Ресми алтын валюта қорының құрлымы
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ӘЛЕМДІК ВАЛЮТА ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫ
1.1. Әлемдік валюта мәні және
құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Әлемдік валюта жүйесінің дамуы
кезендері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 7
1.3. Әлемдік ақша –жалпы өркениет
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .14
1.4. Валюталық бағам және оның экономикадағы
маңыздылығы ... ... ... ... ... 18
ІІ ТАРАУ. ЕУРОПАЛЫҚ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОДАҚТЫ ҚҰРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
МЕН ДАМУЫ
2.1. Еуропалық одақтың құрылуы және қалыптасуы
туралы ... ... ... ... ... ... ...28
2.2. Еуропалық валюта
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
2.3. Қазақстан Республикасының валюта
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...35
2.4. Қазақстанның ұлттық валютасының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38
2.5. Қазақстан мен Еуроодақ арасындағы қарым-
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ...63
ІІІ ТАРАУ. ҮЛКЕН ЖЕТІЛІК ЕЛДЕР ВАЛЮТАСЫ
3.1. Евро Қауымдастықтың жаңа
ақшасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.2. Америка Құрамы
Штаты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 72
3.3. Франция
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..77
3.4.
Италия ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
3.5. Канада
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .85
3.6. Жапония
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ...89
3.7.
Ұлыбритания ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..9 3
3.8.
Германия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
Кіріспе
Алғашқы қағаз ақшалардың пайда болуы ежелгі Қытай деректерімен
байланысты.Ал, Европада қағаз ақша жасау технологиясы Венециандық саяхатшы
Марко Поло есімімен байланыстырылады Қазақстан жерінде ақшаның пайда болуы
– Ұлан – байтақ өлкені мекендеген тайпалар тарихымен ұштасады.Ежелде
Отырар,Испеджап, Суяб,Ақбешімде соғылған теңгелер дизайны жоғары
шеберлікпен жасалған. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін 1993 жылғы 15 -
қарашадағы Президент жарлығына сәйкес теңге ұлттық валюта ретінде тарихқа
енді.
Ал әлемдік ақша қорының негізгі үлесі – АҚШ долларларына тиесілі.
Доллар – қазіргі таңда АҚШ, Канада, Австралияның қазыналық билеті ғана емес
сонымен қатар, Жаңа Зеландия, Либерия, Эфиепия, Малайзия, Сингапур, Гайана,
Ямайка, Пабаго және Гондурас мемлекеттерінде де қолданылатын әлемдік ақша
бірлігі 1 доллар – 100 центтен тұрады.Сонымен қатар 2002 жылы 1 - қаңтарда
Евро Қауымдастыққа мүше 12- мемлекет
Евро банкнотын айналымға енгізді.
Әлемдік шаруашылық байланыстарын, валюта қатнастарынның жолға қойылған
жүйесінсіз, оның нақтылы әлем денгейінде біліп, қаржыландыруға болмайды.
Өзіне тән үлгісінде валюта қатнастарыелдін ішінде қолданылатын ақша
айналысының заңдарын жүзеге асырады және дамытады. Бұл қатнастардың
эвалюциясы өндіргіш күштердің дамуына, халықарылық енбек бөлінісінің
терендеуіне, капиталистік шаруашлықтын құрылымдық өзгерісіне байланысты.
Валюта қатнастары – бұл дүниежүзілік қатнастардың қолданылуына
байланыстыжәне елдер арасындағы шаруашлық байланыстарының алуан
түрлеріне(сыртқы сауда, сыртқы капиталшығару, пайданы инвестициялау, ғылыми
техникалық айырбас, туризм және т.б.) қызмет көрсететін экономикалық
қатнастар.
Қазіргі заманда валюта қатнастарының әлуметтік-экономикалық функциясы
сол, дүниежүзілік және бүкілдүнежүзілік шаруашылық шеңберінде капиталдың
ұдайы өндірісі үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету. Валюта жүйелері
ұлттық және дүниедүзілік болып екіге бөлінеді
Ұттық валюта жүйесі – елдің ұлттық зандары бойынша айқындалатын валюта
қатнастарын ұйымдастыру үлгісі болып табылады.
Әлемдік валюта жүйесі – бұл дүниежүзілік шаруышылықтын дамуына
байланысты және мемлекет келісімдерімен заң жүзінде баянды етілетін
халықаралық валюта қатынастарын ұйымдастыру үлгісі болып келеді.
Ақша – жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын
көрсететін ерекше тауар.
Ақша барлық тауар өндірушілердің, сатушылар, тұтынушылар арасындағы
экономикалық байланысты қамтамасыз етеді. Ақша тауар өндірісі мен тауар
айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек
өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында
құнның жай формаының орнына құнның толық және жайылыңқы формасына келді.
Одан әрі өндіріспен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасында бір
тауар бөлініп шығып басқа тауарлар осы тауарға айырбасталынды. Сөйтіп
құнның толық және жайлыңқы формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша
формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың еншісіне тиді, яғни
ерекше тауар түрі- ақша пайда болды. Осы кезде әртүрлі тайпалар мен
халықтар арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда- саттықтың басты
заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты. Бертін келе тауар өндірісі
мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым қатынастың
ұлғаюы нәтижесінд ақша рөлі түрлі металдарға ауыса бастады.өйткені металл
(әсіресе алтын, күміс) өзінің табиғи қасиеттінің арқасында ақша рөлін
атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама рөлін
атқаруға байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды.
I ТАРАУ. ӘЛЕМДІК ВАЛЮТА ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫ
1.1. Әлемдік валюта мәні және құрлымы.
ХХ ғасырдың орта шенінен бастап халықаралық экономикалық, қаржы-
қаражат және валюталық қатнастар өз дамуында жаңа сатыға көтерілді. Ашық
экономика құруға ұмтылыстардың басты тенденциясы сауда айырбасын
жеделдетуді,халықаралық қаржыландыруды дамытуы,жаңа валюта рыноктарын
құруды,әр түрлі елдер арасындағы валюталық-қаржылық қатнастарды кеңейтуді
көздейді.
Валюталық қатынастар дегеніміз – дәстурлі ақша қызметінің
дүниедүзілік ақша қызметіне ауысумен байланысты жүзеге асатын экономикалық
қатнастардың жиынтығы.
Дүниежүзілік ақша сыртқы суда мен қызмет көрсетулерді,капиталдар
қозғалысын, пайданы инвестицияларға аудару,несие және қарыз беруді, ғылыми-
техникалық айырбасты,турмзмді,заңды және жеке тұлғалардың ақша аударуын
қамтамасыз етеді.
Валюталық қатнастар ұлттық және халықаралық денгейде жүзеге асады.
Ұлттық денгейде олар ұлттық влюта жүйесін қамтиды. Ұлттық валюта жүйесі
дегеніміз – мемлекеттік зандармен бекітілген, елдің валюталық қатнастарын
ұйымдастыру нысаны(формасы).
Ұлттық валютва жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады.
- Ұлттық валюта бірлігі;
- Ресми алтын валюта қорының құрлымы;
- Ұлттық валютаның паритеті менг валюта курсын қалыптастыратын
механизімі;
- Валютаның айырбасталу мүмкіндігі;
- Валюталық шектеулердің деңгейі;
- Мемлекеттің сыртқы экономикалық есептеулерді жүзеге асыру тәртібі және
т.б.
Ұлттық валюта жүйесін байланыстыратын буынға валютанвң курсы (құны)
мен паритеті жатады.
Валютаның курсы дегеніміз – жекелеген елдердің валюталарының ара
қатысы немесе басқа елдің валютасы арқылы көрсететін жеке бір ел
валютасының бағасы.
Паритет - валюталардың алтын мөлшеріне сәйкес ара қатысы.
Паритет валюта курсының негізі, бірақ валюта курсы(құны) оның паритетіне
дәлме – дәл келмейді.
Халықаралық валюта жүйесі дүниежүзілік шаруашлық шеңберінде
валюталвқ қатнастарды ұйымдастыру нысаны.
Бұл жүйе дүниежүзілік капиталистік шаруашлықтын бірте – бірте
қалыптасуы нәтижесінде пайда болып, кейінрек мемлекет аралық келісімдер
арқылы заңдастырылған.
Дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі элементтеріне мыналар жатады:
- ұлттық және ұжымдық валюта бірліктерінің қоры;
- халықаралық өтімді (ликвидный) активтердің құрамы мен құрлымы;
- валюталық паритеттер мен курстардың механизімі;
- валюталардың өз-ара айыпбасталу жағдайы;
- халықаралық есептеулердің нысаны;
- халықаралық валюта нарықтары мен дүниежүзілік алтын нарықтарындағы
орныққан тәртіп;
- халықаралық валюта-қаржы қозғалысын реттеуші ұйымдар (Халықарылық
валюта қоры – МВФ, Халықаралық даму банкі – МБРР және т.б.)
Дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі міндеттеріне тұрақты
экономикалық өсуді, инфляцияны ауыздықтауды,сыртқы экономикалық айырбас пен
төлем айналымын тепе – тендікте сақтауды қамтамасызету шенберіндегі
халықаралық есептеулер мен валюта рыноктарын реттеу жатады.
Әлемдік валюта жүйесі халықаралық экономикалық қатнастарды
кеңейтуге,немесе, керсінше шектеуге әсер ететән ең маңызды механизімдердің
бірі.
1.2. Әлемдік валюта жүйесінің дамуы кезендері
Әлемдік валюта жүйесі – динамикалық, дамушы жүйе. Бұл жүйе Батыс
елдері экономикасындағы, дүнмкжүзілік щаруашлықтағы өзгерістер менг
қажеттіліктерге сәйкес бірте – бірте өрістеді.
Өз даму барысында халықаралық валюта негізгі төрт кезеннен өтті және
сол кезендер халықаралық валюта жүйесінің төрт түрін сипаттайды.
Халықаралық валюта жүйесінің бірінші түрін алтын стандарт
жүйесі деп аталады. Бұл жүйе ХІХ ғасырдың сонына қарай қалыптасты. Ол кезде
бірқатар мемлекеттердің валюталары ел ішіндегі нарықтарда алтынға еркін
айырбасталды.
Алтын стандарт жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:
- әр бір валюта бірлінгінде белгілі алтын мөлшкрінің болуы;
- валютанығ алтынға айырбасталу мүмкіндігі ел ішінде де, мемлекет
шекарасынан тысқары жерлерде сақталуы;
- алтын құймалардың монетаға (тиынға) айырбасталу, алтынның еркін
экспортталуы мен импортталуы және халықаралық алтын рыноктарында еркін
сатылуы;
- Алтынның ұлттық қоры мен ел ішіндегі ақша ұсынысы арасындағы қатаң
байланыстың болуы;
Алтын стандартқа негізделген халықаралық есептеулердің механизімі
қатаң курс бойынша жүргізіледі. Алтын стандарттардың басқа түрлеріне, алтын
монета, алтын құйма және алтын девиз стандарттары жатады.
Алтын стандарттың бір түрінен екінші түріне кқшу дүниежүзілік
капитализм жүйесінің дамуы барысында жүзеге асып отырады.
Капиталистік шаруашлықты жү.огізудің бірте – бірте күрделенуі,
жүниежүзілік шаруашлық байланыстарының кеңеуі мен тереңдеуі, экономикалық
дағдарыстардың циклдық қайталанулары экономиканы реттеуді күшейтуді
обьективті қажеттігін туғызып, мемлекеттің экономикалық процестерге
араласын күн тәртібіне қояды. Экономикаға мемлекеттің араласуының күшеюі
алтын стандартмен анықталатын қатаң валюта курсының реттелетін, өзара
байланысты валюта курсына айнала бастауына әсер етті.
Екінші жүйе – алтын девизді стандарт жүйесі 1922 жылғы Генуя
конференциясы шешімінің нәтижесінде пайда болды. Кейінрек бұл шншімді
капиталистік елдердің көпшілігі құптады. Алтын девизді стандарт жағдайында
банкноттар алтынға емес, басқа елднрдің девиздеріне
(банкноттар,вексельдер,чектер) айырбасталып, содан кейін ғана алтынға
ауыстырылатын болады.Девиз ваюта ретінде доллар мен фунт стерлингі
қабылданды. Алтын девизді стандарт іс жүзінде реттелетін валюта курс
жүйесіне, ең алдамен алтын-валюталық стандарт жүйесіне көшудің алғашғы
қадамдары еді.
Алтын – валюталық стандарт жүйесі ХХ ғасырдың 30- жылдарында пайда
болып, 50- жылдардың сонына қарай толық қалыптасты. Бұл жүйе бойынша қағаз
ақшаларды алтынға айырбастау тоқтатылды. Алтын – валюталық стандарт жүйесі
Бреттон-Вудс (АҚШ) қаласында 1944 жылы өткен халықаралық конференцияда
қабылданып, өз күшіне кірді. Бреттон – Вудс валюта жүйесінің белгілеріне
мыналар жатады:
- елдер арасындағы түпкілікті ақшалай есеп айырысу қызметін алтын
атқарады.
- әр түрлі елдердің валюталары құнынің өлшемі ретінде және халықаралық
несие төлеу құралы болвп американдық доллар бекітілді;
- басқа елдердің орталық банктері мен үкімет мекемелері АҚШ-тың
казначейліктерінде 35 долларды бір трояндық унция мөлшеріндегі алтын
курсы бойынша айырбастайды.
Унция – ағылшын өлшем жүйесіндегі масса бірлігі. Алтынның валюталық
бағасы ресми баға негізінде құралып, 1988 жылға дейін аса көп өзгерістерге
ұшыраған жоқ.
- валюталарды өз-ара салыстыру және оларды айырбастау алтын мен доллар
арқылы көрсетілетін валюталық паритеттер негізінде жүзеге асырылады;
- әр бір ел өз валютасы курсының тұрақтылығын басқа бір елдердің
валюталарвна салыстырмалы жағдайда қамтамасыз етуге міндетті болады.
Валюталардың нарықтық курсы белгіленген алтын немесе доллар
паритеттерінен 1%-тен артық ауытқымауға тиіс. Паритеттерді өзгерту
жұмыстары төлем балансы тұрақты түрде бұзылған жағдайда ғана жүргізіледі.
- мемлекетаралық валюталық қатнастарды реттеу Бреттон- Вудс
конференциясында құрылған халықаралық валюта қоры арқылы жүзеге
асырылады.
Бреттон – Вудс келісімі халықаралық валюта жүйесінің дамуындағы
маңызды кезен болды. Тұңғыш рет халықаралық валюта жүйесі үкімет аралық
келісімдерге негізделеді Бреттон – вудс жүйесі алтын доллрлық стандартты
орнықтру арқылы сауда айналымын кеңейтуге, өнеркәсібі дамыған
мамлекеттердегі өндірістін өсуіне едәуі ықпал жасады.
60- сонына қарай Бреттон – Вудс жүйесі күшейе түскен дүние
жүзілік шаруашлықты интернациоландыру процесімен қайшылыққа келе бастады.
Трансұлттық корпарациялар қызметінде валюталық алып сатарлықтар көбейді.
Алтын – долларлық стандарт іс жүзінде бірте – бірте тек долларлық стандарт
жүйесіне айнала бастады. Ол аз дегендей АҚШ-тың өз экономикасы бірқатар
қйыншылықтарға тап болды, олардың не бастысы Батыс Еуропа елдері мен
Жапонияның экономикалық қуаты артып, олардың ықпалының күшеюі 60- жылдардың
сонына қарай доллардың позициясын шайқалтты. Еуропа елдерінлегі доллардың
қоры орасан зор сомаға жетіп, дербес еуродоллар нарығын қалыптастырды.
Айталық 90-жылдардың басындаАҚШ-тан тыс елдердегі доллардың көлемі 30 млрд.
доллардан асып түсті. АҚШ-тың төлем балансының тапшылығы шектен шығып
кетті. Бреттон – Вудс жүйесінің долларды алтынға айырбастау жөніндегі
талаптары АҚШ- экономикасына көптеген ауыртпалықтар алып келді.
70-жылдардың басында Бреттон – Вудс жүйесі іс жүзінде күйреді. АҚШ
алтынды ресми бағасы бойынша долларға айырбастаудан бас тартты.
Дүниежүзілік нарықта алтынның бағасы күрт жоғарлап кетті.
Төртінші, халықаралық валюталық жүйе 1976 жылы ХВҚ – тың Кингстонда
(Ямайка) өткен кзекті мәжілісінде қабылданды. Төртінші ХВЖ-нің принциптері
төмендегідей:
1.Валюталық курстардың құны мен есептелу нүктесін айқындайтын құрал
ретіндегі алтынның функциясы жойылад, яғыни алтынның ресми бағасы, алтын
паритеттер жойылып, доллардың алтынға айырбасталуы тоқтатылды.
2. Елдер арасындағы валюталық өзара қатнастар әлемәндегі елдердің
ұлттық ақша бірліктерінің өзгермелі кусыныа негізделі. Кез келген елге
валюталық курстардың кез келген режимін тандауға мүмкіндік береді. Жаңа
жағдайларда курстардың өзгеруі екі факторға тәуелді болады:
а) валюталардың сатып алушылық қабілеті.
ә) Халықаралық нарыққа валюлалардың сұранысымен үсынысынның
арақатынасы .
3. арнаулы ақша резерві (СДР), яғыни (қарыз берудің арнайы құқығы)
стандарты құрылды.
СДР негізгі резервтік валюта болып, басқа резервтік валюталардың рөлін
азайтты. СДР алтын мен доллардың альтернативасы бололып табылады.
90-жылдардың басында бесінші, халықаралық валюталық жүйе -
валюталардың өзгермелі курсы қаллыптасты.
Бұл жүйе екі элемен ттен тұрады:
1) негізгі тіреуші бірліктер тандалады, ол бірліктер негізінде
жекелеген ұлттық валюталар өздерінің валюталық курстарын сақтай алады.
2) Валюталық курстардың ауытқу диапозоны үлкен амплетудаларда дүзеге
асырылады.
Валюталық курс кейбір валюталарға қатысты сақталады, басқа валюталарға
қатысты валюталық курс еркін түрде өзгереді: Ямайка келісімінде қабылданған
СДР алтын мен доллардың орнын басушы болып қабылдануы тиіс еді.
Алғашында СДР бірлігі доллардың осыған сәйкес құрамына теңестіріледі.
1944 жылдың шілде айынан бастап, СДР-дың алтындвқ құрамы алынып
тасталды.
СДР курсы валюталық кәрзеңкі негізінде анықталады.
Валюталық кәрзенке – 16 ел валюталарының орташа өлшенген курстары, бұл
елдердің сыртқы саудасы дүниежүзілік сауданың 1 пайыздан кем болмауы тиіс.
1978 жылдың бірінші шілдесінен бастап, валюталық кәрзенкенің құрамы мұнай
экспорттаушы елдердің ұйымы (ОПЕК) валюталарының күшеюіне байланысты
түзетілді.
1981 жылдың қаңтарынан бастап валюталық кәрзеңке 5 валютаға дейін
қысқарды. Бұл қысқартудағы мақсат - СДР-дың шартты құнын есептеуді
женілдету.
Бұл валюталарға жататындар АҚШ доллары, ГФР маркасы, жапон иені,
француз франкі, ағылшын фунт стерлингі.
Валюталық кәрзеңке - бұл белгілі бір валютаның орташа өлшенген курсын
басқа валюталар жинағына қатысты өлшеу. Валюталық кәрзенкені есептеуге
мынадай элементтер әсер етеді: оның құрамы, валюталық компоненттердің
көлемі, долларға қатысты валюталардың нарықтық курсы. Көптеген
экономистердің пікірі бойынша, СДР әрі резервтік валюта, әрі несие болып
табылады.
Біз жоғарыда СДР валюталық бірлікті қарастырдық, сонымен бірге,
резервтік валютаның тағыда бір түрі бар. Ол – валюталар кәрзенкесінің
құүны негізінде анықталатын ЭКЮ бірлігі. ЭКЮ-дің СДР-ға қарағанда қолдану
өрісі кенрек, ол тек рксми байланыстарда ғана емес, жеке меншік секторда да
пайдаланылады. Айталық, ЭКЮ валюта бірлігі есебінде бірлескен қорларда
және халықаралық валюта – несие, қаржы ұйымдарында, ауыл шаруашлығы
өкілдерінің бірінғай жүйесі ретінде, Еуропаның Одаққа мүше елдердің орталық
валюталық интервенция жасағанда т.б. жағдайларда қолданылады. Жеке меншік
(коммерциялық) ЭКЮ еурооблигациялық земдерді, банктердің дипозиттері мен
кредиттерін қаржыландыратын валюта есебінде пайдаланылады. 500-ден аса
халықаралық ұйымдар несие беру шараларында ЭКЮ-ді пайдаланады. Еуропалық
валюта жүйесіне кіретін елдер валюталарының ондағы үлесі мынадай: неміс
маркасы 30,4% , француз франкі- 19,3% ,ағылшын фунты-12,6% , итальян лирасы-
9,9 %, голланд гульдені 9,5 %, белбгиялық франк 7,8 %, даниялық крон 2,5 %,
испандық пест 5,2 %, португалдық эскудо 0,8 %, гректердің драхмасы 0,7 %,
люксинбургтің франкі 0,3% .
Еуропалық экономикалық одақттастық құралдарда біртұтас еуропалық
валюта жасау мәселесі қарастырылған жоқ болатын. Бірақ, 70 жылдардың
ортасынан бастап біртұтас валюталық одақ құру жолдары белсенді түрде
іздестіріле бастады. Еуропалық Одақтастықтың жетекшілері АҚШ долларына
альтернативтік валюта бірлігін жасауға ұмтылу мен қатар, валюталар шайқасын
тиімді бақылау үшін валюталардың интеграциясын жүзеге асыруға мүдделі
болады.
Еуропалық Одақ шенберінде өткен күрделі келіссөздердің нетижесінде
1979 жылы Еуропалық валюта жүйесі құрылады.
Еуропалық валюта жүйесі – ұлттық валюталардвң экономикалық интеграция
шеңберінде қызмет етумен байланысты экономикалық қатнастар жиынттығын
көрсететін халықаралық (аймақтық) валюта жүйесі.
Еуропалық валюта жүйесі үш элеметтерден тұрады: 1)ЭКЮ еуропалық Валюта
жүйесінің негізі;2) валюта курстары мен интервенцияларының механизімі ;
3)валюта курсын тұрақтандыру үшін қолданылатын несиелеу механизімі.
Еуропалық валюта жүйесінің алдына мынадай міндеттер қойылады:
- Еуропалық одақ елдер ішінде сенімді валюталалық тұрақтылықты орнату.
- Тұрақты түрде даму стратегиясының негізгі элементі болу.
- Экономикалық даму процестерінің байланысын нығайтып, уеропалық
ынтымақтастыққа жаңа екпін беру;
- Халықаралық экономика және валюталық қатнастарға тұрақтандырушы фактор
ретінде әсер ету.;
Еуропалық валютпа жүйесінің атқарушы механизімі ЭКЮ-ді қалыптастыру
және реттелетін жүйе арқылы жүзеге асады.
Еуропалық валюта валюталық қорлардың Одаққа мүше елднрдің бәріне
бірдей ортақ болуына кепілдік береді.Еуропалық валюта жүйесінің қызмет етуі
және дамуы делор жоспары дегенмен тығыз байланысты.
Еуропалық Одақтың қайраткері Ж.Делор еуропа валюталарын біріктіру
жөнінде үш сатылы жоспар ұсынады: 1)Еуропалық одақтын жекелеген елдер
арасында үйлестірілген экономикалық және валюталық саясатты жүзіге асыру;
2) Еуропалық одақтын орталық банкісін құру; 3)ұлттық валюталарды Еуропалықұ
одақтын ортақ валютасына ауыстыру.
1990 жылы Еуропалық валюта жүйесіне қатысушы елдер қатарына Англия,
Ипания, Португалия қосылады. 1991 жылы бір тұтас Еуропалық экономикалық
кеністік құру жөніндегі Маастрихт келісіміне қол қойылды. Осы келісімге
сәйкес Еуропалық одаққа мүше елдердің үкімет басшылары валюталық одақ
құруды құптады.
Батыс еуропа елдері валюталар курсының тербелуін реттеу мақсатында
құрылған валюта жүйесі 15 жыл бойына өзіне жүктелген қызметті ойдағыдай
атқарады. Дегенмен, 1992 жылдың күзінен бастап бұл жүйе жүрісінен жаңылды.
1990 жылдың қыркүйкгінде Еуропалық валюта жүйесінен ағылшынның фунты
бөлініп шықты, испандық песет пен португалялық эскудо девольвацияға
ұшырайды. Бұл оқйғалардың басты себептерінің бірі аталған елдердің орталық
банктерінің биржалардың алып сатарлардың валюталардв құнсыздандыру
мақсатындағы әрекетеріне тосқауыл болуға қабілетсіздігі болады. Осның
салдарынан 1993 жылы Еуропалық Валюта жүйесіне енетін сегіз ақша
бірлдіктерінің бесеуі солар үшін белгіленге курстын ең төменгі деңгейіне
дейін құлдырады. Өз кезегінде бұл едердің орталық банктері өз
валюталарының күрсын жасанды түрде қолданудан бас тартты . Аталған
валюталар белгіленген курстан 15 –ке ауытқу мүмкіндігіне ие болады. Орталық
банкттер өз кезегінде айырбас курсын тұрақты түрде жоғарғы денгейде ұстап
тұру үшін қажет болған есеп ставкаларын төмендетуге өкілеттік алады.
1.3. Әлемдік ақша –жалпы өркениет тарихы.
Ақша тарихы – жалпы цивилизация тарихы.Тарихи заманда адамзат ақша
ретінде түрлі заттарды пайдаланған: Мысалы, Ежелгі Грецияда темір сынығын,
Каромен аралдарында тас бөлшектерін, Африка, Азия, Мұхиттық аралдарда -
кауриді, Мексикада какао дәнін, Ежелгі Русьте мал терілерін, Қытайда шай
т.б.
Алғашқы қағаз ақшалардың болғандығы туралы мәліметтер император
Ву - Ти (б.э.д. II ғ.) кезіндегі Қытай деректерімен байланысты.
Б.э.д.II ғасырда Қытайлар жібек қабықшасынан қағаз алу технологиясын
ойлап тапқаннан бастап, бұл материал ақша жасауғада қолданыла бастады.
Қағаз ақшалардың етек жаюы, X ғасырда Қытайда жасанды ақшалардың да
пайда болуымен ерекшеленеді. 13 ғасырда Венецияндық Марко Поло Қытайға
саяхат жасады. Оның жиған деректері әлі де қағаз ақша жайлы білмейтін
Европ жұртына айтарлықтай жаңалық болды. Бірақ Европа халқы Марко Полоның
мәліметтеріне сенімсіздік білдіріп, қағаздың алтын, күміс тіптен мыспен де
теңеспейтіндігін айтты.
Сондықтан Европада алғашқы банкноттар Марко Поло саяхатынан кейін тек,
80-100 жылдан соң пайда болған.
Қытайдағы алғашқы ақша куань – сұр түспен, қара жазбалармен және қызыл
мөрімен ерекшеленеді.Алғашы қағаз ақшалар Европада 1483 жылы
Испандықтардың арабтармен соғысы кезінде тиын жасау үшін күмістің
жетіспеушілігінен пайда болған.
Бұл ақшалар болғандығы жөнінде деректер болғанмен, өзі сақталмаған.
Ал, 1574 жылы Лейден қаласының голландық тұрғындары қатты қағаздан
католиктік шіркеудің жазбаларын қолданып жасаған. Бұл ақшалар әлі күнге
дейін сақталған.
Европада : қағаз ақшаларды банкирлер ойлап тапты деген пікірлер
айтады.
Европада алғаш банк XIV ғасырда солтүстік Италия Ломбардия қаласында
пайда болған. банк сөзінің өзі италия тілінен аударғанда вапса -
орындық немесе отыратын орын деген мағынаны білдіреді. Өйткені,
италияндық банкирлер ақша опериясияларын нарықтық алаңдарда отырып – ақ
жасаған. Ал, Европада жалпы халықтық қолданысқа кірген ақшалар Марко Поло
саяхатынан тек 300 жыл өткенен соң, Шветцияда 1661жылы Стокгольм банкінде
шығарылды. Оның өзіндік 8 құпия белгісі, оларды жасанды ақшалардан
ерекшелендірді.
30 жылдан кейін жалпы мемлекеттік қағаз ақшаларды Англия банкін де
айналымға енгізді. XVIII ғ. Ортасында металл ақшалар банкноттармен көптеген
мемлекеттерде ауыстырылып, жалпы халықтық айналымға енді Қазақстанда ішкі
сауда – саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама ретінде тоқты немесе
саулық қой пайдаланылды. Бертін келе тауар өндірісі мен тауар айырбасының
дамуы және халықтар арасындағы қарым – қатынастың ұлғаюы нәтижесінде ақша
рөлі түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені металл өзінің табиғи
қасиетінің арқасында ақша рөлін атқаруына өте қолайлы болды. Алтын мен
күмістің жалпыға бірдей балама рөлін атқаруына байланысты құнының жалпылық
формасы ақша реформасымен айырбасталады. Ол кез – келген тауарға айыр
басталады. Қазақ жеріндегі ақшаның пайда болуы осыжерді мекендеген ежелгі
тайпалардың тұрмыс – тіршілігімен, мәдениетімен тығыз байланыста дамыған.
Б.з.б.3ғ –дағы хунналар ақша орнына күміс пышақты пайдаланып келсе,
б.з.1ғ –нда салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып түрған. Ақ ғұндар
бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит (түрік- руни) жазуы бар теңгелер
(б.з.5- 6ғ.)жасап,сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын
құраған негізгі тайпалар) баба түркі Ұлы Жібек жолына орналасқандықтан ақша
жасау, оны айналылға енгізуді өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6
– 8 ғ – да билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізінбейнелеген теңгелер
құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола
теңгелері, 6 – 8 ғ – дың 1 – жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл
теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай
теңгелерді Суяб. Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйылған.
Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.
Біріншісі, сәл ұмтылып, ескіргелі түрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер;
екінші бетінде садақ және шаршы түрінде түркілердің тайпалық таңбасы
(дүниенің төрт бұрышын негіздеген рәміз) бейнеленген. Екіншісі үш бұрыш
таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Мұнда соғды жазумен
жазылған сөздерді бедері өшкендіктен ғалымдар күні бүгінге дейін оқи алмай
келеді. Бұлардың да бір бетіне арыстан бейнесі салынған.
Б.з. 704 – 766 ж. Таразда құылып, айналымға енген теңгелердің бетінде
түргеш қаңан теңгесі немесе түркінің көк ханның теңгесі деген анықтама
жазулар бар. Бұл – тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін,
мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. Осы сияқты 6 – 8 ғ. Аралығына
жататын мыс, қола, күміс теңгелер Суяб, Ақбешін қалаларында да шығарылып
түрған. Испиджаб кейінгі қаласында арнайы теңге сарайы болған.
Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және
Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да
кең етек алды. әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде
Тараз, Испиджаб теңгелері ел экономикасында ерекше міндет атқарды. 12
ғасырдың 2 – жартысы, 13 ғасырдың басында Отырарда шыққан Мұхаммед ибн
Текештің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда – саттықта ерекше міндет
атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша
алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.
Моңғол жаугершілігінің алғашқы кезінде (1220 – 50) қазақ жерінде жалпы
сауда қатынасы құлдырап кетті. Соның салдарынан ақша қатынасы да тоқтады.
Ақыры моңғол билеушілерінің бас пайдасы үшін,
Халықтан купчур салық жинап, хан қазынасын толтыру үшін 1251 жылғы
Құрылтай шешімімен алтын динарлар шығарыла бастады. Бұл теңгелердің
құрамында алтын 50 – 60 % қана болды. Алтын мөлшерінің көп болмауы оның
құнын сол кездегі нақты сауда тауарының құнымен жақындастыру еді. Салмағы
мол алтын ақшалармен қымбат тауарларды мол мөлшерде сатып алса, салмағы аз,
майда алтын ақшалармен ұсақ тауарларды сатып алатын етіп ақшаны айналымға
түсіріп түрған. Ұсақ саудаға арналған сыртына күміс жалатқан мыс
теңгелердің салмағы 6 – 8 грамм болды. Бетінде мөнгү хани (хан теңгесі)
деген жазуы болды. Бұл ақша 13 жыл бойы үзбей шығарылды. Қазақстанның
оңтүстік және батыс аудандарына осы Отырар ақшасы мол тарады. Сол заманда
Отырар ақшасымен деңгейлес Алмалықта шығарылған теңгелер де ғалымдардың
назарын аударып отыр.
1271 ж. Массудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты.
Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы
2 рграмм, тазалығы 78 – 81 % күмі – ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл
күміс ақшаларды Қазақстанның Тараз, Кенже қалаларында шыңдау әдісімен
әзірлеп, 1271 жылдан 14 ғасырдың басқы кезеңіне дейін айналымда болды.
1321 ж. Жүргізген Кебек хан реформасыныңда үлкен маңызы болды.
Ол бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның
салмағы 8грамм. Күмістен шыңдап жасған. Кебек хан теңгесін
Қазақсатанның Испиджаб, Тараз,Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек
хан ,Жәнібек хан, Бердібек, Наурызбек, Қызыр хандардың атына шығарылған
Алтын Орда теңгелері Жетісу – Түркістаннан Еділ жағалауына дейін кең
тарады.
Бұдан кейін 1428ж енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия
және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.
16 ғасырда Отырардың мыс теңгелері, Иасының ( Түркістанның ) күміс
теңгелері Оңтүстік Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып
келеді. 16ғасырдың соңы – 17 ғасырдың басында Қазақ хандарының атымен
өндірілген мыс ақшалар болды. Бұл ақшалардың дизайындық шеберлігі жоғары
дәрежеде болғанымен Қазақ хандығында ісін бір жолға қоюда халықтың басын
біріктіруде үлкен міндет атқарады. Еліміз егемендік алғаннан кейін 1993ж
Қазақстан Республикасының жаңа ақшасы шығарылды: ТЕҢГЕ.
1.4. Валюталық бағам және оның экономикадағы маңыздылығы
Валюталық бағам – шетелдің ақша бірлігіне шаққандағы бір елдің
ақша бірлігінің бағасы. Сол бойынша экспорттаушы саудадан түскен шетел
валютасын ұлттық валютаға ауыстырады. Басқа елдің валюталары сол
мемлекеттің аумағында заңды және төлем құралы ретінде қолданылмайды. Өзге
елден сатып алынған тауарға төлеу үшін импорттаушы ұлттық ақшаны шетел
валютасына алмастырады. Берешектерін өтеуді және сыртқы заемдар бойынша
пайыздарды төлеуді мақсат еткен борышқор шетел валютасын ұлттық ақшаға
айырбастайды.
Валюталық жүйенің негізгі элементтерін қарастыру үшін оларды ұлттық
және халықаралық деңгейлерге жіктеуге тура келеді. Осыларға жеке тоқталып,
олардың элементтерінің қызмет етуіндегі байланыстары мен ерекшеліктерін
қарастрайық.
Валюталық жүйенiң маңызды элементтерi – валюталық бағам болып
табылады. Оның пайда болуы: тауарлармен көрсетiлген қызметтердiң
халықаралық барысында, капитал және несиенiң қозғалысында валюталармен
өзара байланыстардың қажеттiлiгiнен: дүниежүзлiк және ұлттық нарықтағы
бағаларды, сондай-ақ ұлттық немесе шетелдiк валюталарды бейнелеген әр
түрлi елдердiң құндық көрсеткiштерiн салыстыруға банктер мен
формалардың шетел валютасындағы шоттарын уақытылы қайта бағалап отыра
байланысты негiзделедi.
Валюталық бағам – бұл бiр елдiң ақша бiрлiгiнiң басқа бiр
елдiң ақша бiрлiктерiне бейнеленген бағасы. Әрбiр елдiң ұлттық ваюталарын
салыстыру оларды өндiрiс және айырбас процесiнде пайда болатын
обьективтi құндық қатынастарына негiзделедi. Валюталық бағалы
валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етушi көптеген факторларға
байланысты өзгередi.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететiн үш факторлар тобын бiлiп
қарастыруға болады;
Саяси тұрақтылық валюталық заңдылықтардың ырықтандырылуы,
валюталық саясат және т.б.
Экономикалық, халықаралық тәжиiрбиеде анықталатын экономикалық тiк
бұрыштың шыңы сияқты: экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инвляцияның төменгi қарқыны, жұмыссыздықтың төменгi деңгейi,
дүниежүзлiк нарықтағы тепе - теңдiк;
Психологиялық: жаппай сұраныс, негiзгi капиталды тәуекелден
қорғануға ұмтылыс және т.б.
Валюталық бағамның дамуы жай тауар өндiрiсiнен қазiргi
дүниежүзiлiк шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесiн көрсетедi.
Монометализм тұсында – алтын немесе күмiс валютылық бағамның
базасы монеталық паритет болып табылады, яғни ол әр түрлi елдердiң
ақша бiрлiктерiннiң олардың металдық құрамына байланысты арақатынасын
сипаттайды. Ол валюталық паритет ұғымымен сәйкес келедi. (1)
Валюталық бағам валюталық паритет шеңберiнде аутқиды. ХВК-ның
жарғысы бойынша 1978 жылдан бастап валюталық паритет СДР немесе ЭКЮ-
да валюталық “қоржын” базасында бекiтiледi .
Жалпы алғанда валюталық бағамның қозғалысының бағытырын
анықтайтын факторларды 3 топқа бөлуге болады: фундаментальдi,
техникалық, қысқа мерзiмдi күтпеген факторлар.
Валюталық нарыққа қатысушылардың арасындағы валюталық
операцияларды айырбастаусыз және олардың пропорцияларын анықтаусыз
жүзеге аспайды. Бiр валютаны басқа валютаға айырбастау деп шетел
валютасының ұлттық валютаға немесе басқа валюталарға сату немесе
сатып алу , ал оларды айырбастау пропорциялары валюталық каперотив
арқылы анықталады.
Валюталық мәмiлелердiң түрлерiне байланысты ағымдағы және
мерзiмде факторлар бағамдары болады. Ағымдағы валюталық мәлiметтердi
жасағанда валюта айырбасы сол сәтте ағымдағы валюта бағымы бойынша
жүзеге асады . мерзiмдi валюталық мәмленi жасағанда валютаны
айырбастау алдынала белгiленген мерзiмде бекiтiлген форвард бағымы
бойынша жүзеге асады .
Кейбiр мемлекеттерде операцияның әр түрi бойынша қолданылатын
ұлттық валюта бағымдарының бiрнеше түрi бар. Бельгияда 2 бағам
қолданылады: бiреуi - комерциялық, екiншiсi - қаржылық операциялар
бойынша.
Айырбас валюталық бағамдардан басқа статистикалық және
экономикалық талдау кезiнде колданылатын есептеу бағамдары бар . Оған
жататын орташа бағамдар – сатушы және сатып алушы бағамдарының
арифметикалық ортасы . Шын мәнiнде айтсақ мұндай бағам жоқ , бiрақ
оның мөлшерi күнделiктi ақпарат құралдарында жарияланады.
Батыста көптеген валюталық бағымдардың индекстерi тараған.
Көптеген валюталық бағам бiрдей өзгеруi мүмкiн болғандықтан, жеке
ақша бiрлiктерiнiң басқаларымен салыстырғанда арзандау дәрежемен
анықтауға мүмкiндiк бар. Валюта бағымдарының өзгеру дәрежесiн өлшеу
үшiн арнайы индекстер есептелiнедi, олардың негiзiнде валюталық
қоржындар болады.
Көбiнесе валюталық бағымдардың индекстерi туарлардың бәсекелестiк
қабiлеттiктерiне әсер ету, ұлттық ақша бiрлiгiнiң бағымдарына әсер
ету, сондай-ақ елдiң төлем және сауда балансына әсер етуiн бағалау
үшiн қолданылады. Сондыктан осы индекстердiң валюталық қоржындарының
құрылымы осы елдiң импорты мен экспортын бөлудi сақтандыру және
осы елмен саудада негiзгi сауда әрiптерiнiң үлес салмағын
көрсетедi.
Валюта бағымдарының ағымын талдау барысында номиналдық және
нақты валюталық бағымдардың индексi кеңiнен қолданылған . Нақты
валюта бағымының индексi сәйкес келетiн екi елдiң iшкi
бағаларындағы өзгерiстерге қатысты түзiлетiн валюта бағымының
индекссiн бiлдiредi .
Нақты тиiмдi валюта бағымның индексi аталан топға жататын
елдердегi олардың өзгерiстерi бойынша сол елдiң iшкi бағаларының
өзгеруiне қатысты түзiлетiн тиiмдi валюта индексiн бiлдiредi .
Қазiргi кезде АҚШ долларының тиiмдi бағымының индексi номиналды
және нақты түрде есептеледi.
Ұлттық валюталық жүйенің негізгі элементтері:
1) Ұлттық валюта. 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасының
Президентi Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан Республикасында Ұлттық валютаны енгiзу
түралы” Жарғыға қол қойды және осы жарғымен 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-
ден бастап ұлттық валюта – теңге енгiзiлдi. Ал 1999 жылы ұлттық
валютамызды ұлттық және әлемдiк валюталық қатынастарды еркiн рыноктық түрде
дамыту үшiн еркiн айналымға жiбердiк. Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-
күнге нығайып, елiмiздiң тұрақты экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
2) Ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни: а)
еркін айырбасталатын және ә) жарым-жартылай немесе айырбасталмайтын (тұйық)
валюта. Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы теңге еркін
айырбасталатын валюта болып табылады.
3) Валюталық паритеттің бірдейлік ережесі – валюталардың алтын
құрамына байланысты өзара қатысы. Сондай-ақ 1970 жылдардан бастап Еуропа
елдерінде және 1991 жылдан бастап Қазақстанда ХВҚ-ның Жарғысы бойынша
валюта паритеті тек СДР (арнайы қарыз алу құқығы) – арнаулы ақша өлшемімен
немесе басқа халықаарлық валютамен өлшенуі мүмкін, бірақ алтын емес.
Сонымен валюталық паритет дегеніміз – валюталық бағамның негізі болып
табылатын заңлы тәртіпте белгіленетін екі валюта арасындағы шекті қатынас.
Мұнда егер ұлттық валюта теңгеге, яғни елдің ақша бірлігіне негізделсе, ал
дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше резервтік валюталарға
немесе халықаралық есептеу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта – бұл басқа елдер үшін валюталық паритет пен
валюталық бағамды анықтауда негізі ретінде қызмет ететін және валюталар
бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенция жүргізуге пайдаланылатын
халықаралық төлем және резерв құралы қызметін атқаратын әлемнің алдыңғы
қатарлы елдерінің еркін ауыстырылатын ұлттық валюталарын сипаттайды.
(мысалы, АҚШ доллары мен еуро ақша бірліктері).
70 жылдардан бастап паритеттер валюта қоржыны негізінде анықталуға
көшті. Валюта қоржыны деп бірнеше валюталардың белгілі бөліктерінің сомасын
сол валюталардың нарықтық бағамына көбейтіп, оларды АҚШ долларына бөлумен
анықталатын бір валютаның орташа өлшенген бағамын айтады.
3) Валюталық жүйенiң маңызды элементтерi – валюталық бағам болып
табылады. Оның пайда болуы: тауарлармен көрсетiлген қызметтердiң
халықаралық барысында, капитал және несиенiң қозғалысында валюталармен
өзара байланыстардың қажеттiлiгiнен: дүниежүзлiк және ұлттық нарықтағы
бағаларды, сондай-ақ ұлттық немесе шетелдiк валюталарды бейнелеген әр
түрлi елдердiң құндық көрсеткiштерiн салыстыруға банктер мен
формалардың шетел валютасындағы шоттарын уақытылы қайта бағалап отыра
байланысты негiзделедi.
Валюталық бағам валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етушi
көптеген факторларға байланысты өзгередi. Валюталық бағамның
қажеттігі:
• Тауар және қызметтермен сауда-саттықта, капиталдар мен несиелер қозғалысы
барысында өзара валюталарды айырбастайды. Ипортер ұлттық валютаны
шетелден тауар алғаны үшін шетел валютасына алмастырады;
• Дүниежүзілік және ұлттық нарықтағы бағаларды және құндық көрсеткіштерді
салыстыру;
• Фирмалардың және банктердің шетел валютасындағы счеттарын үздіксіз қайта
бағалап отыруға.
4) Валюталық шектеудің болуы немесе болмауы элементі. Валюталық
шектеу резиденттерi мен резидент еместердiң валюталар және
басқадай валюталық құндылықтармен жасалатын операцияларын заңды түрде
немесе әкiмшiлiк түрде тиым салуын, шектеуiн бiлдiредi. Валюталық
шектеу, валюталық бақылаудың құрамдас бөлiгi болып табылады. Валюталық
шектеу валюталық заңдылықтармен бекiтiледi .
Валюталық шектеудiң мақсаттары келесiдей :
• төлем балансын теңестiру;
• валюталық бағамды қолдау;
• ағымдағы және стратегиялық мiндеттердi шешу үшiн мемлекеттiң
қолында валюталық бағалықтардың шоғырлануы;
Валюталық шектеу келесiдей қағидаларға сүйенедi :
• валюталық операцияларды Орталық және өкiлеттi банктерде
орталықтандыру;
• валюталық операциялар жасау үшiн рұқсат қағазының берiлуi ;
• валюталық шоттарды жартылай немесе толық жабу;
• валюталардың қайтарымдығын шектеу.
5) Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта резервтері,
СДР есепшоттары, еуро) ХВҚ резервтік бағыты және елдің сыртқы қарыздарын
өтеу мүмкіншілігін білдіретін мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігі
нреттеу.
6) Халықаралық несиелік айналым құралдары мен халықаралық есеп айырысу
формаларын қолдану тәртібін белгілеу;
7) Валюта нарығы мен алтын нарығының ережелері;
8) Валюта қатынастарын реттейтін ұлттық органдардың статусы. Оларға
елімізде: Ұлттық банк, Қаржы министрлігі, валюталық бақылау ұйымдары және
т.б. жатады.
Ұзақ тарихи даму нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі
элементеріне келесілер жатады:
1) Әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта, халықаралық
валюталық өлшем);
2) Валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу;
3) Валюталық паритет пен валюталық бағам тәртібін үйлестіру;
4) Валюталық шектеу көлемін тәртіптеу;
5) Халықаралық валюталардың өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу (СДР-
ді, еуроны);
6) Несиелік айналым қорларының халықаралық айналымын үйлестіру;
7) Әлемдік валюта нарығы мен алтын нарығының ережесі;
8) Мемлекетаралық реттеу институттарының статусы – 1944 жылдан бастап
Халықаралық валюта қоры бекітілді.
Өз кезегінде валюталық бағам айырбасқа қатысушылар үшін валюта
нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасымен айқындалатын бір валютаны
екіншіге қайта есептеу коэффициенті болып табылады. Дегенмен, тауарларға,
қызмет көрсетуге, инвестицияларға белгіленген бағалардың орташа ұлтық
деңгейін көрсететін сатып алу қабілеттігі валюталық бағамның құндық негізі
болып есептеледі. Тауар өндірушілер мен сатып алушылар валюталық бағамның
көмегімен ұлтық бағаларды өзге ел бағаларымен салыстырады. Сондай
салыстырудың нәтижесінде сол елде қандай да бір өндірісті немесе сырт жерде
инвестицияны дамытудың тиімділік дәрежесі айқындалады.
Валюталық бағам мынадай факторлардың әсерінен қалыптасады:
1. Құнсыздану (инфляция) қарқыны. Валюталық бағамға құнсыздану қарқыны
әсер етеді. Елдегі құнсыздану қарқыны неғұрлым жоғарылаған сайын
валюталық бағам да соғұрлым төмендейді. Ақшаның құнсыздануы елде сатып
алу қабілетінің және валюталық бағамның төмендеуіне апарып соғады.
Валюталық бағамның құнсыздануға тәуекелділігі әсіресе тауарлардың,
қызметтердің және капиталдың халықаралық айырбасының көлемі үлкен
елдерде жоғары болады. Экспорттық баға базасында бағамды есептеген
кезде байқалатын валюталық бағам серпіні мен құнсыздануының
салыстырмалы қарқыны арасындағы тығыз байланыс арқылы мұны түсіндіруге
болады.
2. Төлем базасының жағдайы. Экспорттың импорттан асып кету, яғни активті
төлем балансы ұлттық валюта бағамының жоғарылауына ықпал етіп, шетелдік
борышқорлар жағынан оған деген сұраныс күшейеді. Пассивті төлем
балансы ұлттық валюта бағамының төмендеу беталысына себепші болып,
өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін борышқорлар оны шетел
валютасына сатады.
3. Әр түрлі елдердегі пайыз мөлшерлемесінің айырмашылығы. Пайыз
мөлшерлемесінің елдегі өзгерісі басқаша тепе-теңдік жағдайда
халықаралық, ең алдымен қысқа мерзімді капиталдыңі қозғалысына әсер
етеді. Пайыз мөлшерлемесінің жоғарлауы шетел капиталының құйылуын
ынталандырса, оның төмендеуі капиталдардың, оның арасында ұлттық
капиталдардың шекараның арғы жағына ауысуына дем береді.
4. Алып-сатарлық валюта операцияларының қызметі. Валюта бағамының төмендеу
беталысы байқалса ондайда фирмалар мен банктер оны әлсізденген
валютаның қалпын нашарлататын мейлінше тұрақты валюталарға күні бұрын
сатып жібереді. Экономиканың саясаттағы өзгерістерді, бағамдық
арақатынастардың ауытқуын валюталық нарықтарын тез сезінеді. Сол арқылы
олар валюта алып сатарлығы мен ақшаның берекесіз қозғалысының аясын
кеңейтеді.
5. Белгілі бір валютаның еуронарықта және халықаралық есеп айырысуда
пайдалану дәрежесі.
6. Ұлттық және дүниежүзілік нарықтарда сенімділік дәрежесі. Елдегі
экономиканың жағдайымен және саяси ахуалымен, сонымен бірге валюта
бағамға ықпал ететін жоғарыда қарастырылған факторлармен айқындалады.
Сонымен бірге диллер экономикалық өсу қарқынын құнсыздануды, валютаның
сатып алу қабілетінің деңгейін, валютаның сұранысы мен ұсынысының
арақатынасын ғана емес, сонлай-ақ олардың серпіндерінің келешегінде
есепке алады.
Кез келген елдің валюта бағамы белгілі тәртіптеме бойынша жұмыс
атқарады. Елдің халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына
қатысуының, сонымен бірге сыртқы экономикалық қызметті реттеудің
тиімділігінің деңгейі валюталық бағамның тәртіптемесіне тәуелді болады.
Қазіргі кезда халықаралық қатынастарда валюталық бағамның негізгі жеті
тәртіптемесі әрекет етеді:
• Валютаға сұраныс пен ұсыныстың ықпал етуімен еркін өзгеретін құбылмалы
бағамдар;
• Орталық банктердің басшылық шектері арқылы бағамдардың ауытқуына шек
қоятын валюталық дәліздер;
• Алдын-ала белгіленген шамада бір бағытта тұрақты өзгеріп отыратын
шектеулі құбылыс;
• Күні бұрын белгіленген деңгейде валюталық бағамды орталық банк ұстап
тұратын реттелмелі құбылыс;
• Таңдап алынған шетел валютасына ұлттық ақшаның тіркелген бағамын
қолдануға ақша-несие саясаты айрықша бағытталатын валюталық басқарыу;
• Бір топ ел бірыңғай валюта енгізетін валюталық одақ;
• Елде өзге мемлекеттің ұлттық валютасы қолданылатын долларландыру
саясаты;
Ұлттық валютаның ауыстырымдылық тәртіптемесін валюталық бағамды
реттеудің маңызды құралы болып саналады. Валюталық ауыстырымдылық дәрежесі
валюталық нарыққа қатысушылардың санына және жүзеге асырылатын
операциялардың көлеміне әсер етіп, өзінен өзін валюталық бағамның серпінін
анықтай алады.
ІІ ТАРАУ. ЕУРОПАЛЫҚ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОДАҚТЫ ҚҰРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
МЕН ДАМУЫ
1. Еуропалық одақтың құрылуы және қалыптасуы туралы
Әңгімемізді ЕО-ның қалыптасу кезеңінен бастасақ, ол 1948 жылы Маршалл
жоспары аясында АҚШ-тың берген көмегін реттеп отыратын Еуропалық
экономикалық ынтымақтастық ұйымы ретінде құрылды. Әуелде құрамында үш
мемлекет – Бельгия, Нидерланды және Люксембург болған бұл ұйым Бенилюкс
одағы деп те аталады. 1949 жылы Еуропа Кеңесінің негізі қаланды. Ал 1951
жылы Париж шартына қол қойылып, Көмір мен болат жөніндегі еуропалық
бірлестігі құрылды. Оның құрамына 6 мемлекет – Бельгия, Италия, Люксембург,
Нидерланды, ГФР және Франция кірді.
Уақыт өткен сайын ЕО-ның қызмет ауқымы кеңейіп, оған мүше елдердің
саны арта түсті. Мәселен, 1957 жылдың наурызында қол қойылған Рим шартына
байланысты бірлестік Еуропалық экономикалық кеңістік және Атом энергиясы
жөніндегі еуропалық кеңістік деп аталды. Оның қызметі негізінен кедендік
одақ құрып, ішкі сауда кедергілерін жоюға және ядролық энергияны бейбіт
мақсатқа пайдалануды дамытуға бағытталды. Арада он жыл өткенде, яғни 1967
жылы ЕО-ның құрылымында өзгерістер жасалып, оның атқарушы органдары, атап
айтқанда, институттары – Еуропалық Комиссия, Еуорпалық Кеңес, Еуропалық
Парламент және Еуропалық Сот дүниеге келді.
Арада алты жыл өткен соң алтылық одаққа Дания, Ұлыбритания, Ирландия,
ал 1981 жылы Грекия, 1986 жылы Испания мен Португалия қосылды. Осылайша
Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттердің саны 12-ге жетті. Енді ЕО-ның
өкілеттілігін нығайту міндеті алдыңғы кезекке шықты. Бұл айтарлықтай
күрделі шаруа еді. Өйткені, онда қатысушы елдердің әрқайсысының мақсаты мен
мүддесі жатты. Ақырында оған да қол жеткізіліп, 1987 жылы Еуропалық
Парламенттің өкілеттілігін нығайтатын және 1992 жылы ЕО-ға мүше елдер
арасында еркін тауар айналымына, қызмет көрсетуге, қаржы мен адам
қозғалысына көшу жөніндегі Біртұтас еуропалық акт, сондай-ақ 1993 жылы
бірыңғай ішкі рынок құру арқылы экономикалық, валюталық, саяси одақтар және
жалпыеуропалық азаматтық мәселелерін шешуге негізделген Еуропалық Одақ
туралы шарт күшіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ӘЛЕМДІК ВАЛЮТА ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫ
1.1. Әлемдік валюта мәні және
құрлымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Әлемдік валюта жүйесінің дамуы
кезендері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 7
1.3. Әлемдік ақша –жалпы өркениет
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .14
1.4. Валюталық бағам және оның экономикадағы
маңыздылығы ... ... ... ... ... 18
ІІ ТАРАУ. ЕУРОПАЛЫҚ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОДАҚТЫ ҚҰРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
МЕН ДАМУЫ
2.1. Еуропалық одақтың құрылуы және қалыптасуы
туралы ... ... ... ... ... ... ...28
2.2. Еуропалық валюта
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...31
2.3. Қазақстан Республикасының валюта
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...35
2.4. Қазақстанның ұлттық валютасының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38
2.5. Қазақстан мен Еуроодақ арасындағы қарым-
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ...63
ІІІ ТАРАУ. ҮЛКЕН ЖЕТІЛІК ЕЛДЕР ВАЛЮТАСЫ
3.1. Евро Қауымдастықтың жаңа
ақшасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.2. Америка Құрамы
Штаты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 72
3.3. Франция
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..77
3.4.
Италия ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
3.5. Канада
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .85
3.6. Жапония
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... ... ... ... ... ... ...89
3.7.
Ұлыбритания ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..9 3
3.8.
Германия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
Кіріспе
Алғашқы қағаз ақшалардың пайда болуы ежелгі Қытай деректерімен
байланысты.Ал, Европада қағаз ақша жасау технологиясы Венециандық саяхатшы
Марко Поло есімімен байланыстырылады Қазақстан жерінде ақшаның пайда болуы
– Ұлан – байтақ өлкені мекендеген тайпалар тарихымен ұштасады.Ежелде
Отырар,Испеджап, Суяб,Ақбешімде соғылған теңгелер дизайны жоғары
шеберлікпен жасалған. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін 1993 жылғы 15 -
қарашадағы Президент жарлығына сәйкес теңге ұлттық валюта ретінде тарихқа
енді.
Ал әлемдік ақша қорының негізгі үлесі – АҚШ долларларына тиесілі.
Доллар – қазіргі таңда АҚШ, Канада, Австралияның қазыналық билеті ғана емес
сонымен қатар, Жаңа Зеландия, Либерия, Эфиепия, Малайзия, Сингапур, Гайана,
Ямайка, Пабаго және Гондурас мемлекеттерінде де қолданылатын әлемдік ақша
бірлігі 1 доллар – 100 центтен тұрады.Сонымен қатар 2002 жылы 1 - қаңтарда
Евро Қауымдастыққа мүше 12- мемлекет
Евро банкнотын айналымға енгізді.
Әлемдік шаруашылық байланыстарын, валюта қатнастарынның жолға қойылған
жүйесінсіз, оның нақтылы әлем денгейінде біліп, қаржыландыруға болмайды.
Өзіне тән үлгісінде валюта қатнастарыелдін ішінде қолданылатын ақша
айналысының заңдарын жүзеге асырады және дамытады. Бұл қатнастардың
эвалюциясы өндіргіш күштердің дамуына, халықарылық енбек бөлінісінің
терендеуіне, капиталистік шаруашлықтын құрылымдық өзгерісіне байланысты.
Валюта қатнастары – бұл дүниежүзілік қатнастардың қолданылуына
байланыстыжәне елдер арасындағы шаруашлық байланыстарының алуан
түрлеріне(сыртқы сауда, сыртқы капиталшығару, пайданы инвестициялау, ғылыми
техникалық айырбас, туризм және т.б.) қызмет көрсететін экономикалық
қатнастар.
Қазіргі заманда валюта қатнастарының әлуметтік-экономикалық функциясы
сол, дүниежүзілік және бүкілдүнежүзілік шаруашылық шеңберінде капиталдың
ұдайы өндірісі үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету. Валюта жүйелері
ұлттық және дүниедүзілік болып екіге бөлінеді
Ұттық валюта жүйесі – елдің ұлттық зандары бойынша айқындалатын валюта
қатнастарын ұйымдастыру үлгісі болып табылады.
Әлемдік валюта жүйесі – бұл дүниежүзілік шаруышылықтын дамуына
байланысты және мемлекет келісімдерімен заң жүзінде баянды етілетін
халықаралық валюта қатынастарын ұйымдастыру үлгісі болып келеді.
Ақша – жалпыға бірдей балама ретінде барлық басқа тауарлардың құнын
көрсететін ерекше тауар.
Ақша барлық тауар өндірушілердің, сатушылар, тұтынушылар арасындағы
экономикалық байланысты қамтамасыз етеді. Ақша тауар өндірісі мен тауар
айырбасының тарихи дамуы нәтижесінде пайда болды. Алғашқы кезде бір еңбек
өніміне тікелей айырбасталды. Кейінірек айырбас сауда дамуының барысында
құнның жай формаының орнына құнның толық және жайылыңқы формасына келді.
Одан әрі өндіріспен айырбастың дамуы нәтижесінде тауарлар арасында бір
тауар бөлініп шығып басқа тауарлар осы тауарға айырбасталынды. Сөйтіп
құнның толық және жайлыңқы формасына орын берді. Құнның ең жоғарғы ақша
формасындағы жалпыға бірдей балама рөлі бір тауардың еншісіне тиді, яғни
ерекше тауар түрі- ақша пайда болды. Осы кезде әртүрлі тайпалар мен
халықтар арасында ақша ретінде ішкі және сыртқы сауда- саттықтың басты
заттары болып табылатын тауарлар бөлініп шықты. Бертін келе тауар өндірісі
мен тауар айырбасының дамуы және халықтар арасындағы қарым қатынастың
ұлғаюы нәтижесінд ақша рөлі түрлі металдарға ауыса бастады.өйткені металл
(әсіресе алтын, күміс) өзінің табиғи қасиеттінің арқасында ақша рөлін
атқаруға өте қолайлы болды. Алтын мен күмістің жалпыға бірдей балама рөлін
атқаруға байланысты құнның жалпылық формасы ақша формасымен айырбасталды.
I ТАРАУ. ӘЛЕМДІК ВАЛЮТА ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫ
1.1. Әлемдік валюта мәні және құрлымы.
ХХ ғасырдың орта шенінен бастап халықаралық экономикалық, қаржы-
қаражат және валюталық қатнастар өз дамуында жаңа сатыға көтерілді. Ашық
экономика құруға ұмтылыстардың басты тенденциясы сауда айырбасын
жеделдетуді,халықаралық қаржыландыруды дамытуы,жаңа валюта рыноктарын
құруды,әр түрлі елдер арасындағы валюталық-қаржылық қатнастарды кеңейтуді
көздейді.
Валюталық қатынастар дегеніміз – дәстурлі ақша қызметінің
дүниедүзілік ақша қызметіне ауысумен байланысты жүзеге асатын экономикалық
қатнастардың жиынтығы.
Дүниежүзілік ақша сыртқы суда мен қызмет көрсетулерді,капиталдар
қозғалысын, пайданы инвестицияларға аудару,несие және қарыз беруді, ғылыми-
техникалық айырбасты,турмзмді,заңды және жеке тұлғалардың ақша аударуын
қамтамасыз етеді.
Валюталық қатнастар ұлттық және халықаралық денгейде жүзеге асады.
Ұлттық денгейде олар ұлттық влюта жүйесін қамтиды. Ұлттық валюта жүйесі
дегеніміз – мемлекеттік зандармен бекітілген, елдің валюталық қатнастарын
ұйымдастыру нысаны(формасы).
Ұлттық валютва жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады.
- Ұлттық валюта бірлігі;
- Ресми алтын валюта қорының құрлымы;
- Ұлттық валютаның паритеті менг валюта курсын қалыптастыратын
механизімі;
- Валютаның айырбасталу мүмкіндігі;
- Валюталық шектеулердің деңгейі;
- Мемлекеттің сыртқы экономикалық есептеулерді жүзеге асыру тәртібі және
т.б.
Ұлттық валюта жүйесін байланыстыратын буынға валютанвң курсы (құны)
мен паритеті жатады.
Валютаның курсы дегеніміз – жекелеген елдердің валюталарының ара
қатысы немесе басқа елдің валютасы арқылы көрсететін жеке бір ел
валютасының бағасы.
Паритет - валюталардың алтын мөлшеріне сәйкес ара қатысы.
Паритет валюта курсының негізі, бірақ валюта курсы(құны) оның паритетіне
дәлме – дәл келмейді.
Халықаралық валюта жүйесі дүниежүзілік шаруашлық шеңберінде
валюталвқ қатнастарды ұйымдастыру нысаны.
Бұл жүйе дүниежүзілік капиталистік шаруашлықтын бірте – бірте
қалыптасуы нәтижесінде пайда болып, кейінрек мемлекет аралық келісімдер
арқылы заңдастырылған.
Дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі элементтеріне мыналар жатады:
- ұлттық және ұжымдық валюта бірліктерінің қоры;
- халықаралық өтімді (ликвидный) активтердің құрамы мен құрлымы;
- валюталық паритеттер мен курстардың механизімі;
- валюталардың өз-ара айыпбасталу жағдайы;
- халықаралық есептеулердің нысаны;
- халықаралық валюта нарықтары мен дүниежүзілік алтын нарықтарындағы
орныққан тәртіп;
- халықаралық валюта-қаржы қозғалысын реттеуші ұйымдар (Халықарылық
валюта қоры – МВФ, Халықаралық даму банкі – МБРР және т.б.)
Дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі міндеттеріне тұрақты
экономикалық өсуді, инфляцияны ауыздықтауды,сыртқы экономикалық айырбас пен
төлем айналымын тепе – тендікте сақтауды қамтамасызету шенберіндегі
халықаралық есептеулер мен валюта рыноктарын реттеу жатады.
Әлемдік валюта жүйесі халықаралық экономикалық қатнастарды
кеңейтуге,немесе, керсінше шектеуге әсер ететән ең маңызды механизімдердің
бірі.
1.2. Әлемдік валюта жүйесінің дамуы кезендері
Әлемдік валюта жүйесі – динамикалық, дамушы жүйе. Бұл жүйе Батыс
елдері экономикасындағы, дүнмкжүзілік щаруашлықтағы өзгерістер менг
қажеттіліктерге сәйкес бірте – бірте өрістеді.
Өз даму барысында халықаралық валюта негізгі төрт кезеннен өтті және
сол кезендер халықаралық валюта жүйесінің төрт түрін сипаттайды.
Халықаралық валюта жүйесінің бірінші түрін алтын стандарт
жүйесі деп аталады. Бұл жүйе ХІХ ғасырдың сонына қарай қалыптасты. Ол кезде
бірқатар мемлекеттердің валюталары ел ішіндегі нарықтарда алтынға еркін
айырбасталды.
Алтын стандарт жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:
- әр бір валюта бірлінгінде белгілі алтын мөлшкрінің болуы;
- валютанығ алтынға айырбасталу мүмкіндігі ел ішінде де, мемлекет
шекарасынан тысқары жерлерде сақталуы;
- алтын құймалардың монетаға (тиынға) айырбасталу, алтынның еркін
экспортталуы мен импортталуы және халықаралық алтын рыноктарында еркін
сатылуы;
- Алтынның ұлттық қоры мен ел ішіндегі ақша ұсынысы арасындағы қатаң
байланыстың болуы;
Алтын стандартқа негізделген халықаралық есептеулердің механизімі
қатаң курс бойынша жүргізіледі. Алтын стандарттардың басқа түрлеріне, алтын
монета, алтын құйма және алтын девиз стандарттары жатады.
Алтын стандарттың бір түрінен екінші түріне кқшу дүниежүзілік
капитализм жүйесінің дамуы барысында жүзеге асып отырады.
Капиталистік шаруашлықты жү.огізудің бірте – бірте күрделенуі,
жүниежүзілік шаруашлық байланыстарының кеңеуі мен тереңдеуі, экономикалық
дағдарыстардың циклдық қайталанулары экономиканы реттеуді күшейтуді
обьективті қажеттігін туғызып, мемлекеттің экономикалық процестерге
араласын күн тәртібіне қояды. Экономикаға мемлекеттің араласуының күшеюі
алтын стандартмен анықталатын қатаң валюта курсының реттелетін, өзара
байланысты валюта курсына айнала бастауына әсер етті.
Екінші жүйе – алтын девизді стандарт жүйесі 1922 жылғы Генуя
конференциясы шешімінің нәтижесінде пайда болды. Кейінрек бұл шншімді
капиталистік елдердің көпшілігі құптады. Алтын девизді стандарт жағдайында
банкноттар алтынға емес, басқа елднрдің девиздеріне
(банкноттар,вексельдер,чектер) айырбасталып, содан кейін ғана алтынға
ауыстырылатын болады.Девиз ваюта ретінде доллар мен фунт стерлингі
қабылданды. Алтын девизді стандарт іс жүзінде реттелетін валюта курс
жүйесіне, ең алдамен алтын-валюталық стандарт жүйесіне көшудің алғашғы
қадамдары еді.
Алтын – валюталық стандарт жүйесі ХХ ғасырдың 30- жылдарында пайда
болып, 50- жылдардың сонына қарай толық қалыптасты. Бұл жүйе бойынша қағаз
ақшаларды алтынға айырбастау тоқтатылды. Алтын – валюталық стандарт жүйесі
Бреттон-Вудс (АҚШ) қаласында 1944 жылы өткен халықаралық конференцияда
қабылданып, өз күшіне кірді. Бреттон – Вудс валюта жүйесінің белгілеріне
мыналар жатады:
- елдер арасындағы түпкілікті ақшалай есеп айырысу қызметін алтын
атқарады.
- әр түрлі елдердің валюталары құнынің өлшемі ретінде және халықаралық
несие төлеу құралы болвп американдық доллар бекітілді;
- басқа елдердің орталық банктері мен үкімет мекемелері АҚШ-тың
казначейліктерінде 35 долларды бір трояндық унция мөлшеріндегі алтын
курсы бойынша айырбастайды.
Унция – ағылшын өлшем жүйесіндегі масса бірлігі. Алтынның валюталық
бағасы ресми баға негізінде құралып, 1988 жылға дейін аса көп өзгерістерге
ұшыраған жоқ.
- валюталарды өз-ара салыстыру және оларды айырбастау алтын мен доллар
арқылы көрсетілетін валюталық паритеттер негізінде жүзеге асырылады;
- әр бір ел өз валютасы курсының тұрақтылығын басқа бір елдердің
валюталарвна салыстырмалы жағдайда қамтамасыз етуге міндетті болады.
Валюталардың нарықтық курсы белгіленген алтын немесе доллар
паритеттерінен 1%-тен артық ауытқымауға тиіс. Паритеттерді өзгерту
жұмыстары төлем балансы тұрақты түрде бұзылған жағдайда ғана жүргізіледі.
- мемлекетаралық валюталық қатнастарды реттеу Бреттон- Вудс
конференциясында құрылған халықаралық валюта қоры арқылы жүзеге
асырылады.
Бреттон – Вудс келісімі халықаралық валюта жүйесінің дамуындағы
маңызды кезен болды. Тұңғыш рет халықаралық валюта жүйесі үкімет аралық
келісімдерге негізделеді Бреттон – вудс жүйесі алтын доллрлық стандартты
орнықтру арқылы сауда айналымын кеңейтуге, өнеркәсібі дамыған
мамлекеттердегі өндірістін өсуіне едәуі ықпал жасады.
60- сонына қарай Бреттон – Вудс жүйесі күшейе түскен дүние
жүзілік шаруашлықты интернациоландыру процесімен қайшылыққа келе бастады.
Трансұлттық корпарациялар қызметінде валюталық алып сатарлықтар көбейді.
Алтын – долларлық стандарт іс жүзінде бірте – бірте тек долларлық стандарт
жүйесіне айнала бастады. Ол аз дегендей АҚШ-тың өз экономикасы бірқатар
қйыншылықтарға тап болды, олардың не бастысы Батыс Еуропа елдері мен
Жапонияның экономикалық қуаты артып, олардың ықпалының күшеюі 60- жылдардың
сонына қарай доллардың позициясын шайқалтты. Еуропа елдерінлегі доллардың
қоры орасан зор сомаға жетіп, дербес еуродоллар нарығын қалыптастырды.
Айталық 90-жылдардың басындаАҚШ-тан тыс елдердегі доллардың көлемі 30 млрд.
доллардан асып түсті. АҚШ-тың төлем балансының тапшылығы шектен шығып
кетті. Бреттон – Вудс жүйесінің долларды алтынға айырбастау жөніндегі
талаптары АҚШ- экономикасына көптеген ауыртпалықтар алып келді.
70-жылдардың басында Бреттон – Вудс жүйесі іс жүзінде күйреді. АҚШ
алтынды ресми бағасы бойынша долларға айырбастаудан бас тартты.
Дүниежүзілік нарықта алтынның бағасы күрт жоғарлап кетті.
Төртінші, халықаралық валюталық жүйе 1976 жылы ХВҚ – тың Кингстонда
(Ямайка) өткен кзекті мәжілісінде қабылданды. Төртінші ХВЖ-нің принциптері
төмендегідей:
1.Валюталық курстардың құны мен есептелу нүктесін айқындайтын құрал
ретіндегі алтынның функциясы жойылад, яғыни алтынның ресми бағасы, алтын
паритеттер жойылып, доллардың алтынға айырбасталуы тоқтатылды.
2. Елдер арасындағы валюталық өзара қатнастар әлемәндегі елдердің
ұлттық ақша бірліктерінің өзгермелі кусыныа негізделі. Кез келген елге
валюталық курстардың кез келген режимін тандауға мүмкіндік береді. Жаңа
жағдайларда курстардың өзгеруі екі факторға тәуелді болады:
а) валюталардың сатып алушылық қабілеті.
ә) Халықаралық нарыққа валюлалардың сұранысымен үсынысынның
арақатынасы .
3. арнаулы ақша резерві (СДР), яғыни (қарыз берудің арнайы құқығы)
стандарты құрылды.
СДР негізгі резервтік валюта болып, басқа резервтік валюталардың рөлін
азайтты. СДР алтын мен доллардың альтернативасы бололып табылады.
90-жылдардың басында бесінші, халықаралық валюталық жүйе -
валюталардың өзгермелі курсы қаллыптасты.
Бұл жүйе екі элемен ттен тұрады:
1) негізгі тіреуші бірліктер тандалады, ол бірліктер негізінде
жекелеген ұлттық валюталар өздерінің валюталық курстарын сақтай алады.
2) Валюталық курстардың ауытқу диапозоны үлкен амплетудаларда дүзеге
асырылады.
Валюталық курс кейбір валюталарға қатысты сақталады, басқа валюталарға
қатысты валюталық курс еркін түрде өзгереді: Ямайка келісімінде қабылданған
СДР алтын мен доллардың орнын басушы болып қабылдануы тиіс еді.
Алғашында СДР бірлігі доллардың осыған сәйкес құрамына теңестіріледі.
1944 жылдың шілде айынан бастап, СДР-дың алтындвқ құрамы алынып
тасталды.
СДР курсы валюталық кәрзеңкі негізінде анықталады.
Валюталық кәрзенке – 16 ел валюталарының орташа өлшенген курстары, бұл
елдердің сыртқы саудасы дүниежүзілік сауданың 1 пайыздан кем болмауы тиіс.
1978 жылдың бірінші шілдесінен бастап, валюталық кәрзенкенің құрамы мұнай
экспорттаушы елдердің ұйымы (ОПЕК) валюталарының күшеюіне байланысты
түзетілді.
1981 жылдың қаңтарынан бастап валюталық кәрзеңке 5 валютаға дейін
қысқарды. Бұл қысқартудағы мақсат - СДР-дың шартты құнын есептеуді
женілдету.
Бұл валюталарға жататындар АҚШ доллары, ГФР маркасы, жапон иені,
француз франкі, ағылшын фунт стерлингі.
Валюталық кәрзеңке - бұл белгілі бір валютаның орташа өлшенген курсын
басқа валюталар жинағына қатысты өлшеу. Валюталық кәрзенкені есептеуге
мынадай элементтер әсер етеді: оның құрамы, валюталық компоненттердің
көлемі, долларға қатысты валюталардың нарықтық курсы. Көптеген
экономистердің пікірі бойынша, СДР әрі резервтік валюта, әрі несие болып
табылады.
Біз жоғарыда СДР валюталық бірлікті қарастырдық, сонымен бірге,
резервтік валютаның тағыда бір түрі бар. Ол – валюталар кәрзенкесінің
құүны негізінде анықталатын ЭКЮ бірлігі. ЭКЮ-дің СДР-ға қарағанда қолдану
өрісі кенрек, ол тек рксми байланыстарда ғана емес, жеке меншік секторда да
пайдаланылады. Айталық, ЭКЮ валюта бірлігі есебінде бірлескен қорларда
және халықаралық валюта – несие, қаржы ұйымдарында, ауыл шаруашлығы
өкілдерінің бірінғай жүйесі ретінде, Еуропаның Одаққа мүше елдердің орталық
валюталық интервенция жасағанда т.б. жағдайларда қолданылады. Жеке меншік
(коммерциялық) ЭКЮ еурооблигациялық земдерді, банктердің дипозиттері мен
кредиттерін қаржыландыратын валюта есебінде пайдаланылады. 500-ден аса
халықаралық ұйымдар несие беру шараларында ЭКЮ-ді пайдаланады. Еуропалық
валюта жүйесіне кіретін елдер валюталарының ондағы үлесі мынадай: неміс
маркасы 30,4% , француз франкі- 19,3% ,ағылшын фунты-12,6% , итальян лирасы-
9,9 %, голланд гульдені 9,5 %, белбгиялық франк 7,8 %, даниялық крон 2,5 %,
испандық пест 5,2 %, португалдық эскудо 0,8 %, гректердің драхмасы 0,7 %,
люксинбургтің франкі 0,3% .
Еуропалық экономикалық одақттастық құралдарда біртұтас еуропалық
валюта жасау мәселесі қарастырылған жоқ болатын. Бірақ, 70 жылдардың
ортасынан бастап біртұтас валюталық одақ құру жолдары белсенді түрде
іздестіріле бастады. Еуропалық Одақтастықтың жетекшілері АҚШ долларына
альтернативтік валюта бірлігін жасауға ұмтылу мен қатар, валюталар шайқасын
тиімді бақылау үшін валюталардың интеграциясын жүзеге асыруға мүдделі
болады.
Еуропалық Одақ шенберінде өткен күрделі келіссөздердің нетижесінде
1979 жылы Еуропалық валюта жүйесі құрылады.
Еуропалық валюта жүйесі – ұлттық валюталардвң экономикалық интеграция
шеңберінде қызмет етумен байланысты экономикалық қатнастар жиынттығын
көрсететін халықаралық (аймақтық) валюта жүйесі.
Еуропалық валюта жүйесі үш элеметтерден тұрады: 1)ЭКЮ еуропалық Валюта
жүйесінің негізі;2) валюта курстары мен интервенцияларының механизімі ;
3)валюта курсын тұрақтандыру үшін қолданылатын несиелеу механизімі.
Еуропалық валюта жүйесінің алдына мынадай міндеттер қойылады:
- Еуропалық одақ елдер ішінде сенімді валюталалық тұрақтылықты орнату.
- Тұрақты түрде даму стратегиясының негізгі элементі болу.
- Экономикалық даму процестерінің байланысын нығайтып, уеропалық
ынтымақтастыққа жаңа екпін беру;
- Халықаралық экономика және валюталық қатнастарға тұрақтандырушы фактор
ретінде әсер ету.;
Еуропалық валютпа жүйесінің атқарушы механизімі ЭКЮ-ді қалыптастыру
және реттелетін жүйе арқылы жүзеге асады.
Еуропалық валюта валюталық қорлардың Одаққа мүше елднрдің бәріне
бірдей ортақ болуына кепілдік береді.Еуропалық валюта жүйесінің қызмет етуі
және дамуы делор жоспары дегенмен тығыз байланысты.
Еуропалық Одақтың қайраткері Ж.Делор еуропа валюталарын біріктіру
жөнінде үш сатылы жоспар ұсынады: 1)Еуропалық одақтын жекелеген елдер
арасында үйлестірілген экономикалық және валюталық саясатты жүзіге асыру;
2) Еуропалық одақтын орталық банкісін құру; 3)ұлттық валюталарды Еуропалықұ
одақтын ортақ валютасына ауыстыру.
1990 жылы Еуропалық валюта жүйесіне қатысушы елдер қатарына Англия,
Ипания, Португалия қосылады. 1991 жылы бір тұтас Еуропалық экономикалық
кеністік құру жөніндегі Маастрихт келісіміне қол қойылды. Осы келісімге
сәйкес Еуропалық одаққа мүше елдердің үкімет басшылары валюталық одақ
құруды құптады.
Батыс еуропа елдері валюталар курсының тербелуін реттеу мақсатында
құрылған валюта жүйесі 15 жыл бойына өзіне жүктелген қызметті ойдағыдай
атқарады. Дегенмен, 1992 жылдың күзінен бастап бұл жүйе жүрісінен жаңылды.
1990 жылдың қыркүйкгінде Еуропалық валюта жүйесінен ағылшынның фунты
бөлініп шықты, испандық песет пен португалялық эскудо девольвацияға
ұшырайды. Бұл оқйғалардың басты себептерінің бірі аталған елдердің орталық
банктерінің биржалардың алып сатарлардың валюталардв құнсыздандыру
мақсатындағы әрекетеріне тосқауыл болуға қабілетсіздігі болады. Осның
салдарынан 1993 жылы Еуропалық Валюта жүйесіне енетін сегіз ақша
бірлдіктерінің бесеуі солар үшін белгіленге курстын ең төменгі деңгейіне
дейін құлдырады. Өз кезегінде бұл едердің орталық банктері өз
валюталарының күрсын жасанды түрде қолданудан бас тартты . Аталған
валюталар белгіленген курстан 15 –ке ауытқу мүмкіндігіне ие болады. Орталық
банкттер өз кезегінде айырбас курсын тұрақты түрде жоғарғы денгейде ұстап
тұру үшін қажет болған есеп ставкаларын төмендетуге өкілеттік алады.
1.3. Әлемдік ақша –жалпы өркениет тарихы.
Ақша тарихы – жалпы цивилизация тарихы.Тарихи заманда адамзат ақша
ретінде түрлі заттарды пайдаланған: Мысалы, Ежелгі Грецияда темір сынығын,
Каромен аралдарында тас бөлшектерін, Африка, Азия, Мұхиттық аралдарда -
кауриді, Мексикада какао дәнін, Ежелгі Русьте мал терілерін, Қытайда шай
т.б.
Алғашқы қағаз ақшалардың болғандығы туралы мәліметтер император
Ву - Ти (б.э.д. II ғ.) кезіндегі Қытай деректерімен байланысты.
Б.э.д.II ғасырда Қытайлар жібек қабықшасынан қағаз алу технологиясын
ойлап тапқаннан бастап, бұл материал ақша жасауғада қолданыла бастады.
Қағаз ақшалардың етек жаюы, X ғасырда Қытайда жасанды ақшалардың да
пайда болуымен ерекшеленеді. 13 ғасырда Венецияндық Марко Поло Қытайға
саяхат жасады. Оның жиған деректері әлі де қағаз ақша жайлы білмейтін
Европ жұртына айтарлықтай жаңалық болды. Бірақ Европа халқы Марко Полоның
мәліметтеріне сенімсіздік білдіріп, қағаздың алтын, күміс тіптен мыспен де
теңеспейтіндігін айтты.
Сондықтан Европада алғашқы банкноттар Марко Поло саяхатынан кейін тек,
80-100 жылдан соң пайда болған.
Қытайдағы алғашқы ақша куань – сұр түспен, қара жазбалармен және қызыл
мөрімен ерекшеленеді.Алғашы қағаз ақшалар Европада 1483 жылы
Испандықтардың арабтармен соғысы кезінде тиын жасау үшін күмістің
жетіспеушілігінен пайда болған.
Бұл ақшалар болғандығы жөнінде деректер болғанмен, өзі сақталмаған.
Ал, 1574 жылы Лейден қаласының голландық тұрғындары қатты қағаздан
католиктік шіркеудің жазбаларын қолданып жасаған. Бұл ақшалар әлі күнге
дейін сақталған.
Европада : қағаз ақшаларды банкирлер ойлап тапты деген пікірлер
айтады.
Европада алғаш банк XIV ғасырда солтүстік Италия Ломбардия қаласында
пайда болған. банк сөзінің өзі италия тілінен аударғанда вапса -
орындық немесе отыратын орын деген мағынаны білдіреді. Өйткені,
италияндық банкирлер ақша опериясияларын нарықтық алаңдарда отырып – ақ
жасаған. Ал, Европада жалпы халықтық қолданысқа кірген ақшалар Марко Поло
саяхатынан тек 300 жыл өткенен соң, Шветцияда 1661жылы Стокгольм банкінде
шығарылды. Оның өзіндік 8 құпия белгісі, оларды жасанды ақшалардан
ерекшелендірді.
30 жылдан кейін жалпы мемлекеттік қағаз ақшаларды Англия банкін де
айналымға енгізді. XVIII ғ. Ортасында металл ақшалар банкноттармен көптеген
мемлекеттерде ауыстырылып, жалпы халықтық айналымға енді Қазақстанда ішкі
сауда – саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама ретінде тоқты немесе
саулық қой пайдаланылды. Бертін келе тауар өндірісі мен тауар айырбасының
дамуы және халықтар арасындағы қарым – қатынастың ұлғаюы нәтижесінде ақша
рөлі түрлі металдарға ауыса бастады. Өйткені металл өзінің табиғи
қасиетінің арқасында ақша рөлін атқаруына өте қолайлы болды. Алтын мен
күмістің жалпыға бірдей балама рөлін атқаруына байланысты құнының жалпылық
формасы ақша реформасымен айырбасталады. Ол кез – келген тауарға айыр
басталады. Қазақ жеріндегі ақшаның пайда болуы осыжерді мекендеген ежелгі
тайпалардың тұрмыс – тіршілігімен, мәдениетімен тығыз байланыста дамыған.
Б.з.б.3ғ –дағы хунналар ақша орнына күміс пышақты пайдаланып келсе,
б.з.1ғ –нда салық есебіне алтын, күміс құймаларды алып түрған. Ақ ғұндар
бір бетіне пехлеви, екінші бетіне эфталит (түрік- руни) жазуы бар теңгелер
(б.з.5- 6ғ.)жасап,сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын
құраған негізгі тайпалар) баба түркі Ұлы Жібек жолына орналасқандықтан ақша
жасау, оны айналылға енгізуді өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6
– 8 ғ – да билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізінбейнелеген теңгелер
құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір сүрген тайпалардың қола
теңгелері, 6 – 8 ғ – дың 1 – жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл
теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай
теңгелерді Суяб. Тараз қалаларындағы арнаулы шеберханаларда құйылған.
Сонымен қатар Отырар маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған.
Біріншісі, сәл ұмтылып, ескіргелі түрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер;
екінші бетінде садақ және шаршы түрінде түркілердің тайпалық таңбасы
(дүниенің төрт бұрышын негіздеген рәміз) бейнеленген. Екіншісі үш бұрыш
таңбалы (түркінің ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Мұнда соғды жазумен
жазылған сөздерді бедері өшкендіктен ғалымдар күні бүгінге дейін оқи алмай
келеді. Бұлардың да бір бетіне арыстан бейнесі салынған.
Б.з. 704 – 766 ж. Таразда құылып, айналымға енген теңгелердің бетінде
түргеш қаңан теңгесі немесе түркінің көк ханның теңгесі деген анықтама
жазулар бар. Бұл – тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін,
мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме. Осы сияқты 6 – 8 ғ. Аралығына
жататын мыс, қола, күміс теңгелер Суяб, Ақбешін қалаларында да шығарылып
түрған. Испиджаб кейінгі қаласында арнайы теңге сарайы болған.
Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және
Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да
кең етек алды. әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде
Тараз, Испиджаб теңгелері ел экономикасында ерекше міндет атқарды. 12
ғасырдың 2 – жартысы, 13 ғасырдың басында Отырарда шыққан Мұхаммед ибн
Текештің теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда – саттықта ерекше міндет
атқарды. Ол дәуірдегі мыс, күміс, алтын ақшалар өзінің салмағы бойынша
алтынмен бағаланып, сауда айналымына енді.
Моңғол жаугершілігінің алғашқы кезінде (1220 – 50) қазақ жерінде жалпы
сауда қатынасы құлдырап кетті. Соның салдарынан ақша қатынасы да тоқтады.
Ақыры моңғол билеушілерінің бас пайдасы үшін,
Халықтан купчур салық жинап, хан қазынасын толтыру үшін 1251 жылғы
Құрылтай шешімімен алтын динарлар шығарыла бастады. Бұл теңгелердің
құрамында алтын 50 – 60 % қана болды. Алтын мөлшерінің көп болмауы оның
құнын сол кездегі нақты сауда тауарының құнымен жақындастыру еді. Салмағы
мол алтын ақшалармен қымбат тауарларды мол мөлшерде сатып алса, салмағы аз,
майда алтын ақшалармен ұсақ тауарларды сатып алатын етіп ақшаны айналымға
түсіріп түрған. Ұсақ саудаға арналған сыртына күміс жалатқан мыс
теңгелердің салмағы 6 – 8 грамм болды. Бетінде мөнгү хани (хан теңгесі)
деген жазуы болды. Бұл ақша 13 жыл бойы үзбей шығарылды. Қазақстанның
оңтүстік және батыс аудандарына осы Отырар ақшасы мол тарады. Сол заманда
Отырар ақшасымен деңгейлес Алмалықта шығарылған теңгелер де ғалымдардың
назарын аударып отыр.
1271 ж. Массудбек реформасы ақша айналымында жаңа кезең ашты.
Бұл реформа бойынша алтынды ақша орнына қолдану мүлдем тоқтатылып, салмағы
2 рграмм, тазалығы 78 – 81 % күмі – ақшалар айналымға кіргізілді. Бұл
күміс ақшаларды Қазақстанның Тараз, Кенже қалаларында шыңдау әдісімен
әзірлеп, 1271 жылдан 14 ғасырдың басқы кезеңіне дейін айналымда болды.
1321 ж. Жүргізген Кебек хан реформасыныңда үлкен маңызы болды.
Ол бүкіл мемлекет атынан Кебек хан теңгесін айналымға енгізді. Ақшаның
салмағы 8грамм. Күмістен шыңдап жасған. Кебек хан теңгесін
Қазақсатанның Испиджаб, Тараз,Отырар, Сығанақ қалаларында әзірленді. Өзбек
хан ,Жәнібек хан, Бердібек, Наурызбек, Қызыр хандардың атына шығарылған
Алтын Орда теңгелері Жетісу – Түркістаннан Еділ жағалауына дейін кең
тарады.
Бұдан кейін 1428ж енгізген Ұлықбектің ақша реформасы Орта Азия
және Қазақстан жеріндегі халықтар арасында кеңінен белгілі болды.
16 ғасырда Отырардың мыс теңгелері, Иасының ( Түркістанның ) күміс
теңгелері Оңтүстік Қазақстан жерінде сауда айналымында өз міндетін атқарып
келеді. 16ғасырдың соңы – 17 ғасырдың басында Қазақ хандарының атымен
өндірілген мыс ақшалар болды. Бұл ақшалардың дизайындық шеберлігі жоғары
дәрежеде болғанымен Қазақ хандығында ісін бір жолға қоюда халықтың басын
біріктіруде үлкен міндет атқарады. Еліміз егемендік алғаннан кейін 1993ж
Қазақстан Республикасының жаңа ақшасы шығарылды: ТЕҢГЕ.
1.4. Валюталық бағам және оның экономикадағы маңыздылығы
Валюталық бағам – шетелдің ақша бірлігіне шаққандағы бір елдің
ақша бірлігінің бағасы. Сол бойынша экспорттаушы саудадан түскен шетел
валютасын ұлттық валютаға ауыстырады. Басқа елдің валюталары сол
мемлекеттің аумағында заңды және төлем құралы ретінде қолданылмайды. Өзге
елден сатып алынған тауарға төлеу үшін импорттаушы ұлттық ақшаны шетел
валютасына алмастырады. Берешектерін өтеуді және сыртқы заемдар бойынша
пайыздарды төлеуді мақсат еткен борышқор шетел валютасын ұлттық ақшаға
айырбастайды.
Валюталық жүйенің негізгі элементтерін қарастыру үшін оларды ұлттық
және халықаралық деңгейлерге жіктеуге тура келеді. Осыларға жеке тоқталып,
олардың элементтерінің қызмет етуіндегі байланыстары мен ерекшеліктерін
қарастрайық.
Валюталық жүйенiң маңызды элементтерi – валюталық бағам болып
табылады. Оның пайда болуы: тауарлармен көрсетiлген қызметтердiң
халықаралық барысында, капитал және несиенiң қозғалысында валюталармен
өзара байланыстардың қажеттiлiгiнен: дүниежүзлiк және ұлттық нарықтағы
бағаларды, сондай-ақ ұлттық немесе шетелдiк валюталарды бейнелеген әр
түрлi елдердiң құндық көрсеткiштерiн салыстыруға банктер мен
формалардың шетел валютасындағы шоттарын уақытылы қайта бағалап отыра
байланысты негiзделедi.
Валюталық бағам – бұл бiр елдiң ақша бiрлiгiнiң басқа бiр
елдiң ақша бiрлiктерiне бейнеленген бағасы. Әрбiр елдiң ұлттық ваюталарын
салыстыру оларды өндiрiс және айырбас процесiнде пайда болатын
обьективтi құндық қатынастарына негiзделедi. Валюталық бағалы
валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етушi көптеген факторларға
байланысты өзгередi.
Бағамның қалыптасуына ықпал ететiн үш факторлар тобын бiлiп
қарастыруға болады;
Саяси тұрақтылық валюталық заңдылықтардың ырықтандырылуы,
валюталық саясат және т.б.
Экономикалық, халықаралық тәжиiрбиеде анықталатын экономикалық тiк
бұрыштың шыңы сияқты: экономикалық өсу, валюта тұрақтылығы және
инвляцияның төменгi қарқыны, жұмыссыздықтың төменгi деңгейi,
дүниежүзлiк нарықтағы тепе - теңдiк;
Психологиялық: жаппай сұраныс, негiзгi капиталды тәуекелден
қорғануға ұмтылыс және т.б.
Валюталық бағамның дамуы жай тауар өндiрiсiнен қазiргi
дүниежүзiлiк шаруашылыққа қозғалыстың тарихи процесiн көрсетедi.
Монометализм тұсында – алтын немесе күмiс валютылық бағамның
базасы монеталық паритет болып табылады, яғни ол әр түрлi елдердiң
ақша бiрлiктерiннiң олардың металдық құрамына байланысты арақатынасын
сипаттайды. Ол валюталық паритет ұғымымен сәйкес келедi. (1)
Валюталық бағам валюталық паритет шеңберiнде аутқиды. ХВК-ның
жарғысы бойынша 1978 жылдан бастап валюталық паритет СДР немесе ЭКЮ-
да валюталық “қоржын” базасында бекiтiледi .
Жалпы алғанда валюталық бағамның қозғалысының бағытырын
анықтайтын факторларды 3 топқа бөлуге болады: фундаментальдi,
техникалық, қысқа мерзiмдi күтпеген факторлар.
Валюталық нарыққа қатысушылардың арасындағы валюталық
операцияларды айырбастаусыз және олардың пропорцияларын анықтаусыз
жүзеге аспайды. Бiр валютаны басқа валютаға айырбастау деп шетел
валютасының ұлттық валютаға немесе басқа валюталарға сату немесе
сатып алу , ал оларды айырбастау пропорциялары валюталық каперотив
арқылы анықталады.
Валюталық мәмiлелердiң түрлерiне байланысты ағымдағы және
мерзiмде факторлар бағамдары болады. Ағымдағы валюталық мәлiметтердi
жасағанда валюта айырбасы сол сәтте ағымдағы валюта бағымы бойынша
жүзеге асады . мерзiмдi валюталық мәмленi жасағанда валютаны
айырбастау алдынала белгiленген мерзiмде бекiтiлген форвард бағымы
бойынша жүзеге асады .
Кейбiр мемлекеттерде операцияның әр түрi бойынша қолданылатын
ұлттық валюта бағымдарының бiрнеше түрi бар. Бельгияда 2 бағам
қолданылады: бiреуi - комерциялық, екiншiсi - қаржылық операциялар
бойынша.
Айырбас валюталық бағамдардан басқа статистикалық және
экономикалық талдау кезiнде колданылатын есептеу бағамдары бар . Оған
жататын орташа бағамдар – сатушы және сатып алушы бағамдарының
арифметикалық ортасы . Шын мәнiнде айтсақ мұндай бағам жоқ , бiрақ
оның мөлшерi күнделiктi ақпарат құралдарында жарияланады.
Батыста көптеген валюталық бағымдардың индекстерi тараған.
Көптеген валюталық бағам бiрдей өзгеруi мүмкiн болғандықтан, жеке
ақша бiрлiктерiнiң басқаларымен салыстырғанда арзандау дәрежемен
анықтауға мүмкiндiк бар. Валюта бағымдарының өзгеру дәрежесiн өлшеу
үшiн арнайы индекстер есептелiнедi, олардың негiзiнде валюталық
қоржындар болады.
Көбiнесе валюталық бағымдардың индекстерi туарлардың бәсекелестiк
қабiлеттiктерiне әсер ету, ұлттық ақша бiрлiгiнiң бағымдарына әсер
ету, сондай-ақ елдiң төлем және сауда балансына әсер етуiн бағалау
үшiн қолданылады. Сондыктан осы индекстердiң валюталық қоржындарының
құрылымы осы елдiң импорты мен экспортын бөлудi сақтандыру және
осы елмен саудада негiзгi сауда әрiптерiнiң үлес салмағын
көрсетедi.
Валюта бағымдарының ағымын талдау барысында номиналдық және
нақты валюталық бағымдардың индексi кеңiнен қолданылған . Нақты
валюта бағымының индексi сәйкес келетiн екi елдiң iшкi
бағаларындағы өзгерiстерге қатысты түзiлетiн валюта бағымының
индекссiн бiлдiредi .
Нақты тиiмдi валюта бағымның индексi аталан топға жататын
елдердегi олардың өзгерiстерi бойынша сол елдiң iшкi бағаларының
өзгеруiне қатысты түзiлетiн тиiмдi валюта индексiн бiлдiредi .
Қазiргi кезде АҚШ долларының тиiмдi бағымының индексi номиналды
және нақты түрде есептеледi.
Ұлттық валюталық жүйенің негізгі элементтері:
1) Ұлттық валюта. 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасының
Президентi Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан Республикасында Ұлттық валютаны енгiзу
түралы” Жарғыға қол қойды және осы жарғымен 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-
ден бастап ұлттық валюта – теңге енгiзiлдi. Ал 1999 жылы ұлттық
валютамызды ұлттық және әлемдiк валюталық қатынастарды еркiн рыноктық түрде
дамыту үшiн еркiн айналымға жiбердiк. Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-
күнге нығайып, елiмiздiң тұрақты экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
2) Ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни: а)
еркін айырбасталатын және ә) жарым-жартылай немесе айырбасталмайтын (тұйық)
валюта. Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы теңге еркін
айырбасталатын валюта болып табылады.
3) Валюталық паритеттің бірдейлік ережесі – валюталардың алтын
құрамына байланысты өзара қатысы. Сондай-ақ 1970 жылдардан бастап Еуропа
елдерінде және 1991 жылдан бастап Қазақстанда ХВҚ-ның Жарғысы бойынша
валюта паритеті тек СДР (арнайы қарыз алу құқығы) – арнаулы ақша өлшемімен
немесе басқа халықаарлық валютамен өлшенуі мүмкін, бірақ алтын емес.
Сонымен валюталық паритет дегеніміз – валюталық бағамның негізі болып
табылатын заңлы тәртіпте белгіленетін екі валюта арасындағы шекті қатынас.
Мұнда егер ұлттық валюта теңгеге, яғни елдің ақша бірлігіне негізделсе, ал
дүниежүзілік валюталық жүйе – бір немесе бірнеше резервтік валюталарға
немесе халықаралық есептеу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта – бұл басқа елдер үшін валюталық паритет пен
валюталық бағамды анықтауда негізі ретінде қызмет ететін және валюталар
бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенция жүргізуге пайдаланылатын
халықаралық төлем және резерв құралы қызметін атқаратын әлемнің алдыңғы
қатарлы елдерінің еркін ауыстырылатын ұлттық валюталарын сипаттайды.
(мысалы, АҚШ доллары мен еуро ақша бірліктері).
70 жылдардан бастап паритеттер валюта қоржыны негізінде анықталуға
көшті. Валюта қоржыны деп бірнеше валюталардың белгілі бөліктерінің сомасын
сол валюталардың нарықтық бағамына көбейтіп, оларды АҚШ долларына бөлумен
анықталатын бір валютаның орташа өлшенген бағамын айтады.
3) Валюталық жүйенiң маңызды элементтерi – валюталық бағам болып
табылады. Оның пайда болуы: тауарлармен көрсетiлген қызметтердiң
халықаралық барысында, капитал және несиенiң қозғалысында валюталармен
өзара байланыстардың қажеттiлiгiнен: дүниежүзлiк және ұлттық нарықтағы
бағаларды, сондай-ақ ұлттық немесе шетелдiк валюталарды бейнелеген әр
түрлi елдердiң құндық көрсеткiштерiн салыстыруға банктер мен
формалардың шетел валютасындағы шоттарын уақытылы қайта бағалап отыра
байланысты негiзделедi.
Валюталық бағам валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етушi
көптеген факторларға байланысты өзгередi. Валюталық бағамның
қажеттігі:
• Тауар және қызметтермен сауда-саттықта, капиталдар мен несиелер қозғалысы
барысында өзара валюталарды айырбастайды. Ипортер ұлттық валютаны
шетелден тауар алғаны үшін шетел валютасына алмастырады;
• Дүниежүзілік және ұлттық нарықтағы бағаларды және құндық көрсеткіштерді
салыстыру;
• Фирмалардың және банктердің шетел валютасындағы счеттарын үздіксіз қайта
бағалап отыруға.
4) Валюталық шектеудің болуы немесе болмауы элементі. Валюталық
шектеу резиденттерi мен резидент еместердiң валюталар және
басқадай валюталық құндылықтармен жасалатын операцияларын заңды түрде
немесе әкiмшiлiк түрде тиым салуын, шектеуiн бiлдiредi. Валюталық
шектеу, валюталық бақылаудың құрамдас бөлiгi болып табылады. Валюталық
шектеу валюталық заңдылықтармен бекiтiледi .
Валюталық шектеудiң мақсаттары келесiдей :
• төлем балансын теңестiру;
• валюталық бағамды қолдау;
• ағымдағы және стратегиялық мiндеттердi шешу үшiн мемлекеттiң
қолында валюталық бағалықтардың шоғырлануы;
Валюталық шектеу келесiдей қағидаларға сүйенедi :
• валюталық операцияларды Орталық және өкiлеттi банктерде
орталықтандыру;
• валюталық операциялар жасау үшiн рұқсат қағазының берiлуi ;
• валюталық шоттарды жартылай немесе толық жабу;
• валюталардың қайтарымдығын шектеу.
5) Төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және валюта резервтері,
СДР есепшоттары, еуро) ХВҚ резервтік бағыты және елдің сыртқы қарыздарын
өтеу мүмкіншілігін білдіретін мемлекеттің халықаралық валюта өтімділігі
нреттеу.
6) Халықаралық несиелік айналым құралдары мен халықаралық есеп айырысу
формаларын қолдану тәртібін белгілеу;
7) Валюта нарығы мен алтын нарығының ережелері;
8) Валюта қатынастарын реттейтін ұлттық органдардың статусы. Оларға
елімізде: Ұлттық банк, Қаржы министрлігі, валюталық бақылау ұйымдары және
т.б. жатады.
Ұзақ тарихи даму нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі
элементеріне келесілер жатады:
1) Әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта, халықаралық
валюталық өлшем);
2) Валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу;
3) Валюталық паритет пен валюталық бағам тәртібін үйлестіру;
4) Валюталық шектеу көлемін тәртіптеу;
5) Халықаралық валюталардың өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу (СДР-
ді, еуроны);
6) Несиелік айналым қорларының халықаралық айналымын үйлестіру;
7) Әлемдік валюта нарығы мен алтын нарығының ережесі;
8) Мемлекетаралық реттеу институттарының статусы – 1944 жылдан бастап
Халықаралық валюта қоры бекітілді.
Өз кезегінде валюталық бағам айырбасқа қатысушылар үшін валюта
нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасымен айқындалатын бір валютаны
екіншіге қайта есептеу коэффициенті болып табылады. Дегенмен, тауарларға,
қызмет көрсетуге, инвестицияларға белгіленген бағалардың орташа ұлтық
деңгейін көрсететін сатып алу қабілеттігі валюталық бағамның құндық негізі
болып есептеледі. Тауар өндірушілер мен сатып алушылар валюталық бағамның
көмегімен ұлтық бағаларды өзге ел бағаларымен салыстырады. Сондай
салыстырудың нәтижесінде сол елде қандай да бір өндірісті немесе сырт жерде
инвестицияны дамытудың тиімділік дәрежесі айқындалады.
Валюталық бағам мынадай факторлардың әсерінен қалыптасады:
1. Құнсыздану (инфляция) қарқыны. Валюталық бағамға құнсыздану қарқыны
әсер етеді. Елдегі құнсыздану қарқыны неғұрлым жоғарылаған сайын
валюталық бағам да соғұрлым төмендейді. Ақшаның құнсыздануы елде сатып
алу қабілетінің және валюталық бағамның төмендеуіне апарып соғады.
Валюталық бағамның құнсыздануға тәуекелділігі әсіресе тауарлардың,
қызметтердің және капиталдың халықаралық айырбасының көлемі үлкен
елдерде жоғары болады. Экспорттық баға базасында бағамды есептеген
кезде байқалатын валюталық бағам серпіні мен құнсыздануының
салыстырмалы қарқыны арасындағы тығыз байланыс арқылы мұны түсіндіруге
болады.
2. Төлем базасының жағдайы. Экспорттың импорттан асып кету, яғни активті
төлем балансы ұлттық валюта бағамының жоғарылауына ықпал етіп, шетелдік
борышқорлар жағынан оған деген сұраныс күшейеді. Пассивті төлем
балансы ұлттық валюта бағамының төмендеу беталысына себепші болып,
өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін борышқорлар оны шетел
валютасына сатады.
3. Әр түрлі елдердегі пайыз мөлшерлемесінің айырмашылығы. Пайыз
мөлшерлемесінің елдегі өзгерісі басқаша тепе-теңдік жағдайда
халықаралық, ең алдымен қысқа мерзімді капиталдыңі қозғалысына әсер
етеді. Пайыз мөлшерлемесінің жоғарлауы шетел капиталының құйылуын
ынталандырса, оның төмендеуі капиталдардың, оның арасында ұлттық
капиталдардың шекараның арғы жағына ауысуына дем береді.
4. Алып-сатарлық валюта операцияларының қызметі. Валюта бағамының төмендеу
беталысы байқалса ондайда фирмалар мен банктер оны әлсізденген
валютаның қалпын нашарлататын мейлінше тұрақты валюталарға күні бұрын
сатып жібереді. Экономиканың саясаттағы өзгерістерді, бағамдық
арақатынастардың ауытқуын валюталық нарықтарын тез сезінеді. Сол арқылы
олар валюта алып сатарлығы мен ақшаның берекесіз қозғалысының аясын
кеңейтеді.
5. Белгілі бір валютаның еуронарықта және халықаралық есеп айырысуда
пайдалану дәрежесі.
6. Ұлттық және дүниежүзілік нарықтарда сенімділік дәрежесі. Елдегі
экономиканың жағдайымен және саяси ахуалымен, сонымен бірге валюта
бағамға ықпал ететін жоғарыда қарастырылған факторлармен айқындалады.
Сонымен бірге диллер экономикалық өсу қарқынын құнсыздануды, валютаның
сатып алу қабілетінің деңгейін, валютаның сұранысы мен ұсынысының
арақатынасын ғана емес, сонлай-ақ олардың серпіндерінің келешегінде
есепке алады.
Кез келген елдің валюта бағамы белгілі тәртіптеме бойынша жұмыс
атқарады. Елдің халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына
қатысуының, сонымен бірге сыртқы экономикалық қызметті реттеудің
тиімділігінің деңгейі валюталық бағамның тәртіптемесіне тәуелді болады.
Қазіргі кезда халықаралық қатынастарда валюталық бағамның негізгі жеті
тәртіптемесі әрекет етеді:
• Валютаға сұраныс пен ұсыныстың ықпал етуімен еркін өзгеретін құбылмалы
бағамдар;
• Орталық банктердің басшылық шектері арқылы бағамдардың ауытқуына шек
қоятын валюталық дәліздер;
• Алдын-ала белгіленген шамада бір бағытта тұрақты өзгеріп отыратын
шектеулі құбылыс;
• Күні бұрын белгіленген деңгейде валюталық бағамды орталық банк ұстап
тұратын реттелмелі құбылыс;
• Таңдап алынған шетел валютасына ұлттық ақшаның тіркелген бағамын
қолдануға ақша-несие саясаты айрықша бағытталатын валюталық басқарыу;
• Бір топ ел бірыңғай валюта енгізетін валюталық одақ;
• Елде өзге мемлекеттің ұлттық валютасы қолданылатын долларландыру
саясаты;
Ұлттық валютаның ауыстырымдылық тәртіптемесін валюталық бағамды
реттеудің маңызды құралы болып саналады. Валюталық ауыстырымдылық дәрежесі
валюталық нарыққа қатысушылардың санына және жүзеге асырылатын
операциялардың көлеміне әсер етіп, өзінен өзін валюталық бағамның серпінін
анықтай алады.
ІІ ТАРАУ. ЕУРОПАЛЫҚ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ОДАҚТЫ ҚҰРУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
МЕН ДАМУЫ
1. Еуропалық одақтың құрылуы және қалыптасуы туралы
Әңгімемізді ЕО-ның қалыптасу кезеңінен бастасақ, ол 1948 жылы Маршалл
жоспары аясында АҚШ-тың берген көмегін реттеп отыратын Еуропалық
экономикалық ынтымақтастық ұйымы ретінде құрылды. Әуелде құрамында үш
мемлекет – Бельгия, Нидерланды және Люксембург болған бұл ұйым Бенилюкс
одағы деп те аталады. 1949 жылы Еуропа Кеңесінің негізі қаланды. Ал 1951
жылы Париж шартына қол қойылып, Көмір мен болат жөніндегі еуропалық
бірлестігі құрылды. Оның құрамына 6 мемлекет – Бельгия, Италия, Люксембург,
Нидерланды, ГФР және Франция кірді.
Уақыт өткен сайын ЕО-ның қызмет ауқымы кеңейіп, оған мүше елдердің
саны арта түсті. Мәселен, 1957 жылдың наурызында қол қойылған Рим шартына
байланысты бірлестік Еуропалық экономикалық кеңістік және Атом энергиясы
жөніндегі еуропалық кеңістік деп аталды. Оның қызметі негізінен кедендік
одақ құрып, ішкі сауда кедергілерін жоюға және ядролық энергияны бейбіт
мақсатқа пайдалануды дамытуға бағытталды. Арада он жыл өткенде, яғни 1967
жылы ЕО-ның құрылымында өзгерістер жасалып, оның атқарушы органдары, атап
айтқанда, институттары – Еуропалық Комиссия, Еуорпалық Кеңес, Еуропалық
Парламент және Еуропалық Сот дүниеге келді.
Арада алты жыл өткен соң алтылық одаққа Дания, Ұлыбритания, Ирландия,
ал 1981 жылы Грекия, 1986 жылы Испания мен Португалия қосылды. Осылайша
Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттердің саны 12-ге жетті. Енді ЕО-ның
өкілеттілігін нығайту міндеті алдыңғы кезекке шықты. Бұл айтарлықтай
күрделі шаруа еді. Өйткені, онда қатысушы елдердің әрқайсысының мақсаты мен
мүддесі жатты. Ақырында оған да қол жеткізіліп, 1987 жылы Еуропалық
Парламенттің өкілеттілігін нығайтатын және 1992 жылы ЕО-ға мүше елдер
арасында еркін тауар айналымына, қызмет көрсетуге, қаржы мен адам
қозғалысына көшу жөніндегі Біртұтас еуропалық акт, сондай-ақ 1993 жылы
бірыңғай ішкі рынок құру арқылы экономикалық, валюталық, саяси одақтар және
жалпыеуропалық азаматтық мәселелерін шешуге негізделген Еуропалық Одақ
туралы шарт күшіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz