Әдеби мәтінді талдаудың бағыттары
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1 ӘДЕБИ МӘТІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мәтін лингвистикасы, табиғаты, салалары, түрлері 6
1.2 Әдеби мәтінді талдаудың бағыттары 6
11
2 ӘДЕБИ МӘТІНДІ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕ АУДАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
2.1 Концепт лингвомәдениеттанудың базалық ұғымы ретінде 19
2.2 Әдеби мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару мәселелерін 19
концептуалды тұрғыдан қарастыру
2.3 Әдеби мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудармасының 20
лингвомәдени сипаттамасы
21
3 ӘДЕБИ МӘТІНДЕГІ "ГҮЛ" ЛЕКСЕМАСЫНЫҢ АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ АНА ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Гүл лексемасының сипаттамасы 23
3.2 Әртүрлі әдеби мәтіндердегі Гүл лексемасының ағылшын тілінен ана23
тіліндегі жазбаша аудармасы
25
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 29
32
Кіріспе
Адамзат аударма арқылы араласып - құраласады. Біз өмір сүріп жатқан
әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген
қимыл-әректі өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі
жасалмайтындығы белгілі. Әлем халықтары тілдерінің арасында да қарым-
қатынастың өз жүйесі, яғни трансляторы болуы керек. Тілдер арасындағы
осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым шешімі – аударма. Бұл тұрғыдан
қарағанда аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге де
болады.
Әдеби мәтіндік аударма – аударматанудағы ең бір күрделі де күрмеулі
сала. Көптеген зерттеушілердің аударма теориясы тұрғысынан әдеби мәтіндік
аударманы “Жалпы аударма” курсының дербес пәні ретінде қарастыруды
ұсынатыны тегін емес.
Әдеби мәтіндік аударма қоршаған ортаның шындығын бейнелеп қана
қоймайды. Ол адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге, жақсартуға ат
салысады. Әдеби мәтіндік аударманың теориясы мен практикасы күрделі және
көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби мәтіндік аударманың құрылым жүйесі,
образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге
оның лингвопоэтикалық, сондай-ақ психологиялық табиғатын таразылаудағы
басты міндеттер қатарына жатады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Тіл білімінің бір саласы ретінде қарқынды
дамып келе жатқан когнитивті лингвистикада тіл когнитивті механизм ретінде
танылады. Когнитивті лингвистикада адамға тән когнитивті үрдістер мен
құрылымдар айқындалады. Сондықтан да оның зерттеу нысанасына концептілер
жатады.
Концепт термині орыс тіл білімінде XX ғасырдың 20-30 жылдары
қоршаған орта құбылыстарының тіл әлемінде бейнелеуін зерттеумен байланысты
пайда болды. С.А.Аскольдов - Алексеевтің 1928 жылғы Русская речь
жинағында жарық көрген Концепт и словодеген еңбегінде концептілерді
танымдық және әдеби мәтіндікдік түрлеріне жіктейді, бірақ олардың аралық
шегінің өзгеріп, кейде бір-бірімен астасып отыратынын да жоққа шығармайды.
Концепт терминінің теориялық негіздері Д.С.Лихачев, Н.Д.Арутюнов,
Е.С.Кубрякова, А.Н.Мороховский, Н.К.Рябцева, В.А.Маслова, А.Я.Гуревич,
А.Вежбицкаяның еңбектерінде әр түрлі қырынан қарастырады. Концепт сөздердің
беретін ұғымын түсіну арқылы жеке адамнан бастап,қоғамдық топтардың, бүкіл
бір ұлттың,халықтың тіл өрісінің,дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады.
Концептілер рухани мәдениеттің басты-басты ұғымдарын оның элементтері
ретінде таңбалай отырып,олардың мән-мағынасын қамтиды. Рухани-мәдени
сөздердің лексикалық мағыналарын анықтау жаңа үстеме мағынаның ашылуына
септігін тигізеді. Бұл өз кезегінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа қырынан
бағалауға әкеледі.
ХХ ғасырдың аяғында лингвисттер, тілдік тасымалдауыш - бұл белгілі
концептуалдық жүйелердің тасымалдауыштары деген пікір айтады. Қазіргі күні
алдыңғы орында ментальдылық немесе концептілер-ментальдылықтың мәні болып
табылады. Лингвистикада концепт терминінің ескі де жаңа түрі бір мезгілде
пайда болған. 1928 жылы С.А.Аскольдов Концепт және сөз атты мақаласын
жариялаған, бірақ өткен ғасырдың ортасына дейін концепт ұғымы термин
ретінде ғылыми әдебиеттерде қабылданбаған.
Тіл білімінде "концепт" термині алғаш рет XX ғасырдың алғашқы
жартысында қоршаған орта құбылыстарын тіл әлемінде бейнелеу мәселелерін
зерттеуге байланысты пайда болды. Соңғы жылдары тіл білімінде "концепт"
теориясы лингвистикалық сипатта нақты жан - жақты бір тілдің ішіндегі
материалдар негізінде де, туыс немесе туыстығы жоқ әр түрлі тілдер
материалдары негізінде де салыстыра - салғастыра зерттеле бастады.
Әдеби мәтіндік аударма деп - әдеби мәтіндік шығармаларды, яғни негізгі
қызметі оқырманға әдеби мәтіндікдік-эстетикалық әсер ету болып табылатын
мәтіндерді аудару. Бұл процестің өтуі барысында аудармашының мүмкіндігі
шексіз; ол екінші тілде жасалған мәтінді өңдеп, реттей алады. Әдеби немесе
әдеби мәтіндік аударма дегеніміз – бір тілде жазылған әдеби туындыны екінші
тілдің құралдары көмегімен оқырмандарға жеткізу және түпнұсқасының
стильдік, әдеби мәтіндікдік ерекшеліктерін мейлінше нақты сақтап көрсету.
Бұл жерде аудармадағы ең қиын нәрсе – лингвистикалық ерекшелігі емес, ол
түпнұсқасының әдеби мәтіндікдік жағын дұрыс жеткізу, яғни аудармашы
туындының образдық әлемін, автордың идеясын, позициясын және стилін нақты,
дәл көрсете білуі. Әдеби мәтіндік аударманың бүгінгі әдеби процестегі
алатын орны үлкен. Соның ішінде болашақ аудармашының аударма жасау
барысында лингвомәдени құзіреттілігін қалыптастыру ерекше орын алады.
Лингвомәдениеттану құзіреттілігі - мәдениетаралық қатысым жағдайында
лингвомәдениеттану дағдыларын орында пайдалана білумен ерекшеленетін көп
сатылы, бірі екіншісіне тәуелді бірнеше кезеңдері бар, өз сөзін дұры
ұйымдастыра білумен, ең соңында басқа мәдениет өкілімен еркін тілдесуге қол
жеткізуімен айқындалатын құзіреттілік. Жалпы алғанда лингвомәдениеттану
құзіреттілігіне былайша анықтама беруге болады: Лингвомәдени құзіреттілік
дегеніміз - басқа лингвомәдени қоғам өкілімен тілдік қатынас кезінде тіл
бірліктерінде көрінетін әлем туралы білім негіздерін меңгеруі арқылы
мәдениеттер сұхбатына танымдық іргетас жасай тілдесе алуын қамтамасыз
ететін өзара әрекеттестік пен өзара түсіністік жағдайында сөйлесуге
дайындығы лингвомәдениеттану құзіреттілігі болып саналады. Бұл мәселемен
айналысқан ғалымдар өзге тілде оқытудың ең соңғы жетістігі
лингвомәдениеттанулық құзіреттіліктің қалыптасу деңгейімен өлшенетінін
айтады.
Осыған байланысты, ана тілін оқыту барысында шет тілі дәрістемесінде
лингвомәдени әрекетті қолдану маңызды болып табылады, өйткені лингвомәдени
ақпараттар шетелдік студенттің маңыздылығын құрайтын ерекше түрде тілдік
бірліктер семантикасына айналған байланыс құзіреті болып табылады.
Лингвомәдени ілім, байланыс бөлігі ретінде, лингвомәдени құзірет
қажеттілігін қалыптастыруын тудырады. Сол себептен, зерттеу тақырыбы Әдеби
мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару ерекшеліктері болып отыр.
Курстық жұмыстың нысаны. Ағылшын және ана тілдеріндегі әдеби мәтіндер.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты - әдеби мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару теориясының
концептуалдық жүйесі мен лингвомәдени құзіреттілігін Гүл концепті арқылы
анықтап-талдау. Ол үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- әдеби мәтіндік аударманы оқытудағы рөлін теориялық тұрғыда негіздеу;
- ағылшын тілінен әдеби мәтіндік шығарманы аударудың концептуалды
тұжырымдамалық қорын негіздеп талдау;
- әдеби мәтіндік шығарманы аударудың әдіснамалық негізін анықтап, сол
арқылы тіл білімінің аудармалық сипатын таныту;
- әдеби мәтінге Гүл концепті негізінде ағылшын және ана тілінде
трансформациялық талдау жасау;
Курстық жұмыстың теориялық құндылығы. Аудармашының лингвомәдени
құзіреттілігін қалыптастыру барысында әдеби мәтіндік аудармаға ағылшын және
ана тілінде концептілік талдау жасауға негізделген.
Курстық жұмыстың практикалық құндылығы. Курстық жұмыста ұсынылған
көзқарастар мен пікірлер әдеби мәтіндік аударманы оқытуда, жоғарғы оқу
орындарына арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар дайындауда, арнайы
курстар мен семинарлардың жаңа бағдарламаларын жасап жинақтау барысында,
сонымен қатар әдеби мәтіндік шығарманы аударудың тарихы мен аударма
мәтінінің стилистикалық, лексикалық, концептуалдық сараптамасын меңгеруіне
жан-жақтан қарастыру үшін пайдалануға болады.
Курстық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Концептке
қатысты белгілі мамандар – М. А. Күштаева, А.Ислам, Н.Уәли, орыс тілі
мамандары – Е.С.Кубрякова, В.З.Демьянков, Н.Д.Арутюнова, Т.В.Булыгина,
А.Д.Шмелев, еңбектері басшылыққа алынды.
Курстық жұмыстың әдістері. Зерттеу барысында негізінен сипаттама және
трансформациялық талдау тәсілдері, жасалған аудармадағы трансформация
түрлеріне статистикалық талдау жасалды.
Курстық жұмыстың дереккөздері. Шетел тілін оқытудағы әдеби мәтіндік
аударманың және де концепттің теориясы мен практика салаларындағы ғылыми
еңбектер, ағылшын тілінен әдеби мәтіндік шығарманы аудару теориясының даму
сипатын айқындау, оның когнитивтік лингвистика ұстанымдарымен сабақтасар
тұстарын зерделеу үшін ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап аударма саласында
дүниеге келген зерттеу жұмыстары, арнайы когнитология саласында жазылған
ізденістер мен лексикографиялық еңбектер негізге алынды. Сонымен қатар осы
тақырыпты зерттеу кезінде В.Н.Комиссаровтың, В.А.Маслова, Ж.А. Жақыповтың,
А.Семеновтың, А.В.Федоровтың, С.А.Аскольдов-Алексеевтің еңбектеріне
сүйендім.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ӘДЕБИ МӘТІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мәтін лингвистикасы, табиғаты, салалары, түрлері
Қазіргі кезде тілдік ғылыми ой-сананың дамуында бірімен бірі тығыз
байланысты бірнеше үрдістің қалыптасқандығы байқалады. Олар: экспансионизм
(бірнеше ғылымдардың тоғысуы арқылы жаңа қосарланған ғылымдардың пайда
болуы), антропоцентризм (тілдегі адамды жан-жақты тануға бағытталған),
функционализм (тілдің қолданысын, қолданыс барысындағы мағынасын зерттеуге
бағытталған) және экспланатарлық. (Э.Д. Сүлейменова. 3-4-беттен)
Мәтін лингвистикасы интегративтік сипаттағы даму үстіндегі
экспансионизм бағытындағы зерттеулердің қатарынан орын алады. Себебі
қазіргі таңдағы тілдік зерттеулер тек бір ғана саланың төңірегінде шектеліп
қалмай, өз ішінде және сырттай басқа пәндердің ғылыми жетістіктеріне
сүйенеді. Соның ішінде мәтін категориясы тек синтаксистің еншісіндегі ұғым
емес, ол жан-жақты талдауды қажет ететін көп қырлы күрделі ұғым.
Мәтін лингвистикасы ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап қалыптасып,
бүгінде өзінің дұрыс даму жолына түскен жеке сала ретіде таныла отырып,
өркениетті ғылыми ой-санадағы үлкен бір белестен хабар береді. Сондай-ақ,
ол әлемдік гуманитарлық, философиялық пайымдаулардың ең алғашқы басқышы
ретінде, аталған бағыттардың өріс алуына себепкер болатын тікелей шындық
қалпында қабылданады. Әдіснамалық негізі коммуникациялық қатынас
ұғымдарынан тұратын тілдің коммуникативтік іс-әрекет концепциясы адамзат
танымындағы осы маңызды фактор қызметін атқарады, бұл мәтінің әр түрлі
функционалдық қабаттарының жекелеген ерекшеліктеріне талдау жүргізіп,
жүйелік қаңқасын жобалауға итермелейді. Мәтін лингвистикасы тілді әуел
бастан қарым-қатынас құралы ретінде қарастырудың бірізді-логикалық дамуының
нәтижесі болып табылады.
Мәтін лингвистикасы мәселелері қазақ тілі білімінде соңғы жылдары
кеңінен қарастырыла бастады. Р.Сыздық, М.Закиев, Т.Қордабаев, Б.Шалабай,
С.Құнанбаева, С.Мұстафина, А.Таусоғарова, Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева,
Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт, Г.Әзімжанова, Г.Смағұлова т.б.
көптеген қазақ ғалымдарыны зерттеу еңбектерінде мәтін мәселелері әр қырынан
қарастырылды. Дегенмен, мәтінді зерттеу мәселесінде әлі де зерттеуді қажет
ететін мәселелер бар. Солардың бірі - әңгімелеу мәтіні және оның тілдік-
стильдік табиғаты мәселесі болып отыр.
Әңгімелеу мәтіні бұған дейін жалпы мәтін аясында, композициялық-
сөйлеу формалары аясында қарастырылып келгенмен, арнайы зерттеу нысанына
әлі айнала қойған жоқ.
Жалпы мәтін – адамзаттың тілдік қарым-қатынасындағы алғышарттар мен
оның ұйымдастырылу ұстанымдары туралы ғылым. Мәселе төңірегіндегі қарқынды
да жемісті ізденістер дәстүрлі тілдік лингвистикадағы стилитстика, соның
ішінде әдеби әдебиет, ғылыми стилъдер саласында жүйелі сипат алып келеді.
Мұны сан алуан көзқарастар мен ұстанымдарды, қағидалар мен тұжырымдамаларды
тірек ететін ғалым-мамандардың тақырып төңірегіндегі өзекті мәселелерге
арналған ғылыми еңбектерінен, монографиялар мен ғылыми-танымдық
мақалалардан, оқу құралдарының жарық көруімен, сондай-ақ мәселенің даму
бағдарына арналған конференциялар мен симпозиумдардың өткізіліп жатқанынан
бағалауға болады. Тіл зерттеушілерінің мәтін мәселесіне деген бетбұрысы
олардың жалпы тілдік сана мәселесіне деген ықыласын аңдатады. Мұның
астарында тілдік тұлға мен адамзаттың әлемдік образын ашу, тану ниеті
жатқаны жасырын емес. Себебі, әрбір мәтінде тілдік жүйеден хабары бар
тілдік тұлғаның әрекеті орын алады.
Мәтін табиғатына деген қызығушылықтың кездейсоқтық еместігін
дәлелдейтін факторлар баршылық: тілдің қазіргі тіл біліміндегі көзқарастар
тұрғысынан қарағанда, өте ауқымды да салмақты құбылыс екенін,
коммуникацияның құрамдас бөлігі болып табылатынын түсіндіруге деген
талпыныс, мәтін арқылы жүзеге асырылатын адамзат іс-әрекетінің түрлі
жақтарымен тілдің өзара айланысын зерттеп тануға деген қадам, сонымен
қатар, мәтін арқылы жанды әрі сан қырлы болып келетін тіл болмысын ашуға,
оның заңдылықтарын меңеруге деген талап-ниет арқылы уәжделеді. Сондықтан,
тілдік зертте пәні ретінде оның басты әрекетінің бірі – мәтінді ұйымдастыру
қызметіне тоқталудың өзектілігі орасан.
Мәтін - өте күрделі де қайшылықтарға толы тұтасқан құрылым. Осы
тұтастықтың ұйымдасуына негіз болатын – оның композициялық-құрылымдық
формалары. Композициялық құрылымдық формалар – мәтіннің негізгі құраушы
компоненттері. Мәтінде баяндалатын мәселе, көрініс түрлі мағлұматтар осы
формалардың өзара құрылымдық-мағыналық байланысуының нәтижесінде
бейнеленеді. Бұл көбінесе, әдеби әдебиет мәтіндеріне тікелей қатысты.
Көтеріліп отырған өзекті мәселе туралы көрнекті ғалым М.М. Бахтиннің
Текст естъ как первичная данностъ гуматинарно-философского мышления и
является той непосредственной действителъностъю, из которой толъко и могут
исходитъ эти дисциплины деген пікірі бүгінде мәтін лингвистикасы аталып
отырған жаңа ізденіс бағытына жол ашатын бағдарлама бола алды. (201-беттен.
Бахтин М.М. Проблема текста в лингвистике, филолгии и других гумаитарных
науках. –В кн. Эстетика словесного творчества. М., 1979). Бұл пікірді неміс
ғалымы З.И.Шмидт те қолдай отырып, мәтіннің ең алғашқы құрылымдық тұтасқан,
базалық категория екендігін айтады. (Бахтин М.М. сонда 91-бет). Қазіргі
кездегі зерттеушілердің еңбектерінен де мәтіннің алъфа мен омега екендігін
баяндайтын тұжырымдамаларды келтіруге болады. (Шмидт. 371-б). Олардың
пікірінше, тілдің ең басты бірлігі сөз немесе сөйлем емес – мәтін болып
табылады. Тек мәтіннің өзі ғана жанрға тәуелсіз, дербес тілдік тұтастық
құрайды.
Мәтін теориясы саласында елеулі еңбек етіп келе жатқан неміс
лингвисті П.Хартманның пікірлері де қазіргі қазақ ғалымдарының мәтін туралы
тұжырымдарына негіз болып жүр. Қазіргі кезде мәтінді зерттеуге бағытталған
лингвистика қалыптасып үлгерді, бұл лингвистикалық сала тілдік зерттеулер
ішіндегі аса үлкен екпінмен дамып, ғылымға айта қаларлықтай жаңалықтар
әкеліп жатқан ғылыми майдан. Ол лингвистика мәселелерінің диапазондық
аумағын кеңейте отырып, барлық лингвистикалық идеялардың - өткен, бүгінгі
және алдағы ой-пікірлердің басын қосады. Тіл білімінің бұл саласы болашақ
лингвистикалық ізденістерге бағдар бола алады деген пайымдаулары бүгінгі
тіл білімінің даму бағыт-бағдарын дәл сипаттайды (Қашқынбаева Қ.С.
207беттен).
Жалпы тіл білімінде тіл теориясының жалпы мазмұндық аспектісі әр
түрлі бағытта қарастырылады. Мәселен, В.В. Виноградов, Л.В. Щерба,
В.М.Жирмунский, Б.А.Ларин, С.Д. Кацнелъсон еңбектерінде тіл шынайы
практикалық сана ретінде қарастырылады, тілдің санамен, мәдениетпен,
психологиялық әрекетпен байланысы сөз болды. Сол кездің өзінде аталған
ғалымдар мәтін ұғымы туралы нақты тұжырымдамалар жасамағанмен, мәселенің
алғышарттарын ашып үлгерді. Мұны Л.В.Щерба негіздемесіндегі үш жақты
жүйенің тілдік материал ұғымына сүйенетін дискриптивистердің пікірлерінен
байқауға болады.
Мәтін лингвистикасы өз кезегінде бірқатар тілдік пәндермен
байланысып, өзара сабақтасып жатады. Соның ішіндегі, ғылымда жиі айтылып,
әдістанымдық, теориялық тұрғыдан жүйелік сипат алып келе жатқаны – мәтін
лингвистикасы мен лингвостилистика. Лингвостилистика саласының объектісі,
зерттеу пәні – мәиін типтерін айқындау, оларға сипаттама беру болып
табылады. Функционалдық лингвистиканың лингвостилистикадағы ең маңызды
тараулардың бірі екені белгілі. Екінші жағынан, мәтіндердің типін анықтау,
мәтін деңгейіндегі типологиялық құрылымды жүйелеу мәтін лингвистикасының
жетекші бөлімі болып таблады. Сондықтан мәтін лингвистикасы мен
лингвостилистиканың зерттеу обсерваториясы әрдайым бір арнаға келіп,
тоғысып жатады.
Лингвостилистиканың маңызды мідеттерінің бірі ретінде тілдің
экспрессивтік құрамдарының зерттелуін атауға болады, яғни әр түрлі
деңгейдегі тілдік бірліктердің экспессивтік-эмоционалдық потенциалын
қарастыру және оның сөйлеу әрекеті кезіндегі жүзеге асырылуын қарастырылуы.
Бұл стилистикалық парадигматика мен синтагматиканың өзара әсеін көрсетеді.
Отандық тіл білімінде стилистика мен мәтін лингавистикасының өзара
байланысы изоляцияланбаған тілдік бірліктерді зерттеуге деген жалпы
талпынысқа мүмкіндік бергені байқалады (Гальперин И.Р. Проблемы лингвистики
Новое в зарубежной длингвистике, Вып ІХ. М, 1980. Косерну Э. Серия
литературы и языка, 1977. №6).
Қазіргі таңда мәтін лингвистикасының даму бағыты ретінде қалыптасып
келе жатқан бірнеше ағымды атауға болады.
1. Негізгі қасиеттері тұтастық пен тығыз байланыстылық болып табылатын, ең
жоғары жүйе ретіндегі мәтіндік зерттеулер.
2. Мәтін типологиясын коммуникативтік көрсеткіштері және соларға қатысты
лингвистикалық белгі-қасиеттерімен бірге құрастыру.
3. Мәтінді құрайтын бірліктерді қарастыру.
4. Ерекше мәтіндік атегорияларды анықтау.
5. Мәтін әсерінен болатын тілдік бірліктердің сапалық дәрежелерінің жүзеге
асырылуының әр түрлі деңгейлерін айқындай.
6. Фразааралық байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттеу.
Мәтін лингвистикасындағы өзге салалар туралы Қ.С.Қашқынбаева неміс
лингвисті П.Хартманның мынадай жіктемесі барын алға ттартады:
1) жалпы мәтін лингвистикасы;
2) нақты мәтін лингвистикасы;
3) мәтін типологияларының лингвистикасы (209беттен)
Ал, белгілі неміс ғалымы Э.Косериудің пайымдауына сүйенсек, мәтін
лингвистикасы лингвистикалық ой-санадағы, құрылымдық-функционалдық және
генеративтік-трансформациялық лингвистикамен қатар тұратын негізгі үш
бағыттың бірі болып саналады. (Косерну Э. Современное положение в
лингвистике. – Известие АНССР. Серия литературы и языка, 1977, № 6. 17
бет). Ол жеке дербес тіл білімінің саласы ретінде жаңа ғана қанат жайып
келе жатқанына қарамастан, тілдік мәселелерінің ауқымдылығы жағынан
жоғарыда аталған ғылым салаларымен иық тірестіре алады.
Мәтін лингвистикасы мәтіннің түрлі аспектілеріне кешенді талдау
жүргізеді. З.Я. Тураева оның қазірде белгілі болған мынадай түрлерін
көрсетеді:
1) онтологиялық аспект – мәтіннің өмір сүру формасы, оның мәртебесі,
статусы, ауызекі сөйлеу тәсілінен айырмашылығы;
2) гносеологиялық аспект – мәтіндегі объективті шындықтың көріну
сипаты, әдеби мәтін жағдайында – эстетикалық шындықтың нақты әлемдегі
көрінісінің сипаты;
3) жеке лингвистикалық сипат – мәтінді тілдік рәсімдеу сипаты;
4) психологиялық аспект – қабылдау сипаты;
5) прагматикалық аспект – мәтін авторының объективтік шындыққа және
мазмұндық материалға деген қаарым-қатынасының сипаты (Тураева З.Я.
Лингвистика текста. М.: Просвещение, 1986. 8-бет).
Әрбір аспектіні жеке-жеке қарастыра отырып, төмендегідей тұжырым
жасауға болады:
1. Мәтінді жоғарғы дәрежелік деңгей ретінде зерттеп тану – мәтіннің
сөйлемдегі қарапайым құрылымнан ерекшеленетін, күрделі тұтасқан құрылымдық-
семантикалық бірлік екенін көрсетеді. Коммуникативтік тұтастықпен
жымдасатын бұл бірлік мағыналық, грамматикалық жақтан аяқталған тұтас ой,
логикалық, грамматикалық және семантикалық байланысқа түскен бір бүтін
ретінде қабылданады. Мәтіннің ауқымды құрылымдық базасын құрайтын сыртқы
және ішкі құрылымдық қарым-қатынастарды бақылау – зерттеудегі ең жемісті
бағыттардың бірі болмақ.
2. Мәтін типологиясын құрастыру объектінің өзіндегі қайшылықтар мен
үздіксіз байқалып жататын вариативтік секілді едәуір қиыншылықтар мен
кедергілердің бары екенін алға тартады. Дегенмен, аталған бағытта айта
аларлықтай жемісті еңбектер де жоқ емес. Тіл білімінде бүгінгі күнге дейін
ертегілер, балладалар, лирикалық өлеңдер мен мифтер, детективтер, қысқа
газет мақалалары мәтіндерінің коммуникативтік, құрылымдық, семантикалық
ерекшеліктерінің сипаттамасы жасалған.
Бір ғана функционалдық стилъге жататын мәтіндердің типіне сипаттама
жасаумен қатар, мәтін типологиясын жүйелеудің басқа да өлшемдері бар екені
байқалады. Мәселен, Г.В. Ейгер, В.Л. Юхт мәтін типологиясына деген екі
түрлі жолды нұсқайды:
1) біріншісі мәтіндегі өзара үйлесімділіктің типіне сипаттама жасауға,
сондай-ақ мәтіннің коммуникативтік ұстанымдары мен құрылымдық семантикалық
ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған мәтін элементтерінің өзара байланысына
негізделеді.
2) екіншісі структурализмнің негізін қалаушы Р. Л. Якобсон ұсынған
сөйлеу актісі үлгісінің аясында құрылуға негізделеді.
Осылайша, ақпаратты жіберушінің, таратушының бағыттауына қарай
мәтіннің жекелік немесе ұжымдық сипатын айқындауға болады. Жеке мәтіндерге
көбінесе әдеби шығармалардың мәтіндері жатады. Ал ұжымдық мәтіндердің
қатарына ғылыми проза, ресми іскери сөйлеу мәтіндері кіргізіледі.
Мәтін түрлерін зерттеуде әсіресе әдеби мәтінді зерттеуге ерекше назар
аударылып келеді..
Мәтіннің түзілуі – бұл күрделі психологиялық, физиологиялық үдеріс.
Мәтінді түсіну де, қабылдау да оқырманнан белгілі бір біліктіліктерді талап
ететін шығармашылық үдеріс. Оқырманның мәтінді түсіне отырып қабылдауы әр
түрлі танымдық деңгейде жүзеге асады. Әдеби мәтінді әрі ғылыми, әрі әдеби
нысанға айналдыруға болады. Әдеби мәтінді ғылыми тұрғыдан қабылдағанда
оқырман шынайы шығармашылық процесті зерттеп, мәтінтанушы автордың ерік-
танымына бағынбай, ондағы берілген мазмұн мен ойды, мәнді нәрсені мәтіннен
аршып алуға тырысады. Ал әдеби мәтін ретінде қабылдауда оқырманның авторға
деген сенімі жоғары болады да, ол автордың қалауымен жүріп, автордың қиялы
мен әдебидік әлеміне еріксіз еріп отырады. Әдеби мәтінді ғылыми әрі әдеби
құбылыс ретінде қабылдау оның мазмұн межесі (мағынасы) мен тұрпат (формасы)
межесінің айрықша болуына, оның қызметіне (эстетикалық), ең бастысы –
мәтінтүзуші автор және оны қабылдаушы оқырман, оны талдаушы мәтінтанушы
тұрғысынан келгендегі әдеби мәтіннің көпқырлы ерекшелігіне байланысты болып
табылады. Әдеби мәтіннің осындай күрделі құбылыс ретіндегі сан алуан қасиет-
сапасын тану тек қана тіл туралы білімдермен шектелмейтіні анық.
Әдеби мәтін әдеби әдеби туынды болып табылатындықтан, ол ең алдымен
әдебиеттің басты нысаны болып есептеледі. Әдебиет өнердің бір түрі
болғандықтан әдеби мәтін өнертанушының да, сөз өнері ретінде тіл ғылымының
да қызықты таным нысанына айнала алады. Осылайша, әдеби мәтінді танудың
негізгі үш қыры туралы сөз қозғауға болады:
-әдебиет теориясы тұрғысынан;
-өнертану тұрғысынан;
-тіл теориясы тұрғысынан.
1.2 Әдеби мәтінді талдаудың бағыттары
Зерттеудің әр қыры өз ішінде нақты мақсат-міндеттеріне қарай әр
бағытта жүзеге асады. Н.Н. Михайлов қазіргі әдеби мәтінді талдаудың
бағыттары осы негізгі үш басты бағыт аясында дамып қалыптасқандығын айтады.
Олардың қатарына мыналарды жатқызады:
-тарихи-әлеуметтік;
-мәдени-психологиялық;
-формализм;
-семиотикалық;
-құрылымдық;
-когнитивтік;
-лингвистикалық [24-беттен. Н.Н. Михайлов].
Әдеби мәтінді әдеби тұрғыдан талдау оның әдеби қырларын зерттеуге
арналып, оны жүзеге асырудың көпшілікке белгілі бағыты ретінде тарихи-
әлеуметтік бағыт танылады. Бұл бағыттың өкілдері дәуірдің әлеуметтік,
мәдени өмірі мәтінде қалай және қандай әдеби жанрда көрініс тапты, әдеби
мәтін оқырманның қоғамдық санасын қалыптастыруға қаншалықты әсер етті деген
мәселелерге ерекше назар аударады (В.Г. Белинский, Н.Г. Чернышевский, Д.И.
Писарев т.б.). Әдеби талдаудың мәдени-психологиялық бағыты бойынша, әдеби
мәтінді зерттеуде оның әлеуметтік маңыздылығынан гөрі, енді оның жеке
тұлғасы, оның өмірі мен тәжірибесі, шығармашылығындағы мәдени дәстүр басты
назарда болады. Бұл бағыттағы зерттеулер негізінен 1920 жылдары Англияда
жүргізіліп, басты өкілдері ретінде Ф.Р. Ливис, У. Эмпсон, А. Ричардс
танылды. Аталған ғалымдардың еңбектері қазіргі әдеби сөз теориясының мәдени-
психологиялық негізін қалады. Бұл бағыттың нәтижесінде әдеби герменевтика
бағыты қалыптасты. Әдеби герменевтикада әдеби мәтіннің оқырманмен
қабылдануы қарастырылады да мәтінді түсінудің, түсіндірудің психологиялық
мәселелерін, оқырманның тілдік ғаламы арқылы анықталатын ұлттық
психологиялық ерекшеліктерге қатысты сұрақтар зерттелінеді.
Келесі әдеби бағыт – формализм бағыты әдеби мәтіннің әлеуметтік мәні
мен прагматикалық ерекшелігінен гөрі оның формалық ұйымдасу ерекшелігіне
баса назар аударады. Осыған байланысты В.Б. Шкловский, Ю.Н. Тынянов,
Б.В.Томашевский, З.Ахметов, З.Қабдолдың зерттеулерінде ырғақ, өлшем, өлең
техникасы мәселелері жан-жақты қарастырылды. (ШкловскийТомашевский,
Тынянов, Қабдолов, Ахметов)
Семиотикалық бағытта тілдік узустағы фонема, морфема, сөз, сөйлемге
дейінгі тілдік таңбалардың нақты әдеби мәтіндегі эстетикалық таңбалануы
зерттеледі. Ол, ең алдымен, мәтіндегі сөйлеу жағдайына қарай тіл таңбалары
әр мәтінде әр түрлі болып келеді және ол тілдік узустағы тілдік таңбалар
сияқты тұйықталған жүйе емес, өзгермелі, эстетикалық бейімделген ашық жүйе
деп көрсетеді. Семиотикалық зерттеулердің ішінде құрылымдық бағыт тек
әдебиетте, тілде ғана емес, өнердің барлық түрінде орын алды. Ол 1920
жылдары пайда болып, әсіресе барлық әдеби мәтінді талдауға негіз болатын
құрылымдық универсалдарды анықтауға тырысты. Әдеби мәтінді талдаудың
мәселелері семиотиканың аясында когнитивті бағытта да қарастырылады. Оның
басты мақсаты мәтіннің жасалу табиғаты мен қабылдану тетіктерінің моделін
анықтау болып табылады. Ал лингвистикалық бағыт мәтін мазмұнындағы бір-
бірімен иерархиялық тұтастықта байланысқан көп деңгейлі тілдік таңбаларды
зерттейді. Фонема, морфема, лексема секілді таңбалардың қатарында мәтіннің
зерттеле бастауы сәл кейін қолға алынып, мәтін лингвистикасы кеш қалыптаса
бастады. Мәтін лингвистикасы аясында оның құрылымы мен композициясы,
композициялық-сөйлеу формаларының зерттелуі кең көлемде зерттелінуде.
Мәтін лингвистикасымен бірге декодталу стилистикасының, прагматикалық
стилистиканың да мақсат-міндеттері айқындалды. Декодталу стилистикасында
стильдің жасалуына әсер ететін мәтіндегі барлық құбылыстар адресат-
оқырман тұрғысынан анықталып, адресант-автордың тілдік таңбаларда
кодталып берілген мәндер мен мағыналарды ашуды көздейді. Декодталу
стилистикасының мәселелері негізінен И.В. Арнольдтың және оның
ізбасарларының зерттеулерінде қарастырылды (Арнольд). Прагмастилистика
стилистиканың жаңа бағыты ретінде дискурс пен мәтіннің тілдік ауызша және
жазбаша қатысым барысындағы стилистикалық сипаты мен мазмұнын зерттеуді өз
нысанына алады. Ғылыми еңбектерде дискурс сөздің ауызша формасы болса,
мәтін шығарманың жазбаша түрдегі сипаты деп көрсетіледі және екеуі де
прагматикалық стилистиканың зерттеу нысанын құрайды делінеді. Дискурс пен
мәтін қатысымдық, тілдік бірлік ретінде танымдық, коннотативтік,
эмоционалды-экспрессивті мазмұнның көрсеткіші болып табылады, сондықтан
мәтіннің мағыналық-ақпараттық мазмұнын тану стилистика мен прагматикалық
мақсатты бірлікте ала отырып зерттегенде ғана мүмкін болады.
Прагмалингвистика коммуникативтік іс-әрекет туралы ғылым саласы бола
отырып, ол тіл ғылымының басқа салалараынан бөлектенбейді, тілдің барлық
аспектілеріне өзінің ықпалын тигізеді. Прагмалингвистика ақиқатқа
негізделген коммуникация бағытында тілдің субстанционалдық-функционалдық
қасиеттерін, қарым-қатынасын оқып үйретеді; белгілі тұлғалардың нақтылы
сөйлеу ситуацияларында вербальды және вербальды емес тілдік тәсілдерді
пайдалан отырып, пікір алысып, ой бөлісуге үйретеді. Реалды ақиқатқа
құралған өмір ситуацияларында адам қандай жағдайда таңбалар арқылы өзінің
ой-пікірін тыңдаушыларына немесе оқырманына жеткізе алатындығын үйретуді
мақсат етеді.
Ч.У.Моррис, одан кейінгі прагматиканы зерттеушілер Ч.Стивенсон,
Р.Стольникер, Ф.Кифер, Н.Д.Аруланова, Е.В.Падучева, В.Г.Гайа т.б.
прагматика теориясын одан ары дамытып, көп аспектілі ғылым екендігін
дәлелдеді.
Прагматикалық-әдістемелік және әдістік зерттеулер тілдік таңбалардың
әр түрлі деңгейлерін ғана қарастырмайды, сөйлдеу қарым-қатынасының барлық
параметрін қарастырады, таңба мен оны қолданушы адам арасындағы қарым-
қатынасты зерттейді.
Коммуникацияның негізгі формасы – дискурс пен мәтін.
Прагмалингвистиканың зерттеу нысанын толық тану әрі сөйлеу тіліндегі
дискурс пен мәтіннің мазмұндық-ақпараттық мәнін ашу үшін, таңбаның яғни
прагматиканың іс-әрекеті мен бітім, болмысын айтушы мен тыңдаушының қарым-
қатынасы арқылы тану стилистиканың жаңа бағытының пайда болуына негіз бола
алады. Прагмалингвистика адамның коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша
(дискурс), жазбаша (мәтін) екі формасын қарастырады. Тілді таратудың осы
екі формасы көптеген проблемаларға ортақ бола отыврып, күрделі
айырмашылықтармен ажыратылатын тұстары да солынан ұшырамсып отырады.
Дискурс теориясы мен мәтін теориясы прагмалингвистикалық зерттеудің негізгі
мақсатын айқындайды. Сондықтан прагмалингвисттика дискурс, мәтін
теориясының барлық проблемаларын қарастыруды өз міндентіне алған.
Қазақ тіл ғылымында прагматика мәселесіне көңіл бөлініп, оған қатысты
зерттеу еңбектері жазылуда. Сондай қомақты зерттеудің қатарына З.Ш.
Ерназарованың Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық
негіздері деген еңбегі жатады. Прагматиканың мәтін мен дискурста
қаралатыны туралы З.Ш.Ерназарова былай дейді: Прагматиканы динамикадағы
мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланыстыратын ғылым деп
атауға болады (7-бет).
Қазіргі кезде жекелеген еңбектерде әдеби мәтіннің нақты жанрларын
зерттеудің теориялық мәселелері қарастырылуда. Ю.В. Казарин өлең сөз
теориясы, стилистика және риторика, жүйелік -құрылымдық және құрылымдық-
мазмұндық талдау, психолингвистика, мәдениеттану, әдеби мәтіннің
эстетикасы бағыттарын басшылыққа ала отырып, поэтикалық әдеби мәтіндерді
филологиялық талдаудың ерекшеліктерін анықтайды.
Филологиялық талдауда маңызды болып саналатын поэтикалық мәтіннің
функционалды-эстетикалық жүйесінің макроқұрылымдарын, поэтикалық мәтіннің
графика, ырғақ, дикция, ішкі қимыл (жест) секілді дискурстық бірліктерін,
ондағы фоносемантикалық құбылыстарды, тілдің макроқұрылымындағы лексикалық
және синтаксистік деңгейлердің қызметін зерттеудің ерекшеліктері мен
жолдарын көрсетеді. Н.С. Гумилев поэтикалық мәтіндерді зерттеудің
антропологиялық, психологиялық, концептуалды, құрылымдық-мазмұндық
қырларына баса назар аударады [Н.С.Гумилев Н.С.].
Түрлі ғылыми білімдердің бірігуі нәтижесінда әдеби мәтінді зерттеудің
шеңбері мен әдіс-тәсілдері күннен күнге кеңейіп келеді. Қазіргі кезде
поэтикалық мәтін лингвистикасының жаңа қалыптасуы үстіндегі бір саласы
ретінде текстофоносемантика аталып жүр. Бұл салада поэтикалық мәтіндегі
вербалды бірліктерді фоносемантикалық тұрғыдан зерттеу, сол арқылы дыбыстық
формада, дыбыс әуені арқылы берілген поэтикалық мағынаны ұғындыру,
түсіндіру көзделеді.
В.Г. Костомаров мәтінді конструктивтік-стильдік векторлар тұрғысынан
зерттеудің жолдарын ұстанады. Сөйлеу стилистикасында тілдің ашық жүйе
ретінде ұйымдасатындығына сүйене келіп, В.Г. Костомаров мәтін мен стильді
вектор ұғымы арқылы векторлық әдіс, конструктивтік-стильдік вектор
концепциясы тұрғысынан түсіндіреді. Тілдік және тілдік емес әсерлердің
байланысынан туатын стильдік құбылыстар векторлық өрісті құрайды, ал мәтін
стилистикасы көптеген векторлық өрістердің өмір сүретін көпқырлы векторлық
кеңістігі болып есептеледі. Осылайша, стиль құбылысының мәнін айқындауда
лексика-грамматикалық ерекшеліктерден гөрі, бұл жағдайда мәтін және оның
типологиясын тану маңызды болып шығады [3].
Әдеби әдебиет стилистикасы аясында әдеби мәтіндерді танудың,
зерттеудің қырларымен бірге талдаудың ұстанымдары мен әдістері де қазіргі
таңда зерттелу үстіндегі мәселе болып табылады. Әдеби әдебиет тілін,
сонымен бірге әдеби мәтін тілін зерттеудегі негізгі мақсат – әдеби
туындының бейнелі құрылымының өзіндік ерекшелігін ашу, әдеби мазмұнды
бейнелейтін тілдік құралдардың қызметін көрсету. Ал олардың алғышарттарына
мыналар жатады:
1) әдеби шығарманың мазмұн мен формасын (тілін) бірлікте алып зерттеу;
2) әдеби шығарманың өзара және басқа компоненттерімен байланыс, қарым-
қатынасын ескеру;
3) бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру;
4) шығарманың жанрлық ерекшеліктерін ескеру;
5) бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру;
6) ғылыми дамудың жаңа бағыт-бағдарларына сүйену т.б.
Әдеби шығарма тілін талдаудың ғылымда синтетикалық әдіс, құрылымдық
және статистикалық әдіс түрлері белгілі. Бұл әдістердің бірін көп дәрежеде,
бірін аз дәрежеде, бірін негізгі етіп, қалғандарын көмекші етіп – барлығын
да қолдануға болады.
Әдеби мәтінді зерттеудің, талдаудың әдістері мен ұстанымдарының,
қырларының күрделілігі әрі әртүрлілігі және қажеттілігі әдебиеттің өзіндік
ерекшелігіне байланысты. Әдеби әдебиетте өмір және басқа да өмір нысандары
адамның көңіл-күй, сезімімен бірлікте алып қарастырылады. Сондықтан ондағы
негізгі орталық тұлға – адам және оның күйініш-сүйініші болып табылады.
Әдебиеттің өнер ретіндегі басты ерекшелігі, мәні де осында. Өнердегі
эмоция, көңіл-күй ерекше мәнге ие. Мысалы, ғылыми шығармалардағы
эмоционалдылық тікелей ғылыммен байланысты болып, оқырманын алға жетелеп
отырғанмен, ол нақты ғылыми ұғымдардың, ақиқаттың табиғатына жат болып
келеді. Ал өнердегі эмоция – шығармашылықтың ең бірінші элементі, ол
шығарманың мазмұнымен біте қайнасып жатады. Әдеби әдебиет өнері өмірді
сезім арқылы танытып қана қоймайды, ол сол арқылы өз оқырманына эстетикалық
ықпал етеді. Оның негізінде, сонымен бірге, әдеби әдебиеттің әрі қоғамдық,
әрі қатысымдық қызметі жатыр. Қатысымдық қызмет дегенде әдеби шығарманың өз
оқырманына бағытталуын, жанама түрде жүзеге асатын автор мен оқырман
арасындағы қарым-қатынасты, бір-біріне тигізетін ықпалды айтамыз. Осыған
байланысты әдеби мәтінді зерттеудің теориялық мәселелері туралы сөз
қозғағанда, ондағы әдеби образ бен әдеби шығарманың гносеологиялық
табиғатын, әдіснамалық негіздерін ескеру өте маңызды. Өнер, бейне
ұғымдары, оның эстетикалық мәні, танымдық бейне және оның типтері, ғылым
мен өнердің айырмасы, ғылыми және әдеби танымдағы интуитивтік бейнелер,
әдебидік модель (ғаламның екінші модельдік жүйесін жасау), метафоралық
ойлау және таным, ақиқаттың концепциясы т.б. әдеби мәтіннің
гносеологиялық, эстетикалық табиғатына қатысты мәселелер оны зерттеудің
негізіне қаланады.
Әдеби шығарманы әдеби әдебиет стилистикасының басты нысаны ретінде
қарастырғанда оның мынадай ерекшеліктері ескеріледі:
1) қатысымдық және эстетикалық қызметтің бірлігі;
2) көпстильділік;
3) сөздің образдылығы;
4) автордың дара стилі, мәнері;
5) автор бейнесінің болуы және оның шығарма стиліне әсері;
6) әдеби тілдің дамуына әсері (Розенталь. 356-б).
Әдеби мәтінді әдеби әдебиет стилистикасы тұрғысынан зерттеуде олардың
жанрлық ерекшеліктерін ескеру өте маңызды. Проза, драма, поэзия жанрындағы
шығармаларды зерттеудің негізгі өлшемдері мен компоненттерін білу әдеби
мәтінді зерттеудің жолдары мен әдіс-тәсілдерін тиімді, жүйелі жүргізуде
басшылыққа алынады.
Мәтін құрылымы мен жүйесі күрделі. Оған тұтастық, типологиялық,
стилистикалық ерекшеліктер, абзацқа, күрделі синтаксистік тұтастықтарға
бөліну, сөйлемдер, лексика грамматикалық конструкциялар, текстішілік
байланыстар, мәтіндегі сөйлемдердің тема-ремалық мүшеленуі сияқты қасиеттер
тән. Ол көптеген ғылымдардың зерттеу нысанына айналған. Мысалы, мәтін
лингвистикасы, психолингвистика, сөйлеу әрекетінің теориясы, когнитивтік
лингвистика, дискурстық лингвистика т.б. Сөйлеу стилистикасының құрамдас
бөлігі бола тұрып мәтін стилистикасы белгілі бір мазмұнды беру, жеткізуде
қарым қатынас процесінде қолданылатын күрделі тілдік стилистикалық
құрылымдарды қарастырады. Мәтін стилистикасы біріншіден, әдеби шығарма
тілін немесе сөйлеушінің тілін терең әрі толық түсінуге көмектеседі.
Екіншіден, мәтінді құрудың немесе дұрыс сөйлеудің жолдарын көрсете отырып,
тілдік мәдени бірліктер мен дағдыларды жетілдіруге, дамытуға көмектеседі.
Ол үшін мәтінді талдаудың методологиялық негіздері мен әдістемелік
ұстанымдарын білу керек. Мәтінді стилистикалық талдау тілдік шығарманың
басты идеясын, негізгі ойды терең түсіне білуге үйретуі керек. Көптеген
ғалымдардың еңбектеріне сүйене келіп, мәтінді талдаудың методологиялық
негізі деп мазмұн мен форманың диалектикалық байланысын аламыз.
Мұндағы айтылып отырған мәселе форманың мазмұнды болуы және мазмұнның
өзіне сай форма, кескін-келбет алуы.
Осындай мәселеге стилисткалық талдау жасай келе, біз мазмұнның
берілуін, яғни мәтіннің құрылымын анықтаймыз. Осыған байланысты мәтінді
стилистикалық талдау әдістемесінің мынаадай бағыты айқындалады:
стилистикалық талдаудың тілдік деректерді тізерлеп теруге емес, олардың
ұйымдасуы, байланысы және бір бірімен қатынасын анықтауға бағытталуы. Бұл
жерде, әрине, мәтін тек тілдік деректердің көрсеткіші ғана емес, оның
арнайы ұйымдасқан шығарма, ал оның арғы жағында адам тұрғаны негізге
алынады.
Қорыта келгенде, мәтінді тіл стилистикасы тұрғысынан қарастырғанда
мәтін неден жасалған деген сұраққа жауап беруі тиіс.
Ал сөйлеу стилистикасы тұрғысынан қарастырғанда мәтін қалай жасалған
деген сұраққа жауап іздейді.
Мұндай зерттеу мәтін композициясын зерттеуге әкеледі.
Композиция бұл мәтіннің сүйегі, қаңқасы. Оны ұстайтын негізгі қаңқа.
Мәтіннің барлық мазмұндық және формалық қырлары композиция арқылы
үйлесімдік табады. Композиция белгілі бір мағыналы элементтердің жүйелі
ұйымдасуы, топтасуы.
Кез келген сөйлеушінің ойы, конструктивтік көзқарасы, оның өз ойын
қалай жеткізуімен тілдік материалды тиімді, түсінікті, анық, әдеби етіп
ұйымдастыра алуымен танылады. Міне, осы жерде мәтін стилистикасының
маңыздылығы келіп шығады. Мәтіннің қалай берілгендігін қалайша әдеби, анық,
түсінікті беріліп тұрғанын, мәтін композициясын анықтау мәтін
стилистикасының міндеті болып табылады.
Бұл міндетті жүзеге асыру үшін мәтін стилистикасы тілдік
шығармалардың құрылымдық, стилистикалық мүмкіндігін, композициялық
стилистикалық формаларды және олардың түрлерін сөйлеу тіліндегі тілдік
бірліктердің қолданымға ену жолдары мен конструктивтік тәсілдерін
зерттейді. Осылайша, мәтін стилистикасы тілдің статикалық емес, динамикалық
күйін зерттеуге бағытталады. Тілдің динамикалық күйін зерттеу қатысымдық,
яғни коммуникативтік лингвистикаға негізделеді.
Мұнда тіл В.Виноградов тілімен айтқанда, мына қырынан танылады:
...это практическое применение языка, которое изучается в сфере речевой
деятельности, где на первый план исследования выступают способы
употребления языка и его стили в разных видах речи, что создает возможность
построить стилистику речи на основе анализа, форм общественной языковой
практике (В.Виноградов, 1963. 31беттен).
Мәтін бүгінге дейін негізінен текстология және стилистика
ғылымдарының зерттеу нысаны ретінде ғалымдардың назарын аудартып келді.
Текстологтар негізінен, ерте кезеңдердегі мәтіндерді әдеби тұрғыдан
зерттеумен шұғылданса, стилистер кейбір авторлардың тілінің лексикалық,
грамматикалық элементтерінің стилисткалық, экспрессивтік әсерін зерттеумен
шектелді. Олар, әсіресе, дайын мәтіндерді қарастырды. Ал, бұл мәтіннің
қайдан, қалай пайда болғанын (лингвистикалық тұрғыдан) зерттеу нысанынан
тыс қалып қойды.
Орыс ғалымы И.Р. Гальперин Текст как объект лингвистического
исследования атты еңбегінде мәтінді күрделі әрі көп қырлы, көп қабатты
құбылыс ретінде қарастыра отырып, оған мынадай анықтама береді: Текст это
произведение речетворческого процесса, обладающее совершенностью,
объективизированное в виде письменного документа. В литературно
обработанное в соответствий с типом документа, произведеие состоящее из
названия (загаловка) и рядом особых едеиниц (СФЕ) объединенных разными
типами лексической, грамматической, логической стилистической связи.
Имеющие определенную целенаправленность (Гальперин, 1981. 18 беттен).
А. Леонтьев мәтінді қолданымдағы аяқталған сөйлеу бірлігі дейді.
Мәтін дегеніміз ортақ мағына бойынша тұтасқан сөйлемдердің тобы
немесе словесная ткань. Ол тұтастық ең жоғары деңгейдегі коммуникативтік
бірлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ӘДЕБИ МӘТІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мәтін лингвистикасы, табиғаты, салалары, түрлері 6
1.2 Әдеби мәтінді талдаудың бағыттары 6
11
2 ӘДЕБИ МӘТІНДІ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕ АУДАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
2.1 Концепт лингвомәдениеттанудың базалық ұғымы ретінде 19
2.2 Әдеби мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару мәселелерін 19
концептуалды тұрғыдан қарастыру
2.3 Әдеби мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудармасының 20
лингвомәдени сипаттамасы
21
3 ӘДЕБИ МӘТІНДЕГІ "ГҮЛ" ЛЕКСЕМАСЫНЫҢ АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ АНА ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Гүл лексемасының сипаттамасы 23
3.2 Әртүрлі әдеби мәтіндердегі Гүл лексемасының ағылшын тілінен ана23
тіліндегі жазбаша аудармасы
25
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 29
32
Кіріспе
Адамзат аударма арқылы араласып - құраласады. Біз өмір сүріп жатқан
әлемнің іштей белгілі бір жүйеге құрылғандығы, адам тіршілігінің кез келген
қимыл-әректі өзінше шағын жүйе екендігі, онсыз әлемнің тұтас жүйесі
жасалмайтындығы белгілі. Әлем халықтары тілдерінің арасында да қарым-
қатынастың өз жүйесі, яғни трансляторы болуы керек. Тілдер арасындағы
осындай байланыстырушы жүйенің ең қарапайым шешімі – аударма. Бұл тұрғыдан
қарағанда аударма адамзатты біріктіріп тұрған факторлардың бірі деуге де
болады.
Әдеби мәтіндік аударма – аударматанудағы ең бір күрделі де күрмеулі
сала. Көптеген зерттеушілердің аударма теориясы тұрғысынан әдеби мәтіндік
аударманы “Жалпы аударма” курсының дербес пәні ретінде қарастыруды
ұсынатыны тегін емес.
Әдеби мәтіндік аударма қоршаған ортаның шындығын бейнелеп қана
қоймайды. Ол адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге, жақсартуға ат
салысады. Әдеби мәтіндік аударманың теориясы мен практикасы күрделі және
көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби мәтіндік аударманың құрылым жүйесі,
образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге
оның лингвопоэтикалық, сондай-ақ психологиялық табиғатын таразылаудағы
басты міндеттер қатарына жатады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Тіл білімінің бір саласы ретінде қарқынды
дамып келе жатқан когнитивті лингвистикада тіл когнитивті механизм ретінде
танылады. Когнитивті лингвистикада адамға тән когнитивті үрдістер мен
құрылымдар айқындалады. Сондықтан да оның зерттеу нысанасына концептілер
жатады.
Концепт термині орыс тіл білімінде XX ғасырдың 20-30 жылдары
қоршаған орта құбылыстарының тіл әлемінде бейнелеуін зерттеумен байланысты
пайда болды. С.А.Аскольдов - Алексеевтің 1928 жылғы Русская речь
жинағында жарық көрген Концепт и словодеген еңбегінде концептілерді
танымдық және әдеби мәтіндікдік түрлеріне жіктейді, бірақ олардың аралық
шегінің өзгеріп, кейде бір-бірімен астасып отыратынын да жоққа шығармайды.
Концепт терминінің теориялық негіздері Д.С.Лихачев, Н.Д.Арутюнов,
Е.С.Кубрякова, А.Н.Мороховский, Н.К.Рябцева, В.А.Маслова, А.Я.Гуревич,
А.Вежбицкаяның еңбектерінде әр түрлі қырынан қарастырады. Концепт сөздердің
беретін ұғымын түсіну арқылы жеке адамнан бастап,қоғамдық топтардың, бүкіл
бір ұлттың,халықтың тіл өрісінің,дүниетанымының ерекшеліктері айқындалады.
Концептілер рухани мәдениеттің басты-басты ұғымдарын оның элементтері
ретінде таңбалай отырып,олардың мән-мағынасын қамтиды. Рухани-мәдени
сөздердің лексикалық мағыналарын анықтау жаңа үстеме мағынаның ашылуына
септігін тигізеді. Бұл өз кезегінде бұрынғы түсіндірмелерді жаңа қырынан
бағалауға әкеледі.
ХХ ғасырдың аяғында лингвисттер, тілдік тасымалдауыш - бұл белгілі
концептуалдық жүйелердің тасымалдауыштары деген пікір айтады. Қазіргі күні
алдыңғы орында ментальдылық немесе концептілер-ментальдылықтың мәні болып
табылады. Лингвистикада концепт терминінің ескі де жаңа түрі бір мезгілде
пайда болған. 1928 жылы С.А.Аскольдов Концепт және сөз атты мақаласын
жариялаған, бірақ өткен ғасырдың ортасына дейін концепт ұғымы термин
ретінде ғылыми әдебиеттерде қабылданбаған.
Тіл білімінде "концепт" термині алғаш рет XX ғасырдың алғашқы
жартысында қоршаған орта құбылыстарын тіл әлемінде бейнелеу мәселелерін
зерттеуге байланысты пайда болды. Соңғы жылдары тіл білімінде "концепт"
теориясы лингвистикалық сипатта нақты жан - жақты бір тілдің ішіндегі
материалдар негізінде де, туыс немесе туыстығы жоқ әр түрлі тілдер
материалдары негізінде де салыстыра - салғастыра зерттеле бастады.
Әдеби мәтіндік аударма деп - әдеби мәтіндік шығармаларды, яғни негізгі
қызметі оқырманға әдеби мәтіндікдік-эстетикалық әсер ету болып табылатын
мәтіндерді аудару. Бұл процестің өтуі барысында аудармашының мүмкіндігі
шексіз; ол екінші тілде жасалған мәтінді өңдеп, реттей алады. Әдеби немесе
әдеби мәтіндік аударма дегеніміз – бір тілде жазылған әдеби туындыны екінші
тілдің құралдары көмегімен оқырмандарға жеткізу және түпнұсқасының
стильдік, әдеби мәтіндікдік ерекшеліктерін мейлінше нақты сақтап көрсету.
Бұл жерде аудармадағы ең қиын нәрсе – лингвистикалық ерекшелігі емес, ол
түпнұсқасының әдеби мәтіндікдік жағын дұрыс жеткізу, яғни аудармашы
туындының образдық әлемін, автордың идеясын, позициясын және стилін нақты,
дәл көрсете білуі. Әдеби мәтіндік аударманың бүгінгі әдеби процестегі
алатын орны үлкен. Соның ішінде болашақ аудармашының аударма жасау
барысында лингвомәдени құзіреттілігін қалыптастыру ерекше орын алады.
Лингвомәдениеттану құзіреттілігі - мәдениетаралық қатысым жағдайында
лингвомәдениеттану дағдыларын орында пайдалана білумен ерекшеленетін көп
сатылы, бірі екіншісіне тәуелді бірнеше кезеңдері бар, өз сөзін дұры
ұйымдастыра білумен, ең соңында басқа мәдениет өкілімен еркін тілдесуге қол
жеткізуімен айқындалатын құзіреттілік. Жалпы алғанда лингвомәдениеттану
құзіреттілігіне былайша анықтама беруге болады: Лингвомәдени құзіреттілік
дегеніміз - басқа лингвомәдени қоғам өкілімен тілдік қатынас кезінде тіл
бірліктерінде көрінетін әлем туралы білім негіздерін меңгеруі арқылы
мәдениеттер сұхбатына танымдық іргетас жасай тілдесе алуын қамтамасыз
ететін өзара әрекеттестік пен өзара түсіністік жағдайында сөйлесуге
дайындығы лингвомәдениеттану құзіреттілігі болып саналады. Бұл мәселемен
айналысқан ғалымдар өзге тілде оқытудың ең соңғы жетістігі
лингвомәдениеттанулық құзіреттіліктің қалыптасу деңгейімен өлшенетінін
айтады.
Осыған байланысты, ана тілін оқыту барысында шет тілі дәрістемесінде
лингвомәдени әрекетті қолдану маңызды болып табылады, өйткені лингвомәдени
ақпараттар шетелдік студенттің маңыздылығын құрайтын ерекше түрде тілдік
бірліктер семантикасына айналған байланыс құзіреті болып табылады.
Лингвомәдени ілім, байланыс бөлігі ретінде, лингвомәдени құзірет
қажеттілігін қалыптастыруын тудырады. Сол себептен, зерттеу тақырыбы Әдеби
мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару ерекшеліктері болып отыр.
Курстық жұмыстың нысаны. Ағылшын және ана тілдеріндегі әдеби мәтіндер.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты - әдеби мәтінді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару теориясының
концептуалдық жүйесі мен лингвомәдени құзіреттілігін Гүл концепті арқылы
анықтап-талдау. Ол үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- әдеби мәтіндік аударманы оқытудағы рөлін теориялық тұрғыда негіздеу;
- ағылшын тілінен әдеби мәтіндік шығарманы аударудың концептуалды
тұжырымдамалық қорын негіздеп талдау;
- әдеби мәтіндік шығарманы аударудың әдіснамалық негізін анықтап, сол
арқылы тіл білімінің аудармалық сипатын таныту;
- әдеби мәтінге Гүл концепті негізінде ағылшын және ана тілінде
трансформациялық талдау жасау;
Курстық жұмыстың теориялық құндылығы. Аудармашының лингвомәдени
құзіреттілігін қалыптастыру барысында әдеби мәтіндік аудармаға ағылшын және
ана тілінде концептілік талдау жасауға негізделген.
Курстық жұмыстың практикалық құндылығы. Курстық жұмыста ұсынылған
көзқарастар мен пікірлер әдеби мәтіндік аударманы оқытуда, жоғарғы оқу
орындарына арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар дайындауда, арнайы
курстар мен семинарлардың жаңа бағдарламаларын жасап жинақтау барысында,
сонымен қатар әдеби мәтіндік шығарманы аударудың тарихы мен аударма
мәтінінің стилистикалық, лексикалық, концептуалдық сараптамасын меңгеруіне
жан-жақтан қарастыру үшін пайдалануға болады.
Курстық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Концептке
қатысты белгілі мамандар – М. А. Күштаева, А.Ислам, Н.Уәли, орыс тілі
мамандары – Е.С.Кубрякова, В.З.Демьянков, Н.Д.Арутюнова, Т.В.Булыгина,
А.Д.Шмелев, еңбектері басшылыққа алынды.
Курстық жұмыстың әдістері. Зерттеу барысында негізінен сипаттама және
трансформациялық талдау тәсілдері, жасалған аудармадағы трансформация
түрлеріне статистикалық талдау жасалды.
Курстық жұмыстың дереккөздері. Шетел тілін оқытудағы әдеби мәтіндік
аударманың және де концепттің теориясы мен практика салаларындағы ғылыми
еңбектер, ағылшын тілінен әдеби мәтіндік шығарманы аудару теориясының даму
сипатын айқындау, оның когнитивтік лингвистика ұстанымдарымен сабақтасар
тұстарын зерделеу үшін ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап аударма саласында
дүниеге келген зерттеу жұмыстары, арнайы когнитология саласында жазылған
ізденістер мен лексикографиялық еңбектер негізге алынды. Сонымен қатар осы
тақырыпты зерттеу кезінде В.Н.Комиссаровтың, В.А.Маслова, Ж.А. Жақыповтың,
А.Семеновтың, А.В.Федоровтың, С.А.Аскольдов-Алексеевтің еңбектеріне
сүйендім.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ӘДЕБИ МӘТІНДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Мәтін лингвистикасы, табиғаты, салалары, түрлері
Қазіргі кезде тілдік ғылыми ой-сананың дамуында бірімен бірі тығыз
байланысты бірнеше үрдістің қалыптасқандығы байқалады. Олар: экспансионизм
(бірнеше ғылымдардың тоғысуы арқылы жаңа қосарланған ғылымдардың пайда
болуы), антропоцентризм (тілдегі адамды жан-жақты тануға бағытталған),
функционализм (тілдің қолданысын, қолданыс барысындағы мағынасын зерттеуге
бағытталған) және экспланатарлық. (Э.Д. Сүлейменова. 3-4-беттен)
Мәтін лингвистикасы интегративтік сипаттағы даму үстіндегі
экспансионизм бағытындағы зерттеулердің қатарынан орын алады. Себебі
қазіргі таңдағы тілдік зерттеулер тек бір ғана саланың төңірегінде шектеліп
қалмай, өз ішінде және сырттай басқа пәндердің ғылыми жетістіктеріне
сүйенеді. Соның ішінде мәтін категориясы тек синтаксистің еншісіндегі ұғым
емес, ол жан-жақты талдауды қажет ететін көп қырлы күрделі ұғым.
Мәтін лингвистикасы ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап қалыптасып,
бүгінде өзінің дұрыс даму жолына түскен жеке сала ретіде таныла отырып,
өркениетті ғылыми ой-санадағы үлкен бір белестен хабар береді. Сондай-ақ,
ол әлемдік гуманитарлық, философиялық пайымдаулардың ең алғашқы басқышы
ретінде, аталған бағыттардың өріс алуына себепкер болатын тікелей шындық
қалпында қабылданады. Әдіснамалық негізі коммуникациялық қатынас
ұғымдарынан тұратын тілдің коммуникативтік іс-әрекет концепциясы адамзат
танымындағы осы маңызды фактор қызметін атқарады, бұл мәтінің әр түрлі
функционалдық қабаттарының жекелеген ерекшеліктеріне талдау жүргізіп,
жүйелік қаңқасын жобалауға итермелейді. Мәтін лингвистикасы тілді әуел
бастан қарым-қатынас құралы ретінде қарастырудың бірізді-логикалық дамуының
нәтижесі болып табылады.
Мәтін лингвистикасы мәселелері қазақ тілі білімінде соңғы жылдары
кеңінен қарастырыла бастады. Р.Сыздық, М.Закиев, Т.Қордабаев, Б.Шалабай,
С.Құнанбаева, С.Мұстафина, А.Таусоғарова, Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева,
Ж.Қайшығұлова, З.Ерназарова, О.Бүркіт, Г.Әзімжанова, Г.Смағұлова т.б.
көптеген қазақ ғалымдарыны зерттеу еңбектерінде мәтін мәселелері әр қырынан
қарастырылды. Дегенмен, мәтінді зерттеу мәселесінде әлі де зерттеуді қажет
ететін мәселелер бар. Солардың бірі - әңгімелеу мәтіні және оның тілдік-
стильдік табиғаты мәселесі болып отыр.
Әңгімелеу мәтіні бұған дейін жалпы мәтін аясында, композициялық-
сөйлеу формалары аясында қарастырылып келгенмен, арнайы зерттеу нысанына
әлі айнала қойған жоқ.
Жалпы мәтін – адамзаттың тілдік қарым-қатынасындағы алғышарттар мен
оның ұйымдастырылу ұстанымдары туралы ғылым. Мәселе төңірегіндегі қарқынды
да жемісті ізденістер дәстүрлі тілдік лингвистикадағы стилитстика, соның
ішінде әдеби әдебиет, ғылыми стилъдер саласында жүйелі сипат алып келеді.
Мұны сан алуан көзқарастар мен ұстанымдарды, қағидалар мен тұжырымдамаларды
тірек ететін ғалым-мамандардың тақырып төңірегіндегі өзекті мәселелерге
арналған ғылыми еңбектерінен, монографиялар мен ғылыми-танымдық
мақалалардан, оқу құралдарының жарық көруімен, сондай-ақ мәселенің даму
бағдарына арналған конференциялар мен симпозиумдардың өткізіліп жатқанынан
бағалауға болады. Тіл зерттеушілерінің мәтін мәселесіне деген бетбұрысы
олардың жалпы тілдік сана мәселесіне деген ықыласын аңдатады. Мұның
астарында тілдік тұлға мен адамзаттың әлемдік образын ашу, тану ниеті
жатқаны жасырын емес. Себебі, әрбір мәтінде тілдік жүйеден хабары бар
тілдік тұлғаның әрекеті орын алады.
Мәтін табиғатына деген қызығушылықтың кездейсоқтық еместігін
дәлелдейтін факторлар баршылық: тілдің қазіргі тіл біліміндегі көзқарастар
тұрғысынан қарағанда, өте ауқымды да салмақты құбылыс екенін,
коммуникацияның құрамдас бөлігі болып табылатынын түсіндіруге деген
талпыныс, мәтін арқылы жүзеге асырылатын адамзат іс-әрекетінің түрлі
жақтарымен тілдің өзара айланысын зерттеп тануға деген қадам, сонымен
қатар, мәтін арқылы жанды әрі сан қырлы болып келетін тіл болмысын ашуға,
оның заңдылықтарын меңеруге деген талап-ниет арқылы уәжделеді. Сондықтан,
тілдік зертте пәні ретінде оның басты әрекетінің бірі – мәтінді ұйымдастыру
қызметіне тоқталудың өзектілігі орасан.
Мәтін - өте күрделі де қайшылықтарға толы тұтасқан құрылым. Осы
тұтастықтың ұйымдасуына негіз болатын – оның композициялық-құрылымдық
формалары. Композициялық құрылымдық формалар – мәтіннің негізгі құраушы
компоненттері. Мәтінде баяндалатын мәселе, көрініс түрлі мағлұматтар осы
формалардың өзара құрылымдық-мағыналық байланысуының нәтижесінде
бейнеленеді. Бұл көбінесе, әдеби әдебиет мәтіндеріне тікелей қатысты.
Көтеріліп отырған өзекті мәселе туралы көрнекті ғалым М.М. Бахтиннің
Текст естъ как первичная данностъ гуматинарно-философского мышления и
является той непосредственной действителъностъю, из которой толъко и могут
исходитъ эти дисциплины деген пікірі бүгінде мәтін лингвистикасы аталып
отырған жаңа ізденіс бағытына жол ашатын бағдарлама бола алды. (201-беттен.
Бахтин М.М. Проблема текста в лингвистике, филолгии и других гумаитарных
науках. –В кн. Эстетика словесного творчества. М., 1979). Бұл пікірді неміс
ғалымы З.И.Шмидт те қолдай отырып, мәтіннің ең алғашқы құрылымдық тұтасқан,
базалық категория екендігін айтады. (Бахтин М.М. сонда 91-бет). Қазіргі
кездегі зерттеушілердің еңбектерінен де мәтіннің алъфа мен омега екендігін
баяндайтын тұжырымдамаларды келтіруге болады. (Шмидт. 371-б). Олардың
пікірінше, тілдің ең басты бірлігі сөз немесе сөйлем емес – мәтін болып
табылады. Тек мәтіннің өзі ғана жанрға тәуелсіз, дербес тілдік тұтастық
құрайды.
Мәтін теориясы саласында елеулі еңбек етіп келе жатқан неміс
лингвисті П.Хартманның пікірлері де қазіргі қазақ ғалымдарының мәтін туралы
тұжырымдарына негіз болып жүр. Қазіргі кезде мәтінді зерттеуге бағытталған
лингвистика қалыптасып үлгерді, бұл лингвистикалық сала тілдік зерттеулер
ішіндегі аса үлкен екпінмен дамып, ғылымға айта қаларлықтай жаңалықтар
әкеліп жатқан ғылыми майдан. Ол лингвистика мәселелерінің диапазондық
аумағын кеңейте отырып, барлық лингвистикалық идеялардың - өткен, бүгінгі
және алдағы ой-пікірлердің басын қосады. Тіл білімінің бұл саласы болашақ
лингвистикалық ізденістерге бағдар бола алады деген пайымдаулары бүгінгі
тіл білімінің даму бағыт-бағдарын дәл сипаттайды (Қашқынбаева Қ.С.
207беттен).
Жалпы тіл білімінде тіл теориясының жалпы мазмұндық аспектісі әр
түрлі бағытта қарастырылады. Мәселен, В.В. Виноградов, Л.В. Щерба,
В.М.Жирмунский, Б.А.Ларин, С.Д. Кацнелъсон еңбектерінде тіл шынайы
практикалық сана ретінде қарастырылады, тілдің санамен, мәдениетпен,
психологиялық әрекетпен байланысы сөз болды. Сол кездің өзінде аталған
ғалымдар мәтін ұғымы туралы нақты тұжырымдамалар жасамағанмен, мәселенің
алғышарттарын ашып үлгерді. Мұны Л.В.Щерба негіздемесіндегі үш жақты
жүйенің тілдік материал ұғымына сүйенетін дискриптивистердің пікірлерінен
байқауға болады.
Мәтін лингвистикасы өз кезегінде бірқатар тілдік пәндермен
байланысып, өзара сабақтасып жатады. Соның ішіндегі, ғылымда жиі айтылып,
әдістанымдық, теориялық тұрғыдан жүйелік сипат алып келе жатқаны – мәтін
лингвистикасы мен лингвостилистика. Лингвостилистика саласының объектісі,
зерттеу пәні – мәиін типтерін айқындау, оларға сипаттама беру болып
табылады. Функционалдық лингвистиканың лингвостилистикадағы ең маңызды
тараулардың бірі екені белгілі. Екінші жағынан, мәтіндердің типін анықтау,
мәтін деңгейіндегі типологиялық құрылымды жүйелеу мәтін лингвистикасының
жетекші бөлімі болып таблады. Сондықтан мәтін лингвистикасы мен
лингвостилистиканың зерттеу обсерваториясы әрдайым бір арнаға келіп,
тоғысып жатады.
Лингвостилистиканың маңызды мідеттерінің бірі ретінде тілдің
экспрессивтік құрамдарының зерттелуін атауға болады, яғни әр түрлі
деңгейдегі тілдік бірліктердің экспессивтік-эмоционалдық потенциалын
қарастыру және оның сөйлеу әрекеті кезіндегі жүзеге асырылуын қарастырылуы.
Бұл стилистикалық парадигматика мен синтагматиканың өзара әсеін көрсетеді.
Отандық тіл білімінде стилистика мен мәтін лингавистикасының өзара
байланысы изоляцияланбаған тілдік бірліктерді зерттеуге деген жалпы
талпынысқа мүмкіндік бергені байқалады (Гальперин И.Р. Проблемы лингвистики
Новое в зарубежной длингвистике, Вып ІХ. М, 1980. Косерну Э. Серия
литературы и языка, 1977. №6).
Қазіргі таңда мәтін лингвистикасының даму бағыты ретінде қалыптасып
келе жатқан бірнеше ағымды атауға болады.
1. Негізгі қасиеттері тұтастық пен тығыз байланыстылық болып табылатын, ең
жоғары жүйе ретіндегі мәтіндік зерттеулер.
2. Мәтін типологиясын коммуникативтік көрсеткіштері және соларға қатысты
лингвистикалық белгі-қасиеттерімен бірге құрастыру.
3. Мәтінді құрайтын бірліктерді қарастыру.
4. Ерекше мәтіндік атегорияларды анықтау.
5. Мәтін әсерінен болатын тілдік бірліктердің сапалық дәрежелерінің жүзеге
асырылуының әр түрлі деңгейлерін айқындай.
6. Фразааралық байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттеу.
Мәтін лингвистикасындағы өзге салалар туралы Қ.С.Қашқынбаева неміс
лингвисті П.Хартманның мынадай жіктемесі барын алға ттартады:
1) жалпы мәтін лингвистикасы;
2) нақты мәтін лингвистикасы;
3) мәтін типологияларының лингвистикасы (209беттен)
Ал, белгілі неміс ғалымы Э.Косериудің пайымдауына сүйенсек, мәтін
лингвистикасы лингвистикалық ой-санадағы, құрылымдық-функционалдық және
генеративтік-трансформациялық лингвистикамен қатар тұратын негізгі үш
бағыттың бірі болып саналады. (Косерну Э. Современное положение в
лингвистике. – Известие АНССР. Серия литературы и языка, 1977, № 6. 17
бет). Ол жеке дербес тіл білімінің саласы ретінде жаңа ғана қанат жайып
келе жатқанына қарамастан, тілдік мәселелерінің ауқымдылығы жағынан
жоғарыда аталған ғылым салаларымен иық тірестіре алады.
Мәтін лингвистикасы мәтіннің түрлі аспектілеріне кешенді талдау
жүргізеді. З.Я. Тураева оның қазірде белгілі болған мынадай түрлерін
көрсетеді:
1) онтологиялық аспект – мәтіннің өмір сүру формасы, оның мәртебесі,
статусы, ауызекі сөйлеу тәсілінен айырмашылығы;
2) гносеологиялық аспект – мәтіндегі объективті шындықтың көріну
сипаты, әдеби мәтін жағдайында – эстетикалық шындықтың нақты әлемдегі
көрінісінің сипаты;
3) жеке лингвистикалық сипат – мәтінді тілдік рәсімдеу сипаты;
4) психологиялық аспект – қабылдау сипаты;
5) прагматикалық аспект – мәтін авторының объективтік шындыққа және
мазмұндық материалға деген қаарым-қатынасының сипаты (Тураева З.Я.
Лингвистика текста. М.: Просвещение, 1986. 8-бет).
Әрбір аспектіні жеке-жеке қарастыра отырып, төмендегідей тұжырым
жасауға болады:
1. Мәтінді жоғарғы дәрежелік деңгей ретінде зерттеп тану – мәтіннің
сөйлемдегі қарапайым құрылымнан ерекшеленетін, күрделі тұтасқан құрылымдық-
семантикалық бірлік екенін көрсетеді. Коммуникативтік тұтастықпен
жымдасатын бұл бірлік мағыналық, грамматикалық жақтан аяқталған тұтас ой,
логикалық, грамматикалық және семантикалық байланысқа түскен бір бүтін
ретінде қабылданады. Мәтіннің ауқымды құрылымдық базасын құрайтын сыртқы
және ішкі құрылымдық қарым-қатынастарды бақылау – зерттеудегі ең жемісті
бағыттардың бірі болмақ.
2. Мәтін типологиясын құрастыру объектінің өзіндегі қайшылықтар мен
үздіксіз байқалып жататын вариативтік секілді едәуір қиыншылықтар мен
кедергілердің бары екенін алға тартады. Дегенмен, аталған бағытта айта
аларлықтай жемісті еңбектер де жоқ емес. Тіл білімінде бүгінгі күнге дейін
ертегілер, балладалар, лирикалық өлеңдер мен мифтер, детективтер, қысқа
газет мақалалары мәтіндерінің коммуникативтік, құрылымдық, семантикалық
ерекшеліктерінің сипаттамасы жасалған.
Бір ғана функционалдық стилъге жататын мәтіндердің типіне сипаттама
жасаумен қатар, мәтін типологиясын жүйелеудің басқа да өлшемдері бар екені
байқалады. Мәселен, Г.В. Ейгер, В.Л. Юхт мәтін типологиясына деген екі
түрлі жолды нұсқайды:
1) біріншісі мәтіндегі өзара үйлесімділіктің типіне сипаттама жасауға,
сондай-ақ мәтіннің коммуникативтік ұстанымдары мен құрылымдық семантикалық
ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған мәтін элементтерінің өзара байланысына
негізделеді.
2) екіншісі структурализмнің негізін қалаушы Р. Л. Якобсон ұсынған
сөйлеу актісі үлгісінің аясында құрылуға негізделеді.
Осылайша, ақпаратты жіберушінің, таратушының бағыттауына қарай
мәтіннің жекелік немесе ұжымдық сипатын айқындауға болады. Жеке мәтіндерге
көбінесе әдеби шығармалардың мәтіндері жатады. Ал ұжымдық мәтіндердің
қатарына ғылыми проза, ресми іскери сөйлеу мәтіндері кіргізіледі.
Мәтін түрлерін зерттеуде әсіресе әдеби мәтінді зерттеуге ерекше назар
аударылып келеді..
Мәтіннің түзілуі – бұл күрделі психологиялық, физиологиялық үдеріс.
Мәтінді түсіну де, қабылдау да оқырманнан белгілі бір біліктіліктерді талап
ететін шығармашылық үдеріс. Оқырманның мәтінді түсіне отырып қабылдауы әр
түрлі танымдық деңгейде жүзеге асады. Әдеби мәтінді әрі ғылыми, әрі әдеби
нысанға айналдыруға болады. Әдеби мәтінді ғылыми тұрғыдан қабылдағанда
оқырман шынайы шығармашылық процесті зерттеп, мәтінтанушы автордың ерік-
танымына бағынбай, ондағы берілген мазмұн мен ойды, мәнді нәрсені мәтіннен
аршып алуға тырысады. Ал әдеби мәтін ретінде қабылдауда оқырманның авторға
деген сенімі жоғары болады да, ол автордың қалауымен жүріп, автордың қиялы
мен әдебидік әлеміне еріксіз еріп отырады. Әдеби мәтінді ғылыми әрі әдеби
құбылыс ретінде қабылдау оның мазмұн межесі (мағынасы) мен тұрпат (формасы)
межесінің айрықша болуына, оның қызметіне (эстетикалық), ең бастысы –
мәтінтүзуші автор және оны қабылдаушы оқырман, оны талдаушы мәтінтанушы
тұрғысынан келгендегі әдеби мәтіннің көпқырлы ерекшелігіне байланысты болып
табылады. Әдеби мәтіннің осындай күрделі құбылыс ретіндегі сан алуан қасиет-
сапасын тану тек қана тіл туралы білімдермен шектелмейтіні анық.
Әдеби мәтін әдеби әдеби туынды болып табылатындықтан, ол ең алдымен
әдебиеттің басты нысаны болып есептеледі. Әдебиет өнердің бір түрі
болғандықтан әдеби мәтін өнертанушының да, сөз өнері ретінде тіл ғылымының
да қызықты таным нысанына айнала алады. Осылайша, әдеби мәтінді танудың
негізгі үш қыры туралы сөз қозғауға болады:
-әдебиет теориясы тұрғысынан;
-өнертану тұрғысынан;
-тіл теориясы тұрғысынан.
1.2 Әдеби мәтінді талдаудың бағыттары
Зерттеудің әр қыры өз ішінде нақты мақсат-міндеттеріне қарай әр
бағытта жүзеге асады. Н.Н. Михайлов қазіргі әдеби мәтінді талдаудың
бағыттары осы негізгі үш басты бағыт аясында дамып қалыптасқандығын айтады.
Олардың қатарына мыналарды жатқызады:
-тарихи-әлеуметтік;
-мәдени-психологиялық;
-формализм;
-семиотикалық;
-құрылымдық;
-когнитивтік;
-лингвистикалық [24-беттен. Н.Н. Михайлов].
Әдеби мәтінді әдеби тұрғыдан талдау оның әдеби қырларын зерттеуге
арналып, оны жүзеге асырудың көпшілікке белгілі бағыты ретінде тарихи-
әлеуметтік бағыт танылады. Бұл бағыттың өкілдері дәуірдің әлеуметтік,
мәдени өмірі мәтінде қалай және қандай әдеби жанрда көрініс тапты, әдеби
мәтін оқырманның қоғамдық санасын қалыптастыруға қаншалықты әсер етті деген
мәселелерге ерекше назар аударады (В.Г. Белинский, Н.Г. Чернышевский, Д.И.
Писарев т.б.). Әдеби талдаудың мәдени-психологиялық бағыты бойынша, әдеби
мәтінді зерттеуде оның әлеуметтік маңыздылығынан гөрі, енді оның жеке
тұлғасы, оның өмірі мен тәжірибесі, шығармашылығындағы мәдени дәстүр басты
назарда болады. Бұл бағыттағы зерттеулер негізінен 1920 жылдары Англияда
жүргізіліп, басты өкілдері ретінде Ф.Р. Ливис, У. Эмпсон, А. Ричардс
танылды. Аталған ғалымдардың еңбектері қазіргі әдеби сөз теориясының мәдени-
психологиялық негізін қалады. Бұл бағыттың нәтижесінде әдеби герменевтика
бағыты қалыптасты. Әдеби герменевтикада әдеби мәтіннің оқырманмен
қабылдануы қарастырылады да мәтінді түсінудің, түсіндірудің психологиялық
мәселелерін, оқырманның тілдік ғаламы арқылы анықталатын ұлттық
психологиялық ерекшеліктерге қатысты сұрақтар зерттелінеді.
Келесі әдеби бағыт – формализм бағыты әдеби мәтіннің әлеуметтік мәні
мен прагматикалық ерекшелігінен гөрі оның формалық ұйымдасу ерекшелігіне
баса назар аударады. Осыған байланысты В.Б. Шкловский, Ю.Н. Тынянов,
Б.В.Томашевский, З.Ахметов, З.Қабдолдың зерттеулерінде ырғақ, өлшем, өлең
техникасы мәселелері жан-жақты қарастырылды. (ШкловскийТомашевский,
Тынянов, Қабдолов, Ахметов)
Семиотикалық бағытта тілдік узустағы фонема, морфема, сөз, сөйлемге
дейінгі тілдік таңбалардың нақты әдеби мәтіндегі эстетикалық таңбалануы
зерттеледі. Ол, ең алдымен, мәтіндегі сөйлеу жағдайына қарай тіл таңбалары
әр мәтінде әр түрлі болып келеді және ол тілдік узустағы тілдік таңбалар
сияқты тұйықталған жүйе емес, өзгермелі, эстетикалық бейімделген ашық жүйе
деп көрсетеді. Семиотикалық зерттеулердің ішінде құрылымдық бағыт тек
әдебиетте, тілде ғана емес, өнердің барлық түрінде орын алды. Ол 1920
жылдары пайда болып, әсіресе барлық әдеби мәтінді талдауға негіз болатын
құрылымдық универсалдарды анықтауға тырысты. Әдеби мәтінді талдаудың
мәселелері семиотиканың аясында когнитивті бағытта да қарастырылады. Оның
басты мақсаты мәтіннің жасалу табиғаты мен қабылдану тетіктерінің моделін
анықтау болып табылады. Ал лингвистикалық бағыт мәтін мазмұнындағы бір-
бірімен иерархиялық тұтастықта байланысқан көп деңгейлі тілдік таңбаларды
зерттейді. Фонема, морфема, лексема секілді таңбалардың қатарында мәтіннің
зерттеле бастауы сәл кейін қолға алынып, мәтін лингвистикасы кеш қалыптаса
бастады. Мәтін лингвистикасы аясында оның құрылымы мен композициясы,
композициялық-сөйлеу формаларының зерттелуі кең көлемде зерттелінуде.
Мәтін лингвистикасымен бірге декодталу стилистикасының, прагматикалық
стилистиканың да мақсат-міндеттері айқындалды. Декодталу стилистикасында
стильдің жасалуына әсер ететін мәтіндегі барлық құбылыстар адресат-
оқырман тұрғысынан анықталып, адресант-автордың тілдік таңбаларда
кодталып берілген мәндер мен мағыналарды ашуды көздейді. Декодталу
стилистикасының мәселелері негізінен И.В. Арнольдтың және оның
ізбасарларының зерттеулерінде қарастырылды (Арнольд). Прагмастилистика
стилистиканың жаңа бағыты ретінде дискурс пен мәтіннің тілдік ауызша және
жазбаша қатысым барысындағы стилистикалық сипаты мен мазмұнын зерттеуді өз
нысанына алады. Ғылыми еңбектерде дискурс сөздің ауызша формасы болса,
мәтін шығарманың жазбаша түрдегі сипаты деп көрсетіледі және екеуі де
прагматикалық стилистиканың зерттеу нысанын құрайды делінеді. Дискурс пен
мәтін қатысымдық, тілдік бірлік ретінде танымдық, коннотативтік,
эмоционалды-экспрессивті мазмұнның көрсеткіші болып табылады, сондықтан
мәтіннің мағыналық-ақпараттық мазмұнын тану стилистика мен прагматикалық
мақсатты бірлікте ала отырып зерттегенде ғана мүмкін болады.
Прагмалингвистика коммуникативтік іс-әрекет туралы ғылым саласы бола
отырып, ол тіл ғылымының басқа салалараынан бөлектенбейді, тілдің барлық
аспектілеріне өзінің ықпалын тигізеді. Прагмалингвистика ақиқатқа
негізделген коммуникация бағытында тілдің субстанционалдық-функционалдық
қасиеттерін, қарым-қатынасын оқып үйретеді; белгілі тұлғалардың нақтылы
сөйлеу ситуацияларында вербальды және вербальды емес тілдік тәсілдерді
пайдалан отырып, пікір алысып, ой бөлісуге үйретеді. Реалды ақиқатқа
құралған өмір ситуацияларында адам қандай жағдайда таңбалар арқылы өзінің
ой-пікірін тыңдаушыларына немесе оқырманына жеткізе алатындығын үйретуді
мақсат етеді.
Ч.У.Моррис, одан кейінгі прагматиканы зерттеушілер Ч.Стивенсон,
Р.Стольникер, Ф.Кифер, Н.Д.Аруланова, Е.В.Падучева, В.Г.Гайа т.б.
прагматика теориясын одан ары дамытып, көп аспектілі ғылым екендігін
дәлелдеді.
Прагматикалық-әдістемелік және әдістік зерттеулер тілдік таңбалардың
әр түрлі деңгейлерін ғана қарастырмайды, сөйлдеу қарым-қатынасының барлық
параметрін қарастырады, таңба мен оны қолданушы адам арасындағы қарым-
қатынасты зерттейді.
Коммуникацияның негізгі формасы – дискурс пен мәтін.
Прагмалингвистиканың зерттеу нысанын толық тану әрі сөйлеу тіліндегі
дискурс пен мәтіннің мазмұндық-ақпараттық мәнін ашу үшін, таңбаның яғни
прагматиканың іс-әрекеті мен бітім, болмысын айтушы мен тыңдаушының қарым-
қатынасы арқылы тану стилистиканың жаңа бағытының пайда болуына негіз бола
алады. Прагмалингвистика адамның коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша
(дискурс), жазбаша (мәтін) екі формасын қарастырады. Тілді таратудың осы
екі формасы көптеген проблемаларға ортақ бола отыврып, күрделі
айырмашылықтармен ажыратылатын тұстары да солынан ұшырамсып отырады.
Дискурс теориясы мен мәтін теориясы прагмалингвистикалық зерттеудің негізгі
мақсатын айқындайды. Сондықтан прагмалингвисттика дискурс, мәтін
теориясының барлық проблемаларын қарастыруды өз міндентіне алған.
Қазақ тіл ғылымында прагматика мәселесіне көңіл бөлініп, оған қатысты
зерттеу еңбектері жазылуда. Сондай қомақты зерттеудің қатарына З.Ш.
Ерназарованың Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық
негіздері деген еңбегі жатады. Прагматиканың мәтін мен дискурста
қаралатыны туралы З.Ш.Ерназарова былай дейді: Прагматиканы динамикадағы
мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланыстыратын ғылым деп
атауға болады (7-бет).
Қазіргі кезде жекелеген еңбектерде әдеби мәтіннің нақты жанрларын
зерттеудің теориялық мәселелері қарастырылуда. Ю.В. Казарин өлең сөз
теориясы, стилистика және риторика, жүйелік -құрылымдық және құрылымдық-
мазмұндық талдау, психолингвистика, мәдениеттану, әдеби мәтіннің
эстетикасы бағыттарын басшылыққа ала отырып, поэтикалық әдеби мәтіндерді
филологиялық талдаудың ерекшеліктерін анықтайды.
Филологиялық талдауда маңызды болып саналатын поэтикалық мәтіннің
функционалды-эстетикалық жүйесінің макроқұрылымдарын, поэтикалық мәтіннің
графика, ырғақ, дикция, ішкі қимыл (жест) секілді дискурстық бірліктерін,
ондағы фоносемантикалық құбылыстарды, тілдің макроқұрылымындағы лексикалық
және синтаксистік деңгейлердің қызметін зерттеудің ерекшеліктері мен
жолдарын көрсетеді. Н.С. Гумилев поэтикалық мәтіндерді зерттеудің
антропологиялық, психологиялық, концептуалды, құрылымдық-мазмұндық
қырларына баса назар аударады [Н.С.Гумилев Н.С.].
Түрлі ғылыми білімдердің бірігуі нәтижесінда әдеби мәтінді зерттеудің
шеңбері мен әдіс-тәсілдері күннен күнге кеңейіп келеді. Қазіргі кезде
поэтикалық мәтін лингвистикасының жаңа қалыптасуы үстіндегі бір саласы
ретінде текстофоносемантика аталып жүр. Бұл салада поэтикалық мәтіндегі
вербалды бірліктерді фоносемантикалық тұрғыдан зерттеу, сол арқылы дыбыстық
формада, дыбыс әуені арқылы берілген поэтикалық мағынаны ұғындыру,
түсіндіру көзделеді.
В.Г. Костомаров мәтінді конструктивтік-стильдік векторлар тұрғысынан
зерттеудің жолдарын ұстанады. Сөйлеу стилистикасында тілдің ашық жүйе
ретінде ұйымдасатындығына сүйене келіп, В.Г. Костомаров мәтін мен стильді
вектор ұғымы арқылы векторлық әдіс, конструктивтік-стильдік вектор
концепциясы тұрғысынан түсіндіреді. Тілдік және тілдік емес әсерлердің
байланысынан туатын стильдік құбылыстар векторлық өрісті құрайды, ал мәтін
стилистикасы көптеген векторлық өрістердің өмір сүретін көпқырлы векторлық
кеңістігі болып есептеледі. Осылайша, стиль құбылысының мәнін айқындауда
лексика-грамматикалық ерекшеліктерден гөрі, бұл жағдайда мәтін және оның
типологиясын тану маңызды болып шығады [3].
Әдеби әдебиет стилистикасы аясында әдеби мәтіндерді танудың,
зерттеудің қырларымен бірге талдаудың ұстанымдары мен әдістері де қазіргі
таңда зерттелу үстіндегі мәселе болып табылады. Әдеби әдебиет тілін,
сонымен бірге әдеби мәтін тілін зерттеудегі негізгі мақсат – әдеби
туындының бейнелі құрылымының өзіндік ерекшелігін ашу, әдеби мазмұнды
бейнелейтін тілдік құралдардың қызметін көрсету. Ал олардың алғышарттарына
мыналар жатады:
1) әдеби шығарманың мазмұн мен формасын (тілін) бірлікте алып зерттеу;
2) әдеби шығарманың өзара және басқа компоненттерімен байланыс, қарым-
қатынасын ескеру;
3) бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру;
4) шығарманың жанрлық ерекшеліктерін ескеру;
5) бейнеленетін мазмұнға автор қатынасын ескеру;
6) ғылыми дамудың жаңа бағыт-бағдарларына сүйену т.б.
Әдеби шығарма тілін талдаудың ғылымда синтетикалық әдіс, құрылымдық
және статистикалық әдіс түрлері белгілі. Бұл әдістердің бірін көп дәрежеде,
бірін аз дәрежеде, бірін негізгі етіп, қалғандарын көмекші етіп – барлығын
да қолдануға болады.
Әдеби мәтінді зерттеудің, талдаудың әдістері мен ұстанымдарының,
қырларының күрделілігі әрі әртүрлілігі және қажеттілігі әдебиеттің өзіндік
ерекшелігіне байланысты. Әдеби әдебиетте өмір және басқа да өмір нысандары
адамның көңіл-күй, сезімімен бірлікте алып қарастырылады. Сондықтан ондағы
негізгі орталық тұлға – адам және оның күйініш-сүйініші болып табылады.
Әдебиеттің өнер ретіндегі басты ерекшелігі, мәні де осында. Өнердегі
эмоция, көңіл-күй ерекше мәнге ие. Мысалы, ғылыми шығармалардағы
эмоционалдылық тікелей ғылыммен байланысты болып, оқырманын алға жетелеп
отырғанмен, ол нақты ғылыми ұғымдардың, ақиқаттың табиғатына жат болып
келеді. Ал өнердегі эмоция – шығармашылықтың ең бірінші элементі, ол
шығарманың мазмұнымен біте қайнасып жатады. Әдеби әдебиет өнері өмірді
сезім арқылы танытып қана қоймайды, ол сол арқылы өз оқырманына эстетикалық
ықпал етеді. Оның негізінде, сонымен бірге, әдеби әдебиеттің әрі қоғамдық,
әрі қатысымдық қызметі жатыр. Қатысымдық қызмет дегенде әдеби шығарманың өз
оқырманына бағытталуын, жанама түрде жүзеге асатын автор мен оқырман
арасындағы қарым-қатынасты, бір-біріне тигізетін ықпалды айтамыз. Осыған
байланысты әдеби мәтінді зерттеудің теориялық мәселелері туралы сөз
қозғағанда, ондағы әдеби образ бен әдеби шығарманың гносеологиялық
табиғатын, әдіснамалық негіздерін ескеру өте маңызды. Өнер, бейне
ұғымдары, оның эстетикалық мәні, танымдық бейне және оның типтері, ғылым
мен өнердің айырмасы, ғылыми және әдеби танымдағы интуитивтік бейнелер,
әдебидік модель (ғаламның екінші модельдік жүйесін жасау), метафоралық
ойлау және таным, ақиқаттың концепциясы т.б. әдеби мәтіннің
гносеологиялық, эстетикалық табиғатына қатысты мәселелер оны зерттеудің
негізіне қаланады.
Әдеби шығарманы әдеби әдебиет стилистикасының басты нысаны ретінде
қарастырғанда оның мынадай ерекшеліктері ескеріледі:
1) қатысымдық және эстетикалық қызметтің бірлігі;
2) көпстильділік;
3) сөздің образдылығы;
4) автордың дара стилі, мәнері;
5) автор бейнесінің болуы және оның шығарма стиліне әсері;
6) әдеби тілдің дамуына әсері (Розенталь. 356-б).
Әдеби мәтінді әдеби әдебиет стилистикасы тұрғысынан зерттеуде олардың
жанрлық ерекшеліктерін ескеру өте маңызды. Проза, драма, поэзия жанрындағы
шығармаларды зерттеудің негізгі өлшемдері мен компоненттерін білу әдеби
мәтінді зерттеудің жолдары мен әдіс-тәсілдерін тиімді, жүйелі жүргізуде
басшылыққа алынады.
Мәтін құрылымы мен жүйесі күрделі. Оған тұтастық, типологиялық,
стилистикалық ерекшеліктер, абзацқа, күрделі синтаксистік тұтастықтарға
бөліну, сөйлемдер, лексика грамматикалық конструкциялар, текстішілік
байланыстар, мәтіндегі сөйлемдердің тема-ремалық мүшеленуі сияқты қасиеттер
тән. Ол көптеген ғылымдардың зерттеу нысанына айналған. Мысалы, мәтін
лингвистикасы, психолингвистика, сөйлеу әрекетінің теориясы, когнитивтік
лингвистика, дискурстық лингвистика т.б. Сөйлеу стилистикасының құрамдас
бөлігі бола тұрып мәтін стилистикасы белгілі бір мазмұнды беру, жеткізуде
қарым қатынас процесінде қолданылатын күрделі тілдік стилистикалық
құрылымдарды қарастырады. Мәтін стилистикасы біріншіден, әдеби шығарма
тілін немесе сөйлеушінің тілін терең әрі толық түсінуге көмектеседі.
Екіншіден, мәтінді құрудың немесе дұрыс сөйлеудің жолдарын көрсете отырып,
тілдік мәдени бірліктер мен дағдыларды жетілдіруге, дамытуға көмектеседі.
Ол үшін мәтінді талдаудың методологиялық негіздері мен әдістемелік
ұстанымдарын білу керек. Мәтінді стилистикалық талдау тілдік шығарманың
басты идеясын, негізгі ойды терең түсіне білуге үйретуі керек. Көптеген
ғалымдардың еңбектеріне сүйене келіп, мәтінді талдаудың методологиялық
негізі деп мазмұн мен форманың диалектикалық байланысын аламыз.
Мұндағы айтылып отырған мәселе форманың мазмұнды болуы және мазмұнның
өзіне сай форма, кескін-келбет алуы.
Осындай мәселеге стилисткалық талдау жасай келе, біз мазмұнның
берілуін, яғни мәтіннің құрылымын анықтаймыз. Осыған байланысты мәтінді
стилистикалық талдау әдістемесінің мынаадай бағыты айқындалады:
стилистикалық талдаудың тілдік деректерді тізерлеп теруге емес, олардың
ұйымдасуы, байланысы және бір бірімен қатынасын анықтауға бағытталуы. Бұл
жерде, әрине, мәтін тек тілдік деректердің көрсеткіші ғана емес, оның
арнайы ұйымдасқан шығарма, ал оның арғы жағында адам тұрғаны негізге
алынады.
Қорыта келгенде, мәтінді тіл стилистикасы тұрғысынан қарастырғанда
мәтін неден жасалған деген сұраққа жауап беруі тиіс.
Ал сөйлеу стилистикасы тұрғысынан қарастырғанда мәтін қалай жасалған
деген сұраққа жауап іздейді.
Мұндай зерттеу мәтін композициясын зерттеуге әкеледі.
Композиция бұл мәтіннің сүйегі, қаңқасы. Оны ұстайтын негізгі қаңқа.
Мәтіннің барлық мазмұндық және формалық қырлары композиция арқылы
үйлесімдік табады. Композиция белгілі бір мағыналы элементтердің жүйелі
ұйымдасуы, топтасуы.
Кез келген сөйлеушінің ойы, конструктивтік көзқарасы, оның өз ойын
қалай жеткізуімен тілдік материалды тиімді, түсінікті, анық, әдеби етіп
ұйымдастыра алуымен танылады. Міне, осы жерде мәтін стилистикасының
маңыздылығы келіп шығады. Мәтіннің қалай берілгендігін қалайша әдеби, анық,
түсінікті беріліп тұрғанын, мәтін композициясын анықтау мәтін
стилистикасының міндеті болып табылады.
Бұл міндетті жүзеге асыру үшін мәтін стилистикасы тілдік
шығармалардың құрылымдық, стилистикалық мүмкіндігін, композициялық
стилистикалық формаларды және олардың түрлерін сөйлеу тіліндегі тілдік
бірліктердің қолданымға ену жолдары мен конструктивтік тәсілдерін
зерттейді. Осылайша, мәтін стилистикасы тілдің статикалық емес, динамикалық
күйін зерттеуге бағытталады. Тілдің динамикалық күйін зерттеу қатысымдық,
яғни коммуникативтік лингвистикаға негізделеді.
Мұнда тіл В.Виноградов тілімен айтқанда, мына қырынан танылады:
...это практическое применение языка, которое изучается в сфере речевой
деятельности, где на первый план исследования выступают способы
употребления языка и его стили в разных видах речи, что создает возможность
построить стилистику речи на основе анализа, форм общественной языковой
практике (В.Виноградов, 1963. 31беттен).
Мәтін бүгінге дейін негізінен текстология және стилистика
ғылымдарының зерттеу нысаны ретінде ғалымдардың назарын аудартып келді.
Текстологтар негізінен, ерте кезеңдердегі мәтіндерді әдеби тұрғыдан
зерттеумен шұғылданса, стилистер кейбір авторлардың тілінің лексикалық,
грамматикалық элементтерінің стилисткалық, экспрессивтік әсерін зерттеумен
шектелді. Олар, әсіресе, дайын мәтіндерді қарастырды. Ал, бұл мәтіннің
қайдан, қалай пайда болғанын (лингвистикалық тұрғыдан) зерттеу нысанынан
тыс қалып қойды.
Орыс ғалымы И.Р. Гальперин Текст как объект лингвистического
исследования атты еңбегінде мәтінді күрделі әрі көп қырлы, көп қабатты
құбылыс ретінде қарастыра отырып, оған мынадай анықтама береді: Текст это
произведение речетворческого процесса, обладающее совершенностью,
объективизированное в виде письменного документа. В литературно
обработанное в соответствий с типом документа, произведеие состоящее из
названия (загаловка) и рядом особых едеиниц (СФЕ) объединенных разными
типами лексической, грамматической, логической стилистической связи.
Имеющие определенную целенаправленность (Гальперин, 1981. 18 беттен).
А. Леонтьев мәтінді қолданымдағы аяқталған сөйлеу бірлігі дейді.
Мәтін дегеніміз ортақ мағына бойынша тұтасқан сөйлемдердің тобы
немесе словесная ткань. Ол тұтастық ең жоғары деңгейдегі коммуникативтік
бірлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz