әрекеті. Адам егер еңбек етпесе, өз өмір сүруін тоқтатқан болар
еді.
Мектепке дейінгілер үшін негізгі іс-әрекеттің түрі ойын болып
табылады, бірақ, мектепке дейінгілер өздеріне түсінікті түрде оқу және
еңбек іс-әрекеттерімен де айналысады.
А.Н.Леонтьевтің еңбектерінде көрсетілгендей, баланың жетекші іс-
әрекеті орта мен жаңа қатынастар, білімнің жаңа түрі және оны алудың
тәсілдері пайда болады, ол таным саласын және жеке тұлғаның психологиялық
құрылымын өзгертеді.
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар
1. Іс-әрекет дегеніміз не?
2. Интериоризация дегеніміз не? Анықтама беріңіз
3. Экстериоризация дегеніміз не?
4. Икемділік дегеніміз не? Сипаттама беріңіз
5. Дағды дегеніміз не? Дағдының өзара әрекетіне тоқталыңыз
Қолданылған әдебиеттер
1. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1975
2. Асмолов А.Г. Деятельность и установка М., 1979
3. Темірбеков А, Балаубаев С. Психология. Университтер мен пединститут
студенттеріне арналған. Мектеп Алматы ., 1966
4. Жарықбаев Қ.Б. Психология Алматы 1982
5. Қадіржан Сейіталиев. Жалпы психолгия, Алматы 2007
Қарым - қатынас психологиясы
Жоспар
1. Қарым-қатынас туралы түсінік
2. Қарым-қатынас жасау – ақпарат алмасу әрекеті
3. Сөйлеудің атқаратын қызметі
4. Сөйлеу іс-әрекетінің түрлері
5. Қарым-қатынас - өзара әрекет ету және адамдардың бір-бірін қабылдауы
Қарым-қатынас туралы түсінік
Қарым-қатынас әдіснамалық, теориялық жәнеэмпирикалық деңгейде
соңғы жылдары зерттеле бастады. Психологияда қарым-қатынас мәселесін
зерттеудің өз дәстүрі бар және психологияда аталған мәселені көтереді.
1) В.М.Бехтеревтің зерттеулері, ол бірінші рет адамның психикалық
факторы ретінде қарым-қатынастың рөлі туралы мәселені көтереді.
Бірақ Бехтеревте қарым-қатынас үрдісі өз бетімен зерттеу жұмысының
нысанасы болған жоқ.
2) 70-жылдарға дейін қарым-қатынас проблемасын талдауда теориялық-
философиялық көзқарас ерекше кең тарады. Қарым-қатынас ұғымы
әлеуметтілік себептілік, адам психикасының рөлі жеке тұлғаның
әлеуметтенуі туралы қағиданы негіздеу үшін қолданылды.
3) 70-жылдары қарым-қатынас психологиялық зерттеулердің дербес саласы
ретінде қарастырыла бастады. Бұл кезең психологияда қарым-қатынас
мәселесінің шын мәнінде дүниеге келегн кезеңі болып табылады.
Қарым-қатынас – бұл бірыңғай іс-әрекеттің қажеттіліктерінен
туындайтын адамдар арасындағы байланыстың дамуының жан-жақты үрдісі. Қарым-
қатынас – адамдардың бір-бірімен байланысы, оның барысында психикалық
байланыс пайда болады, ол ақпарат алмасу, өзара әсер ету, өзара көңіл
білдіру, өзара түсінісу түрінде аңғарылады.
Соңғы жылдары ғылымда қатынас ұғымымен қатар коммуникация деген
ұғым қолданылады. Қарым-қатынас – адамдар арасында ақпарат алмасу. Ол
өзінің ойын, білімін, өзінің сезімін басқа адамдарға хабарлай алады және
өзі басқа адамдардың ойларын түсіне алады, олардың сезімдері мен
ұмтылыстары туралы білуге мүмкіндік алады. Тілдің көмегімен сөйлеу қарым-
қатынасында әрбір адам білімнің көп бөлігін басқа адамдардан алады.
Сонымен, сөйлеу – бұл тілдің көмегімен адамдардың өзара қарым-қатынас
үрдісі.
Қарым-қатынас жасау – ақпарат алмасу әрекеті
Ең алдымен адамның даралық әрекеті негізінде қарым-қатынастың
атқаратын қызметтері туралы қысқаша айтуды жөн көрдік. Бұл қызметтер жан-
жақты, бірақ негізінен қызметтердің үш түрін атап көрсетуге болады:
ақпараттық-коммуникативтік, реттеуші-коммуникативтік, аффектілік-
коммуникативтік. Осының негізінде қарым-қатынастың үш жағын бөліп
қарастырады: ақпарат алмасу, жеке тұлға аралық өзара әрекет және адамдардың
бір-бірін түсінуі.
Сондықтан да қарым-қатынастың коммуникативтік жағын қарастыруға
ақпарат теориясы кейбір ережелерінің қолдану мүмкіншіліктерін жоққа
шығармай, міндетті түрде негізгі мәселелерге мән беру қажет.
- Ақпаратты тек қана қабылдап қою жеткіліксіз, сонымен қатар түсінікті
болуы керек
- Екіншіден, адамдар арасында ақпартты алмасу сипаты жүйесі арқылы бір-
біріне ықпал етуі мүмкін.
- Үшіншіден, ақпаратты алмасу нәтижесі ретінде коммуникативтік ықпал сол
уақытта мүмкін болады, егер қарым-қатынастың екі қатысушысы
қабылдаудың бірыңғай жүйесін меңгергенде
- Төртіншіден, адамзат коммуникациясы жағдайында әлеуметтік және
психолгиялық сипаттағы ерекшелігі бар коммуникативтік кедергілер пайда
болуы мүмкін.
Кез-келген ақпаратты беру белгілер арқылы болуы мүмкін, дәлірек айтқанда -
белгілер жүйесі. Вербалдік және вербалдік емес коммуникация деп бөледі,
бірақ соңғысын тағы да бірнеше түрлерге бөледі: кинестетика,
парагингвистика, проксемика, визуалдық қарым-қатынас.
Сөйлеудің атқаратын қызметі
Сөйлеу негізгі екі қызметті атқарады – коммуникативтік және
сигнификативтік, олардың арқасында сөйлеу қарым-қатынас құрал және ойдың,
сананың өмір сүру түрі болып табылады.
Сөздің осы негізгі қызметін сигнификативтікдеп атайды. Ол тілді
құрайтын сөздің негізгі қызметі болып табылады. Ол адамға ерікті түрде
заттардың бейнесін жасауға мүмкіншілік береді.
Сөз одан да басқа, өте күрделі қызметке ие, ол заттарды талдауға
мүмкіншілік береді.
Сөйлеудің келесі қызметі оның – коммуникативтік қызметі, ол өзі
мәнерлі бейнелеудің құралдарын қамтиды. Мәнерлі бейнелеу қызметі өздігінен
сөйлеуді анықтай алмайды. Сөз мәнерлі бейнелеу құралы болумен қатар, ықпал
ету құралы болып табылады. Ықпал ету қызметі – сөздің негізгі қызметтерінің
бірі. Сөздің әлеуметтік мәні бар, ол-қатынас құралы, ықпал ету құралы
болғандықтан, ең алдымен осы қызметті атқарады. Сөздің екі негізгі
коммуникативтік және сигнификативтік қызметінің арқасында ол қарым-қатынас
құралы және ойдың, сананың өмір сүру түрі болып табылады, біріншісі
екіншісі арқылы қалыптасады.
Сөйлеу іс-әрекетінің түрлері
Өзінің ерекшеліктері мен қызметіне қарай сөйлеу екі түрге бөлінеді:
ішкі және сыртқы. Ішкі сөйлеу тағы да ауызша және жазбаша болып бөлінеді,
ал ауызша монологтік және диалогтік болып бөлінеді.
Сөйлеудің барлық түрлері бір-бірімен өзара байланысты. Іштей
сөйлеу, ауызша және жазбаша болып бөлінеді. Жазбаша сөйлеу ауызша сөйлеуге
қарағанда мазмұны жағынан ерекше жинақталған болады. Жазбаша сөйлеу ауызша
сөйлеуден кейін пайда болды және оның негізінде қалыптасты. Белгілі бір
адамның тарапынан айтылатын, естілетін сөйлеуді ауызша сөйлеу деп атаймыз.
Ауызша сөйлеу – бұл кәдімгі дыбыстың ауызекі сөйлеу тілі, онымен біз басқа
адамдармен тікелей қарым-қатынаста пайдаланылатын тіл.
Ауызша сөйлеу диалогтік және монологтік болып бөлінеді. Екі немесе
одан да көп адамдардың арасында әңгіме, сөйлесу түрінде жүретін диалогтік
сөйлеу үрдісінде адам сұрақ қояды және оған жауап береді, сын-пікір айтады,
қолдау және қарсылық білдіреді.
Монологтік сөйлеу қарым-қатынас тәжірибесінде ерекше орын алады
және әртүрлі ауызша және жазбаша сөйлеген сөздері мен баяндамаларында
байқалады. Монологтік сөйлеудің жетістігі аудиториямен қажетті байланыс
жасау ептілігіне байланысты.
Жазбаша сөйлеу ауызша сөйлеу сияқты қарым-қатынастың сондай
қызметін атқарады. Бірақ ой алмасу ауызша және жазбаша сөйлеуде әртүрлі
тәсілдермен және құралдармен іске асады. Жазбаша сөйлеудің бір ерекшелігі
ол грамматикалық, стилистикалық, орфографиялық ережелерді сақтауды,
сауаттылықты талап етеді.
Іштей сөйлеу деп дауыс шығармай, әр уақытта да ойлау үрдісінде
қолданылатын сөйлеуді айтамыз. Іштей сөйлеу адамға ана тілінің негізінде
дауысын шығарып қатты сөйлемеген кезде іштей ойлауға мүмкіншілік береді.
Адам ауызша және жазбаша сөйлеместен бұрын іштей дауысын шығармай сөйлей
алады, демек, бұл – іштей сөйлеу.
Қарым-қатынас, өзара әрекет ету және адамдардың бір-
бірін қабылдауы
Бұл мәселені қарастырғанда қарым-қатынастың екі жақты салалары –
интерактивті (өзара әрекет) және перцептивті ( тікелей сезімдік)
қатынастарға тоқтала кетейік.
Қарым-қатынастың интерактивті жағы – бұл адамдардың өзара
байланысын, олардың бірлескен іс-әрекетін ұйымдастыруға қатысты қарым-
қатынастың мақсаты, адамдардың бірлескен іс-әрекетінің қажеттілігін
бейнелеу. Әлеуметтік бақылау өзара әрекет ету үрдісінде бір-бірімен қатынас
жасайтын адамдардың орындалатын рөлдерінің репертуарына сәйкес, іске асып
отырады. Әрбір адам әртүрлі рөлдерді атқарады. Рөлдердің көптігі кейде
қарама-қайшылық туғызады, рөлдік конфликтерне әкеп соқтырады. Рөлдерді
орындау әлеуметтік бақылауға тәуелді және міндетті түрде қоғамдық бағасын
алады, үлгіден ауытқушылық болса, жазасын алады.
Адам өзін басқа адам арқылы саналы түсінеді. Өзін басқа адам арқылы
саналы түсінудің екі жағы бар – идентификация және рефлексия.
Идентификация – бұл саналы немесе санасыз басқаға ұқсау арқылы адамның
басқаны түсіну тәсілі. Идентификацияға мазмұны жағынан жақын құбылыс –
эмпатиямен байланысты. Эмпатияны – адамды түсінудің ерекше тәсілі ретінде
қарастырамыз. Эмпатияның теетігі белгілі бір ерекшеліктері жағынан
идентификацияға ұқсас: екеуінде де өзіңді басқаның орнына қоя білу ептілігі
көрінеді. Рефлексия – бұл өзінің психикалық жағдайы туралы ойлау немесе
өзінің көңіл-күйін талдауға бейімділігі.
Сонымен, тұлға аралық қабылдау үрдісінде кері байланыс түсінік беретін
функцияның және өзін-өзі басқару қызметін атқарады.
Сұрақтар
1. Қарым-қатынса дегеніміз не?
2. Қарым-қатынастың түрлерін атаңыз. Коммуникативті, интерактивті,
перцептивтік қатынастарға сипаттама беріңіз.
3. Сөйлеудің атқаратын қызметі туралы не айтар едіңіз?
4. Сөйлеудің сигнификативтік қызметі дегеніміз не?
5. Сөйлеудің коммуникативтік қызметіне сипаттама беріңіз?
6. Өзінің ерекшеліктері мен қызметіне қарай сөйлеу іс-әрекеті қандай
түрлерге бөлінеді?
7. Ауызша және жазбаша сөйлеу дегеніміз не?
8. Бір адамның басқа адамды қабылдауы қалай іске асады?
Қолданылған әдебиеттер
1. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении. М., 1987
2. Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. МГУ. 1982
3. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика
және психология. Алматы: Мектеп. 2002
4. Общая психология курс лекций. Сост. Е.Н. Рогов. М., 2000
5. Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. Алматы: Рауан, 1995
6. Жарықбаев Қ. Психология негіздері. Алматы:"Эверо" 2005
7. Құдиярова А.М. Ортақтасу қарым-қатынас психологиясы. Алматы, 2002
8. Сейтахметов Н.К. Общение и личность. Алматы, 1996
9. Қадіржан Сейіталиев. Жалпы психолгия, Алматы 2007
Әлеуметтік психология бұл адамның бір-біріне әсер етуін өзара қарым
қатынасын зерттейтін және топтар психологиясын, топтағы тұлға аралық қарым
қатынасты қарастыратын ғылым. Әлеуметтік психология әлеуметтану мен
психологияға жақын тармақтарының бірі. Әлеуметтанудың әлеуметтік
психологиядан негізгі айырмашылығы әдістемелік ерекшелігінде. Әлеуметтану
мен әлеуметтік психологияның ортақ мақсаты - топтағы адамдардың қарым
қатынасы. Бірақ әлеуметтанудың негізгі зерттеуі топтарды зерттеу болып
табылады. Ал әлеуметтік психология топтағы жеке индивидтерді зерттеумен
ерекшеленеді. Яғни топтың жеке адамдарға әсер етуін және индивидтің топқа
әсер етуін қарастырады. Әлеуметтанушылар мен әлеуметтік психологтардың
ортақ әдістемеліктері көп, бірақ әлеуметтік психологтар эксперимент әдісін
көп пайдалана отырып зерттеу барысын өз қалауы бойынша өзгерте алады.
Әлеуметтанушылар нақты зерттеулермен шектеледі. Әлеуметтік психологияның
тұлға психологиясынан айырмашылығы оның әлеуметтік сипаттамасында. Яғни
әлеуметтік психология көпшілік адамдарға бағытталып жалпы адамның бір-
біріне айырмашылығын зерттеуге бағытталады. Ал әлеуметтік психология тұлға
психологиясының ортақ зерттеуі индивид болып табылады.
Әлеуметтік психологияның міндеттері:
Шетелдік және отандық әлеуметтік психологияның басты мәселелері бойынша
теоретикалық зерттеумен тәжірибелік зерттеуді анықтау;
Үлкен және шағын топтардың дамуымен қызмет ету заңдылықтарын қарастыру;
Адамдардың өзара әрекеттестігі мен қарым - қатынасы туралы білімдерді
қалыптастыру;
Тұлғаның әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері туралы білімдерді
қалыптастыру.
Әлеуметтік психологияның құрылымы:
Топтар психологиясы
А)Кіші топтар психологиясы
В)Үлкен топтар психологиясы
С)Ұжымдар психологиясы
Қарым - қатынас психологиясы
А)Тұлға аралық қарым-қатынас
В)Топ аралық қарым-қатынас
Әлеуметтік психология жас ғылымдардың қатарына жатады. ХХғасырдың
басына дейін әлеуметтік психологияның зерттеулері жүргізілмеген. ХХғасырға
дейін әлеуметтік психологияға байланысты бір еңбек жарық көрмеген. ХХІ
ғасырдың отызыншы жылдары ғана қазіргі әлеуметтік психологияның негізі дами
бастады. ХХ ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік психологиялық зерттеулер
екі есе көбейді. Әлеуметтік психологияның жаңа ғылым ретінде қалыптасуына
келесі ресейлік әлеуметтік психологтардың мақалалары мен монографиялары
үлкен әсерін тигізді. Б.Д.Парыгиннің, Е.С.Кузмин,и А.Г.Ковалев,
А.А.Бодалевтің және тағы да басқа. Бірақ әлеуметтік психологтардың кәсіби
білімдердің негізін салушы ретінде Американдық ғалымдардың еңбектері болып
саналады.Осындай ғалымдардың ішінен Д.Монерстің зерттеулерін бөліп айтуға
болады. 1983жылы Монерстің әлеуметтік психология оқулығы шықты. Оның
оқулықтары әлеуметтік психологиялық білімдерді тәжірибеде қолдануға
бағытталған. Американдық әлеуметтік психологтардың зерттеулері Канаданың
әлеуметтік психологтарымен тығыз байланысты . Сонымен бірге Ұлыбритания,
Германия , Франция және т.б. Еуропа елдерінің әлеуметтік психологтары осы
салада жаңа бағыттар өңдеуде. Олардың әдістері адамдардың күнделікті жүріс-
тұрысына қалыпты жағдайда эксперимент жасауға бағытталған. Еуропа Солтүстік
Американың әлеуметтік психологтары адамның мінез-құлқын тұлғалық және тұлға
аралық деңгейде түсіндірумен сипатталады. Және осы саладағы Еуропалық
мектеп тооп аралық және әлеуметтік деңгейге көп көңіл бөледі. Сонымен
Еуропалық көзқарастар АҚШ-тың индивидуализмін сынға салады.Олардың пікірі
бойынша топтағы қақтығыстар сол топтағы адамдардың бірін-бірі қабылдай
алмауынан емес топтар арасындағы билікке таласудан болады деп түсіндіруде.
Еуропалық саясаттардың бағдарламасының әлеуметтік сұрақтары. Жұмыссыздыққа
саяси идиологияға және әр түрлі этникалық топтардың ара қатынасын зерттеуге
бағытталған. Әлемдік әлеуметтік психологияны зерттей отырып оның өзіне тән
ерекшеліктерін қарастырып әрбір елдегі өзінің бағыттарын өзіне тән зерттеу
әдістерін қарастыруға болады. Мысалы: Бангладеш, Куба, Нигерия сияқты
дамыған ұлттардың мәселелері келесі ерекшеліктерімен сипатталалды, кедейлік
пен шаруашылыққа бағытталған сұрақтармен ерекшеленеді. Ал дамыған елдерде
тікелей қоғамның психологиясына негізделген. Әлеуметтік психолог Фатали
Моходдан АҚШтың психологиясын әлеуметтік психологияның бірінші әлемі деп
айтты.Сонымен қатар Майкл Бондтың айтуы бойынша әлеуметтік психологияның
екінші әлемін Ұлыбританияда, Германияда, Францияда деп қарастырған.
Дәрісбаян 8
Адамдардың бір-бірін түсінуі және қабылдауы
Жоспар:1. Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері.
2. Қабылдауды дамыту.
Мақсаты: Адамдардың бірін-бірі түсіну және түсінбеу себептерін анықтау.
Негізгі ұғымдар: Бас ми қыртысының анализдік-синтездік қызметі.
Сұрақтар: 1. Қабылдау дегеніміз қандай таным үрдісі? Анықтамасын беріңіз.
2. Қабылдаудың түйсіктерден айырмашылығы неде? Нақты мысалдармен
түсіндіріңіз.
3. Қабылдаудың таңдамалығын қалай түсінесіз? Мысалдар келтіріңіз.
4. Иллюзия қабылдаудың қандай ерекшелігі болып табылады?
Мысалдармен түсіндіріңіз.
1. Қабылдау туралы жалпы түсінік.
2. Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері.
3. Уақыт пен кеңістікті қабылдау.
4. Қабылдауды дамыту.
Қабылдау дегеніміз дүниедегі заттар мен құбылыстардың біздің сезім
мүшелерімізгеәсер ету нәтижесінде пайда болып, сол заттар мен құбылыстардың
тұтас қасиеттерінің адам санасындағы бейнесі. Мысалы, үйді, қаланы, ағашты,
музыканы, суретті қабылдаймыз. Қабылдаудың құрамына әруақытта да түйсіктер
кіреді, біз белгілі түсі, иісі, түрі, температурасы және т.б. қасиеттері
бар заттарды қабылдаймыз.
Түйсіктерге қарағанда қабылдаудың жүйке – физиологиялық амалдары өте
күрделі.
Қабылдаудың физиологиялық негізгі біздің сезім органдарымызға әсер
ететін заттар мен құбылыстардың жекелеген ғана емес, тұтас, жиынтық,
кешенді қасиеттерді шақыратын бас ми қыртысының анализдік – синтездік
қызметі болып табылады.
Қабылдау, түйсіктер сияқты, негізгі органдары бойынша көру, есту, дәм
және т.б. түйсіктерге жіктеледі. Біздің өмірімізде негізгі рәлді атқаратын
көру және есту қабылдаулары. Сонымен қатар аралас қабылдаулар болып
табылады. Олардың бірдей мәні бар, біреуі емес, екі немесе үш сезім
органдары жұмыс істейді. Аралас қабылдауға мысал ретінде дыбысты
кинокартинаны, теледидарды немесе операны көру – есту қабылдауын айтуға
болады.
Әрбір қабылдаудың құрамына түйсіктермен бірге бұрынғы тәжірибе және
қалыптасқан білім кіреді. Сонымен, қабылдау үдерісіне ес қызметі де
қатысты.
Қабылдауда қиял үдерісі ес үдерістері сияқты санамыз үшін еріксіз іске
асады.
Қабылдаудың құрамына ойлау мен сөйлеудің қызметі кіреді. Ойлау мен
сөйлесу ең алдымен қабылдайтын заттың атынан байқалады.
Қабылдауда эмоциялық көңіл – күй ерекше орын алады. Оған ең алдымен сол
түйсіктердің сезімдік ырғақтары қабылдаудың құрамына кіреді. Оған
қабылданатын зат туралы бұрынғы көңіл – күйлері және ойларымен
байланыстысезімдер жатады. Қабылдау үдерісінде зейін ерекше рөл атқарады,
ол қабылдаудың белсенділігін арттырады, оның мынадай сапаларын ( толықтық,
дәлдік және анықталық ) дамытады. Зейін сияқты қабылдауда да ерікті және
еріксіз болып бөлінеді.
Еріксіз қабылдау деп алдымызға алдын ала мақсат қоймай, нысанды алдын
ала таңдамай іске асатын қабылдауларды айтады. Өзінің айқындығымен,
әсемдігімен, әуенімен, қозғалғыштығымен, контрастылығымен ерекшеленетін
заттар мен құбылыстар еріксіз қабылданады.
Ерікті қабылдау деп алдын ала мақсат қойылып, қабылдау нысаны таңдалып
іске асатын қабылдауларды айтады.
Белгілі бір саладағы заттарды жүйелі және ұзақ ерікті қабылдауды
бақылау деп атайды. Адамның бір жүйелі, ұзақ жоспарлы қабылдауларға
қабілеттілігін бақылағыштық деп атайды. Бақылағыштық жеке тұлғаның негізгі
құнды сапаларының бірі болып табылады. Белгілі орыс физиологі И.П. Павлов
өзінің зертханасының маңдайшасына: Бақылығыштық, бақылағыштық және
бақылағыштық , - деп жазып қойыпты.
Қабылдаудың ең негізгі ерекшеліктері – қабылдаудың зат түрінде болуы,
тұтастығы, таңдалмалылығы, қабылдаудың нысаны мен фоны, апперцепциясы,
иллюзиясы, қабылдаудың уақыт пен кеңестікке байланыстылығы. Қабылдаудың зат
түрінде болуы бұл туа біткен сапа емес, ол практикалық қызметте бағдарлаушы
және реттеуші қызметті атқарады. Зат түрінде болуы қабылдаудың сапасы
ретінде мінез – құлықты реттеп отыруы да ерекше рөл атқарады. Зат түрінде
болуы болашақта перцептивтік үдерістердің өзін, яғни, қабылдау үдерістерін
қалыптастыруда орны ерекше. Қабылдаудың ерекшеліктерінің бірі – тұтастығы.
Біздің сезім мүшелерімізге әсер ете отырып, заттар мен құбылыстардың
жекелеген қасиеттерін бейнелейтін түйсіктерден айырмашылығы – қабылдау
заттың тұтас бейнесі болып табылады. Қабылдаудың тұтастығы мен оның
құрылымдығы байланысты. Қабылдаудың тұрақтылығы көру қабылдауларында,
заттардың көлемін,түрін және түсін қабылдауларында ерекше анық байқалды.
Қабылдаудың таңдамалылығы дегеніміз адамның қабылдауының бұрынғы
тәжірибесі, оның бағыттылығы, бейімділігі және қызығулары сезім
органдарының қызметіне әсер етуі.
Апперцепция – қабылдаудың жеке тұлғаның ерекшеліктеріне, оның өткен
тәжірибесіне, мамандығына, қызығуына тәуелділігі. Апперцепция – адам
психикасының дүниені қабылдау үрдісі, сыртқы дүниенің әсер етуіне, басынан
кешкен тәжірибесіне, біліміне, мақсат – мүддесіне, әдет – ғұрпына
байланысты болатын адампсихикасындағы маңызды қасиеттердің бірі. Адам
қабылдауының құрамына енгізілетін психиканың мазмұнын апперцепция деп
атайды. Апперцепциялардың жүйке физиологиялық негіздері бұрынғы тәжірибеде
байланыстар жүйесі болып табылады, ол жаңадан ұйымдасқан уақытша
байланыстарға әсер етеді.
Физиологиялық тұрғыдан құбылыстарды қалыптасқан динамикалық стереотиппен
түсіндіруге болады. Динамикалық стереотип дегеніміз қайталаудың
нәтижесінде бекітілген уақытша жүйкелік байланыстардың қалыптасқан жүйесі,
оның негізіне бас ми қыртындысындағы қозу мен тежелу алаптарының тұрақты
бөлінуі жатады.
Реакция деген сөзді қоғамтанушылар химиктер және психологтар
әртүрлі мағынада қабылдаған болар еді.
Қабылдау қоршаған ортаның заттары туралы абсолюттік түрде дұрыс
түсінік бере бермейді. Кейде заттарды біз, теріс, өзгерген түрінде
қабылдаймыз.
Осындай теріс, өзгерген түрде қабылдауды иллюзия деп атайды. Көру
иллюзияларының табиғаты әлі де анықталып болған жоқ. Сондықтан да ол
қабылдаудың кейбір ерекшеліктерінің салдарынан болса керек. Адам
тәжірибесі, қызметі теріс қабылдауды дұрыс қабылдаудан бөліп қарастыруға
көмектеседі. Қабылдау – қоршаған дүниені дұрыс бейнелеу болып табылады.
1. Жарық пен бояудың иллюзиясы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz