Есірткі заттарға және жүйкеге әсер ететін заттарға бақылауды жүзеге асыратын құқықтық шаралардың даму тарихы
Мазмұны
Кіріспе
I тарау. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізудің
қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1 Есірткі заттарға және жүйкеге әсер ететін заттарға бақылауды
жүзеге асыратын құқықтық шаралардың даму тарихы
1.2 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының объектісі және заты
1.3 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының объективтік жағы
II Тарау. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының жауаптылықты ауырлататын түрлері
III Тарау. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының криминологиялық мәселелері
3.1 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығын жасаушы субъектінің жеке басы
3.2 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының жасалу себептерімен жағдайлары
3.3 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының алдын-алу
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында былай делінген: "Қазақстан
есірткі тоқтаусыз тасымалданатын белдеуде орналасқан жеріне байланысты
Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі үйлескен
аймаққа айналған. Бұл мәселенің географиялық, экономикалық тұрғыдан
қарағанда өлшемдерінің маңыздылығын ескерумен қатар, есірткіге салынушылық
пен есірткі бизнесімен күресті қазақстандықтардың өздерінің қолдауынсыз
жүргізуге болмайтынын да түсінуге тиіспіз"[ 1, 9б. ].
Есірткіге қарсы күресте маңызды аспектілерінің бірі - заңсыз
айналымдағы есірткі мен жүйкеге әсер ететін заттардың қылмыстық мәселелері.
1997 жылы қабылданып, 199\8 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне есірткімен байланысты
қылмыстар бөліміне белгілі бір өзгерістер енгізілді. Есірткі айналымының
бақылауын реттейтін заң жүйесі және басқа да нормативтік заң актілері
өзгерді және тағы да өзгерістер енгізілуде. 1998 жылдың 10-шілдесінде
Есірткі заттарды, жүйкеге әсер ететін заттарды, прекурсорларды және оларды
заңсыз айналымға жіберуге қарсы шаралар туралы Қазақстан Республикасының
1998 жылғы 9-наурызында арнайы Заңы қабылданды. Қазақстан Республикасы
Үкіметі Бақылауға жататын есірткі заттары мен жүйкеге әсер ететін заттар
және прекурсорлар туралы қаулы қабылдады.
Қоғамдық аса қауіпті қылмыстар, есебі оған қарсы шаралардың
тиімділігін арттыру қажеттілігі және оны жан-жақты қамтамасыз ету, істің
барлық жағдайын нақты және толық тексеру, оған жол берілу себептері мен
жағдайларын ашып, қалпына келтіру туралы 2003 жылы 11 мамырында Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумында Есірткі заттарды, жүйкеге қатты
әсер ететін заттарды және улы заттарды заңсыз айналымға жіберуге байланысты
істер бойынша заңдарды қолдану туралы қаулысында Қылмыстық Кодекстің 250,
259, 265 баптарын қолдануға байланысты, басшылық түсініктеме беретін қаулы
қабылдауды қажет етті [ 2, 11б.].
Есірткіге еліктірген есер шөптің жер-жаханды жайлап, тұзы жеңіл
талайларды тұтқындап үлгергені қашан. Тарих терезесінен үңілсек, бүгінгі
күні ғасыр тажалына айналып, адамзатқа ажал шашқан апиын мен есірткі
заттарының бастау алар түп-тамыры тым тереңде жатыр екен. Енді апиынға
деген қанағаттылықтың орнын адамдық қасиеттен айыратын құмарлық алмастырып
ауыр қылмыстардың қатары нашақорлықпен байланысты болып жататын жан
түршігерлік әрекеттермен толыға түсті. Есірткімен байланысты қылмыстармен
күрес мәселесі әлем коғамдастығының назарында.
Адам көшпелі өмірінің отырықшылық тұрмысына көшкеннен бері
егіншілікпен айналысып келеді. Егіншілікпен айналысқаннан кейін өзі
пайдаланатын және пайдалану салдарынан есеңгірететін кейбір есірткілік
эффект беретін заттарды ашты. Дегенмен практикада бұл заттардың адам
дамуының ерте кезеңдерінде де, бұл есірткі заттарды қолдану қоғамның
дамуына қауіпті екенін түсініп, олардың қолданылуын әрдайым шектеп,
қадағалап отыруға тырысқан.
Өркениеттілік үшін ең қауіптісі - есірткі заттарын заңсыз өндіру,
өткізу, айналымға жіберіп тарату. 1998 жылы 8-10 маусымда Нью-Йорк
қаласында Бұұ Бас Ассамблеясының Арнаулы Сессиясы осы мәселені талқылауға
арналды. Бұл сессия қабылдаған құжаттар заңсыз есірткіні айналымға
жіберумен күрес саласындағы Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан шараларға
ықпал етуге тиіс.
Есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттар жөнінде, оны өндіру,
тарату, өткізу немесе тұтыну жөніндегі халықтың денсаулығына қауіпті
істерге байланысты оны алдын алу шараларына даусыз артықшылық бере отырып,
есірткіге байланысты әлеуметтік қауіпке қарсы қылмыстық-құқықты шараларды
жүзеге асырудың маңыздылығын атап өту қажет. Елдегі криминогендік ахуалды
зерттей отырып, Қазақстанда есірткіге байланысты ахуалды одан әрі
шиеленістіру ұлттың генофондына нақты қауіп төндіреді деген қорытынды
жасауға мүмкіндік береді.
Астана мен Алматыға есірткілер жермен де, көктен де келіп жатыр.
Үстіміздегі жылдың 11 айында есірткімен айналысқан 5525 адам тұтқындалған.
Бұл өткен жылдың осы уақытымен салыстырғанда 35% көп. Есірткі тұтынатындар
да, одан туындайтын қылмыстар да жыл санап осылай еселеп өсе түсуде.
Есірткіні мөлшерден тыс пайдаланып жарық дүниемен қош айтысқандар қатары да
көбеюде. Алматы қаласы бойынша "Өжет" елдімекені мен "Малая станция" аталып
кеткен қаланың Шығыс жағы есірткі сатудың ортасына айналыпты, 60-қа жуық
притон анықталыпты. Транзиттік пункттерде 279 кг есірткі заттар тәркіленіп,
19 наркокурьер әшкереленіпті. Нашақорларға ең қолайлысы героин. Қылмысты
істің 3400-ның 1800-і героинді құрайды. Жасөспірімдердің 80% синтетикалық
есірткі пайдаланады. Есірткіге қатысты қылмыстық істер айыпты деп табылған
жасөспірімдердің ең жасы 7 жастағы бала екен. [ 3, 14б.].
Еліміздің аумағында есірткі шикізаты көзінің мол қоры болуы да
жағдайдың шиеленісе түсуіне өз ықпалын тигізуде. 150 000 га жерде алып
жатқан Шу жазығындағы жабайы сора өскен алқаптың өзінен ғана жыл сайын 6
000 тоннаға дейін есірткі өндіруге болады. [ 3, 17б.].
Қазақстан экспортшыларының мәліметтері бойынша қазір республика
халқының 1,3 пайызға жуығы нашақорлар. Тек Шымкенттің өзінде медициналық
емес мақсаттарда есірткі немесе жүйкеге әсер ететін заттарды қабылдайтын 22
мың адам тіркелген, ал жалпылай айтатын болсақ, бұл сан 30 мың адамнан
асады. Ал, мына бір дерек қатты қауіптендіреді. Құқық қорғау органдары мен
наркологиялық диспансерлердің есебінде тұратын адамдардың ішінде 65
пайыздан астамы 30 жасқа дейінгілер, ал 35 пайызды 14 жастағы жасөспірімдер
құрайды. Тек Алматының өзінде наркодиспансерде 3000-ға жуық жасөспірімдер
есепте тұрады. Ал, бұл мамандардың айтуынша бұл соңғы көрсеткішті 10-ға
көбейтсек, сол нақты мәліметке жуықтайтын көрінеді.
Бір наркоман есірткі тұтынуға жыл сайын 17-ге дейін адам тартады екен.
Тек 2009 жылы Қазақстанның құқық корғау органдары 23 тоннадан артық есірткі
заттары қолға түсірілді. [ 3, 24б.].
Қазіргі таңда көптеген кұжаттарда айтылған ережелерге сүйене отырып,
мен осы диплом жұмысында есірткі заттарын заңсыз айналымға жіберуге
байланысты теориялық ережелерін қарауға, оның қоғамдық қауіптілігін
көрсетуге ұмтылдым.
I тарау. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының қылмыстық құқықтық сипаттамасы
1.1 Есірткі заттарға және жүйкеге әсер ететін заттарға бақылауды
жүзеге асыратын құқықтық шаралардың даму тарихы
Есірткімен байланысты қылмыстар ең алдымен пәнінің ерекшелігімен
анықталатын жеке спецификасы бар.
Есірткілер болып - есірткі заттары жүйкеге әсер ететін және оларды
пайдалану салдары халықтың денсаулығына айрықша қауіп төндіретін заттар
ретінде жіктелген өсімдіктер, дәрі-дәрмек заттар болып табылады. [3, 11б.].
Есірткі заттар - бұл, 1972 жылғы протоколына сәйкес жөндеулер
енгізілген 1961 жылғы есірткі заттары туралы Жалпы Конвенциясына және
сонымен бірге Қазақстан Республикасының заң шығарушылығымен сәйкес
бақылауға жататын есірткі заттардың, жүйкеге әсер ететін заттардың және
прекусорлардың тізіміне енгізілген, психикалык және физикалык тәуелділікті
тудыратын, шығу тегі табиғи және синтетикалық заттар болып табылады.
Жүйкеге әсер ететін заттар - бұл Қазақстан Республикасының заң
шығарушылығымен сәйкес бақылауға жататын Қазақстан Республикасының
халықаралық келісімдерімен, сонымен бірге жүйкеге әсер ететін заттар туралы
1971 жылғы БҰҰ Конвенциясының есірткі заттарының, жүйкеге әсер ететін
заттардың және прекурсорлардың тізіміне енгізілген және оларды пайдалану
салдарынан психикалык тәуелдікті тудыратын, шығу тегі табиғи және
синтетикалық заттар болып табылады. [ 4, 117б.].
Есірткілермен байланысты қылмыстардың пәніне кіретін есірткі заттар
мен жүйкеге әсер ететін заттардың, прекурсорлардың тізімін анықтап,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 9-наурыз күнгі №186 қаулысымен
бекітіліп, Қазақстан Республикасында бақылауға алынуы тиіс. Есірткі
заттарының, жүйкеге әсер ететін заттар мен прекурсорлардың тізімінің IV
таблицасына енгізілген.
Аталған тізімде прекурсорларға жататын заттардың да тізімі анықталған.
Прекурсорлар - бұл, 1988 жылғы БұҰ есірткі заттарының, жүйкеге әсер ететін
заттардың заңсыз айналымына қарсы күресі туралы Конвенциясына, сонымен
бірге Қазақстан Республикасының есірткіні бақылау жөніндегі мемлекеттік
комиссиясының және Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерімен
қарастырылған тізіміне кіретін есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін
заттарды дайындауда жиі пайдаланылатын өсімдік тектес не химиялық жолмен
алынатын заттар болып табылады.
Есірткі заттардың мынандай түрлері бар:
Есірткі заттар (өсімдіктер): конопля өсімдігі, көкнәр өсімдігі және
олардан шығатын есірткілер (гашиш, апиын).
Жартылай синтетикалық есірткі заттар: героин, эфедра, кока
өсімдіктерінен шығатын есірткілер.
3. Психотроптық заттар (қатаң рецептпен берілетін әр түрлі дәрілер).
Зауыттан шыққан дәрілер.
Синтетикалық есірткі заттар (фентанилдер, метадон, ЛДС т.б.)
Прекурсорлар (уксус қышқыл ангидриді, эфедра - эфедрин) -есірткі
заттар жасағанда пайдаланылатын заттар.
Конопля (қарасора) өсімдігінен алынған есірткі заттардың құрамында ең
белсенді компонент - тетрагидроканнабинол болды. Қарасорадан - марихуана,
гашиш (анаша), каннабис смоласы, гашиш майы т.б. шығады.
Марихуана деп - конопля өсімдігінің ұсақталған, кептірілген, өсімдік
жапырақтарының жоғарғы жағынан алынған, гүлдері араласқан бөліктерден
тұратындарды айтады.
Гашиш (анаша) деп - қарасораның кептірілген, өте ұсақталып електен
өткізілген бөліктерді айтады.
Гашиш майы - сұйық масса сора өсімдігін әртүрлі еріткіштермен ерітіп,
буландыру жолымен алынатын сұйық зат. Қара қоңыр түсті, конопляның иісі
сезіліп тұрады.
Көкнәр өсімдігінен (апиынды және майлы көкнәрлар) көкнәр сабаны
(солома майы) морфин, кодеин, апиын, экстракциялық апиын т.б. алынады.
Апиын (опий) дегеніміз - көкнәр әлі піспеген кезде көкнәрдің қауашағын
тіліп, шықкан шырынын кептіріп, дайындап алынған, смолаға ұқсас қоңыр қара
түсті зат.
Жартылай синтетикалық жолмен алынған есірткі заттарға - героин, эфедра
мен кока өсімдіктерінен шығатын есірткілер жатады. [ 5, 4б.].
1992 жылдан бастап "эфедра" деген есірткі түрінің көбейе түскендігі
туралы айтылуда. Оған шикізат болатын қырықбуын өсімдігі Іле Алатауында
молынан өсетін көрінеді. (200 мың га жер). Эфедра есірткісі өте қатерлі,
адам 1-2 рет пайдаланған соң-ақ дағдыланып кетіп, 2 жылдан кейін қайғылы
жағдайға душар болады.
Экстази - деген есірткі заттар шоғырланатын дискоклубтар, түнгі ойын-
сауық орындарында кездеседі. Осы "кәсіппен" республикада 171 тұрақты
қылмыстық топ шұғылданады. Жылдық есірткі айналымы көлем 25млн. АҚШ
долларын құрайды екен. [ 6, 2б.].
"Нашақорлық" түсінігі медицинаға бұрыннан белгілі, адамның физикалық
және психологиялық ахуалдарына теріс әсер ететін және тек қан күнделікті
түрде белгіленген мөлшерде есірткі заттарын қабылдаса ғана жүйкенің
әрекеттік белсенділігі артыратын аурулар тобы болып табылады.
Нашақорлықтың негізгі қауіптілігі - есірткілердің жүйкеге әсері яғни
адамды өлермен сезімге апаратын және одан босатылу мүмкін емес
қасиеттілігінде.
Есірткі заттары шынында да күшті қасиеттерге ие, бірақ та бұл жансызда
да, әрі еріксіз ғана заттар. Ешбір есірткіге өздігінен құрбан секірмейді
ғой, солай емес па? (құрбан деп - нашақорды айтып отырмыз) Есірткіні
адамдардың өздері қызу құмарлығымен пайдаланады, ал енді бұл мәселенің
барлығы, олар соны, яғни, есірткіні - қайдан алады, қалай жасайды. Барлығы
бір заттар сияқты ғой? Мысалыға, опиатты алсақ, ол науқастарды аурудан
құтқарады және сонымен бірге адамды ауру қылады, бұлар у есебінде де және
оған қарама-қарсы, яғни уға қарсы дәрі есебінде де қолданылады. [ 7, 9б.].
Нашақорлық (наркомания) - бұл негізінен (грек тілінен аударғанда-
"нарко" ақыл-ойдың бүлінуі және "мания" құмартушылық деген сөзі) кішкентай
дозада қолданғанда эйфория сезімі болады, ал үлкен мөлшердегі дозаларда
-ессіздену, есірткі ұйқысына шалдықтыратын, есірткіге дүлей құмарлықта
сипатталатын өзімшілдердің ауруы болып табылады.
Есірткіні жүйелі түрде қабылдау денсаулықтың тез бұзылуына, ішкі
мүшелердің құлдырауына, неврологиялық және жүйке жүйелерінің бұзылуына,
әлеуметтік кері кетуінің дамуына әкеледі.
Адамда, әдетте есірткі заттарын бірнеше рет қабылдағаннан кейін
есірткіге психикалық тәуелділіктен күшті құмарлық есірткілік жындануын
шақыратын тканьдарына кіріп, жүйкенің әдетті заттарына айналады. Соның
салдарынан есірткі жүйкенің химиялык және биологиялық тканьдарын бірқалыпты
сақтаудың негізгі жолы болып қалады.
Физикалық тәуелділік пайда болғаннан кейін есірткінің болмауы
абстинентті синдром - есірткі аштығына әкеліп соғады. Оның айқындалуы
нашақордың есірткілік жындану жағдайын шақыруы үшін, әр кез дозаны
үлкейтіп, есірткіні жүйелі қабылдауына душар етеді. Есірткі керек кезінде
болмаса, нашақордың көңілі құлазып, сәл нәрсеге ашуланғыш болады. Қатты
толғанулар бірте-бірте қорқынышқа айналып, әр кез үрейленгіш болады.
Нашақор өзін өте төмен сезініп, құлазып, жалғызсырап, қолайсыз сезімдерге
душар болады. Ақырында өзін-өзі өлтіру ойлары келіп, тіпті кейбір
жағдайларда өзін-өзі өлтіруге дейін барады.
Нашақор есірткіге ашынған кезінде, нақты бір жұмысты, ойды ойлап, оған
тоқтап, шешуі мүмкін емес жағдайында болады. Оның барлық ойы тек есірткіде
болады. Ол оны қандай да жолдармен қалай да табудың амалын іздейді, аш
күнде нашақорда әр түрлі жағымсыз мысалыға: қатты басы аурып, жүйкелерінің
қозуы, буындарының жансыздануы, бұлшықеттердің талуы, әлсіреуі сияқты
сезімдері пайда болады. Адамның есірткіге
Тәуелділігінің бастапқы кезеңдері осылай байқалады. Сонымен адам
есірткінің тұтқынына қалай түскенін білмей қалады.
Есірткінің жетіспеуінен, алдында айтқанымдай абстиненттік
синдром пайда болады. Әдетте мұндай сезімдер ішкі жан дүниесінің
есірткіні талап етуімен байланысты, темекі шеккіш адамның қолында
бірде-бір темекісі жок кезде, шеккісі келуімен салыстыруға болады.
Содан кейін жағымсыздық болады, есіней береді, қатты терлейді, тұмауға
ұқсас көзден жас ағып, мұрынынан су ағады. Терісі "қазыныкідей" болып,
жоғары температура кезіндегідей басы айналып, жүрегі айнып, кұсқысы келеді.
Буын, аяқ-қол бұлшықеттері сырқырап, қалтырап арқанмен бұрап жатқандай
болып, тіпті кей күндерде өміріне қауіпті қан айналымы, тынысы тарылып
есінен танып құлау жағдайларына дейін жетуі мүмкін. Бұл жағдайлар әр түрлі
болуы мүмкін. Абстиненттік синдром көп жағдайларда әр түрлі елестермен және
лақап шалықтармен және сонымен бірге күйзеліс жағдайы, селқостық және үрей
сияқты әртүрлі әсерлі ауру түрінде өтеді.
Есірткіні қабылдағаннан кейін осы жағымсыз сезімдердің барлығы
басылып, тарап кетеді, бірақ ұзаққа емес, өйткені бірнеше сағаттан кейін
есірткі әсер етпейді де, организм барлық ауруларымен есірткіні қайта талап
етеді.
Есірткіні қабылдау психикалык, физикалык тәуелділігімен бірге әр
уақытта организмнің қайтымсыз өрескел бұзылуына және әлеуметтік кері
кетуіне әкеледі.
Біріншіден, организмді есірткімен улау жүйке жүйесінің опасыздығына,
тұлғаның құлдырауына жеткізеді. Нашақор қоғамдық ортада өзінің қылықтарының
жоғары моральдық сарындарынан айырылып, қоршаған ортаға қажетсіз болып
калады. Оның алға талаптануы және жанұяға деген, балаларына деген
қызығушылығын, ата-анасының алдындағы мүддесі мен міндеттерін жоғалтады.
Бұл әсіресе қоғамға маңызды, жеке басын әлі қалыптастырмаған, енді
қалыптастырып келе жатқан жас тұлғалар мен жасөспірімдер туралы болса,
үрейлене түседі. Нашақор ортаның қысымымен өзінің кемістігін жасыруы керек,
бірақ та ол өзін қолдайтын және қабылдайтын тілек іздейді. Өзі іздегендей
топты тауып, оған кіргеннен кейін өзін өзінің әдетті, үйреншікті ортасынан
сызады.
Екіншіден, дамыған немесе енді дамып келе жатқан кемістік есірткіні
қабылдануды және мөлшерін әрдайым үлкейтіп отыруын талап етеді. Бұларды
күнделікті сатып алуға ақша табу үшін есірткіні ұрлау, дәріханаларды бұзу,
жалған рецептерді жасау, азғыру және адам өлтіру сияқты қылмыстарға дейін
барады.
Үшіншіден, нашақорлық ақырында организімнің әлсіруіне, денесінің
салмағын жоғалтуына және физикалық күштерінің құлдырауына әкеледі. Терісі -
сұрлау құрғак, жердің беті сияқты түске айналып, қозғалыс үйлесімділігі мен
бірқалыптылығының бұзылуы пайда болады.
Организмнің улануы - ішкі мүшелердің, әсіресе соның ішінде бауыр және
бүйрек ауруларының себебі болып табылады. Сонымен бірге, ішкі тамырға егуде
лас инелер меи шприцтерді қолданғанда жағымсыз салдар пайда болады.
Нашақорларда терінің іріңдеуі, тромбоза - қан тамырларының салқындауы,
сонымен бірге жұқпалы аурулар, мысалы гепатит көп кездеседі.
Нашақорлар арасында жезөкшелік, гомосексуалистік және басқа да
сексуалдык ауытқушылықтар кең тараған. Импотенттік аурудың көрсеткіші өте
жоғары, көбісі жыныстық аурулармен ауырады. 1984-1985 жылдары әлі ғылыми
зерттеліп жетілмеген эпидемия кең етек жайды. Организмнің иммундік жүйесі
бұзылып, қорытындысында адам кез-келген хал-жағдайларға душар болады,
микроорганизмнің алдында әлсіз болады. Сондықтан бұл ауру СПИД - деп
аталады, (яғни, синдром приобретения иммуно дефицита) 4. Бұл ауру ең
негізгі екі жолмен жұғуы мүмкін - жыныстық немесе қан құю арқылы.
Нашақорларға жезөкшелік және сол сияқты көптеген басқа да бұрмалау
қасиеттері тән болғандықтан, олар жай қарапайым адамдарға қарағанда СПИД
ауруларымен ауруы 2 есе қауіпті, өйткені деректерге сүйенетін болсақ, СПИД-
пен ауыратындардың көбісі (барлығы десек те болады) - гомосексуалистер мен
нашақорлар. СПИД ауруынан емделу мүмкін емес болғандықтан, бұл дертпен
ауырғандар ақырында өледі. Сондықтан нашақор есірткіден өлу керек болса,
СПИД-пен ауырған жағдайда ол ажалынан немесе күнінен бұрын өледі.
Нашақорлардың есірткінің дозасын үлкейтіп, оның салдарынан қатты
уланып, сандырақтап, соңында өліммен аяқталатын жағдайлар сирек кездеспейді
емес. Статистика бойынша Қазақстанда жыл сайын передазировкадан кем дегенде
3 адам өледі. [ 8, 13б.].
Наркотизм де нашақорлық ауруы сияқты нашақорлықпен тығыз байланысты
әлеуметтік құбылыс, бірақ бұл жеке топтардың есірткіні маңызды түрде сатып
алып, жеке қолданатын түрі болып табылады.
Зандылық жүзінде есірткіні пайдаланудың дамуына әсер ететін және
маңызды ролін - мода, еліктеушілік, конформизм сияқты әлеуметтік,
психикалық феномендер атқарады және онымен тығыз байланыста болады.
"Наркотизм" түсінігі нашақорлық түсінігінен ғылыми және тәжірибе
жағынан ерекшеленеді.
Біріншіден, ол мәселелерді шешуіне қажетті кешенді әдістемелердің
жүзеге асырылуын бағдарлайды.
Нашақорлық нақты белгіленген медициналық аспектісі бар, басқа бір
деңгейге (дәрежеге) өткен кезде тану құбылысы және тәжірибе күресі өте-мөте
медициналық жиналыстарда ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік
басқарушылықты, ұйымшылдықты талап етеді.
Екіншіден, айтылған түсінік ауруларды туғызушы нақты жағдайлар мен
себептерден наркотизмнің себептерінің түсінігіне өтіп кетуге болмайды.
Үшіншіден, осындай ерекшеліктерді тағы да сол аспектіде, яғни
әлеуметтік пен есірткіні күрделі қолдануды, яғни, наркотизмді медициналық
көмекті қажет ететін нашақорлық ауруымен араластыруға болмайтынын
бекітемін.
Төртіншіден, жеке адамның алдына қойылған жанжалды шешуден кетіп қалу
әрекетін жасаудан тұратын, есірткілерді қолданудың нақты жағдайларының
негізінде наркотизм және нашақорлык мәселелері айрықша. Әдеби таңдарға және
элепирикалык зерттеу материалдарының тұрақтануына мүмкіндік береді.
Әлеуметтік сұрастыруларымен келісе отырып, 43% жағдайларында жас
адамдар, олар өздерінің есірткімен байланысқанын оған деген сезімінің кызу
құштарлығының асқынуымен түсіндіреді, ал 17% жалғыздықтан және жеке
мақсатсыздықтан, ниетсіздіктен деп түсіндіреді. [ 9, 3б.].
Қоғамның нашақорларға жағымсыз карым-қатынасы олардың дамуын шектеуге,
есірткі заттарын медициналық емес мақсаттарда қолдануына, өндіруіне, жоюына
тыйым салуына бағытталған бірінші, жеке елдерде, кейін халықаралык заңдар,
келісімдер және конвенциялар шықты. Опиіндік, нашақорлық - адам тарихының
ең ертеректен келе жатқан түрі. Ол қабылданатын дәрілердің көкнәрден және
көкнәрдің өзінен дайындалатын түрі.
1806 жылы Наполеон соғысында соғысқан әскери химик Сеген морфийді
опитден бөліп шығарды, бірақ та бұл ашылу тек кана Сегенді емес, сонымен
бірге қаншама ағылшындарды, мыс морфийді тері астына жіберуге ұсыныс еткен
Вудта жазаланды [ 10, 143б.]..
1875 жылы "Морфинизм" деген термин пайда болды. Морфинистер тез
жүдейді, қартаяды, жыныстық қатынасқа қызығушылығы жоғалады, ақыл-есі
бұзылады, шығармашылық өнімділігі бірден төмендейді, едіреңдеген жүріс
пайда болады, бауыр және бүйрек аурулары тез дамиды. Олар есірткілердің
мөлшерін үнемі көбейтуді талап ететіндіктен, тәртіп бұзушылық жолдарына тез
барады. [ 10, 146б.].
Опиіндік нашақорлықпен салыстырғанда қарасораны қабылдау
нашақорлығында бірінші орында адам психикалык тәуелді болады, ал
физикалық тәуелділігі аз-маз болады, сондықтан нашақор анашадан,
дәрігердің көмегінсіз оңай бас тарта алады, әрине, егер ол осы есірткіні
қабылдауда созып алмаса. Егер опиндік және гашиштік нашақорлық бұрыннан
белгілі болса, онда есірткінің түрлерін салыстырғанда дәрілерді жинақтаумен
байланысты жақында пайда болады. Мысалыға, кейбір синтетикалық дәрі-
дәрмектерді үлкен дозада қабылдағанда жылжымпаздық және эмоционалдык
қызығушылық, жағымды сезімдер пайда болады. Мұндай жағдай 3-5 сағатқа
созылады, кейін бейжайсыздықпен, көңіл-күйінің күрт төмендеуімен, нашақорды
осы дәрілерді қайта қабылдауын мәжбүрлейтін сезімдерге айналады.
Нашақорлык тез дамиды, нашақорлар бірден арықтап, терісі сұрланып,
көздері үңірейіп, ауық-ауық қорқыныштар, үрейлер, және аңду идеялары
болады. Бұрыннан кофеистер мен теистер бар, олар әсіресе сотталғандардың
арасында көп болады. Кофеистер - үлкен мөлшерде кофе ішеді, ал теистер -шай
ішеді. Шайдың үлкен қоспасы - чефир деп аталады. Бұл нашақорлықтың жеңіл
түрі, дегенмен мұнда да аз болса құмарлық бар. Теистер мен кофиестер жүрек
түтікшелерінің ауруынан өледі.
Нашақорлықтың тағы бір түрі дәрі-дәрмекті қабылдағаннан кейін
снатворныйдың шарттастық әсер ететін түрі бар. Бұларда физикалық және
психикалық тәуелділік ондай күшті емес, сондықтан бұдан нашақорлар өздері
емделеді. Ертеден келе жатқан кокаиндік нашақорлық бар. Кокаинистерде жиі
шалықтаулар, көңіл-күйінің жоғары болуы, өзінің мүмкіншіліктерін асыра
бағалау, бейжайлык, аппетитінің жоғалуы, жүдеулік, ұйқысыздық,
физиологиялық құштарлығының болмауы жиі кездеседі. Кокаин организмде тез
үйлесетіндіктен, нашақорлар (кокаинестер) оны жиі қабылдануына тура келеді.
Есірткілерді медициналық емес мақсатта қолданатын тұлғалардың саны
жылдан-жылға көбеюде. Қазақстан Республикасының ішкі істер органдарының
және денсаулық мекемелерінің есептік тіркеуінде 26 мыңға жуық адам туралы,
нашақорлық диагнозымен - 10 мыңнан жоғары адам тұрды. Бірақ та бұл ресми
деректерді мамандар шындықтан тіптен алыс дейді. Мамандардың мәлімдемесі
бойынша Қазақстанда жалпы халықтың 1,3% нашақор дейді. Бұл мәлімдеменің
негізгі қауіптілігі болып берілген санның 65%-зы 30-дан төмен жас адамдар,
ал әр 14 - адам кәмелетке толмағандар болып табылады. Алуан деректер
арасындағы жастардың есірткі және есеңгіртетін заттарды қабылдауға апаратын
батылдықтың негізгі ролін атқаратындар, жас ұрпақтың калыптасуы мен
тәрбиеленуінде, оның жекелілігінде және қоршаған ортамен өзара,
қатынасындағы мінез-құлқының қалыптасуында. Бұл 3 дерек өзара тығыз
байланыста. Дегенмен қалыптасу және басқа да жағымсыз көріністер сияқты
ұнамсыз қасиеттердің барысында, олар есірткілік және есеңгірететін
заттармен танысуын елеулі түрде жоғарылатады (мысалы: темекі шегу, ішімдік
ішу толық айтқанда әлеуметке қарсы әрекеттер). Жанүядағы, мектептегі,
мектепке дейінгі мекемелерде беретін тәрбиелердегі кемістіктер жеке баланың
өз жасына сай нормалардан ауытқып, дұрыс емес қалыптасуына әкелетіндігі
белгілі, ал қалыптасулар болса, оның коршаған ортамен өзара қатынасының
бұзылуына әкеледі.
Әлеуметтік сұрастыруларға қарай жастардың көбі 26-28%-зы есірткілермен
қатынасын арнайы шығармалар, порнографиялық және нашақорлық насихаттармен
түсіндіреді. Қоғамда эрекеттерді жасауға мүмкіндік беретін, және әсер
ететін немесе есірткілермен қатынасуына қысым көрсететін достар мен
таныстар деп түсіндіреді. [ 11, 19б.].
Жалпы нашақорлықпен ауыратындардың көбісі әсіресе жасөспірімдер жасына
қасиеті - психологиялық піспегендік, бұл тек аса қатерлі түрде. Жас адамның
есірткіге бейімділігі, көбінесе, оның жүйкесінің негіздерімен анықталады.
Жасөспірім нашақордың арасында кішкентай кезінде тілек талаптарын
қанағаттандырмағанда немесе оларды қанағаттандыра алмағандықтың қорытындысы
жүйкелік сипаттары дұрыс қалыптаспағандығы. Физикалық даму кезінде түлғаның
жүйкелік құнды қалыптасуы жетіспейді, сонымен қатар қүнды бағдарлау, ерікті
бақылау, адамгершілік мінез-құлкы сияқты түсініктерді де қоса отырып,
қазіргі біздің
заманымызда нашақорлық тек қана халықаралық проблема болып қана
қоймай, сонымен бірге әлемдік проблема екені бәрімізге әйгілі. Әр елде оның
өзіндік арнайы себептері және негіздері бар. Дегенмен ауқымды сипаттағы
беталысты елемеу оғаш болар еді. Осы беталыстардан тыс қандай да болмасын
мемлекеттің, соның ішінде халықаралық есірткі саудасы ішкі жағдайымызға
әсері елеулі еместігіне қарамастан есірткінің дамуын әрең түсіндіруге
болады.
"Үй жұмыстарымен" шектелмеуге тағы да бір негіз болатын тұжырымы, бұл
әртүрлі елдер мен аймақтардың нашақорлықтың ұлттық дәстүрлер мен мәдени,
географиялық, элеуметтік-экономикалық, саясаттық негіздермен, адамдардың
өмірдегі жай-күйімен, қоғамдық дамуының динамикасы мен байланысын түсінуге
көмектеседі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау мекемелерінің бағасы бойынша қазір дүние
жүзінде нашақорлардың жалпы саны шамамен 48 млн. адам, сонымен қатар
кәмелетке толмағандар мен жастар арасындағы көрсеткіш те көтерілді және
есірткілердің контрабандасы мен саудасы да өсуде. Шымкенттің тек өзінде -
медициналық емес мақсатта есірткі және психотропты заттарды қабылдайтын 22
мың адам ресми тіркелді, ал ресми емес жағдайда бұл көрсеткіші 30 мың
адамға дейін көтерілді. Қазіргі кезде қолдағы тікелей байланыс арасындағы
наркотизм сатыларын бекітумен және есірткілердің заңсыз айналымымен
құбылыста және бір жағынан наркотизм бизнесі, екінші жағынан қылмыстылықтың
өсуімен тұрақтандыруға болады. Есірткімен және құрамында есірткі заттары
бар дәрі-дәрмектерді сатып алу мақсатымен байланысты қылмыстылардың саны
жылдамдықпен өсуде.
Жыл сайын тіркелетін қылмыстардың 25-30 тоннаға жақын есірткі шикізаты
алынады. 1996 жылы Қазақстан Республикасында есірткілік қылмыстарды қозғау
жайында, даму қарқыны 20%-ға дейін жетті. Қалыптасқан деректерге сай 1997
жылы халықаралық қорғау органдарымен мемлекетте есірткімен байланысты 22
мың халықаралык құқық бұзушылық анықталды.
Соның ішінде: 15 мыңға жуығына қылмыстық іс қозғалды, шартты өтуімен
байланысты - 1344, күрделі мөлшерде- 598. 2000 жылдың тек кана бірінші 2
айында халықаралық қорғау органдары мен есірткі және психотропты заттардың
айналымымен 3621 қылмыс тіркелді. 1999 жылы іспеттес кезеңмен салыстырғанда
бұл көрсеткіш 11,4%-ға көбейді. Есірткімен байланысты қылмыстарды орындаған
2914 адам ұсталды, бұл жерде тенденцияның жоғарылауы байқалуы мүмкін. 1999
жылдың бірінші айларында өтімге байланысты 25% іс қозғалды, бұл 1998 жылға
қарағанда көп. [ 12, 448б.].
Алаңдаушылар негізі арқасында наркотизмнің мұнда тек қана жұғымды
ортамен немесе қылмыстылықтың әлеуметтік процеске әсерін бағалаушылығыменен
шығады, дегенмен есірткі саудасы өзінше елеулі саналады, жағымсыз сапаның
косылуын - әсіресе, оның ұйымдасқан бөлігінде. Қылмыстық топтар мен
қоғамдастарды,көбінесе, криминал әлемінің биліктен жемқор лауазымдар және
сонымен бірге халықаралық қорғау орындарының қызметкерлері немесе бұрынғы
қызметкерлері басқарады.
1.2 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының объектісі және заты
Адамдар ғасырлар бойы қиындықтарын жеңілдететін, яғни басқаша айтқанда
түрлі ес ауыстыратын заттарды пайдалану арқылы өзі қорқатын нәрседен өзін
аулақ ұстау, сөйтіп өзіне түскен қиындықты жеңілдету, сол арқылы өзін
рахаттандыру әдістерін іздеп келді. Мысалы, Үндістан елдерінде каннабисс
жапырақтарын тұтыну салты болған, Оңтүстік Америкадағы үнділер коктың
жапырақтарын жеген, Оңтүстік - Шығыс Азияда түрлі опиаттарды (опиум, гашиш
және басқаларын) тұтыну кең тараған.
Есірткі заттарды, осы сияқты медициналық емес жолдармен тұтыну көп
болмаған және ол ұттық және діни салттармен түсіндірілген. ХІХ-ХХ
ғасырларда мұндай түтынудың көрсеткіші бірте-бірте ұлғайып, көптеген
елдердің бүгінгі әлеуметтік проблемаларының сипатын алып отыр.
Нашақорлық өз заманының алғашқы үлкен көрінісін жер шарының Батыс
елдері Құрама Штаттарында алғаны белгілі. 60-шы жылдардың бастапқы
кезеңдерінде онда есірткілік тәуелділіктен қайғырғандардың тіркелген саны
көп болды, соның ішінде емдік мақсатында негізгі түрі морфинді
қабылдағандар және әр түрлі дәрі-дәрмектер қабылдау салдарынан пайда
болғандар. Олардың ішінде "орта класстан" шықкан, әлеуметтік-жетілген орта
және одан жоғарғы жастағы адамдар жиі кездесті. Соңғы 10 жылдықта орта
шетелдік нашақорлардың көрсеткіші танымастай болып өзгерді. Есірткі
қолданатындардың саны бұрынғы санмен салыстырғанда бірнеше есе көбейді.
Ұлыбританияда мысалыға 60-шы жылдары есірткілермен емделінген нашақорлар
саны 300-400 ауру тіркелсе, енді 70-ші жылдары медициналық емес мақсаттарда
өз еркімен қабылдағандар саны 10 мыңға дейін жетті. Бұл іспеттес жағдай ФРГ-
да, Голландияда, Францияда, Италияда және тағы да басқа Батыс Еуропа
елдерінде дамып отырды. Сөйтіп нашақорлық Атлантиканың осы жақтарында
көбейді. Көпке үзамай Европаның Шығысында да етек жая бастады, 70-ші
жылдары дабылды Чехославакия, Польша, Венгрия, Югославия елдерінде соқты.
Сонымен бірге есірткілер қабылдаудың қатерлі түрлері мен дәстүрлі сала
жайында - Үндістан, Пәкістан, Бирма, Тайланд және Азияның басқа да
елдерінде, сонымен қатар Таяу Шығыс пен Оңтүстік Америкаға да тез сіңді.
Өкінішке орай, бұл әлеуметтік індет біздің елімізге жұқпайды деген үмітіміз
ақталмады. Оның Шығысқа қарай әрекеті созылған және созылуда.
Есірткіні пайдаланудың мұндай деңгейі, меніңше, бұл ғасырда ғылымның
күшті дамуы мен әлемдік ескі көзқарастардың сыны, қалалардың жедел
қарқынмен дамып, ал адамдардың армандарына қарай алға басардағы ащы
ақиқатқа соқпай, заңғар жол іздеуінен туып отыр деп түсіндіруге болатын
сияқты. Өйткені, тап сол XIX ғасырда есірткіні дәстүрлі пайдалану
(Үндістан, Оңтүстік-Шығыс Азия) Батыс Еуропада, АҚШ-та пайда бола бастады.
Бұл жерде мынадай бір жағдайды атап өтпеске болмайды, "есірткілер отанында"
оны тұтыну дәстүрге айналған бола тұрса да, діни де әлеуметтік қуатты
жетістігі, тіптен бір ретте жазылмаған заңдармен шектелгендігі. Ал, Еуропа
елдері мен Америкада мұндай болған жоқ. Алайда, көп ұзамай-ақ шұғыл түрде,
бұл қоғамдық қатынастарды реттеу үшін ықпалды да, тиімді де заңдар шығару
қажеттілігі туды. Сонымен, 1845 жылы Францияда есірткі заттары туралы заң,
одан соң АҚШ-тьң бірқатар штаттарында есірткіге қарсы және осыған ұқсас
қаулылар қабылданды.
Еуропа мен Солтүстік Америкаға есірткі контрабандасын жасауға
байланысты есірткі заттарына қарсы күреске халықаралық шаралар қабылдау
мәселесі тұрды. 1909 жылғы 13 мемлекеттің өкілі қатысқан Шанхай опиумдық
комиссияның бұл бағыттағы алғашқы акциясы болды. Бұл есірткі заттарын
таратуға қарсы халықаралық бақылаудың бастамасы еді.
XX ғасырдың басында опиум препараттарын таратуды шектеуге ұмтылыс
жасалды. Опиум жөніндегі халықаралық конференцияға 12 елдің өкілі, оның
ішінде Ресей де қатысты. Конференцияда әлемде тұңғыш рет есірткі жөніндегі
Конвенция қабылданды. Конвенция опиум өнімдерін өндіру, саудаға шығару және
пайдалануды жоюға бағытталған шараларды қарады. Сондай-ақ, Конвенция
есірткі заттарына бақылау жасау және оны медициналық мақсатта қолдануды
ұсынды. [ 13, 51б.].
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін есірткі заттарын сату үлкен
әлеуметтік проблемаға айналды, ал кейбір аудандарда есірткіні тұтынуынан
қайыршылық орын алды. Халықаралық ұлттар лигасы халықаралық ұйымы есірткі
заттарын таратуымен күресу саласында халықаралық қызметтестікке бақылау
жүктелуі үшін қабылданған, сонымен бірге екі халықаралық акті қабылданды :
1. 1925 жылғы 11-ақпанда, тазартылған опиумды өндіруге ішкі саудаға
жіберуге және пайдалануға тыйым салу жөнінде Женева келісімі.
2. 1925 жылғы 19-ақпанда Женевада қол қойылған опиум жөніндегі
халықаралық конвенция, 1936 жылы 29-қарашада бұл Конвенцияға КСРО-да
қосылды.
Есірткілік заттардың заңсыз өндірісі мен таратуы үшін кінәлі
тұлғаларды қылмыстық-құқықтық тұрғыда қудалау мәселесі әрбір елде ұлттық
және ішкі құқықтық болып реттеледі.
Есірткілік заттармен сауда жасаушылар халықаралық қылмыстық ұйымдарға
біріге бастады. Осыған орай есірткіге байланысты қылмыстардың
жауапкершілігі үшін халықаралық қылмыстық-құқықтық шараларын жүргізу
қажеттілігі пайда болды. 1936 жылы 26-мамырда есірткілік заттармен заңсыз
сауда жасауға тыйым салу жөніндегі Женева конвенциясы жауапкершілікке тарту
үшін қолға түскен қылмыскерді шетел мемлекетіне беру мүмкіндіктерін қарады.
Есірткі заттарын пайдалануымен күрес саласында халықаралық
қызметтестіктің үшінші кезеңі Бұұ құрылған кезден басталды. 1946 жылы БҰҰ
есірткілік заттар жөніндегі комиссиясы бекіткен қарар қабылдады. 1961 жылы
бұл комиссия. Есірткілік заттар жөнінде халықаралық көпжақты шарт жасады.
КСРО оған 1964 жылы 13-желтоқсанда қол қойды.
Есірткілік заттарды өндіріп және таратуға халықаралық бақылау жүйесін
құрудың соңғы сатысы ретінде 1971 жылғы 21-ақпанда Нью-Йоркте жүйкеге әсер
ететін заттар жөніндегі Конвенцияға қол қойылуын атап айтуға болады.
Есірткі заттарына бақылау жасау жөніндегі құқықтық нормаларды тарихи дамыту
мәселеріне осы тұрғыдан келу қызық та, қажет те сияқты. КСРО-ның алғашқы
құрылған жылынан бастап біздің мемлекетіміз есірткі заттарына бақылау жасау
үшін құқықтық шаралар жүйесін құрды. ЦИК пен СНК-ның 1928 жылғы 23-
мамырдағы қаулысымен кокоин, героин, гашиш заттарын еркін айналымға
жіберуге тыйым салынды. 1938 жылғы 11-қарашада КСРО-ның Наркомздравының
бұйрығымен еліміздің емдеу мекемелерінде қатты әсер еткіш дәрілік
препараттарды қабылдау, сақтау, жіберу ережелері белгіленді. Есірткі
заттармен күрестің қылмыстық-құқықтық шаралары да бір орында тұрған жоқ.
Қазақ КСР-ның Қылмыстық Кодексі есірткі заттармен заңсыз операциялар
жасағаны үшін жауапкершілік белгілейтін бірнеше нормаларды қараған. Мысалы,
бас айналдыратын заттарды дайындап, сақтап және өткізгені үшін
жауапкершілікті, сондай-ақ притондарды, оның ішінде жоғарыда айтылған
заттарды өткізу немесе тұтыну үшін жауапкершіліктер қарастырылды. Есірткі
заттармен және оны өндіру үшін қолданылатын шикізаттармен заңсыз
операциялар да қылмыс ретінде қудаланады. Қазақстан Республикасының жаңа
қылмыстық заңы бұл саладағы барлық кемшіліктерді қорытып келіп, есірткі
заттарымен, оны өндірушілермен және таратушыларымен күресте жаңа бір нақты
(конструктивті) қадам жасайды [ 14, 101б.].
1.3 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының объективтік жағы
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында жаңа ғасырдағы негізгі
басымдықтың бірі ретінде — Қазақстан азаматтарының денсаулығы көрсетілген.
Денсаулықтың мән-маңызы ғана халқымыздың "Тазалық — саулық негізі, саулық —
байлык. негізі" деген макалымен нақтыланған. Ал, жаи тазалығының негізі —
салауатты өмір сүру. Ішкілікке, нашақорлыққа салыну тек жеке адамның
денсаулығына зиян келтіріп қана қоймайды, ол қоғамдық тәртіпті бұзуға бағыт
беретін және қылмысқа апаратын бірден-бір төте жол болып табылады. Ең
қауіптілігі сол, бұлар — ұлттың рухани азғындауына әкеліп соқтырады. [ 1,
6б.].
Нашақорлык (наркомания) грек сөзі, оның аудармасы "'ессіздік". Ол
туралы — "ақ өлім" — тозаққа апарар тура жол дейтін аныктама да бар.
Дәрігерлік зерттеулер, сот-тергеу тәжірибесі бұл сөздің шындық екенін
растайды. Ішкілікке әуестенгеннен де нашакорлыққа салынған әлдекайда
кауіпті. Нашақорлықка салынған адам айықпас дертке шалдығып, ессіздікке
ұрынады да. коғамға, айналасындағыларға қатер төндіреді.
Бүгінгі таңда дүниежүзі елдерін жайлаган нашақорлық дерті әлем
жұртшылығын алаңдатарлық дәрежеде өріс алып, күн өткен сайын тамырын
тереңге жайып, бүкіл адамзатка ортақ әлеуметтік проблемаға айналып жатыр.
Қоғам өміріне дендей енген аталмыш кеселге шалдықпаған немесе оны айналып
өткен мемлекетті атау қиын. Өйткені, ол қаншалықты кауіпті болса,
соншалықты қоғам ішінде тез тарайтын "жұқпалы ауру". Кейінгі кездері
есірткі заттардың немесе жүйкеге әсер ететін заттардың заңсыз айналымымен
аты шыққан мемлекеттер катарында Қазақстан да аталып жүр. Біріккен Ұлттар
Ұйымының есірткі заттарға бақылау орнату жөніндегі бағдарламасына сәйкес
сарапшыларының пікірі бойынша: нашақорлыққа байланысты жасалатын кылмыстар
жөнінде, заңсыз әрекеттерге жол беретін адамдардың жалпы саны жөнінде дұрыс
мағлұмат алу үшін ресми статистиканың мерзімді баспасөз беттерінде
жарияланып жүрген деректерін кем дегенде 10 есеге көбейту кажет. Кейбір
ақпарат көздерінің хабарлауына қарағанда, бізді республикамыз нашақорлыққа
байланысты қалыптаскан күрделі жағдай жөнінде тізім бойынша алдьщғы
қатардағы он елдің ішіне кіреді екен. Ал Интерполдың хабарлауы біздің
мемлекетіміздің бүгінгі күні нашақорлық жайлаған елдердің катарына жакын
қалғанын көрсетеді. Сонымен қатар, олардың деректерінде 100 мың
қазақстандық кәдімгі нашақорлар деп көрсетілген.
Бұл сан әрине, біздің 15 миллион халкы бар мемлекетіміз үшін аз сан
емес. Нашақорлықтың қазіргі кезеңде қарқын ала өсіп келе жатқан шынайы
қауіптілігіне тек осы айтылған ақпараттар немесе кылмыстық статистиканың
ресми мәліметтері негізінде ғана емес, бүгінгі қоғамымыздың жай-кұйіне
қарап-ақ тез жеткізе аламыз. Бүгін де есірткінің (есірткі заттардың немесе
жүйкеге әсер ететін заттардың) заңсыз айналу қауіптілігі республика
аумағындағы халықтың арасында өзінің шыңына жетті деп айтуға болады.
Қауіпті нашақорлықтың мемлекетімізде кеңінен таралуына ықпал жасап отырған
бірден-бір себеп — нашақорлар мен есірткі саудасымен айна-лысатындардың
басқа адамдарды есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды
тұтынуға көндіруі десек қателеспеген болар едік.
Бүгінгі күні нашақорлық мәселесінің еліміздегі өзекті мәселе екенін
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің арасында жүргізілген сауалнама да
растап отыр. Сауалнама барысында сұралғандардың 92,8%-ының айтуынша
Қазақстандағы бүгінгі таңдағы нашақорлық мәселесі бұрынғы 10 жылға
қарағанда өте өзекті бола бастапты, қызметкерлердің 1,2 %-ының пікірлерінше
өзектілік мәселесі өзгермеген қалыпта, 3,6%-ның пікірлерінше аталған
мәселенің өзектілігі азайған болса, сұралушылардың 3,6%-ы жауап беруге
қиналған. [ 15, 49б.].
Есірткілердің заңсыз айналымының және осыған байланысты
қолсұғушылықтың жыл сайын ұдайы өсуіне байланысты есірткі мәселесі
әлеуметтік, медициналық, экономикалық, саяси сипаттағы ұлттық мәселеге
айналып отыр. Бұл қазақстандық қоғамның даму болашағына тікелей түрде
әсерін тигізеді. Қазіргі кезеңде Қазақстан есірткі процестерінің елеулі
даму
динамикасы бар елдердің қатарына кіріп отыр.
Қазіргі уақытта нашақорлық тамырын тереңге жайған әлеуметтік қатерлі
құбылысқа айналды. Бұқара халықтың шартты түрде алғандағы едәуір бөлігін
шарпыған бұл келеңсіз құбылыс қоғамды аса ауыр зардаптарға соқтыра биік құз
басынан құрдымға құлатуы әбден мүмкін. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, қауіп-
қатерге душар болатын және көкейкесті мәселе туындататын нәрсе — қоғамдағы
әлеуметтік нашар ахуалдың орын алуы немесе еліміздегі құқықтық тәртіптің
босаңсуы ғана емес, ең алдымен ұлтымыздың, мемлекеттің әлеуметтік
экономикалық мәселелеріне қатысты даму болашағы. Халқымыздың генетикалық
болашағының қандай болатыны жөнінде бүгіннен бастап дабыл қағып, қатаң
жауапкершілікті өзекті де аса маңызды мәселе көтеруге әбден болады.
Өйткені, бұл жерде әңгіме бәрінен бұрын, халықтың табиғи өсіп-өнуін
қамтамасыз етуге неғұрлым күшті ыкпал ететін болашақ ұрпаққа төніп келе
жатқан қауіп-қатер туралы больш отыр. Бұған дәлел ретінде қазір есірткіні
қасарыса қабылдайтын нашақорлардың үштен екі бөлігінен астамы
жасөспірімдер, 30 жасқа дейінгі жігіттер мен қыздар, тіпті жас балалар
екенін айтсақ та жеткілікті. [ 16, 63б.].
Сондықтан да, соңғы кездері біздің республикамызда кең етек алып бара
жатқан нашақорлыққа көзжұмбайлықпен қарауға болмайды, өйткені көптеген
қылмыстьң өзі де, көзі де сол есірткіде жатыр. Есірткі заттарға немесе
жүйкеге әсер ететін заттарға байланысты қылмыстардың саны жылдан жылға
өсуде. Сонымен қатар, бүгінгі күні бірталай кылмыстардың, оның ішінде
ұрлықтың, тонаудың, шабуыл жасап тонаудың, қасақана кісі өлтірудің тағы
басқалардың істелуіне айыптының нашақорлық бууы немесе есірткі заттарды не
жүйкеге әсер ететін заттарды қолға түсіру ойы себеп болып отыр.
Нашақорлықтың әлеуметтік зардаптары тек халықтың өнегелі және табиғи
денсаулығын бүлдіруде, қоғам мүшелерінің топтарын болашағынан айыруда ғана
емес. Олар, ең алдымен, нашақорлықтың қылмыстылықпен тығыз байланыста,
былайша айтқанда әртүрлі қылмыстық әрекеттер жасау үшін "қорек" болып
табылатындығында. Бірінші кезекте пайдақорлық және пайдақорлық зорлық
қылмыс тұрады. Есірткіні заңсыз алу елеулі материалдық шығындарды талап
етеді. Есірткінің бағасы бір калыпты өсіп келеді. Соңғы уакытта қара
базарда анағұрлым көп таралған есірткі түрлерінің бағасы он және жүз есе
өскен. [ 17, 380б.].
Бүгінгі күнгі ең ірі келеңсіз фактор мемлекетімізде құқық бұзушылықтың
өсуіне елеулі әсерін тигізіп отырған, маскүнемдік пен нашақорлықтың кең
таралып бара жатқаны. Оның қауіптілігін таралу денгейінен ғана емес,
сонымен бірге оған жағдай жасап отырған есірткі заттарды немесе жүйкеге
әсер ететін заттарды тұтынуға көндірудегі қылмыстық белсенділіктен де
көруге болады. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды әрдайым
тұтыну салдарынан психикалык-физикалык тәуелділік пайда болып, негізгі
мінез-құлықтың реакциясы есірткіні белсенді түрде іздеуге әкеліп соқтырады.
Бізде есірткі еркін айналымнан алынғандықтан, күнделікті өмірден көріп
жүргеніміздей, есірткіні табу барысында туған киындықтар, заңға карсы
жолдарға жетелейдң. Көңіл аудара кететін және бір мәселе, есірткінің қара
базардагы бағасының қымбаттылығының есірткі тұтынатын адамды қаржы табу
үшін де әртүрлі қылмыстық жолдарға апаратындығы. [18,148б.].
Бұл құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілігін жылдан-жылға өсіп келе
жатқан есірткі тұтыну үшін каржы табу мақсатындағы нашақорлардың жасап
отырған қылмыстарынан да көруге болады,
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды тұтынуға көндіру
қылмысы есірткі заттардың немесе жүйкеге әсер ететін заттардың елімізде
таралуының бір түрі болып келеді. Енді осы құқық бұзушылықтың қоғамдық
қауіптілігіне келейік. Е. А. Оңғарбаевтың айтуынша, қогамдық қауіптілік
құқық бұзушылықтың әлеуметтік мәнін көрсететін бірінші белгісі. Қоғамға
қауіпті деп қылмыстық заңымен қорғалатын қоғамдық катынастарға зиян келтіру
мүмкіндігін туғызатын немесе зиян келтіретін әрекеттерді айтамыз.
Келтірілген зиян әртүрлі болуы мүмкін: материалдық, психикалық,
идеологиялық, физиологиялық және т.с.с.. Бұл құқық бұзушылықтың қоғамдық
кауіптілігі азғындық жолға енді-енді қадам басайын деп тұрған адамның
есірткінің дәмін татуға ынтасын және оның организмге әсерін білуге деген
қызуын қоздыруда. Жасы кәмелетке толмағандар немесе ересек адамдар тек қана
өздерінің денсаулығына зиян келтіріп қоймай, сондай-ақ жеке тұлғаның
физикалық және психикалық дұрыс дамуына қауіп төндіріп, кедергі жасайды.
Соның ішінде, ересек адамдардың есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін
заттарды тұтынуға жасөспірімдерді көндіруі, қоғам үшін өте қауіпті. Мұның
қауіптілігі — өсіп келе жатқан ұрпақты дұрыс физикалық, өнегелі, денін сау
қылып тәрбиелеу кезінде кедергі жасайтындығында. Есірткі заттарды немесе
жүйкеге әсер ететін заттарды тұтынуға жасөспірімдерді көндіру әлеуметтік
маңызды тәрбиелеу саласының қатынастарына қол сұғады. Бұл келеңсіздік —
катынастарға залал, зиян келтіруімен сипапалады немесе осындай зардаптардың
орын алуына жағдай туғызады. Сонымен қатар есірткі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I тарау. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізудің
қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1 Есірткі заттарға және жүйкеге әсер ететін заттарға бақылауды
жүзеге асыратын құқықтық шаралардың даму тарихы
1.2 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының объектісі және заты
1.3 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының объективтік жағы
II Тарау. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының жауаптылықты ауырлататын түрлері
III Тарау. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының криминологиялық мәселелері
3.1 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығын жасаушы субъектінің жеке басы
3.2 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының жасалу себептерімен жағдайлары
3.3 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының алдын-алу
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында былай делінген: "Қазақстан
есірткі тоқтаусыз тасымалданатын белдеуде орналасқан жеріне байланысты
Қазақстан есірткі бизнесінің халықаралық құрылымдарының мүддесі үйлескен
аймаққа айналған. Бұл мәселенің географиялық, экономикалық тұрғыдан
қарағанда өлшемдерінің маңыздылығын ескерумен қатар, есірткіге салынушылық
пен есірткі бизнесімен күресті қазақстандықтардың өздерінің қолдауынсыз
жүргізуге болмайтынын да түсінуге тиіспіз"[ 1, 9б. ].
Есірткіге қарсы күресте маңызды аспектілерінің бірі - заңсыз
айналымдағы есірткі мен жүйкеге әсер ететін заттардың қылмыстық мәселелері.
1997 жылы қабылданып, 199\8 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне есірткімен байланысты
қылмыстар бөліміне белгілі бір өзгерістер енгізілді. Есірткі айналымының
бақылауын реттейтін заң жүйесі және басқа да нормативтік заң актілері
өзгерді және тағы да өзгерістер енгізілуде. 1998 жылдың 10-шілдесінде
Есірткі заттарды, жүйкеге әсер ететін заттарды, прекурсорларды және оларды
заңсыз айналымға жіберуге қарсы шаралар туралы Қазақстан Республикасының
1998 жылғы 9-наурызында арнайы Заңы қабылданды. Қазақстан Республикасы
Үкіметі Бақылауға жататын есірткі заттары мен жүйкеге әсер ететін заттар
және прекурсорлар туралы қаулы қабылдады.
Қоғамдық аса қауіпті қылмыстар, есебі оған қарсы шаралардың
тиімділігін арттыру қажеттілігі және оны жан-жақты қамтамасыз ету, істің
барлық жағдайын нақты және толық тексеру, оған жол берілу себептері мен
жағдайларын ашып, қалпына келтіру туралы 2003 жылы 11 мамырында Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумында Есірткі заттарды, жүйкеге қатты
әсер ететін заттарды және улы заттарды заңсыз айналымға жіберуге байланысты
істер бойынша заңдарды қолдану туралы қаулысында Қылмыстық Кодекстің 250,
259, 265 баптарын қолдануға байланысты, басшылық түсініктеме беретін қаулы
қабылдауды қажет етті [ 2, 11б.].
Есірткіге еліктірген есер шөптің жер-жаханды жайлап, тұзы жеңіл
талайларды тұтқындап үлгергені қашан. Тарих терезесінен үңілсек, бүгінгі
күні ғасыр тажалына айналып, адамзатқа ажал шашқан апиын мен есірткі
заттарының бастау алар түп-тамыры тым тереңде жатыр екен. Енді апиынға
деген қанағаттылықтың орнын адамдық қасиеттен айыратын құмарлық алмастырып
ауыр қылмыстардың қатары нашақорлықпен байланысты болып жататын жан
түршігерлік әрекеттермен толыға түсті. Есірткімен байланысты қылмыстармен
күрес мәселесі әлем коғамдастығының назарында.
Адам көшпелі өмірінің отырықшылық тұрмысына көшкеннен бері
егіншілікпен айналысып келеді. Егіншілікпен айналысқаннан кейін өзі
пайдаланатын және пайдалану салдарынан есеңгірететін кейбір есірткілік
эффект беретін заттарды ашты. Дегенмен практикада бұл заттардың адам
дамуының ерте кезеңдерінде де, бұл есірткі заттарды қолдану қоғамның
дамуына қауіпті екенін түсініп, олардың қолданылуын әрдайым шектеп,
қадағалап отыруға тырысқан.
Өркениеттілік үшін ең қауіптісі - есірткі заттарын заңсыз өндіру,
өткізу, айналымға жіберіп тарату. 1998 жылы 8-10 маусымда Нью-Йорк
қаласында Бұұ Бас Ассамблеясының Арнаулы Сессиясы осы мәселені талқылауға
арналды. Бұл сессия қабылдаған құжаттар заңсыз есірткіні айналымға
жіберумен күрес саласындағы Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан шараларға
ықпал етуге тиіс.
Есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін заттар жөнінде, оны өндіру,
тарату, өткізу немесе тұтыну жөніндегі халықтың денсаулығына қауіпті
істерге байланысты оны алдын алу шараларына даусыз артықшылық бере отырып,
есірткіге байланысты әлеуметтік қауіпке қарсы қылмыстық-құқықты шараларды
жүзеге асырудың маңыздылығын атап өту қажет. Елдегі криминогендік ахуалды
зерттей отырып, Қазақстанда есірткіге байланысты ахуалды одан әрі
шиеленістіру ұлттың генофондына нақты қауіп төндіреді деген қорытынды
жасауға мүмкіндік береді.
Астана мен Алматыға есірткілер жермен де, көктен де келіп жатыр.
Үстіміздегі жылдың 11 айында есірткімен айналысқан 5525 адам тұтқындалған.
Бұл өткен жылдың осы уақытымен салыстырғанда 35% көп. Есірткі тұтынатындар
да, одан туындайтын қылмыстар да жыл санап осылай еселеп өсе түсуде.
Есірткіні мөлшерден тыс пайдаланып жарық дүниемен қош айтысқандар қатары да
көбеюде. Алматы қаласы бойынша "Өжет" елдімекені мен "Малая станция" аталып
кеткен қаланың Шығыс жағы есірткі сатудың ортасына айналыпты, 60-қа жуық
притон анықталыпты. Транзиттік пункттерде 279 кг есірткі заттар тәркіленіп,
19 наркокурьер әшкереленіпті. Нашақорларға ең қолайлысы героин. Қылмысты
істің 3400-ның 1800-і героинді құрайды. Жасөспірімдердің 80% синтетикалық
есірткі пайдаланады. Есірткіге қатысты қылмыстық істер айыпты деп табылған
жасөспірімдердің ең жасы 7 жастағы бала екен. [ 3, 14б.].
Еліміздің аумағында есірткі шикізаты көзінің мол қоры болуы да
жағдайдың шиеленісе түсуіне өз ықпалын тигізуде. 150 000 га жерде алып
жатқан Шу жазығындағы жабайы сора өскен алқаптың өзінен ғана жыл сайын 6
000 тоннаға дейін есірткі өндіруге болады. [ 3, 17б.].
Қазақстан экспортшыларының мәліметтері бойынша қазір республика
халқының 1,3 пайызға жуығы нашақорлар. Тек Шымкенттің өзінде медициналық
емес мақсаттарда есірткі немесе жүйкеге әсер ететін заттарды қабылдайтын 22
мың адам тіркелген, ал жалпылай айтатын болсақ, бұл сан 30 мың адамнан
асады. Ал, мына бір дерек қатты қауіптендіреді. Құқық қорғау органдары мен
наркологиялық диспансерлердің есебінде тұратын адамдардың ішінде 65
пайыздан астамы 30 жасқа дейінгілер, ал 35 пайызды 14 жастағы жасөспірімдер
құрайды. Тек Алматының өзінде наркодиспансерде 3000-ға жуық жасөспірімдер
есепте тұрады. Ал, бұл мамандардың айтуынша бұл соңғы көрсеткішті 10-ға
көбейтсек, сол нақты мәліметке жуықтайтын көрінеді.
Бір наркоман есірткі тұтынуға жыл сайын 17-ге дейін адам тартады екен.
Тек 2009 жылы Қазақстанның құқық корғау органдары 23 тоннадан артық есірткі
заттары қолға түсірілді. [ 3, 24б.].
Қазіргі таңда көптеген кұжаттарда айтылған ережелерге сүйене отырып,
мен осы диплом жұмысында есірткі заттарын заңсыз айналымға жіберуге
байланысты теориялық ережелерін қарауға, оның қоғамдық қауіптілігін
көрсетуге ұмтылдым.
I тарау. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының қылмыстық құқықтық сипаттамасы
1.1 Есірткі заттарға және жүйкеге әсер ететін заттарға бақылауды
жүзеге асыратын құқықтық шаралардың даму тарихы
Есірткімен байланысты қылмыстар ең алдымен пәнінің ерекшелігімен
анықталатын жеке спецификасы бар.
Есірткілер болып - есірткі заттары жүйкеге әсер ететін және оларды
пайдалану салдары халықтың денсаулығына айрықша қауіп төндіретін заттар
ретінде жіктелген өсімдіктер, дәрі-дәрмек заттар болып табылады. [3, 11б.].
Есірткі заттар - бұл, 1972 жылғы протоколына сәйкес жөндеулер
енгізілген 1961 жылғы есірткі заттары туралы Жалпы Конвенциясына және
сонымен бірге Қазақстан Республикасының заң шығарушылығымен сәйкес
бақылауға жататын есірткі заттардың, жүйкеге әсер ететін заттардың және
прекусорлардың тізіміне енгізілген, психикалык және физикалык тәуелділікті
тудыратын, шығу тегі табиғи және синтетикалық заттар болып табылады.
Жүйкеге әсер ететін заттар - бұл Қазақстан Республикасының заң
шығарушылығымен сәйкес бақылауға жататын Қазақстан Республикасының
халықаралық келісімдерімен, сонымен бірге жүйкеге әсер ететін заттар туралы
1971 жылғы БҰҰ Конвенциясының есірткі заттарының, жүйкеге әсер ететін
заттардың және прекурсорлардың тізіміне енгізілген және оларды пайдалану
салдарынан психикалык тәуелдікті тудыратын, шығу тегі табиғи және
синтетикалық заттар болып табылады. [ 4, 117б.].
Есірткілермен байланысты қылмыстардың пәніне кіретін есірткі заттар
мен жүйкеге әсер ететін заттардың, прекурсорлардың тізімін анықтап,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы 9-наурыз күнгі №186 қаулысымен
бекітіліп, Қазақстан Республикасында бақылауға алынуы тиіс. Есірткі
заттарының, жүйкеге әсер ететін заттар мен прекурсорлардың тізімінің IV
таблицасына енгізілген.
Аталған тізімде прекурсорларға жататын заттардың да тізімі анықталған.
Прекурсорлар - бұл, 1988 жылғы БұҰ есірткі заттарының, жүйкеге әсер ететін
заттардың заңсыз айналымына қарсы күресі туралы Конвенциясына, сонымен
бірге Қазақстан Республикасының есірткіні бақылау жөніндегі мемлекеттік
комиссиясының және Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерімен
қарастырылған тізіміне кіретін есірткі заттар мен жүйкеге әсер ететін
заттарды дайындауда жиі пайдаланылатын өсімдік тектес не химиялық жолмен
алынатын заттар болып табылады.
Есірткі заттардың мынандай түрлері бар:
Есірткі заттар (өсімдіктер): конопля өсімдігі, көкнәр өсімдігі және
олардан шығатын есірткілер (гашиш, апиын).
Жартылай синтетикалық есірткі заттар: героин, эфедра, кока
өсімдіктерінен шығатын есірткілер.
3. Психотроптық заттар (қатаң рецептпен берілетін әр түрлі дәрілер).
Зауыттан шыққан дәрілер.
Синтетикалық есірткі заттар (фентанилдер, метадон, ЛДС т.б.)
Прекурсорлар (уксус қышқыл ангидриді, эфедра - эфедрин) -есірткі
заттар жасағанда пайдаланылатын заттар.
Конопля (қарасора) өсімдігінен алынған есірткі заттардың құрамында ең
белсенді компонент - тетрагидроканнабинол болды. Қарасорадан - марихуана,
гашиш (анаша), каннабис смоласы, гашиш майы т.б. шығады.
Марихуана деп - конопля өсімдігінің ұсақталған, кептірілген, өсімдік
жапырақтарының жоғарғы жағынан алынған, гүлдері араласқан бөліктерден
тұратындарды айтады.
Гашиш (анаша) деп - қарасораның кептірілген, өте ұсақталып електен
өткізілген бөліктерді айтады.
Гашиш майы - сұйық масса сора өсімдігін әртүрлі еріткіштермен ерітіп,
буландыру жолымен алынатын сұйық зат. Қара қоңыр түсті, конопляның иісі
сезіліп тұрады.
Көкнәр өсімдігінен (апиынды және майлы көкнәрлар) көкнәр сабаны
(солома майы) морфин, кодеин, апиын, экстракциялық апиын т.б. алынады.
Апиын (опий) дегеніміз - көкнәр әлі піспеген кезде көкнәрдің қауашағын
тіліп, шықкан шырынын кептіріп, дайындап алынған, смолаға ұқсас қоңыр қара
түсті зат.
Жартылай синтетикалық жолмен алынған есірткі заттарға - героин, эфедра
мен кока өсімдіктерінен шығатын есірткілер жатады. [ 5, 4б.].
1992 жылдан бастап "эфедра" деген есірткі түрінің көбейе түскендігі
туралы айтылуда. Оған шикізат болатын қырықбуын өсімдігі Іле Алатауында
молынан өсетін көрінеді. (200 мың га жер). Эфедра есірткісі өте қатерлі,
адам 1-2 рет пайдаланған соң-ақ дағдыланып кетіп, 2 жылдан кейін қайғылы
жағдайға душар болады.
Экстази - деген есірткі заттар шоғырланатын дискоклубтар, түнгі ойын-
сауық орындарында кездеседі. Осы "кәсіппен" республикада 171 тұрақты
қылмыстық топ шұғылданады. Жылдық есірткі айналымы көлем 25млн. АҚШ
долларын құрайды екен. [ 6, 2б.].
"Нашақорлық" түсінігі медицинаға бұрыннан белгілі, адамның физикалық
және психологиялық ахуалдарына теріс әсер ететін және тек қан күнделікті
түрде белгіленген мөлшерде есірткі заттарын қабылдаса ғана жүйкенің
әрекеттік белсенділігі артыратын аурулар тобы болып табылады.
Нашақорлықтың негізгі қауіптілігі - есірткілердің жүйкеге әсері яғни
адамды өлермен сезімге апаратын және одан босатылу мүмкін емес
қасиеттілігінде.
Есірткі заттары шынында да күшті қасиеттерге ие, бірақ та бұл жансызда
да, әрі еріксіз ғана заттар. Ешбір есірткіге өздігінен құрбан секірмейді
ғой, солай емес па? (құрбан деп - нашақорды айтып отырмыз) Есірткіні
адамдардың өздері қызу құмарлығымен пайдаланады, ал енді бұл мәселенің
барлығы, олар соны, яғни, есірткіні - қайдан алады, қалай жасайды. Барлығы
бір заттар сияқты ғой? Мысалыға, опиатты алсақ, ол науқастарды аурудан
құтқарады және сонымен бірге адамды ауру қылады, бұлар у есебінде де және
оған қарама-қарсы, яғни уға қарсы дәрі есебінде де қолданылады. [ 7, 9б.].
Нашақорлық (наркомания) - бұл негізінен (грек тілінен аударғанда-
"нарко" ақыл-ойдың бүлінуі және "мания" құмартушылық деген сөзі) кішкентай
дозада қолданғанда эйфория сезімі болады, ал үлкен мөлшердегі дозаларда
-ессіздену, есірткі ұйқысына шалдықтыратын, есірткіге дүлей құмарлықта
сипатталатын өзімшілдердің ауруы болып табылады.
Есірткіні жүйелі түрде қабылдау денсаулықтың тез бұзылуына, ішкі
мүшелердің құлдырауына, неврологиялық және жүйке жүйелерінің бұзылуына,
әлеуметтік кері кетуінің дамуына әкеледі.
Адамда, әдетте есірткі заттарын бірнеше рет қабылдағаннан кейін
есірткіге психикалық тәуелділіктен күшті құмарлық есірткілік жындануын
шақыратын тканьдарына кіріп, жүйкенің әдетті заттарына айналады. Соның
салдарынан есірткі жүйкенің химиялык және биологиялық тканьдарын бірқалыпты
сақтаудың негізгі жолы болып қалады.
Физикалық тәуелділік пайда болғаннан кейін есірткінің болмауы
абстинентті синдром - есірткі аштығына әкеліп соғады. Оның айқындалуы
нашақордың есірткілік жындану жағдайын шақыруы үшін, әр кез дозаны
үлкейтіп, есірткіні жүйелі қабылдауына душар етеді. Есірткі керек кезінде
болмаса, нашақордың көңілі құлазып, сәл нәрсеге ашуланғыш болады. Қатты
толғанулар бірте-бірте қорқынышқа айналып, әр кез үрейленгіш болады.
Нашақор өзін өте төмен сезініп, құлазып, жалғызсырап, қолайсыз сезімдерге
душар болады. Ақырында өзін-өзі өлтіру ойлары келіп, тіпті кейбір
жағдайларда өзін-өзі өлтіруге дейін барады.
Нашақор есірткіге ашынған кезінде, нақты бір жұмысты, ойды ойлап, оған
тоқтап, шешуі мүмкін емес жағдайында болады. Оның барлық ойы тек есірткіде
болады. Ол оны қандай да жолдармен қалай да табудың амалын іздейді, аш
күнде нашақорда әр түрлі жағымсыз мысалыға: қатты басы аурып, жүйкелерінің
қозуы, буындарының жансыздануы, бұлшықеттердің талуы, әлсіреуі сияқты
сезімдері пайда болады. Адамның есірткіге
Тәуелділігінің бастапқы кезеңдері осылай байқалады. Сонымен адам
есірткінің тұтқынына қалай түскенін білмей қалады.
Есірткінің жетіспеуінен, алдында айтқанымдай абстиненттік
синдром пайда болады. Әдетте мұндай сезімдер ішкі жан дүниесінің
есірткіні талап етуімен байланысты, темекі шеккіш адамның қолында
бірде-бір темекісі жок кезде, шеккісі келуімен салыстыруға болады.
Содан кейін жағымсыздық болады, есіней береді, қатты терлейді, тұмауға
ұқсас көзден жас ағып, мұрынынан су ағады. Терісі "қазыныкідей" болып,
жоғары температура кезіндегідей басы айналып, жүрегі айнып, кұсқысы келеді.
Буын, аяқ-қол бұлшықеттері сырқырап, қалтырап арқанмен бұрап жатқандай
болып, тіпті кей күндерде өміріне қауіпті қан айналымы, тынысы тарылып
есінен танып құлау жағдайларына дейін жетуі мүмкін. Бұл жағдайлар әр түрлі
болуы мүмкін. Абстиненттік синдром көп жағдайларда әр түрлі елестермен және
лақап шалықтармен және сонымен бірге күйзеліс жағдайы, селқостық және үрей
сияқты әртүрлі әсерлі ауру түрінде өтеді.
Есірткіні қабылдағаннан кейін осы жағымсыз сезімдердің барлығы
басылып, тарап кетеді, бірақ ұзаққа емес, өйткені бірнеше сағаттан кейін
есірткі әсер етпейді де, организм барлық ауруларымен есірткіні қайта талап
етеді.
Есірткіні қабылдау психикалык, физикалык тәуелділігімен бірге әр
уақытта организмнің қайтымсыз өрескел бұзылуына және әлеуметтік кері
кетуіне әкеледі.
Біріншіден, организмді есірткімен улау жүйке жүйесінің опасыздығына,
тұлғаның құлдырауына жеткізеді. Нашақор қоғамдық ортада өзінің қылықтарының
жоғары моральдық сарындарынан айырылып, қоршаған ортаға қажетсіз болып
калады. Оның алға талаптануы және жанұяға деген, балаларына деген
қызығушылығын, ата-анасының алдындағы мүддесі мен міндеттерін жоғалтады.
Бұл әсіресе қоғамға маңызды, жеке басын әлі қалыптастырмаған, енді
қалыптастырып келе жатқан жас тұлғалар мен жасөспірімдер туралы болса,
үрейлене түседі. Нашақор ортаның қысымымен өзінің кемістігін жасыруы керек,
бірақ та ол өзін қолдайтын және қабылдайтын тілек іздейді. Өзі іздегендей
топты тауып, оған кіргеннен кейін өзін өзінің әдетті, үйреншікті ортасынан
сызады.
Екіншіден, дамыған немесе енді дамып келе жатқан кемістік есірткіні
қабылдануды және мөлшерін әрдайым үлкейтіп отыруын талап етеді. Бұларды
күнделікті сатып алуға ақша табу үшін есірткіні ұрлау, дәріханаларды бұзу,
жалған рецептерді жасау, азғыру және адам өлтіру сияқты қылмыстарға дейін
барады.
Үшіншіден, нашақорлық ақырында организімнің әлсіруіне, денесінің
салмағын жоғалтуына және физикалық күштерінің құлдырауына әкеледі. Терісі -
сұрлау құрғак, жердің беті сияқты түске айналып, қозғалыс үйлесімділігі мен
бірқалыптылығының бұзылуы пайда болады.
Организмнің улануы - ішкі мүшелердің, әсіресе соның ішінде бауыр және
бүйрек ауруларының себебі болып табылады. Сонымен бірге, ішкі тамырға егуде
лас инелер меи шприцтерді қолданғанда жағымсыз салдар пайда болады.
Нашақорларда терінің іріңдеуі, тромбоза - қан тамырларының салқындауы,
сонымен бірге жұқпалы аурулар, мысалы гепатит көп кездеседі.
Нашақорлар арасында жезөкшелік, гомосексуалистік және басқа да
сексуалдык ауытқушылықтар кең тараған. Импотенттік аурудың көрсеткіші өте
жоғары, көбісі жыныстық аурулармен ауырады. 1984-1985 жылдары әлі ғылыми
зерттеліп жетілмеген эпидемия кең етек жайды. Организмнің иммундік жүйесі
бұзылып, қорытындысында адам кез-келген хал-жағдайларға душар болады,
микроорганизмнің алдында әлсіз болады. Сондықтан бұл ауру СПИД - деп
аталады, (яғни, синдром приобретения иммуно дефицита) 4. Бұл ауру ең
негізгі екі жолмен жұғуы мүмкін - жыныстық немесе қан құю арқылы.
Нашақорларға жезөкшелік және сол сияқты көптеген басқа да бұрмалау
қасиеттері тән болғандықтан, олар жай қарапайым адамдарға қарағанда СПИД
ауруларымен ауруы 2 есе қауіпті, өйткені деректерге сүйенетін болсақ, СПИД-
пен ауыратындардың көбісі (барлығы десек те болады) - гомосексуалистер мен
нашақорлар. СПИД ауруынан емделу мүмкін емес болғандықтан, бұл дертпен
ауырғандар ақырында өледі. Сондықтан нашақор есірткіден өлу керек болса,
СПИД-пен ауырған жағдайда ол ажалынан немесе күнінен бұрын өледі.
Нашақорлардың есірткінің дозасын үлкейтіп, оның салдарынан қатты
уланып, сандырақтап, соңында өліммен аяқталатын жағдайлар сирек кездеспейді
емес. Статистика бойынша Қазақстанда жыл сайын передазировкадан кем дегенде
3 адам өледі. [ 8, 13б.].
Наркотизм де нашақорлық ауруы сияқты нашақорлықпен тығыз байланысты
әлеуметтік құбылыс, бірақ бұл жеке топтардың есірткіні маңызды түрде сатып
алып, жеке қолданатын түрі болып табылады.
Зандылық жүзінде есірткіні пайдаланудың дамуына әсер ететін және
маңызды ролін - мода, еліктеушілік, конформизм сияқты әлеуметтік,
психикалық феномендер атқарады және онымен тығыз байланыста болады.
"Наркотизм" түсінігі нашақорлық түсінігінен ғылыми және тәжірибе
жағынан ерекшеленеді.
Біріншіден, ол мәселелерді шешуіне қажетті кешенді әдістемелердің
жүзеге асырылуын бағдарлайды.
Нашақорлық нақты белгіленген медициналық аспектісі бар, басқа бір
деңгейге (дәрежеге) өткен кезде тану құбылысы және тәжірибе күресі өте-мөте
медициналық жиналыстарда ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік
басқарушылықты, ұйымшылдықты талап етеді.
Екіншіден, айтылған түсінік ауруларды туғызушы нақты жағдайлар мен
себептерден наркотизмнің себептерінің түсінігіне өтіп кетуге болмайды.
Үшіншіден, осындай ерекшеліктерді тағы да сол аспектіде, яғни
әлеуметтік пен есірткіні күрделі қолдануды, яғни, наркотизмді медициналық
көмекті қажет ететін нашақорлық ауруымен араластыруға болмайтынын
бекітемін.
Төртіншіден, жеке адамның алдына қойылған жанжалды шешуден кетіп қалу
әрекетін жасаудан тұратын, есірткілерді қолданудың нақты жағдайларының
негізінде наркотизм және нашақорлык мәселелері айрықша. Әдеби таңдарға және
элепирикалык зерттеу материалдарының тұрақтануына мүмкіндік береді.
Әлеуметтік сұрастыруларымен келісе отырып, 43% жағдайларында жас
адамдар, олар өздерінің есірткімен байланысқанын оған деген сезімінің кызу
құштарлығының асқынуымен түсіндіреді, ал 17% жалғыздықтан және жеке
мақсатсыздықтан, ниетсіздіктен деп түсіндіреді. [ 9, 3б.].
Қоғамның нашақорларға жағымсыз карым-қатынасы олардың дамуын шектеуге,
есірткі заттарын медициналық емес мақсаттарда қолдануына, өндіруіне, жоюына
тыйым салуына бағытталған бірінші, жеке елдерде, кейін халықаралык заңдар,
келісімдер және конвенциялар шықты. Опиіндік, нашақорлық - адам тарихының
ең ертеректен келе жатқан түрі. Ол қабылданатын дәрілердің көкнәрден және
көкнәрдің өзінен дайындалатын түрі.
1806 жылы Наполеон соғысында соғысқан әскери химик Сеген морфийді
опитден бөліп шығарды, бірақ та бұл ашылу тек кана Сегенді емес, сонымен
бірге қаншама ағылшындарды, мыс морфийді тері астына жіберуге ұсыныс еткен
Вудта жазаланды [ 10, 143б.]..
1875 жылы "Морфинизм" деген термин пайда болды. Морфинистер тез
жүдейді, қартаяды, жыныстық қатынасқа қызығушылығы жоғалады, ақыл-есі
бұзылады, шығармашылық өнімділігі бірден төмендейді, едіреңдеген жүріс
пайда болады, бауыр және бүйрек аурулары тез дамиды. Олар есірткілердің
мөлшерін үнемі көбейтуді талап ететіндіктен, тәртіп бұзушылық жолдарына тез
барады. [ 10, 146б.].
Опиіндік нашақорлықпен салыстырғанда қарасораны қабылдау
нашақорлығында бірінші орында адам психикалык тәуелді болады, ал
физикалық тәуелділігі аз-маз болады, сондықтан нашақор анашадан,
дәрігердің көмегінсіз оңай бас тарта алады, әрине, егер ол осы есірткіні
қабылдауда созып алмаса. Егер опиндік және гашиштік нашақорлық бұрыннан
белгілі болса, онда есірткінің түрлерін салыстырғанда дәрілерді жинақтаумен
байланысты жақында пайда болады. Мысалыға, кейбір синтетикалық дәрі-
дәрмектерді үлкен дозада қабылдағанда жылжымпаздық және эмоционалдык
қызығушылық, жағымды сезімдер пайда болады. Мұндай жағдай 3-5 сағатқа
созылады, кейін бейжайсыздықпен, көңіл-күйінің күрт төмендеуімен, нашақорды
осы дәрілерді қайта қабылдауын мәжбүрлейтін сезімдерге айналады.
Нашақорлык тез дамиды, нашақорлар бірден арықтап, терісі сұрланып,
көздері үңірейіп, ауық-ауық қорқыныштар, үрейлер, және аңду идеялары
болады. Бұрыннан кофеистер мен теистер бар, олар әсіресе сотталғандардың
арасында көп болады. Кофеистер - үлкен мөлшерде кофе ішеді, ал теистер -шай
ішеді. Шайдың үлкен қоспасы - чефир деп аталады. Бұл нашақорлықтың жеңіл
түрі, дегенмен мұнда да аз болса құмарлық бар. Теистер мен кофиестер жүрек
түтікшелерінің ауруынан өледі.
Нашақорлықтың тағы бір түрі дәрі-дәрмекті қабылдағаннан кейін
снатворныйдың шарттастық әсер ететін түрі бар. Бұларда физикалық және
психикалық тәуелділік ондай күшті емес, сондықтан бұдан нашақорлар өздері
емделеді. Ертеден келе жатқан кокаиндік нашақорлық бар. Кокаинистерде жиі
шалықтаулар, көңіл-күйінің жоғары болуы, өзінің мүмкіншіліктерін асыра
бағалау, бейжайлык, аппетитінің жоғалуы, жүдеулік, ұйқысыздық,
физиологиялық құштарлығының болмауы жиі кездеседі. Кокаин организмде тез
үйлесетіндіктен, нашақорлар (кокаинестер) оны жиі қабылдануына тура келеді.
Есірткілерді медициналық емес мақсатта қолданатын тұлғалардың саны
жылдан-жылға көбеюде. Қазақстан Республикасының ішкі істер органдарының
және денсаулық мекемелерінің есептік тіркеуінде 26 мыңға жуық адам туралы,
нашақорлық диагнозымен - 10 мыңнан жоғары адам тұрды. Бірақ та бұл ресми
деректерді мамандар шындықтан тіптен алыс дейді. Мамандардың мәлімдемесі
бойынша Қазақстанда жалпы халықтың 1,3% нашақор дейді. Бұл мәлімдеменің
негізгі қауіптілігі болып берілген санның 65%-зы 30-дан төмен жас адамдар,
ал әр 14 - адам кәмелетке толмағандар болып табылады. Алуан деректер
арасындағы жастардың есірткі және есеңгіртетін заттарды қабылдауға апаратын
батылдықтың негізгі ролін атқаратындар, жас ұрпақтың калыптасуы мен
тәрбиеленуінде, оның жекелілігінде және қоршаған ортамен өзара,
қатынасындағы мінез-құлқының қалыптасуында. Бұл 3 дерек өзара тығыз
байланыста. Дегенмен қалыптасу және басқа да жағымсыз көріністер сияқты
ұнамсыз қасиеттердің барысында, олар есірткілік және есеңгірететін
заттармен танысуын елеулі түрде жоғарылатады (мысалы: темекі шегу, ішімдік
ішу толық айтқанда әлеуметке қарсы әрекеттер). Жанүядағы, мектептегі,
мектепке дейінгі мекемелерде беретін тәрбиелердегі кемістіктер жеке баланың
өз жасына сай нормалардан ауытқып, дұрыс емес қалыптасуына әкелетіндігі
белгілі, ал қалыптасулар болса, оның коршаған ортамен өзара қатынасының
бұзылуына әкеледі.
Әлеуметтік сұрастыруларға қарай жастардың көбі 26-28%-зы есірткілермен
қатынасын арнайы шығармалар, порнографиялық және нашақорлық насихаттармен
түсіндіреді. Қоғамда эрекеттерді жасауға мүмкіндік беретін, және әсер
ететін немесе есірткілермен қатынасуына қысым көрсететін достар мен
таныстар деп түсіндіреді. [ 11, 19б.].
Жалпы нашақорлықпен ауыратындардың көбісі әсіресе жасөспірімдер жасына
қасиеті - психологиялық піспегендік, бұл тек аса қатерлі түрде. Жас адамның
есірткіге бейімділігі, көбінесе, оның жүйкесінің негіздерімен анықталады.
Жасөспірім нашақордың арасында кішкентай кезінде тілек талаптарын
қанағаттандырмағанда немесе оларды қанағаттандыра алмағандықтың қорытындысы
жүйкелік сипаттары дұрыс қалыптаспағандығы. Физикалық даму кезінде түлғаның
жүйкелік құнды қалыптасуы жетіспейді, сонымен қатар қүнды бағдарлау, ерікті
бақылау, адамгершілік мінез-құлкы сияқты түсініктерді де қоса отырып,
қазіргі біздің
заманымызда нашақорлық тек қана халықаралық проблема болып қана
қоймай, сонымен бірге әлемдік проблема екені бәрімізге әйгілі. Әр елде оның
өзіндік арнайы себептері және негіздері бар. Дегенмен ауқымды сипаттағы
беталысты елемеу оғаш болар еді. Осы беталыстардан тыс қандай да болмасын
мемлекеттің, соның ішінде халықаралық есірткі саудасы ішкі жағдайымызға
әсері елеулі еместігіне қарамастан есірткінің дамуын әрең түсіндіруге
болады.
"Үй жұмыстарымен" шектелмеуге тағы да бір негіз болатын тұжырымы, бұл
әртүрлі елдер мен аймақтардың нашақорлықтың ұлттық дәстүрлер мен мәдени,
географиялық, элеуметтік-экономикалық, саясаттық негіздермен, адамдардың
өмірдегі жай-күйімен, қоғамдық дамуының динамикасы мен байланысын түсінуге
көмектеседі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау мекемелерінің бағасы бойынша қазір дүние
жүзінде нашақорлардың жалпы саны шамамен 48 млн. адам, сонымен қатар
кәмелетке толмағандар мен жастар арасындағы көрсеткіш те көтерілді және
есірткілердің контрабандасы мен саудасы да өсуде. Шымкенттің тек өзінде -
медициналық емес мақсатта есірткі және психотропты заттарды қабылдайтын 22
мың адам ресми тіркелді, ал ресми емес жағдайда бұл көрсеткіші 30 мың
адамға дейін көтерілді. Қазіргі кезде қолдағы тікелей байланыс арасындағы
наркотизм сатыларын бекітумен және есірткілердің заңсыз айналымымен
құбылыста және бір жағынан наркотизм бизнесі, екінші жағынан қылмыстылықтың
өсуімен тұрақтандыруға болады. Есірткімен және құрамында есірткі заттары
бар дәрі-дәрмектерді сатып алу мақсатымен байланысты қылмыстылардың саны
жылдамдықпен өсуде.
Жыл сайын тіркелетін қылмыстардың 25-30 тоннаға жақын есірткі шикізаты
алынады. 1996 жылы Қазақстан Республикасында есірткілік қылмыстарды қозғау
жайында, даму қарқыны 20%-ға дейін жетті. Қалыптасқан деректерге сай 1997
жылы халықаралық қорғау органдарымен мемлекетте есірткімен байланысты 22
мың халықаралык құқық бұзушылық анықталды.
Соның ішінде: 15 мыңға жуығына қылмыстық іс қозғалды, шартты өтуімен
байланысты - 1344, күрделі мөлшерде- 598. 2000 жылдың тек кана бірінші 2
айында халықаралық қорғау органдары мен есірткі және психотропты заттардың
айналымымен 3621 қылмыс тіркелді. 1999 жылы іспеттес кезеңмен салыстырғанда
бұл көрсеткіш 11,4%-ға көбейді. Есірткімен байланысты қылмыстарды орындаған
2914 адам ұсталды, бұл жерде тенденцияның жоғарылауы байқалуы мүмкін. 1999
жылдың бірінші айларында өтімге байланысты 25% іс қозғалды, бұл 1998 жылға
қарағанда көп. [ 12, 448б.].
Алаңдаушылар негізі арқасында наркотизмнің мұнда тек қана жұғымды
ортамен немесе қылмыстылықтың әлеуметтік процеске әсерін бағалаушылығыменен
шығады, дегенмен есірткі саудасы өзінше елеулі саналады, жағымсыз сапаның
косылуын - әсіресе, оның ұйымдасқан бөлігінде. Қылмыстық топтар мен
қоғамдастарды,көбінесе, криминал әлемінің биліктен жемқор лауазымдар және
сонымен бірге халықаралық қорғау орындарының қызметкерлері немесе бұрынғы
қызметкерлері басқарады.
1.2 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының объектісі және заты
Адамдар ғасырлар бойы қиындықтарын жеңілдететін, яғни басқаша айтқанда
түрлі ес ауыстыратын заттарды пайдалану арқылы өзі қорқатын нәрседен өзін
аулақ ұстау, сөйтіп өзіне түскен қиындықты жеңілдету, сол арқылы өзін
рахаттандыру әдістерін іздеп келді. Мысалы, Үндістан елдерінде каннабисс
жапырақтарын тұтыну салты болған, Оңтүстік Америкадағы үнділер коктың
жапырақтарын жеген, Оңтүстік - Шығыс Азияда түрлі опиаттарды (опиум, гашиш
және басқаларын) тұтыну кең тараған.
Есірткі заттарды, осы сияқты медициналық емес жолдармен тұтыну көп
болмаған және ол ұттық және діни салттармен түсіндірілген. ХІХ-ХХ
ғасырларда мұндай түтынудың көрсеткіші бірте-бірте ұлғайып, көптеген
елдердің бүгінгі әлеуметтік проблемаларының сипатын алып отыр.
Нашақорлық өз заманының алғашқы үлкен көрінісін жер шарының Батыс
елдері Құрама Штаттарында алғаны белгілі. 60-шы жылдардың бастапқы
кезеңдерінде онда есірткілік тәуелділіктен қайғырғандардың тіркелген саны
көп болды, соның ішінде емдік мақсатында негізгі түрі морфинді
қабылдағандар және әр түрлі дәрі-дәрмектер қабылдау салдарынан пайда
болғандар. Олардың ішінде "орта класстан" шықкан, әлеуметтік-жетілген орта
және одан жоғарғы жастағы адамдар жиі кездесті. Соңғы 10 жылдықта орта
шетелдік нашақорлардың көрсеткіші танымастай болып өзгерді. Есірткі
қолданатындардың саны бұрынғы санмен салыстырғанда бірнеше есе көбейді.
Ұлыбританияда мысалыға 60-шы жылдары есірткілермен емделінген нашақорлар
саны 300-400 ауру тіркелсе, енді 70-ші жылдары медициналық емес мақсаттарда
өз еркімен қабылдағандар саны 10 мыңға дейін жетті. Бұл іспеттес жағдай ФРГ-
да, Голландияда, Францияда, Италияда және тағы да басқа Батыс Еуропа
елдерінде дамып отырды. Сөйтіп нашақорлық Атлантиканың осы жақтарында
көбейді. Көпке үзамай Европаның Шығысында да етек жая бастады, 70-ші
жылдары дабылды Чехославакия, Польша, Венгрия, Югославия елдерінде соқты.
Сонымен бірге есірткілер қабылдаудың қатерлі түрлері мен дәстүрлі сала
жайында - Үндістан, Пәкістан, Бирма, Тайланд және Азияның басқа да
елдерінде, сонымен қатар Таяу Шығыс пен Оңтүстік Америкаға да тез сіңді.
Өкінішке орай, бұл әлеуметтік індет біздің елімізге жұқпайды деген үмітіміз
ақталмады. Оның Шығысқа қарай әрекеті созылған және созылуда.
Есірткіні пайдаланудың мұндай деңгейі, меніңше, бұл ғасырда ғылымның
күшті дамуы мен әлемдік ескі көзқарастардың сыны, қалалардың жедел
қарқынмен дамып, ал адамдардың армандарына қарай алға басардағы ащы
ақиқатқа соқпай, заңғар жол іздеуінен туып отыр деп түсіндіруге болатын
сияқты. Өйткені, тап сол XIX ғасырда есірткіні дәстүрлі пайдалану
(Үндістан, Оңтүстік-Шығыс Азия) Батыс Еуропада, АҚШ-та пайда бола бастады.
Бұл жерде мынадай бір жағдайды атап өтпеске болмайды, "есірткілер отанында"
оны тұтыну дәстүрге айналған бола тұрса да, діни де әлеуметтік қуатты
жетістігі, тіптен бір ретте жазылмаған заңдармен шектелгендігі. Ал, Еуропа
елдері мен Америкада мұндай болған жоқ. Алайда, көп ұзамай-ақ шұғыл түрде,
бұл қоғамдық қатынастарды реттеу үшін ықпалды да, тиімді де заңдар шығару
қажеттілігі туды. Сонымен, 1845 жылы Францияда есірткі заттары туралы заң,
одан соң АҚШ-тьң бірқатар штаттарында есірткіге қарсы және осыған ұқсас
қаулылар қабылданды.
Еуропа мен Солтүстік Америкаға есірткі контрабандасын жасауға
байланысты есірткі заттарына қарсы күреске халықаралық шаралар қабылдау
мәселесі тұрды. 1909 жылғы 13 мемлекеттің өкілі қатысқан Шанхай опиумдық
комиссияның бұл бағыттағы алғашқы акциясы болды. Бұл есірткі заттарын
таратуға қарсы халықаралық бақылаудың бастамасы еді.
XX ғасырдың басында опиум препараттарын таратуды шектеуге ұмтылыс
жасалды. Опиум жөніндегі халықаралық конференцияға 12 елдің өкілі, оның
ішінде Ресей де қатысты. Конференцияда әлемде тұңғыш рет есірткі жөніндегі
Конвенция қабылданды. Конвенция опиум өнімдерін өндіру, саудаға шығару және
пайдалануды жоюға бағытталған шараларды қарады. Сондай-ақ, Конвенция
есірткі заттарына бақылау жасау және оны медициналық мақсатта қолдануды
ұсынды. [ 13, 51б.].
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін есірткі заттарын сату үлкен
әлеуметтік проблемаға айналды, ал кейбір аудандарда есірткіні тұтынуынан
қайыршылық орын алды. Халықаралық ұлттар лигасы халықаралық ұйымы есірткі
заттарын таратуымен күресу саласында халықаралық қызметтестікке бақылау
жүктелуі үшін қабылданған, сонымен бірге екі халықаралық акті қабылданды :
1. 1925 жылғы 11-ақпанда, тазартылған опиумды өндіруге ішкі саудаға
жіберуге және пайдалануға тыйым салу жөнінде Женева келісімі.
2. 1925 жылғы 19-ақпанда Женевада қол қойылған опиум жөніндегі
халықаралық конвенция, 1936 жылы 29-қарашада бұл Конвенцияға КСРО-да
қосылды.
Есірткілік заттардың заңсыз өндірісі мен таратуы үшін кінәлі
тұлғаларды қылмыстық-құқықтық тұрғыда қудалау мәселесі әрбір елде ұлттық
және ішкі құқықтық болып реттеледі.
Есірткілік заттармен сауда жасаушылар халықаралық қылмыстық ұйымдарға
біріге бастады. Осыған орай есірткіге байланысты қылмыстардың
жауапкершілігі үшін халықаралық қылмыстық-құқықтық шараларын жүргізу
қажеттілігі пайда болды. 1936 жылы 26-мамырда есірткілік заттармен заңсыз
сауда жасауға тыйым салу жөніндегі Женева конвенциясы жауапкершілікке тарту
үшін қолға түскен қылмыскерді шетел мемлекетіне беру мүмкіндіктерін қарады.
Есірткі заттарын пайдалануымен күрес саласында халықаралық
қызметтестіктің үшінші кезеңі Бұұ құрылған кезден басталды. 1946 жылы БҰҰ
есірткілік заттар жөніндегі комиссиясы бекіткен қарар қабылдады. 1961 жылы
бұл комиссия. Есірткілік заттар жөнінде халықаралық көпжақты шарт жасады.
КСРО оған 1964 жылы 13-желтоқсанда қол қойды.
Есірткілік заттарды өндіріп және таратуға халықаралық бақылау жүйесін
құрудың соңғы сатысы ретінде 1971 жылғы 21-ақпанда Нью-Йоркте жүйкеге әсер
ететін заттар жөніндегі Конвенцияға қол қойылуын атап айтуға болады.
Есірткі заттарына бақылау жасау жөніндегі құқықтық нормаларды тарихи дамыту
мәселеріне осы тұрғыдан келу қызық та, қажет те сияқты. КСРО-ның алғашқы
құрылған жылынан бастап біздің мемлекетіміз есірткі заттарына бақылау жасау
үшін құқықтық шаралар жүйесін құрды. ЦИК пен СНК-ның 1928 жылғы 23-
мамырдағы қаулысымен кокоин, героин, гашиш заттарын еркін айналымға
жіберуге тыйым салынды. 1938 жылғы 11-қарашада КСРО-ның Наркомздравының
бұйрығымен еліміздің емдеу мекемелерінде қатты әсер еткіш дәрілік
препараттарды қабылдау, сақтау, жіберу ережелері белгіленді. Есірткі
заттармен күрестің қылмыстық-құқықтық шаралары да бір орында тұрған жоқ.
Қазақ КСР-ның Қылмыстық Кодексі есірткі заттармен заңсыз операциялар
жасағаны үшін жауапкершілік белгілейтін бірнеше нормаларды қараған. Мысалы,
бас айналдыратын заттарды дайындап, сақтап және өткізгені үшін
жауапкершілікті, сондай-ақ притондарды, оның ішінде жоғарыда айтылған
заттарды өткізу немесе тұтыну үшін жауапкершіліктер қарастырылды. Есірткі
заттармен және оны өндіру үшін қолданылатын шикізаттармен заңсыз
операциялар да қылмыс ретінде қудаланады. Қазақстан Республикасының жаңа
қылмыстық заңы бұл саладағы барлық кемшіліктерді қорытып келіп, есірткі
заттарымен, оны өндірушілермен және таратушыларымен күресте жаңа бір нақты
(конструктивті) қадам жасайды [ 14, 101б.].
1.3 Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындау, иемденіп алу, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе өткізу құқық
бұзушылығының объективтік жағы
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында жаңа ғасырдағы негізгі
басымдықтың бірі ретінде — Қазақстан азаматтарының денсаулығы көрсетілген.
Денсаулықтың мән-маңызы ғана халқымыздың "Тазалық — саулық негізі, саулық —
байлык. негізі" деген макалымен нақтыланған. Ал, жаи тазалығының негізі —
салауатты өмір сүру. Ішкілікке, нашақорлыққа салыну тек жеке адамның
денсаулығына зиян келтіріп қана қоймайды, ол қоғамдық тәртіпті бұзуға бағыт
беретін және қылмысқа апаратын бірден-бір төте жол болып табылады. Ең
қауіптілігі сол, бұлар — ұлттың рухани азғындауына әкеліп соқтырады. [ 1,
6б.].
Нашақорлык (наркомания) грек сөзі, оның аудармасы "'ессіздік". Ол
туралы — "ақ өлім" — тозаққа апарар тура жол дейтін аныктама да бар.
Дәрігерлік зерттеулер, сот-тергеу тәжірибесі бұл сөздің шындық екенін
растайды. Ішкілікке әуестенгеннен де нашакорлыққа салынған әлдекайда
кауіпті. Нашақорлықка салынған адам айықпас дертке шалдығып, ессіздікке
ұрынады да. коғамға, айналасындағыларға қатер төндіреді.
Бүгінгі таңда дүниежүзі елдерін жайлаган нашақорлық дерті әлем
жұртшылығын алаңдатарлық дәрежеде өріс алып, күн өткен сайын тамырын
тереңге жайып, бүкіл адамзатка ортақ әлеуметтік проблемаға айналып жатыр.
Қоғам өміріне дендей енген аталмыш кеселге шалдықпаған немесе оны айналып
өткен мемлекетті атау қиын. Өйткені, ол қаншалықты кауіпті болса,
соншалықты қоғам ішінде тез тарайтын "жұқпалы ауру". Кейінгі кездері
есірткі заттардың немесе жүйкеге әсер ететін заттардың заңсыз айналымымен
аты шыққан мемлекеттер катарында Қазақстан да аталып жүр. Біріккен Ұлттар
Ұйымының есірткі заттарға бақылау орнату жөніндегі бағдарламасына сәйкес
сарапшыларының пікірі бойынша: нашақорлыққа байланысты жасалатын кылмыстар
жөнінде, заңсыз әрекеттерге жол беретін адамдардың жалпы саны жөнінде дұрыс
мағлұмат алу үшін ресми статистиканың мерзімді баспасөз беттерінде
жарияланып жүрген деректерін кем дегенде 10 есеге көбейту кажет. Кейбір
ақпарат көздерінің хабарлауына қарағанда, бізді республикамыз нашақорлыққа
байланысты қалыптаскан күрделі жағдай жөнінде тізім бойынша алдьщғы
қатардағы он елдің ішіне кіреді екен. Ал Интерполдың хабарлауы біздің
мемлекетіміздің бүгінгі күні нашақорлық жайлаған елдердің катарына жакын
қалғанын көрсетеді. Сонымен қатар, олардың деректерінде 100 мың
қазақстандық кәдімгі нашақорлар деп көрсетілген.
Бұл сан әрине, біздің 15 миллион халкы бар мемлекетіміз үшін аз сан
емес. Нашақорлықтың қазіргі кезеңде қарқын ала өсіп келе жатқан шынайы
қауіптілігіне тек осы айтылған ақпараттар немесе кылмыстық статистиканың
ресми мәліметтері негізінде ғана емес, бүгінгі қоғамымыздың жай-кұйіне
қарап-ақ тез жеткізе аламыз. Бүгін де есірткінің (есірткі заттардың немесе
жүйкеге әсер ететін заттардың) заңсыз айналу қауіптілігі республика
аумағындағы халықтың арасында өзінің шыңына жетті деп айтуға болады.
Қауіпті нашақорлықтың мемлекетімізде кеңінен таралуына ықпал жасап отырған
бірден-бір себеп — нашақорлар мен есірткі саудасымен айна-лысатындардың
басқа адамдарды есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды
тұтынуға көндіруі десек қателеспеген болар едік.
Бүгінгі күні нашақорлық мәселесінің еліміздегі өзекті мәселе екенін
құқық қорғау органдары қызметкерлерінің арасында жүргізілген сауалнама да
растап отыр. Сауалнама барысында сұралғандардың 92,8%-ының айтуынша
Қазақстандағы бүгінгі таңдағы нашақорлық мәселесі бұрынғы 10 жылға
қарағанда өте өзекті бола бастапты, қызметкерлердің 1,2 %-ының пікірлерінше
өзектілік мәселесі өзгермеген қалыпта, 3,6%-ның пікірлерінше аталған
мәселенің өзектілігі азайған болса, сұралушылардың 3,6%-ы жауап беруге
қиналған. [ 15, 49б.].
Есірткілердің заңсыз айналымының және осыған байланысты
қолсұғушылықтың жыл сайын ұдайы өсуіне байланысты есірткі мәселесі
әлеуметтік, медициналық, экономикалық, саяси сипаттағы ұлттық мәселеге
айналып отыр. Бұл қазақстандық қоғамның даму болашағына тікелей түрде
әсерін тигізеді. Қазіргі кезеңде Қазақстан есірткі процестерінің елеулі
даму
динамикасы бар елдердің қатарына кіріп отыр.
Қазіргі уақытта нашақорлық тамырын тереңге жайған әлеуметтік қатерлі
құбылысқа айналды. Бұқара халықтың шартты түрде алғандағы едәуір бөлігін
шарпыған бұл келеңсіз құбылыс қоғамды аса ауыр зардаптарға соқтыра биік құз
басынан құрдымға құлатуы әбден мүмкін. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, қауіп-
қатерге душар болатын және көкейкесті мәселе туындататын нәрсе — қоғамдағы
әлеуметтік нашар ахуалдың орын алуы немесе еліміздегі құқықтық тәртіптің
босаңсуы ғана емес, ең алдымен ұлтымыздың, мемлекеттің әлеуметтік
экономикалық мәселелеріне қатысты даму болашағы. Халқымыздың генетикалық
болашағының қандай болатыны жөнінде бүгіннен бастап дабыл қағып, қатаң
жауапкершілікті өзекті де аса маңызды мәселе көтеруге әбден болады.
Өйткені, бұл жерде әңгіме бәрінен бұрын, халықтың табиғи өсіп-өнуін
қамтамасыз етуге неғұрлым күшті ыкпал ететін болашақ ұрпаққа төніп келе
жатқан қауіп-қатер туралы больш отыр. Бұған дәлел ретінде қазір есірткіні
қасарыса қабылдайтын нашақорлардың үштен екі бөлігінен астамы
жасөспірімдер, 30 жасқа дейінгі жігіттер мен қыздар, тіпті жас балалар
екенін айтсақ та жеткілікті. [ 16, 63б.].
Сондықтан да, соңғы кездері біздің республикамызда кең етек алып бара
жатқан нашақорлыққа көзжұмбайлықпен қарауға болмайды, өйткені көптеген
қылмыстьң өзі де, көзі де сол есірткіде жатыр. Есірткі заттарға немесе
жүйкеге әсер ететін заттарға байланысты қылмыстардың саны жылдан жылға
өсуде. Сонымен қатар, бүгінгі күні бірталай кылмыстардың, оның ішінде
ұрлықтың, тонаудың, шабуыл жасап тонаудың, қасақана кісі өлтірудің тағы
басқалардың істелуіне айыптының нашақорлық бууы немесе есірткі заттарды не
жүйкеге әсер ететін заттарды қолға түсіру ойы себеп болып отыр.
Нашақорлықтың әлеуметтік зардаптары тек халықтың өнегелі және табиғи
денсаулығын бүлдіруде, қоғам мүшелерінің топтарын болашағынан айыруда ғана
емес. Олар, ең алдымен, нашақорлықтың қылмыстылықпен тығыз байланыста,
былайша айтқанда әртүрлі қылмыстық әрекеттер жасау үшін "қорек" болып
табылатындығында. Бірінші кезекте пайдақорлық және пайдақорлық зорлық
қылмыс тұрады. Есірткіні заңсыз алу елеулі материалдық шығындарды талап
етеді. Есірткінің бағасы бір калыпты өсіп келеді. Соңғы уакытта қара
базарда анағұрлым көп таралған есірткі түрлерінің бағасы он және жүз есе
өскен. [ 17, 380б.].
Бүгінгі күнгі ең ірі келеңсіз фактор мемлекетімізде құқық бұзушылықтың
өсуіне елеулі әсерін тигізіп отырған, маскүнемдік пен нашақорлықтың кең
таралып бара жатқаны. Оның қауіптілігін таралу денгейінен ғана емес,
сонымен бірге оған жағдай жасап отырған есірткі заттарды немесе жүйкеге
әсер ететін заттарды тұтынуға көндірудегі қылмыстық белсенділіктен де
көруге болады. Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды әрдайым
тұтыну салдарынан психикалык-физикалык тәуелділік пайда болып, негізгі
мінез-құлықтың реакциясы есірткіні белсенді түрде іздеуге әкеліп соқтырады.
Бізде есірткі еркін айналымнан алынғандықтан, күнделікті өмірден көріп
жүргеніміздей, есірткіні табу барысында туған киындықтар, заңға карсы
жолдарға жетелейдң. Көңіл аудара кететін және бір мәселе, есірткінің қара
базардагы бағасының қымбаттылығының есірткі тұтынатын адамды қаржы табу
үшін де әртүрлі қылмыстық жолдарға апаратындығы. [18,148б.].
Бұл құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілігін жылдан-жылға өсіп келе
жатқан есірткі тұтыну үшін каржы табу мақсатындағы нашақорлардың жасап
отырған қылмыстарынан да көруге болады,
Есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды тұтынуға көндіру
қылмысы есірткі заттардың немесе жүйкеге әсер ететін заттардың елімізде
таралуының бір түрі болып келеді. Енді осы құқық бұзушылықтың қоғамдық
қауіптілігіне келейік. Е. А. Оңғарбаевтың айтуынша, қогамдық қауіптілік
құқық бұзушылықтың әлеуметтік мәнін көрсететін бірінші белгісі. Қоғамға
қауіпті деп қылмыстық заңымен қорғалатын қоғамдық катынастарға зиян келтіру
мүмкіндігін туғызатын немесе зиян келтіретін әрекеттерді айтамыз.
Келтірілген зиян әртүрлі болуы мүмкін: материалдық, психикалық,
идеологиялық, физиологиялық және т.с.с.. Бұл құқық бұзушылықтың қоғамдық
кауіптілігі азғындық жолға енді-енді қадам басайын деп тұрған адамның
есірткінің дәмін татуға ынтасын және оның организмге әсерін білуге деген
қызуын қоздыруда. Жасы кәмелетке толмағандар немесе ересек адамдар тек қана
өздерінің денсаулығына зиян келтіріп қоймай, сондай-ақ жеке тұлғаның
физикалық және психикалық дұрыс дамуына қауіп төндіріп, кедергі жасайды.
Соның ішінде, ересек адамдардың есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін
заттарды тұтынуға жасөспірімдерді көндіруі, қоғам үшін өте қауіпті. Мұның
қауіптілігі — өсіп келе жатқан ұрпақты дұрыс физикалық, өнегелі, денін сау
қылып тәрбиелеу кезінде кедергі жасайтындығында. Есірткі заттарды немесе
жүйкеге әсер ететін заттарды тұтынуға жасөспірімдерді көндіру әлеуметтік
маңызды тәрбиелеу саласының қатынастарына қол сұғады. Бұл келеңсіздік —
катынастарға залал, зиян келтіруімен сипапалады немесе осындай зардаптардың
орын алуына жағдай туғызады. Сонымен қатар есірткі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz