Оқушының оқыту процесіндегі еңбек тәрбиесі
Жоспары:
Кіріспе ----------------------------------- ----------------------
2-3
1 Еңбек тәрбиесінің мәні. ----------------------------------- --- 4-9
1.1 Еңбектің адам өміріндегі маңызы.------------------- 10-11
1.2 Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің негіздері
мен жолдары. ----------------------------------- -------- 12-13
а) Оқушының оқыту процесіндегі еңбек
тәрбиесі. ----------------------------------- -----------
- 14-15
ә) Еңбек сабақтарындағы тәрбие. --------------------- 16-17
2 Еңбекке баулу пәнін оқытудың мақсаты
мен мәні. ----------------------------------- ----------------
18-20
2.1 Еңбекке баулу пәнінің мазмұны. -------------------- 21-28
2.2 Еңбекке тәрбиелеу әдістері. ------------------------- 29-30
3 Халықтық педагогикадағы еңбек тәрбиесі. ------------ 31-38
4 Еңбек тәрбиесіне баулуға байланысты
практикалық жұмыстар. ---------------------------------- 39-
Қорытынды ----------------------------------- --------------58
Пайдаланған әдебиеттер ---------------------------------60
Кіріспе.
Еңбек тәрбиесі халық санасында белгілі-бір із қалдырып, елеулі
ықпал етіп отырған. Сондықтан әрбір ұлттың өмірінде мәдениеті мен
рухани- психологиялық кезеңнің іздері анақ байқалады. Қазіргі
заманымыздың талабына сай оқушылардың өнімді еңбекпен айналыса
білуге үйреткен жөн. Еңбек- адам тіршілігінің арқауы -деп бекер
айтпаған ғой. Сондықтанда жас ұрпақтың бойында еңбекке деген
көзқарастарын қалыптастыру, еңбек адамдарына деген құрметін және жалпы
еңбектен қашпауға, оған деген сүйіспеншілігін арттыру-басты мәселе.
Тақырыптың өзектілігі(актуалдылығы): Еңбек тәрбиесінің басты
ерекшелігі-жас ұрпақтың тәрбиесіне үлгі-өнегелігінен туындайды.
Жұмыстың мақсаты: Еңбек арқылы оқушыларды шыдамдылыққа, ептілікке,
жұмысты аяғына дейін жеткізе білуге үйрету және оқушыларды
қарапайым еңбек дағдысына, іскерлікке, икемділікке және белгілі-бір
еңбек тәрбиесіне қалыптастыру жақтарын анықтау.
Мақсатқа жету жолдары:
1. Еңбек тәрбиесінің туындау кезегінің тарихи әлеуметтік
жақтарын зерттеу.
2. Оқушылардың еңбекке деген көзқарастарының диалектикалық
жақтарын айқындап, жүйелеу.
3. Заманның талабына сай еңбек тәрбиесінің тәлімдік ой-
пікірлерімен сабақтастығын көрсету.
4. Жұмысымыздың нәтежесінің практикалық және теориялық оқу-тәрбие
жұмысындағы орнын айқындау.
Жұмысымыздың ғылыми болжамы(гипотезасы):елімізде қазіргі заманның талабына
сай еңбек тәрбиесі неғұрлым толық зертелініп,бала бойына
сіңірілсе,дарытылса,соғұрлым әлеуметтік тәлімдік еңбектің диалектикалық
байланысы мен заманға байланысты еңбектің актуальдылығы айқындала түсер
еді.
Зерттеу пәні: тәрбие процесіндегі еңбек тәрбиесі.
Зерттеу нысаны:бастауыш сынып оқушыларын еңбекке тәрбиелеу әдістемесі.
Дипломдық жұмысымызға теориялық негіз болған:Мамажанов М. Асыл
мұра.,А.1993;Битинас Б.П. Структура процесса воспитания Каунас. 1984;
Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс Алматы
Ғылым.,2002;Подласый И.Г. Педагогика:учебник для студентов высших учебных
заведений.,М.1996; Р.Төлеубекова Бала тәрбиесіндегі халықтық
педагогикаАлматы.,1994;т.б. еңбектер мен ҚР тұжырымдамалары мен заңдары:
БілімЗаңы (1999), Білімбағдарламасы (2000), Тәрбие тұ
жырымдамалары(2000).
Практикалық маңыздылығы:диплом жұмысының материалдары мектепте және басқа
да оқу орнында сабақ пен тәрбие сағаттарында қолданыла
алатындығында.Пайдаланылған зерттеу әдістері :анализ, синтез, салыстыру,
қорыту.
Структуралық құрылымы: кіріспеден,негізгі және қортынды
бөлімдермен,қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Еңбек тәрбиесінің мәні
Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан мемлекетінің
әрбір азаматы оқуға, еңбек етуге құқылы деп келтірілген болатын. Шынында
да қайсы дәуір, қай заманда болмасын адамзаттың басты міндеттерінің бірі-
ақылды да сапалы, тәртіпті де еңбек сүйгіш ұрпақ тәрбиелеу екені көпке
мәлім.
Егер біз өмірге, дүниетанымға тереңірек көз жіберсек, кез-келген
ғылымда еңбектің бірінші тұратынына ешкім таласа алмаса керек.
“Адамды адам еткен – еңбек” деген ұғым өте орынды айтылған. Қазір
айтып жүргеніміздей, “Еңбек – адамның тәні мен жанының жемісі”. Қазақ
халқындағы ертеден қалыптасқан жақсы қасиет - өз балаларын жас кезінен
еңьекке баулу. Қыз баланы үй сыпыру, су әкелу, ыдыс-аяқ жуу, тоқыма тоқу,
тігін тігу сияқты шаруашылықтың алуан түріне, ұл балаларды мал бағуға, тай
үйретуге, ағаштан әртүрлі бұйымдар жасауға үйреткен.
Еңбек – жеке адамның өркендеуіне, санасы мен қайратының қалыптасуына
әсер етеді. Еңбек адам баласын рухани байытып, оның өмірінің мол қазынасын
жасайды.* “Еңбек етпеген ішіп-жемейді”, “Еңбек түбі – береке” деп
халқымыз еңбек ету арқылы мәнді де, сәнді өмір сүруге болатынын ескертеді.
Сондықтан еңбекке деген қажеттілікті, дағды мен іскерлікті, еңбекқорлықты,
өзінің еңбегін құрметтеуге тәрбиелеуді мектепке дейінгі кезеңнен бастау
қажет. Ересектердің баланы “жас , сүйегі қатсын”, “бүлдіреді” деп еңбекке
араластырмайды да, нағыз жалқау, ешнәрсеге икемі жоқ, жатып ішер, жас
ұрпағының өнгенін білмей қалады.
Педагогика тарихына үңілсек, мектепке дейінгі кезеңнен бастап еңбекке
тәрбиелеу мәселелеріне арналған зерттеу жұмыстары аз емес.
Я.А.Коменский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, Р.С.Буре,
----------------
*Қазақстан Республикасының Этномәдени білім беру тұжырымдамасы 1996-3
беті
Н.Құлжанова, С.Көбеев, М.Крулехт, Д.В.Сергеева т.б.
Сейіт Кенжеахметұлының “Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім түрі” деген
еңбегінде “Қазақ халқы бала 4-5 жасқа толғаннан кейін сүндеттеу, ашамайға
мінгізу, тігін тігу, жүн түту сияқты еңбекке баулып, ұлттық әдет-ғұрыптарды
түсіндіріп, оны жүзеге асыра бастайды*. Бүлдіршіндерді еңбекке төселдіру
мақсатында қазақ халқының ертегілері де ерекше орын алады. Мысалы: “Ақылды
қыз , “Ермек” деген ертегілерде тігін, кесте өнерін жетік меңгерген қыздар,
олардың шскерлігі, қол еңбегінің нәтижесінде үлкен шеберлікке жеткендігі
туралы айтылады. Қолынан іс келген шебер баланы “бес саусағынан өнер
тамған”,- деп марапаттап, бағалап отырған.
Адам психологиясын дамытуда шешуші роль атқаратын әрекеттің бірі -
еңбек. Еңбек адам тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің басты шарты.
Еңбектің адам сана-сезімін қалыптастыруға қалайша әсер еткендігі жөнінде
К.Д.Ушинский: “Еңбек тән мен рухани адам жаратылысының және жер бетіндегі
адам тіршілігінің күрделі заңына айналады, ол адам тәнінің адамгершілігі
мен ар-ұяты, ақыл-ойының жетілуіне жағдай жасайды. Оның адамгершілік
бостандығы ақыр аяғында қуанышы мен бақыты болып табылады”-дейді.
Жас баланың еңбек дағдарыстары отбасында қалыптаса бастайды. Тіпті,
екі-үш жастағы балалардың шешініп-киінуі, ойыншықтарын жинап қоюында да
еңбек процессінің элементтері бар*. Мектепке дейінгі бала үйіне қолғабыс
тигізеді, үй сыпырады, гүлге су құяды, үй жануарларына жем береді, т.б.
Бастауыш сыныптардағы еңбек тәрбиесі баланы жүйелі түрде еңбек дағдысына
үйретудің алғашқы қадамы.
Баланы жас кезінен еңбекке психологиялық жағынан даярлау қажет.
Оқушының еңбекке даярлануы бірден дамымайды. Өйткені, бала бірден
* С.Кенжеахметұлы Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220түріАлматы.101б бет..
*Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнін оқыту методикасы. Алматы 2000
өзінің еңбек етудегі мақсатын түсінуіне мүмкіндігі болмайды және одан
“нәтиже шығарамын” - деп те ойламайды. Еңбек дағдыларының мардымсыздығы
төменгі сынып оқушыларына тән қасиет. Мұндай жағдайды баланың жазу
дағдысын қалыптастыруда да байқауға болады.
Ол мұндай жазуға бүкіл денесін (ауыз жыбырлату, әлсін-әлсін дем алу
т.б.) қатыстырады.
Еңбек сабағында да осы жағдайлар байқалады. Бұл оның организмінің тез
шаршауына әкеп соғады. Егер еңбек сабағы белгілі -бір жоспармен
педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, балалар оған бар ынтасымен
кірісетін болады. Төменгі сынып оқушылары көбінесе еңбектің нәтижесіненгөрі
оның өзіне (қайшымен қағаз қию, инемен тігу, т.б.) зейін қояды. Оларда
еңбек мотивтері көріне бастайды. Бала нендей зат болса да өз қажетіне
жаратуды ұнатады. Бала заттарды өзі ниеттеніп іздейтін болса, оны барынша
жақсы жасауға тырысады. Кейін үшінші, төртінші сыныптарға барғанда
еңбектегі мотивтерге жол бере бастайды. Мәселен, олар сынып немесе мектеп
үшін түрлі приборлар дайындайтын болады. Төменгі сыныптарда баланың
еңбекке байланысты түсініктерінен гөрі еңбек дағдыларын қалыптастырудың
маңызды екендігі түсінікті. Оқушы біртіндеп өз еңбегінің мәнін түсінетін
болады. Бастауыш мектепте дұрыс ұйымдастырылған еңбек сабақтары оқушылардың
ой-өрісінің жан-жақты қалыптасуына мүмкіндік береді. Сонымен қатар еңбек
балаларды ұйымшылдық пен тәртіптілікке, зейінділік бақылағыштыққа баулиды.
Мұғалім еңбек үстінде өзі оқытып, тәрдиелеп жүрген шәкірттерінің жан-жақты
дамуына мүмкіндік береді. Мұғалім еңбек сабағының баланы табандылыққа,
мақсатқа ұмтылуына, өз бетімен талпынушылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеуге
басқа “пәрменділік” сабақтарынан гөрі біраз артықшылығы бар екенін үнемі
есінен шығармауы тиіс. Өйткені, оқу мен тәрбиенің негізділігі бізге
әрнәрсенің тәрбиелік жағынан баса назар аударып отыруды қажет етеді.
Еңбектің қандай түрі болса да жаман еңбек болмайды. Адам өз еңбегінің
жұртқа және өзіне пайдалы екендігін, одан шығатын нәтижені үнемі сезініп
отыруы тиіс. Балаларды жүйелі түрде еңбек дағдысына үйретудің бірінші
қадамы. Баланы жас кезінен бастап еңбекке психологиялық жағынан даярлау
қажет.*
Адамның балғын кезінде алған еңбектің дағдылары өмір бойына сақталады.
Сондықтан төменгі сыныптарда осы дағдылардан әдемі де оңтайлы берік болатын
ерекше бөлімі қажет.
Төменгі сынып оқушылары шаршағанына қарамастан қимылдайды, іске
кіріседі. Көбінесе бірінші сыныптарда еңбек тәртібі сақтала бермейді. Ал,
екінші сынып оқушылары мұндай салдыр-салақтыққа бара бермейді. Үшінші
сыныпта оқушыларда еңбектің қоғамдық мәнін түсінуі бір сатыға жоғарылайды.
Еңбек бала психологиясына жағымды әсер етеді. Еңбек тапсырмаларын
орындау кезінде оқушыларды өзін-өзі бақылай білуге үйретудің маңызы зор
екендігі белгілі. Өзіне-өзі бақылау жасап, өзіне-өзі есеп беру еңбек
әрекетінде қажетті психологиялық сапалардың қалыптаса түсуіне де
көмектеседі. Сондықтан бастауыш сынып мұғалімдері сыныпта өтілетін еңбек
сабақтарын қоғамдық пайдалы еңбекпен тығыз ұйымдастыру арқылы үлкен
тәрбиелік мәні бар жұмыс істейді. Мәселен, оқушы ьіккен кестелі орамалды
халықаралық әйелдер мерекесі күні анасына сыйласа, өз еңбегінің кәдеге
жарағанына қатты риза болып, алдағы уақытта бұдан да жақсы істеуге
талпынатын болады.
Әрине мұндай істерге мұғалімдердің ақыл-кеңестері керек-ақ. Кейбір
мектептерде еңбек сабақтарына немқұрайлы қарайтын мұғалімдер де кездеседі.
Ал осындай мұғалімдердің оқушылар сабақтан тыс кездерінде болатын пайдалы
жұмыстарда тәртіпсіздік жасауға дейін барады. Әрине, мұндай ұйымдаспаған
мақсатсыз еңбек оқушыларды салдыр-салақтылық, тәртіпсіздік, әдепсіздік
сияқты теріс мінездердің орынға түсуіне
----------------------
*Шмикеева Г. Еңбекке баулуды оқыту әдістемесі Алматы: Атамұра 1999 3
сынып.27 бет.
жәрдемдеседі де, үлгірімі мен тәртібі жақсы деп жүрген балаларға ыңғайсыз
әсер етіп, оларды енжар селсоқтық жағдайға түсіреді. Кейбір мұғалімдердің
осындай ісіне қынжылу жеткіліксіз. Ондайлармен басқаша жолмен жұмыс
жүргізген жөн.
Бастауыш сыныптарда еңбек сабағын ұйымдастыру мұғалімнің метедикалық
шеберлігін аса қажет етеді.* Мәселен мұғалім балаға жөнді талап қоймайтын
болса, бала бұған “еті өліп” үйреніп кетеді де еңбек сабағын “дем алудың”,
“тыныстаудың” бір түрі деп ойлайтын болады. Сондықтан қалған сабақтарға
қандай талаптар қойылатын болса, еңбек сабағында да сондай талаптар қойылуы
тиіс.
Мұғалім еңбек сабағы үстінде өзі оқытып, тәрбиелеп жүрген шәкірттерін
жан-жақты зерттеп білуге мүмкіндік алады. Олардың творчестволық
мүмкіндіктері мен қабілеттерін еңбекке деген сүйіспеншілікпен қосарластыра
дамытатын болады. 7-10 жастағы бала алғашында
мамасының, әжесінің, жасы үлкен ағаларының, апаларының істеген жұмыстарына
зор ынтамен кіріседі. Бірақ олардың жұмысы үлкендердің жұмысындай сәтті
аяқтала бермейді. Және баланың жұмыс істегісі келмегенде де оған
үлкендердің зорлап істеткендігіне түсіне бастайды. Осыдан келіп баланың
жұмысқа деген ынтасы бәсеңдейді. Және ол түрлі сылтаулармен жұмыстан бас
тарта бастайды.
Әрине 7-10 жастағы балалар нәзік келеді, олардың еңбекке сылтауы
жылдам шығады, оған бойы суынып дағдылануы баяу демитын болады. Осыларды
ата-аналардың естеріне сақтағаны орынды. Балаларға олардың қолынан келетін
жұмыстарды ғана беру керек. Балада еңбекке деген дағды қалыптаса бастаған
сайын жұмысты бірте-бірте күрделендіріп отырған жөн.
1. Іс жүзінде баланы жұмысқа бірте-бірте баулығанда ең алдымен ауыр жұмысты
бала үлкендердің айтуымен және солармен бірге істейді. Бұдан
----------------------------------
*Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. Алматы 1994.,31
бет.
кейін сол жұмыстың жеке бөлімдерін ол өз бетімен орындайды. Егер төменгі
сынып оқушысы берілген жұмысқа әлі келетін болса, онда оны оқушы жақсы
орындауға тырысады. Мұндай еңбек үлкендерді де, оқушының өзін де қуанышқа
бөлейді. Мұның маңызы да зор, өйткені қуанышсыз еңбек азап, бейнет болып
табылады.
Көңілді, қызғылықты еңбек тез орындалады, әрі оқушыны жалықтырмайды,
оның әлі де нығайып жетілмеген ынтасын ұзақ уақытқа дейін қызықтырып
әкетеді. Балалардың бәрі де, соның ішінде бастауыш сынып оқушылары да,
түрлі жарыстарды жақсы көретіні белгілі. Үздіксіз күш жұмсайтын еңбек
жарысы балалар үшін қызғылықты болмаса да, бірақ олардың пайдалы жұмыспен
әуестенуіне көмектеседі. Сонымен қатар бір-бірімен жарысқа түскен кішкентай
балалар өздерінің жұмысын жақсы, ұқыпты, әдемі әрі жылдам орындайтын
болады.
Мектеп оқушысын қандай еңбек үшін мақтау керек қалай мақтау керек
екендігі туралы, сол сияқты жалқауларды және берліген жұмысқа жауапсыз
қарайтындарды қандай жағдайда және қалай жазалауға болатындығы туралы айта
беруге болады. Әрине бұл мәселелер жағдайға қарай түрлене шешілуі керек.
Олардың шешілулері баланың жасына, оның мінез-құлқы мен денсаулығына,
алған тәрбиесіне, отбасында өзін-өзі ұстай білуіне тағы басқаларға
байланысты болады. Осылардың бәрін алдын-ала білу де қиын. Бірақ мадақтауда
бала еңбек ақы деп түсінбейтін болсын. Мадақтау арқылы бала да өркөкіректік
пен дандайсушылық пайда болмасын.
Ал жазалау шараларына келетін болсақ, ол балаларда еңбекті
жеккөрушілік, одан жиренушілік сезімін туғызбайтын болуы керек.
1.1. Еңбектің адам өміріндегі маңызы
Еңбек – адамның өз қажеттерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының
түрін өзгертуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай
істелетін қызметті қоғамның өмір сүруінің негізгі, адамзат тіршілігінің
мәңгілік табиғи шарты. Еңбектің арқасында адам жануарлар әлемінен бөлініп
шықты. Еңбек процесінің жай моменттері мыналар: Мақсатқа сай қызмет,
еңбек заттары мен еңбек құрал-жабдықтары. Еңбек бағыттаған нәрсенің бәрі
еңбек заттары деп аталады. Еңбек құрал-жабдықтарының жәрдемімен адам
өзінің еңбек заттарына ықпал етеді. Еңбек заттары мен еңбек құрал-
жабдықтарының жиынтығы өндіріс құрал-жабдығын құрайды.
Еңбек процесін бастау үшін өндіріс құрал-жабдықтарын жұмыс күшімен
қосу керек. Жұмыс күші дегеніміз - адамның еңбекке қабілетті және рухани
күштерінің жиынтығы. Адам соның арқасында материалдық және рухани
игіліктерді өндіреді. Олар жұмыс үстінде бір-бірімен белгілі-бір
экономикалық-өндірістік қатынастар жасайды. Сондықтанда еңбек барлық
уақытта қоғамдық еңбек болып табылады.
Қоғамдық еңбектің сипат адам жұмыс күшінің өндіріс құрал-жабдығымен
қосылу формасы үстем болып отырған өндіріс әдісіне байланысты.* Алғашқы
қоғамдық қауымдағы еңбек құралдарының қарапайымдылығы алғашқы адамдардың
табиғат күштеріне және жыртқыш аңдармен жалғыз күресуіне мүмкіндік бермеді.
Ол коллективтік еңбектің және өндіріс құрал-жабдығы мен еңбек өніміне
қауымдық меншіктің қажеттілігін тудырады.
Күрделі еңбек белгілі бір уақыт өлшемінде жай еңбекке қарағанда
анағұрлым көп күндер жасайды. Күрелді еңбек көбейтілген жай еңбектің
-------------------------------
*Каптеров Педагогикалық психология 1977.,36 бет.
мәніне ие болады. Жеке меншікке негізделген товар өндірісінде күрделі
еңбектің әр түрін жай еңбекке сай стихиялы түрде іске асырылады.
Адам психологиясын қалыптастыруда шешуші роль атқаратын әрекеттің
бірі – еңбек. Еңбек адам тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің басты
шарты. Адам сана-сезімінің қалыптасуына әсер ететіндігі жөнінде жалпы
еңбек әрекетінің негізгі ерекшелігі, жоспарлылығы мен белгілі тәртіпке
бағынатындығы.
*Жеке адам қоғамнан, ұжымнан тыс жеке еңбек етіп, өз қажеттерін
қанағаттандыра алмайды. 5;12
Еңбек үстінде бала өзіне, қоғамға қажетті материалдық игіліктерді
өндірумен өзінің психологиялық қасиеттерінің жақсы жақтарын (еңбек
сүйгіштік, тәртіптілік, ұқыптылық т.б.) қалыптастырып отырады.
Еңбек үстінде адамның өзіне қызмет ету қабілеті, іскерлігі,
белсенділігі, дербестігі икем дағдысы көрінеді. Өнімді және пайдалы болып
қана қоймай, сонымен қатар творчестволы еңбек болуы қажет. Оған күшті ерік-
жігер, қаржы-қайрат керек.
Жалқау адамда творчестволық еңбек болмайды. Адамның еңбек дағдысы мен
іскерлігі шеберлікпен ұштасады, адамдардың еңбектегі өнертапқыштығын,
творчествосын арттырады, ақыл-ой әрекеті жан-жақты дами бастайды.
1.2. Оқушылардың еңбек тәрбиесінің негіздері мен жолдары
Балалардың еңбек тәрбиесі проблемасы ертеден-ақ педагогикаға өзекті
мәселелердің бірі болып келеді. Жеке адамның қалыптасуына білім ьеру
көлемінің ұлғаюы мен ғылыми ролінің өсуіне қарай оқытудың еңбекпен
біріктіру жөніндегі мәселе қайта қойылып отыр.
Көптеген алдыңғы қатарлы педегогтар балаларды еңбек әрекетіне
таратуға үлкен мән беріп отырып, бала организміне ұқыптылықпен қарауға,
балаларды еңбек тапсырмаларымен бастырмалатпауға шақырды, еңбекке
тәрбиелеуде балалардың ой-өрісін кеңейтуге ықпалын тигізе алатын, оларға
ғылыми білімдерді жақсы да ойдағыдай меңгеруге көмектесе алатын түрлерін
пайдалануға кеңес береді. Балалардың еңбек тәрбиесі практикасының
негізінде педагогика балалар еңбегін ұйымдастыру заңы мен тәртібі
біртіндеп қалыптастырылады.
Еңбек әдеттегідей заттың нәтижесімен аяқталады. Алайда бір жағдайда
қажетті өнім немесе зат жасалады, басқа жағдайда қайдағы бір керексіз
бірдеңелер шығарылады. Мұғалімге осыны есте ұстағаны дұрыс. Сөйтіп өз
жұмысын, балаға берілетін әрбір еңбек, тапсырма, қоғам және жұмыс істейтін
адамның өзі үшін де пайдалы аяқталатындай, бар мүмкіндігінше көзбен көріп,
қолға ұстағандай болуы тиіс. Сондықтан да көптеген мектептер өз
шеберханасында күрделі емес, бірақ мектеп үшін қажетті заттар жасап
шығарады.
Осындай елеулі еңбек балаларды қызықтырады, оларды ұйымдастырады. Тек
бірлескен педагогика тұрғысынан дұрыс ұйымдастырылған еңбек нағыз
коллективтік құрылуы мүмкін. Жұмыс белгілі бір уақытта басталады,
жұмыстың басталуына кешігуге болмайды:
Ыждағаттылық пен тапқырлық мадақталады:
Өзіңнің білмегеніңді жолдасың үйретеді, өзіңнің әлің келмесе, бірлесіп
істеген оңай.
Бірақ, еңбектің коллективтілігі оны қалай болса солай істей салу
деген сөз емес. Дұрыс ұйымдастырылған коллективтік еңбек әрбір еңбек
коллективіне (звеноға, топқа) және жеке тәрбиеленушіге берілген еңбек
тапсырмасының барынша тынғылықтылығын және анықтылығын талап етеді.
Еңбек бұлай ұйымдастырылған жағдайда оқушы коллективпен өзінің жеке
еңбегі арқылы байланыс жасайтынын жақсы сезінеді. Еңбектің қандайы
болмасын адамнан белгілі қуатпен күш-жігер жұмсауды талап етеді. Балалар
организмі үнемі даму үстінде болады. Баланың бұлшық еті мен нерві әлі
толық дамып жетілмеген, тез шаршауға бейім тұрады. Әлі келмейтін еңбек
тапсырмасын алған бала оны орындауға күшін барынша көп жұмсаса да оны
орындай алмайды да, еңбекке қанағаттанбайды.*
Кейде оған шамадан тыс артық күш жұмсау арқылы нәтижеге жетудің сәті
түседі. Бұл екі жағдайдың ешқайсысында балалардың қайтадан жұмысты қолға
алуға деген ұмтылысы, ниеті пайда болмайды. Еңбек әрекетіндегі шамадан
артық күш жұмсау балалардың еңбекке деген сүйіспеншіліктерін дамыту былай
тұрсын, оның керісінше, олардың еңбекке деген жиіркеніштігін туғызады.
Алайда бұл саланың өзі шаршағандығы туралы айтып болысымен осы
жұмыстан босатып жіберу деген сөз емес. Еңбектің жеңіл-желпі шаршау зиянды
емес, қайта пайдалы, ол басқа адамдардың еңбегіне құрметтеп қарауға
мәжбүр етеді.
Жұмысқа кірісе тұрып адам өз еңбегінің немен тынатынын білуге
тырысады. Алда істегелі тұрған жұмыстың мақсатын білу, көбінесе балалар
еңбегін ұйымдастырған кезде қажет. Сондықтан балаларға мақсаты
түсінікті, әлі жететін және тілегіне сай жұмысты тапсыру қажет.
------------------------------
*Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика-Алматы: Атамұра 2002.,129 бет.
а) Оқушылардың оқыту процесіндегі еңбек тәрбиесі
Оқу еңбегі балалар уақытының үлкен бөлігін алады, сондықтан да
оларды тәрбиелеуге аса зор әсер етеді. Балалардың еңбек тәрбиесін оқыту
ролі адам өміріндегі еңбектің маңызы туралы қоғамымыздағы еңбектің
сипаты туралы, еңбеккерлерінің өнегелі бейнесі туралы, сондай-ақ
оқудағы еңбекті ұйымдастырудың өз процесінде мінез-құлықтың тиісті бір
белгілерінің еңбек ете білу іскерлігімен дағдыларын қалыптастырудың
қайнар көзі деп қарау керек.
Мектеп оқулықтары балаларды адам еңбегінің алуан түрлерімен
таныстырады. Оқушылар жылдың түрлі мезгіліндегі еңбегі туралы, олардың
жаңа қоғам жағдайындағы еңбек сипаты сондай-ақ халықтың азат және ерлік
еңбегі туралы түсінік алады.
Оқыту ісін дұрыс жолға қою біздің Отанымыздың индустриялды державасы
болғанына миллиондаған адамдардың қажырлы еңбегі арқасында ғылыми-
техникалық орасан табысқа қол жеткеніне берік сенімін қалыптастырудың
маңызды алғы шарты болып табылады.
Сонымен оқулықтардың мазмұны, еңбектің ролі, қоғамымыздағы оның
сипаты табиғат пен өмір жағдайларын түрлендіруге адамдардың еңбегінің
маңызы туралы алғашқы сенімді қалыптастыру үшін бай материал береді. Осы
материалды дұрыс пайдалану мұғалімнің міндеті.
Оқу еңбегін педагогтық жолмен ойластырып ұйымдастырудың маңызы онан
да зор. К.Д.Ушинский Оқуды ойға толы - еңбек деп санағанын, осының
негізінде балалар еңбегін ұйымдастырудың заңдылықтары мен ережелерін
оқу еңбегіне де бірдей дәрежеде қатысты деп дәлелдеген*. Еңбектің басқа
да түрі сияқты, оқу дене күшін жұмсау мен шаршаумен байланысты. Егер
шаршауды уақытынды жоймаса, ол денсаулықты бұзады да оқушының ой еңбегіне
селсоқтығын туғызады. Оқудың табысты болуы үшін оқу мақсатының
балаларға түсініктілігі мен
* Ушинский К.Д. Сочинение: ІІ том 1952-57 стр.
тарамдылығы бірдей, маңызды оқу процесінің тек оқу үшін ғана
жүргізілуінің ешбір мәні де, пайдасы да болмайды. Алайда оқудың іс-
әрекеттің түрі ретінде кейбір ерекшеліктері болады. Бұдан оқу еңбегін
ұйымдастырудың бір қатар айрықша ережелері шығады.
Балалар Біз барлығын білсек те, мұғалім бізге жаман баға қояды -
деп жиі қателеседі. Бұл мұғалімдерді балалардың қандай да болсын жұмыста
қандай да нәтижеге жетуге тиісті екендіктерін көрсетіп отырады,
міндеттейді.
Егер оқушыға өлеңді жаттап келу, тапсырманы мұғалімге тек айтып қою
ғана емес, бұл тапсырманың (жүгіртіп және мәнерлеп оқу көркемдік мағынасын
дәл түсіну) қалай орындалуы тиісті екенін көрсетіп беруге тура
келеді. Егер оқушы есеп шығарып келу тапсырмасын алған болса, онда оған
шығарған есебінің дұрыстығын тексеретін құрал беру қажет.
Ой еңбегі ауыр болғандықтан бала тапсырылған жұмысты мүмкіндігінше
тез бітіруге тырысып бағады.* Бұл ерекшелікті есепке алып отыру
мұғалімнен тапсырманың сипатын дәл анықтап, баладан өзін-өзі бақылауға
үйрету қажеттігін талап етеді.
Мектеп балаларының ой еңбегін, тәртібін дұрыс анықтаудың үлкен маңызы
бар оқу бір қалыпты біршама үздіксіз, біраз тынығудан, басқа да
сабақтан кейін қайтадан жалғасып отыруы тиіс.
Оқу еңбегінің ұйымдастырылуы мен нәтижелігі оқушының оқу еңбегі
іскерліктері мен дағдыларын қаншалықты жақсы меңгеруіне байланысты.
Оқудың алғашқы қадамында балаларды оқи білуге, оқу мотивтерін
тәрбиелеуге үйрету керек.
-----------------------------------
*Ұзақбаева С.А. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие.
Алматы.1993.45 бет.
ә) Еңбек сабақтарындағы тәрбие
Еңбек сабақтарының тәрбиенің әр қилы міндеттері еңбек сабақтарында
жүзеге асырылады. Оқу жоспарында еңбекке аптасына екі сабақ бөлінеді.
Егер олар қызықты да пайдалы істермен толықтырып, дұрыс ұйымдастырылса
мектеп балаларын еңбекке тәрбиелеудегі олардың ролі аса зор болмақ.
Алдымен осы сабақтардың мазмұны дұрыс анықталып отырылуы қажет.
Жоспарлауда программа түпкі құжат болып табылады. Алайда ол тек бағыт қана
береді.
Баланың іс-әрекетінің нақты түрлі төңіректігі өндіріс ортасын мектеп
жұмысының бағытын, балаларды жұмыстың белгілі-бір түріне тартудағы қолда
бар жағдайларды ескерумен анықталады. Тағы бір жағдайларды ескерген жөн:
еңбек сабақтары ғылыми білім мен балаларды қоршаған өмір аралығын өзінше
байланыстыратын буын болуы тиіс.
Сабақтарды ұйымдастырудың өзі оқушылардың еңбекке тәрбиелеудің
маңызды құралы. Озат мұғалімдер бұған әр қилы жолдармен жетеді. Олардың
бірі сабақты ұйымшылдықпен бастау болып табылады. Кейбір мұғалімдерге еңбек
сабағы қайдағы бір ерекше сабақ, онда балалар өздерін еркін ұстап, тәртіпті
бұзбауға болады деген түсінік орын алып келеді. Сондықтан оқушылар
сабақтың басында көп уақытқа дейін жұмысқа кіріспей бір орыннан екінші
орынға ауысып жүреді, қатты сөйлеп күліседі.
Балалардың өздерін былай ұстауы мұғалімдердің еңбек сабағының
ерекшелігіне дұрыс мән бермегеннен болады. Бұл сабақтардың ерекшеліктері
оқушылардың мінез-құлықтарында емес, олардың іс-әрекеттерінде
сипатталады.
Басқа жағдайда еңбек сабағы әдеттегі мектеп сабағының барлық
белгілерін сақтайды, сондықтан да озат мұғалімдердің де ол балалардың
әбден зейін қойған және ұйымдасқан кезінде басталады. Мұғалім алдағы
жұмысқа мақсат қояды, қажетті түсініктер береді де, осыдан кейін
балаларға жұмысқа рұқсат етеді.
*Жұмыстың өзі мұғалімнің еңбек сабағына қандай көзқараспен келуіне
байланысты түрлене ұйымдастырылуы мүмкін. Егер мұғалім бұйымды
коллективтік жолмен жасауда жиірек практикада қолданатын болса, бұл
сабақ коллективизмге тәрбиелеу мектебі болмақ. 4;102
Жұмысты осылайша ұйымдастырған кезде, балалар жасау жоспарын
бірлесіп талқылайды, оны орындау кезінде олар өзара біріне-бірі
тәуелді қарым-қатынасқа енуде жалпы жоспар болынша бірлесіп еңбек
етуде жолдастармен дұрыс қарым-қатынаста болу тәжірибесінде ие болады.
Еңбек тәжірибесінің соңғы жолдарындағы практикасы еңбек сабағында
жарыс элементтерін пайдалану мүмкіндігіне көз жеткізеді.
Мұғалім сабақта еңбек мәдениетін де тәрбиелеу міндеттерін естен
шығармауға тиісті екенін ұмытпай керек.
Әрбір заттың өз орны бар деген ереже сабақтың басталуында,
белгіленген жұмыстың орындалу процесінде, оның орындалу қорытындысын
шығарған жетекші бола алады.
2. Еңбекке баулу пәнін оқытудың мақсаты мен мәні
Бұл мақсатты жүзеге асыру мұғалімге оқушылардың ақыл-ой өрісін
дамытып, ізгілікке, имандылыққа баулу, эстетикалық, экономикалық,
экологиялық тәрбие беру: еңбек біліктілігін қалыптастыру арқылы еңбекке
қызығушылығын ояту, мінез-құлқын тәрбиелеу міндеттерін жүктейді.
Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеті еңбек екенін, адам өз
бойындағы асыл қасиеттерді, қабілетін еңбек арқылы көрсетіп, оның рахатына
бөленетінін мектеп табалдырығын аттаған жасөспірімдердің бойына дарыту
керек.*
Жасөспірімдерді ерте бастан еңбекке баулыса, оның нәтижесі де
жемісті болмақ. Ғылым, білім, өнер, әдебиет салаларында болсын, ауыр
және жеңіл өнеркәсібі, ауылшаруашылық салаларында болсын елге
есімдері әйгілі қайраткерлеріміздің қай-қайсысы болмасын қажырлы еңбектің
арқасында осы дәрежеге жетіп отыр. Сондықтан, қай іс болмасын, оны бастамас
бұрын адам өз бойындағы қасиеттері мен қабілеттерін еңбек арқылы көрсетіп,
оны рахатына бөленетінін мектеп табалдырығынан бастап білуі қажет.
Қай істің болмасын өнуіне үш түрлі шарт қажет. Ең әуелі ниет
керек, одан соң күш керек, одан соң тәртіп керек, - деген ұлы жазушымыз
Мұхтар Әуезовтың дана сөзі бар. Жалпы айтқанда еңбек бірнеше тарауларға
бөлінеді.
1. Өзіне-өзі қызмет ету.
2. Ауыл шаруашылық еңбегі.
3. Техникалық еңбек.
4. Көркем еңбек.
Басқа сабақтарға қарағанда еңбек баулу сабағының өзіндік ерекшелігі
-----------------------
*Ұзақбаева С.А. Балаларға тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы.1990.126
бет.
бар. Ол сабақтың ең негізгі уақытының сарамандық жұмысқа
бөлінетіндігі. Ал сарамандық жұмыстың негізі қоғамдық пайдалы жұмысты
орындауға бағытталған.
Сарамандық жұмыс кезінде балалар дайындаған бұйымдар мектепте,
отбасында, балалар бақшасында кеңінен қолданып, кәдеге асып отырғаны
жан-жақты пайдалы болмақ. Біріншіден, баланың өз қолынан шыққан
дүниенің іске асуы олардың өз мүмкіндіктеріне дейін сенімін арттырып,
ынталандыра түседі.
Мұғалім осы жағына баса назар аударып отыруға тиіс. Екіншіден,
үлкендердің балаға бір жұмыс тапсырған кезде Істегенің – бізге,
үйренгенің өзіңе жақсы дейтіндеріндей, біткен іс қашан да пайдалы болмақ.
Сонымен қатар кесетін, тесетін өткір де үшкір құралдармен жұмыс жасаған
кезде мұғалімнің техникалық қауіпсіздік ережелерін үнемі ескертіп, айтып
отыруы шарт.
Әр бұйымға арнайы қарастырылған жұмыстың дидактикалық материалы
болуы керек.
Сабақтың мазмұнының өзі балаларды өзінен үлкен адамның еңбегін
бағалай білуге, жауапкершілікке, ұқыптылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеп,
олардың эстетикалық талғамы мен еңбек мәдениетінің арта түсуіне
жәрдемдеседі.*
Еңбек сабағы мұғалімнің өзінің жан-жақты болуын, оқу әдісінің
әртүрлі болуын, бұл пәнді де басқа сабақтармен байланыстыра отырып
оқытуды талап етеді.
Оқушыға өзін-өзі қызмет етуді үйрету
Киімін, аяқ киімін дұрыс күтіп, кие білуге дағдыландыру. Дұрыс
тамақтана білуді үйрету.
-------------------------
*Ушинский К.Д. Шығармалары: ІІ том М-Л., 1952-57 стр.
Балаларды шаруашылық, тұрмыс еңбегіне бейімдеу, қажетті
іскерліктерін дамытуға үнемі көңіл бөлініп отыру тиіс.
Еңбектің бұл түрін отбасы тәрбиесімен ұштастыру шаралары
жүргізіледі.
Ауыл шаруашылығы еңбегіне баулу
Оқу тәжірибесі үлескісіндегі атқарылатын жұмыстармен таныстыру. Жас
ерекшеліктеріне қарай атқарылатын жұмыстарды саралау.
Пәнаралық байланысқа көңіл бөлу. Мысалы: дүниетану, анатілі,
математика т.б.
Үлескіде өткізілетін сабаққа қойылатын жалпы талаптар мен олардың
өзіндік ерекшеліктеріне көңіл аударылады.
Техникалық еңбекке баулу.
Мұнда қағаз және қатырма қағазбен істелетін жұмыстар мен құрастыру
жұмыстары қамтылған.
Бағдарламада қағазбен, қатырма қағазбен жұмыс істеуге көбірек сағат
бөлінеді. Әртүрлі бұйымдар, құралдар, ойынға қажетті жабдықтар, тұрмысты
заттар жасауға үйретіледі.
Көркем еңбекке баулу
Көркем еңбек блогындағы ермексазбен жұмыс оқушыларды мүсіндік
шығарма жасауды таныстыру мақсатында жүргізіледі.
Қарапайым бұйымдарды жасау арқылы оқушылардың көркемдік талғамын
арттыру мақсаты да көзделеді.
Матамен жұмыс бастамас бұрын оқушыларға матаның түрін, оның қалай
пайдаланылатыны жайлы қысқаша түсінік беру. Осы мақсатта мақта, жүн,
жібек, жасанды талшықтардан тоқылатын маталармен таныстырады.
Қолданбалы қолөнер – халық өмірі және тұрмысымен бірге жетіліп бірге
қайнасқан өнер. Шеберлердің қолынан шыққан қолөнер туындылар
элементтерімен таныстыру.
*Қазақ қолөнерінде негізгі шикізат – жүннің пайдалану мақсатын,
қажеттігін түсіндіру.6;17 Жүннен шеберлер ойған оюлармен таныстыру.
Оқушылардың практикалық жұмыстарында бұл элементтерді қағазды қолдана
отырып жасау.
Оқушылардың шығармашылық жұмысы әр алуан және әрбір жұмыс қандай
деңгейде болсын, оқушының жасына, қабілетіне, дүниетанымына, әсемдікті,
табиғатты сезіне білуіне қарай жасалады. Жұмыстың мұндай ерекшеліктері
оқушының дүниетанымдық, эстетикалық қабілеттерін кеңейтуге үлкен мүмкіндік
беретіндіктен, бұл тақырыпта шолу осы бағытта жүру керек.
2.1. Еңбекке баулу пәнінің мазмұны
Еңбекке баулу пәнін оқытуда еңбек етудің алғы шарттарын үйрету арқылы
оқушыны жеке тұлға ретінде тәрбиелеу мақсаты көзделеді. Тәрбиенің міндеті
жан-жақты жетілген, рухани дүниесі бай, адамгершілік қасиеті мол жаңа
адамды тәрбиелеу.
Осы ардақты міндетті жүзеге асыру, бүгінгі жас ұрпақты азаматтың
арманы болған жаңа қоғамның талабына сай баулудың ең бірінші қажетті еңбек
екенін, адам өз бойындағы ең асыл қасиеттері мен қабілеттерін еңбек арқылы
көрсетіп, оның рахатына бөленетін бүгінгі мектеп табалдырығын аттаған жас
сәбилердің бойына дарыту керек.
Баланы неғұрлым жас кезінен еңбекке баулыса, оның нәтижесі де
соғұрлым жемісті болмақ. Сондықтан да 1 сыныптағы еңбекке үйрету сабақтары
оқушылардың ойын дамытатын, талғамын және іскерлігін арттыратын, барлық
жігерін алға қойылған мақсатты орындауға жұмсайтындай дәрежеде жүргізуі
тиіс.
Балалар орындауға тиісті жұмыстар олардың шама-шарқына лайық,
жалықтырып жібермейтіндей және қоғамдық пайдалы еңбек болуы керек.
Істелетін жұмыс қаншалықты қарапайым, оңай болғанымен, еңбек жөніндегі өмір
тәжірибесі аз балаға оны қалай атқарып, қалай орындап шығуға болатындығы
үйретілуі керек*. Оларды бірінші сабақтан бастап түрлі жұмыстарды
орындауға дағдыландырып, іске төгілдірсе ғана өздеріне берілген
тапсырмаларды дұрыс орындайды.
Оқушылардың өздеріне берілген тапсырмаларды атқара алуы, оларды қандай
істе болса да орындай алатындықтарына сезімдерін арттырады, еңбекке деген
ықыласын дамытады.
1 сыныптағы еңбек сабағында балаларды еңбекқорлыққа үйретіп,
---------------------------
*Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. Алматы.1994-34 б.
олардың техника туралы білімдерін молайтуға, практикалық жұмыс орындау
процесінде конструкторлық шеберлігі мен қабілетін арттыруға айрықша көңіл
бөлінеді.
Мектеп бітіруші жастар алдына техниканы меңгеріп, оны одан әрі
жетілдіре алатын, техника тетіктерін жетік білетін етіп тәрбиелеу
міндеттері қойылып отыр. Осы бағыттағы алғашқы істеу 1 сыныптан-ақ
басталуы тиіс.
Еңбекке үйретудің алғашқы күндерінен бастап-ақ жүйелі білім беруді,
олардың ой-өрісін дамытуды тапсырманы орындау жоспары мен жұмысқа қажетті
материалдарды таңдап алатындай етіп ұйымдастыру керек. Оларда қарапайым
нәрселерді құрастырудан бастап, біртіндеп күрделі техникалық-конструкторлық
жұмыстарды орындай білуге әдеттендіріледі.
Оқушылар бүкіл оқу жылы бойы мұғалімнің басшылығымен бұйымдар үлгісін
талдай білуге, бұйымды құрайтын үлгілер және бөлшектерді тақтаға сызылған
чертежбен салыстыра білуге үйренеді. Олар керекті сызықты сызғыш және
бұрыштықтың көмегімен жалғыз аққағазға сыза білуге әдеттенеді. 1 сыныпта
оқу жылының екінші жартысынан бастап математика сабақтарында кесінділерді
және геометриялық фигураларды жалғыз ақ қағазға сызғызу жүргізіледі.
Мұғалімнің өзі жасаған таблицасы не тақтаға сызған бұйымы мен оның
құрылысының графикалық бейнесі чертеж түрінде берілуі керек. Осы чертеж
бойынша олар орындалатын бұйымның құрылысын аңғаруға үйренеді. Сонан кейін
бұйымның чертежі және үлгісі, не техникалық суреті салыстырылып,
орындалатын жұмыс операциясы белгіленеді.
Оқушылар чертежбен жұмыс істеуден бұрын чертежде берілген бүктеу,
кесу, жалғау сияқты шартты белгілерді оқи білуге үйретілуі керек. Оқушылар
1 сыныпта негізінен бұйымдар мен жұмыстарды үлгі және дайын техникалық
чертеж, нұсқау карточкасы бойынша белгілі жоспармен үйренеді.
Чертежді оқу және белгілеу – еңбек сабағында орындалатын операцияларды
алдын ала жоспарлау барысының алғы шарты.
Чертеж оқылып және белгіленген соң, олар жоспарда көрсетілген
жұмыстарды орындауға кіріседі. Жұмыс кезіндегі іс-әрекеттер деп отырғанымыз
чертежден оқылып, материалға көшірілген тапсырмалар.
Егер берілген тапсырма бір сағатта орындалатын болса, алғашқы сабақ
чертежді оқуға, белгілеуге арналады. Қалған уақыт материалды өңдеуге,
бөлшектерді дайындауға, құрастыруға, әшекейлеуге жұмсалып, оның орындалуын
тексеруге бөлінеді.
Олар белгілеу тәртібін дұрыс жоспарлап, жете түсінсе ғана, еңбек
операциялары ойдағыдай орындалады. Еңбек сабағы 1 сыныпта аптасына 2
сағат беріледі. Соның ішінде сағаттың көбі қағаз және картонмен істелетін
жұмысқа бөлінген. Қағаз, картонмен істелетін жұмыс бұйымдарды, оқу құралын,
түрлі ойыншықтарды, тұрмыс заттарын, конструкция жағынан түрлендіруге
мүмкіншілік береді.
Бұлармен жұмыс істегенде басқа материалдарды, мысалы матаны өңдеуге
пайдаланатын тәсілдер мен амалдар қолданылады. Әртүрлі бұйымдарды жасау
олардың ұқсастық жағын формасы мен түріндегі өзгешеліктерін байқап, айыра
білуге және көркемдік әрі техникалық ерекшеліктерін тануға көмектеседі.
Жұмысқа жай қағаз, ақ қағаз және түрлі-түсті қағаздар, жұқа, қалың
картон, ақ жіп, желім пайдаланылады. Мұғалім оқушыларға қағаз бен
картоннан әртүрлі ойыншықтар жасаудан бұрын қағаз бен картонның қасиеттері,
олардың қандай түрлері, қандай мақсатта қолданылатыны жайында қысқаша
түсінік береді.
Одан әрі күнделікті сабақта қолданылатын құралдарды қалай пайдалану
керектігі, оларды ұқыпты ұстау жөнінде айтылады. Мысалы, қайшының доғал
ұшты үстіне, үшкір ұшы астына қайырылып ұсталынатыны, инені сабақтау, жіпті
түю, циркульді дұрыс ұстау, сондай-ақ бірнеше қабат қағаз үстіне сызғыш
салып пышақпен кесу әдістері көрсетіледі.
Сонымен қатар оқушылар сызғышпен түзу сызық жүргізуді, бұрыштықпен
бұрыш салуды үйренеді.
Қағаз және картонмен істелетін жұмыстардың төменлегідей түрлері
болады: материалға белгі түсіру, белгілеу, қағаз бен картонды кесу,
тесу, желімдеу, бөлшектерді монтаждау, желімденген материалдарды,
бөлшектерді, бұйымдарды кептіру.
Оқушылар қағаз және картонмен жұмыс істегенде түрлі техникалық
операцияларды орындау арқылы алғашқы еңбек дағдыларын меңгереді. Осы кезде
жазық бетті белгілеу (өлшеудің ең қарапайым түрі – белгілеу), өлшеу
әдістері кең пайдаланылады. 1 сыныпта құралдар көп пайдаланылады, көз
мөлшемдерімен жұмыс істеледі.
Қағаз бен картон жұмыстарына арнайы қарындаштар қолданылады. Олардың
маркалары мынадай: М(В), МТ (НВ), Т(Н). Кескіш құралдарының ішінде көп
пайдаланатындары қайшы мен пышақ. Картон кесетін пышақ қағаз кесуге
қолданылмайды. Пышақпен техникалық операциялардың үш түрі орындалады:
қағазды бүктеген жерінен кесу, қағазды және картонды кесу, қағазды және
картонды сызғыш бойынша бойымен кесу. Бірінше операцияның орындалуына ұзын
және үшкір емес, екінші операцияға одан қысқа, иілгіш емес, доғалданған,
үшкір емес, ұшы өткір, үшіншісіне жүзі осындай өткір, бірақ үшкір пышақтар
қолдану керек.
Қағаз картон кесетін пышақтың ұзындығы 5-6 см болғаны жөн. Ондай
пышақ бүктелген картонды кесуге және қағаз бен картонды сызғыш бойымен
кесуге ыңғайлы. Қағаз бен картонды кесу үшін жүздерінің ұзындығы 7 см
қайшы пайдаланылады. Оқушылар пайдаланатын қайшы, пышақ ұштары үшкір
болмауы керек (кейінірек қаңылтыр кесетін қайшы, сым темір қиятын
тістеуіктер таныстырылады).
Құралдарды мезгіл-мезгіл тексеруді және қайрауды мұғалімнің өзі
басқарып отырып, пышақтың жүзі шарыққа ұсталып, жұмсақ қайраққа жанылады,
оны мұғалімнің өзі қайрап көрсеткені жөн.
Мата, талшық және материалдармен жұмыс істеуді бастамас бұрын матаның
түрлері, оның қалай тоқылатыны және тоқуда қандай құралдар пайдаланатыны
жайлы қысқаша түсінік беріледі. Мысалы: жүннен, жібектен, жасанды вискоздан
тоқылатын, өсімдіктермен жасалатын маталар айтылады. Осы аталған маталардың
өзі бірнеше түрге бөлінетінін, олардың жартылай жібектен, жартылай
мақтадан не жартылай кендірден тоқылған маталар болатынын айтады.
Бұдан соң матаның құрылысымен таныстырады. Жіптердің тоқылуына қарай
матаның құрылысы да әр түрлі болып келеді, маталар тоқылу сапасына қарай
бір қабат, екі қабат, қылшықты болып бөлінеді. Мата тоқудың ең қарапайым
тәсілі ретінде ауылдағы өрмек құрып, алаша тоқуды айтады.
Матаның түрлерімен және олардың құрылысымен таныстырып болған соң,
материалдың өзімен тікелей таныстырады, ол үшін мұғалімде түрлі материалды
күні бұрын дайындап қойған қиындылары болуға тиіс. Оқушылар оны қолдарымен
ұстап көреді.
Матадан әртүрлі заттар тігу үшін оқушыларда ине, жіп, қайшы, оймақ,
сызғыш, сантиметрлік лента болады. Оларды қалай пайдалану және күту
керектігі түсіндіріледі. Маталардың негізгі пайдаланылатын жерлері киім
тігу, тұрмыс бұйымдары, маталардың жіптерінің орналасуы, тоқылуы жөнінде
қысқаша түсінік беру: тігу, торлау жөнінде кесте жібі мен жуан, жіңішке
жіптер жөнінде мәліметтер беру керек. Балаларға үлгі бойынша тік бұрышты
етіп піше білуді, матаны белгілеуді, үлгінің контурын жүргізуді, жіп
суыруды үйрету қажет.
Жұмыс кезінде денені дұрыс ұстау, іс тігуге, кесте тігуге әзірлену
ережелері үйретіледі. Жіптің сабағының ұзындығы 25-30 см етіп алып, жіпті
тістерімен де, қолдарымен де үздірмей қайшы не кескіш құралымен қиғызуға,
сабақталған жіптің ұшын түюге алғашқы күннен бастап дағдыландыру керек.
Инемен істелетін жұмысты бастамас бұрын, осы жұмыстарға үйде жаттығып келу
тапсырылады.
Оқушылар инені ілгері шаншып, инені кейін шаншып қойып, тепшіп
тігу тәсілдеріне, тоқыма бауымен белбеу өре білуге, түйме қадай білуге,
дәптерге жіптен және маталар қиындысынан үлгілер жасауға керекті жіп, шаң,
бор сүртетін шүберек, қаламұш тазартқыш, шашақталған салфетка, ине
түйреуіш, мата қиығынан кітап арасына салатын жолақ әзірлеу, шашақ жасау
үшін мата шеттерінің жібін суыру, сондай-ақ жоғарыда аталған бұйымдардың
шеттеріне қарап кесте тігу, белгі салу, тігістер үлгілерін дәптерге түсіру
сияқты жұмыстарды орындауға үйретіледі.
Мұнан кейін іс тігетін орынның әрі жарық, әрі кең болуы, матаны пішіп
кескенде үстелдің беті тегіс болуы керектігі ескеріледі. Сондай-ақ іс
тіккен кезде, кеудені үстелге тіремей, тік ұстап, аяқты көлденең тақтайға
салып отыру керектігі айтылады.
Модельдеу жұмыстарындағы маңызды кезең жұмыс орнын дұрыс ұйыдастыру.
Жұмыс орны өңделетін материалға қарай түрліше жабдықталады.Қағазды өндеу
жұмысында қарындаш, сызғыш, қайшы, пышақ, қылқалам, желім, қағаз, шүберек –
осылардың бәрі парта үстіне қойылатын қосымша тақтайға ретімен
орналастырылады. Түрлі материалдарды өндеу үшін, жоғарыда аталған
аспаптармен қоса, отвертка, гайка, бұрайтын кілт, біз болуға тиіс.
Конструктор жиынтығынан модель жасау керек болса, модельге қажетті
бөлшектер ғана алынады. Мұғалім оқушыларға жұмыс орнын қалай пайдалану
керектігін: үстелді қалай дайындау, артық нәрселерді алып тастап, қажетті
аспаптарды алу, олардың ақауы жоқтығын тексеру, оң қолға ұстайтынды оң
жаққа, сол қолға ұстайтынды сол жаққа қоюды алғашқы күннен үйретеді.
Сонымен қатар аспаптарды күту тәртібін материалды үнемдей білуге, жұмыс
кезінде жұмыс орнынын ретті таза болуын қадағалау, жұмыстан соң жұмыс орнын
жинап, аспаптарды тиісті орындарына қоюға дағдыландырады.
Жұмыс орны реттелген соң, оқушылар практикалық жұмыс істеуге кіріседі.
Олар модель бөлшектерін дайын үлгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ----------------------
2-3
1 Еңбек тәрбиесінің мәні. ----------------------------------- --- 4-9
1.1 Еңбектің адам өміріндегі маңызы.------------------- 10-11
1.2 Оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің негіздері
мен жолдары. ----------------------------------- -------- 12-13
а) Оқушының оқыту процесіндегі еңбек
тәрбиесі. ----------------------------------- -----------
- 14-15
ә) Еңбек сабақтарындағы тәрбие. --------------------- 16-17
2 Еңбекке баулу пәнін оқытудың мақсаты
мен мәні. ----------------------------------- ----------------
18-20
2.1 Еңбекке баулу пәнінің мазмұны. -------------------- 21-28
2.2 Еңбекке тәрбиелеу әдістері. ------------------------- 29-30
3 Халықтық педагогикадағы еңбек тәрбиесі. ------------ 31-38
4 Еңбек тәрбиесіне баулуға байланысты
практикалық жұмыстар. ---------------------------------- 39-
Қорытынды ----------------------------------- --------------58
Пайдаланған әдебиеттер ---------------------------------60
Кіріспе.
Еңбек тәрбиесі халық санасында белгілі-бір із қалдырып, елеулі
ықпал етіп отырған. Сондықтан әрбір ұлттың өмірінде мәдениеті мен
рухани- психологиялық кезеңнің іздері анақ байқалады. Қазіргі
заманымыздың талабына сай оқушылардың өнімді еңбекпен айналыса
білуге үйреткен жөн. Еңбек- адам тіршілігінің арқауы -деп бекер
айтпаған ғой. Сондықтанда жас ұрпақтың бойында еңбекке деген
көзқарастарын қалыптастыру, еңбек адамдарына деген құрметін және жалпы
еңбектен қашпауға, оған деген сүйіспеншілігін арттыру-басты мәселе.
Тақырыптың өзектілігі(актуалдылығы): Еңбек тәрбиесінің басты
ерекшелігі-жас ұрпақтың тәрбиесіне үлгі-өнегелігінен туындайды.
Жұмыстың мақсаты: Еңбек арқылы оқушыларды шыдамдылыққа, ептілікке,
жұмысты аяғына дейін жеткізе білуге үйрету және оқушыларды
қарапайым еңбек дағдысына, іскерлікке, икемділікке және белгілі-бір
еңбек тәрбиесіне қалыптастыру жақтарын анықтау.
Мақсатқа жету жолдары:
1. Еңбек тәрбиесінің туындау кезегінің тарихи әлеуметтік
жақтарын зерттеу.
2. Оқушылардың еңбекке деген көзқарастарының диалектикалық
жақтарын айқындап, жүйелеу.
3. Заманның талабына сай еңбек тәрбиесінің тәлімдік ой-
пікірлерімен сабақтастығын көрсету.
4. Жұмысымыздың нәтежесінің практикалық және теориялық оқу-тәрбие
жұмысындағы орнын айқындау.
Жұмысымыздың ғылыми болжамы(гипотезасы):елімізде қазіргі заманның талабына
сай еңбек тәрбиесі неғұрлым толық зертелініп,бала бойына
сіңірілсе,дарытылса,соғұрлым әлеуметтік тәлімдік еңбектің диалектикалық
байланысы мен заманға байланысты еңбектің актуальдылығы айқындала түсер
еді.
Зерттеу пәні: тәрбие процесіндегі еңбек тәрбиесі.
Зерттеу нысаны:бастауыш сынып оқушыларын еңбекке тәрбиелеу әдістемесі.
Дипломдық жұмысымызға теориялық негіз болған:Мамажанов М. Асыл
мұра.,А.1993;Битинас Б.П. Структура процесса воспитания Каунас. 1984;
Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс Алматы
Ғылым.,2002;Подласый И.Г. Педагогика:учебник для студентов высших учебных
заведений.,М.1996; Р.Төлеубекова Бала тәрбиесіндегі халықтық
педагогикаАлматы.,1994;т.б. еңбектер мен ҚР тұжырымдамалары мен заңдары:
БілімЗаңы (1999), Білімбағдарламасы (2000), Тәрбие тұ
жырымдамалары(2000).
Практикалық маңыздылығы:диплом жұмысының материалдары мектепте және басқа
да оқу орнында сабақ пен тәрбие сағаттарында қолданыла
алатындығында.Пайдаланылған зерттеу әдістері :анализ, синтез, салыстыру,
қорыту.
Структуралық құрылымы: кіріспеден,негізгі және қортынды
бөлімдермен,қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Еңбек тәрбиесінің мәні
Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан мемлекетінің
әрбір азаматы оқуға, еңбек етуге құқылы деп келтірілген болатын. Шынында
да қайсы дәуір, қай заманда болмасын адамзаттың басты міндеттерінің бірі-
ақылды да сапалы, тәртіпті де еңбек сүйгіш ұрпақ тәрбиелеу екені көпке
мәлім.
Егер біз өмірге, дүниетанымға тереңірек көз жіберсек, кез-келген
ғылымда еңбектің бірінші тұратынына ешкім таласа алмаса керек.
“Адамды адам еткен – еңбек” деген ұғым өте орынды айтылған. Қазір
айтып жүргеніміздей, “Еңбек – адамның тәні мен жанының жемісі”. Қазақ
халқындағы ертеден қалыптасқан жақсы қасиет - өз балаларын жас кезінен
еңьекке баулу. Қыз баланы үй сыпыру, су әкелу, ыдыс-аяқ жуу, тоқыма тоқу,
тігін тігу сияқты шаруашылықтың алуан түріне, ұл балаларды мал бағуға, тай
үйретуге, ағаштан әртүрлі бұйымдар жасауға үйреткен.
Еңбек – жеке адамның өркендеуіне, санасы мен қайратының қалыптасуына
әсер етеді. Еңбек адам баласын рухани байытып, оның өмірінің мол қазынасын
жасайды.* “Еңбек етпеген ішіп-жемейді”, “Еңбек түбі – береке” деп
халқымыз еңбек ету арқылы мәнді де, сәнді өмір сүруге болатынын ескертеді.
Сондықтан еңбекке деген қажеттілікті, дағды мен іскерлікті, еңбекқорлықты,
өзінің еңбегін құрметтеуге тәрбиелеуді мектепке дейінгі кезеңнен бастау
қажет. Ересектердің баланы “жас , сүйегі қатсын”, “бүлдіреді” деп еңбекке
араластырмайды да, нағыз жалқау, ешнәрсеге икемі жоқ, жатып ішер, жас
ұрпағының өнгенін білмей қалады.
Педагогика тарихына үңілсек, мектепке дейінгі кезеңнен бастап еңбекке
тәрбиелеу мәселелеріне арналған зерттеу жұмыстары аз емес.
Я.А.Коменский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, Р.С.Буре,
----------------
*Қазақстан Республикасының Этномәдени білім беру тұжырымдамасы 1996-3
беті
Н.Құлжанова, С.Көбеев, М.Крулехт, Д.В.Сергеева т.б.
Сейіт Кенжеахметұлының “Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім түрі” деген
еңбегінде “Қазақ халқы бала 4-5 жасқа толғаннан кейін сүндеттеу, ашамайға
мінгізу, тігін тігу, жүн түту сияқты еңбекке баулып, ұлттық әдет-ғұрыптарды
түсіндіріп, оны жүзеге асыра бастайды*. Бүлдіршіндерді еңбекке төселдіру
мақсатында қазақ халқының ертегілері де ерекше орын алады. Мысалы: “Ақылды
қыз , “Ермек” деген ертегілерде тігін, кесте өнерін жетік меңгерген қыздар,
олардың шскерлігі, қол еңбегінің нәтижесінде үлкен шеберлікке жеткендігі
туралы айтылады. Қолынан іс келген шебер баланы “бес саусағынан өнер
тамған”,- деп марапаттап, бағалап отырған.
Адам психологиясын дамытуда шешуші роль атқаратын әрекеттің бірі -
еңбек. Еңбек адам тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің басты шарты.
Еңбектің адам сана-сезімін қалыптастыруға қалайша әсер еткендігі жөнінде
К.Д.Ушинский: “Еңбек тән мен рухани адам жаратылысының және жер бетіндегі
адам тіршілігінің күрделі заңына айналады, ол адам тәнінің адамгершілігі
мен ар-ұяты, ақыл-ойының жетілуіне жағдай жасайды. Оның адамгершілік
бостандығы ақыр аяғында қуанышы мен бақыты болып табылады”-дейді.
Жас баланың еңбек дағдарыстары отбасында қалыптаса бастайды. Тіпті,
екі-үш жастағы балалардың шешініп-киінуі, ойыншықтарын жинап қоюында да
еңбек процессінің элементтері бар*. Мектепке дейінгі бала үйіне қолғабыс
тигізеді, үй сыпырады, гүлге су құяды, үй жануарларына жем береді, т.б.
Бастауыш сыныптардағы еңбек тәрбиесі баланы жүйелі түрде еңбек дағдысына
үйретудің алғашқы қадамы.
Баланы жас кезінен еңбекке психологиялық жағынан даярлау қажет.
Оқушының еңбекке даярлануы бірден дамымайды. Өйткені, бала бірден
* С.Кенжеахметұлы Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220түріАлматы.101б бет..
*Бастауыш мектепте еңбекке баулу пәнін оқыту методикасы. Алматы 2000
өзінің еңбек етудегі мақсатын түсінуіне мүмкіндігі болмайды және одан
“нәтиже шығарамын” - деп те ойламайды. Еңбек дағдыларының мардымсыздығы
төменгі сынып оқушыларына тән қасиет. Мұндай жағдайды баланың жазу
дағдысын қалыптастыруда да байқауға болады.
Ол мұндай жазуға бүкіл денесін (ауыз жыбырлату, әлсін-әлсін дем алу
т.б.) қатыстырады.
Еңбек сабағында да осы жағдайлар байқалады. Бұл оның организмінің тез
шаршауына әкеп соғады. Егер еңбек сабағы белгілі -бір жоспармен
педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылса, балалар оған бар ынтасымен
кірісетін болады. Төменгі сынып оқушылары көбінесе еңбектің нәтижесіненгөрі
оның өзіне (қайшымен қағаз қию, инемен тігу, т.б.) зейін қояды. Оларда
еңбек мотивтері көріне бастайды. Бала нендей зат болса да өз қажетіне
жаратуды ұнатады. Бала заттарды өзі ниеттеніп іздейтін болса, оны барынша
жақсы жасауға тырысады. Кейін үшінші, төртінші сыныптарға барғанда
еңбектегі мотивтерге жол бере бастайды. Мәселен, олар сынып немесе мектеп
үшін түрлі приборлар дайындайтын болады. Төменгі сыныптарда баланың
еңбекке байланысты түсініктерінен гөрі еңбек дағдыларын қалыптастырудың
маңызды екендігі түсінікті. Оқушы біртіндеп өз еңбегінің мәнін түсінетін
болады. Бастауыш мектепте дұрыс ұйымдастырылған еңбек сабақтары оқушылардың
ой-өрісінің жан-жақты қалыптасуына мүмкіндік береді. Сонымен қатар еңбек
балаларды ұйымшылдық пен тәртіптілікке, зейінділік бақылағыштыққа баулиды.
Мұғалім еңбек үстінде өзі оқытып, тәрдиелеп жүрген шәкірттерінің жан-жақты
дамуына мүмкіндік береді. Мұғалім еңбек сабағының баланы табандылыққа,
мақсатқа ұмтылуына, өз бетімен талпынушылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеуге
басқа “пәрменділік” сабақтарынан гөрі біраз артықшылығы бар екенін үнемі
есінен шығармауы тиіс. Өйткені, оқу мен тәрбиенің негізділігі бізге
әрнәрсенің тәрбиелік жағынан баса назар аударып отыруды қажет етеді.
Еңбектің қандай түрі болса да жаман еңбек болмайды. Адам өз еңбегінің
жұртқа және өзіне пайдалы екендігін, одан шығатын нәтижені үнемі сезініп
отыруы тиіс. Балаларды жүйелі түрде еңбек дағдысына үйретудің бірінші
қадамы. Баланы жас кезінен бастап еңбекке психологиялық жағынан даярлау
қажет.*
Адамның балғын кезінде алған еңбектің дағдылары өмір бойына сақталады.
Сондықтан төменгі сыныптарда осы дағдылардан әдемі де оңтайлы берік болатын
ерекше бөлімі қажет.
Төменгі сынып оқушылары шаршағанына қарамастан қимылдайды, іске
кіріседі. Көбінесе бірінші сыныптарда еңбек тәртібі сақтала бермейді. Ал,
екінші сынып оқушылары мұндай салдыр-салақтыққа бара бермейді. Үшінші
сыныпта оқушыларда еңбектің қоғамдық мәнін түсінуі бір сатыға жоғарылайды.
Еңбек бала психологиясына жағымды әсер етеді. Еңбек тапсырмаларын
орындау кезінде оқушыларды өзін-өзі бақылай білуге үйретудің маңызы зор
екендігі белгілі. Өзіне-өзі бақылау жасап, өзіне-өзі есеп беру еңбек
әрекетінде қажетті психологиялық сапалардың қалыптаса түсуіне де
көмектеседі. Сондықтан бастауыш сынып мұғалімдері сыныпта өтілетін еңбек
сабақтарын қоғамдық пайдалы еңбекпен тығыз ұйымдастыру арқылы үлкен
тәрбиелік мәні бар жұмыс істейді. Мәселен, оқушы ьіккен кестелі орамалды
халықаралық әйелдер мерекесі күні анасына сыйласа, өз еңбегінің кәдеге
жарағанына қатты риза болып, алдағы уақытта бұдан да жақсы істеуге
талпынатын болады.
Әрине мұндай істерге мұғалімдердің ақыл-кеңестері керек-ақ. Кейбір
мектептерде еңбек сабақтарына немқұрайлы қарайтын мұғалімдер де кездеседі.
Ал осындай мұғалімдердің оқушылар сабақтан тыс кездерінде болатын пайдалы
жұмыстарда тәртіпсіздік жасауға дейін барады. Әрине, мұндай ұйымдаспаған
мақсатсыз еңбек оқушыларды салдыр-салақтылық, тәртіпсіздік, әдепсіздік
сияқты теріс мінездердің орынға түсуіне
----------------------
*Шмикеева Г. Еңбекке баулуды оқыту әдістемесі Алматы: Атамұра 1999 3
сынып.27 бет.
жәрдемдеседі де, үлгірімі мен тәртібі жақсы деп жүрген балаларға ыңғайсыз
әсер етіп, оларды енжар селсоқтық жағдайға түсіреді. Кейбір мұғалімдердің
осындай ісіне қынжылу жеткіліксіз. Ондайлармен басқаша жолмен жұмыс
жүргізген жөн.
Бастауыш сыныптарда еңбек сабағын ұйымдастыру мұғалімнің метедикалық
шеберлігін аса қажет етеді.* Мәселен мұғалім балаға жөнді талап қоймайтын
болса, бала бұған “еті өліп” үйреніп кетеді де еңбек сабағын “дем алудың”,
“тыныстаудың” бір түрі деп ойлайтын болады. Сондықтан қалған сабақтарға
қандай талаптар қойылатын болса, еңбек сабағында да сондай талаптар қойылуы
тиіс.
Мұғалім еңбек сабағы үстінде өзі оқытып, тәрбиелеп жүрген шәкірттерін
жан-жақты зерттеп білуге мүмкіндік алады. Олардың творчестволық
мүмкіндіктері мен қабілеттерін еңбекке деген сүйіспеншілікпен қосарластыра
дамытатын болады. 7-10 жастағы бала алғашында
мамасының, әжесінің, жасы үлкен ағаларының, апаларының істеген жұмыстарына
зор ынтамен кіріседі. Бірақ олардың жұмысы үлкендердің жұмысындай сәтті
аяқтала бермейді. Және баланың жұмыс істегісі келмегенде де оған
үлкендердің зорлап істеткендігіне түсіне бастайды. Осыдан келіп баланың
жұмысқа деген ынтасы бәсеңдейді. Және ол түрлі сылтаулармен жұмыстан бас
тарта бастайды.
Әрине 7-10 жастағы балалар нәзік келеді, олардың еңбекке сылтауы
жылдам шығады, оған бойы суынып дағдылануы баяу демитын болады. Осыларды
ата-аналардың естеріне сақтағаны орынды. Балаларға олардың қолынан келетін
жұмыстарды ғана беру керек. Балада еңбекке деген дағды қалыптаса бастаған
сайын жұмысты бірте-бірте күрделендіріп отырған жөн.
1. Іс жүзінде баланы жұмысқа бірте-бірте баулығанда ең алдымен ауыр жұмысты
бала үлкендердің айтуымен және солармен бірге істейді. Бұдан
----------------------------------
*Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. Алматы 1994.,31
бет.
кейін сол жұмыстың жеке бөлімдерін ол өз бетімен орындайды. Егер төменгі
сынып оқушысы берілген жұмысқа әлі келетін болса, онда оны оқушы жақсы
орындауға тырысады. Мұндай еңбек үлкендерді де, оқушының өзін де қуанышқа
бөлейді. Мұның маңызы да зор, өйткені қуанышсыз еңбек азап, бейнет болып
табылады.
Көңілді, қызғылықты еңбек тез орындалады, әрі оқушыны жалықтырмайды,
оның әлі де нығайып жетілмеген ынтасын ұзақ уақытқа дейін қызықтырып
әкетеді. Балалардың бәрі де, соның ішінде бастауыш сынып оқушылары да,
түрлі жарыстарды жақсы көретіні белгілі. Үздіксіз күш жұмсайтын еңбек
жарысы балалар үшін қызғылықты болмаса да, бірақ олардың пайдалы жұмыспен
әуестенуіне көмектеседі. Сонымен қатар бір-бірімен жарысқа түскен кішкентай
балалар өздерінің жұмысын жақсы, ұқыпты, әдемі әрі жылдам орындайтын
болады.
Мектеп оқушысын қандай еңбек үшін мақтау керек қалай мақтау керек
екендігі туралы, сол сияқты жалқауларды және берліген жұмысқа жауапсыз
қарайтындарды қандай жағдайда және қалай жазалауға болатындығы туралы айта
беруге болады. Әрине бұл мәселелер жағдайға қарай түрлене шешілуі керек.
Олардың шешілулері баланың жасына, оның мінез-құлқы мен денсаулығына,
алған тәрбиесіне, отбасында өзін-өзі ұстай білуіне тағы басқаларға
байланысты болады. Осылардың бәрін алдын-ала білу де қиын. Бірақ мадақтауда
бала еңбек ақы деп түсінбейтін болсын. Мадақтау арқылы бала да өркөкіректік
пен дандайсушылық пайда болмасын.
Ал жазалау шараларына келетін болсақ, ол балаларда еңбекті
жеккөрушілік, одан жиренушілік сезімін туғызбайтын болуы керек.
1.1. Еңбектің адам өміріндегі маңызы
Еңбек – адамның өз қажеттерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының
түрін өзгертуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай
істелетін қызметті қоғамның өмір сүруінің негізгі, адамзат тіршілігінің
мәңгілік табиғи шарты. Еңбектің арқасында адам жануарлар әлемінен бөлініп
шықты. Еңбек процесінің жай моменттері мыналар: Мақсатқа сай қызмет,
еңбек заттары мен еңбек құрал-жабдықтары. Еңбек бағыттаған нәрсенің бәрі
еңбек заттары деп аталады. Еңбек құрал-жабдықтарының жәрдемімен адам
өзінің еңбек заттарына ықпал етеді. Еңбек заттары мен еңбек құрал-
жабдықтарының жиынтығы өндіріс құрал-жабдығын құрайды.
Еңбек процесін бастау үшін өндіріс құрал-жабдықтарын жұмыс күшімен
қосу керек. Жұмыс күші дегеніміз - адамның еңбекке қабілетті және рухани
күштерінің жиынтығы. Адам соның арқасында материалдық және рухани
игіліктерді өндіреді. Олар жұмыс үстінде бір-бірімен белгілі-бір
экономикалық-өндірістік қатынастар жасайды. Сондықтанда еңбек барлық
уақытта қоғамдық еңбек болып табылады.
Қоғамдық еңбектің сипат адам жұмыс күшінің өндіріс құрал-жабдығымен
қосылу формасы үстем болып отырған өндіріс әдісіне байланысты.* Алғашқы
қоғамдық қауымдағы еңбек құралдарының қарапайымдылығы алғашқы адамдардың
табиғат күштеріне және жыртқыш аңдармен жалғыз күресуіне мүмкіндік бермеді.
Ол коллективтік еңбектің және өндіріс құрал-жабдығы мен еңбек өніміне
қауымдық меншіктің қажеттілігін тудырады.
Күрделі еңбек белгілі бір уақыт өлшемінде жай еңбекке қарағанда
анағұрлым көп күндер жасайды. Күрелді еңбек көбейтілген жай еңбектің
-------------------------------
*Каптеров Педагогикалық психология 1977.,36 бет.
мәніне ие болады. Жеке меншікке негізделген товар өндірісінде күрделі
еңбектің әр түрін жай еңбекке сай стихиялы түрде іске асырылады.
Адам психологиясын қалыптастыруда шешуші роль атқаратын әрекеттің
бірі – еңбек. Еңбек адам тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің басты
шарты. Адам сана-сезімінің қалыптасуына әсер ететіндігі жөнінде жалпы
еңбек әрекетінің негізгі ерекшелігі, жоспарлылығы мен белгілі тәртіпке
бағынатындығы.
*Жеке адам қоғамнан, ұжымнан тыс жеке еңбек етіп, өз қажеттерін
қанағаттандыра алмайды. 5;12
Еңбек үстінде бала өзіне, қоғамға қажетті материалдық игіліктерді
өндірумен өзінің психологиялық қасиеттерінің жақсы жақтарын (еңбек
сүйгіштік, тәртіптілік, ұқыптылық т.б.) қалыптастырып отырады.
Еңбек үстінде адамның өзіне қызмет ету қабілеті, іскерлігі,
белсенділігі, дербестігі икем дағдысы көрінеді. Өнімді және пайдалы болып
қана қоймай, сонымен қатар творчестволы еңбек болуы қажет. Оған күшті ерік-
жігер, қаржы-қайрат керек.
Жалқау адамда творчестволық еңбек болмайды. Адамның еңбек дағдысы мен
іскерлігі шеберлікпен ұштасады, адамдардың еңбектегі өнертапқыштығын,
творчествосын арттырады, ақыл-ой әрекеті жан-жақты дами бастайды.
1.2. Оқушылардың еңбек тәрбиесінің негіздері мен жолдары
Балалардың еңбек тәрбиесі проблемасы ертеден-ақ педагогикаға өзекті
мәселелердің бірі болып келеді. Жеке адамның қалыптасуына білім ьеру
көлемінің ұлғаюы мен ғылыми ролінің өсуіне қарай оқытудың еңбекпен
біріктіру жөніндегі мәселе қайта қойылып отыр.
Көптеген алдыңғы қатарлы педегогтар балаларды еңбек әрекетіне
таратуға үлкен мән беріп отырып, бала организміне ұқыптылықпен қарауға,
балаларды еңбек тапсырмаларымен бастырмалатпауға шақырды, еңбекке
тәрбиелеуде балалардың ой-өрісін кеңейтуге ықпалын тигізе алатын, оларға
ғылыми білімдерді жақсы да ойдағыдай меңгеруге көмектесе алатын түрлерін
пайдалануға кеңес береді. Балалардың еңбек тәрбиесі практикасының
негізінде педагогика балалар еңбегін ұйымдастыру заңы мен тәртібі
біртіндеп қалыптастырылады.
Еңбек әдеттегідей заттың нәтижесімен аяқталады. Алайда бір жағдайда
қажетті өнім немесе зат жасалады, басқа жағдайда қайдағы бір керексіз
бірдеңелер шығарылады. Мұғалімге осыны есте ұстағаны дұрыс. Сөйтіп өз
жұмысын, балаға берілетін әрбір еңбек, тапсырма, қоғам және жұмыс істейтін
адамның өзі үшін де пайдалы аяқталатындай, бар мүмкіндігінше көзбен көріп,
қолға ұстағандай болуы тиіс. Сондықтан да көптеген мектептер өз
шеберханасында күрделі емес, бірақ мектеп үшін қажетті заттар жасап
шығарады.
Осындай елеулі еңбек балаларды қызықтырады, оларды ұйымдастырады. Тек
бірлескен педагогика тұрғысынан дұрыс ұйымдастырылған еңбек нағыз
коллективтік құрылуы мүмкін. Жұмыс белгілі бір уақытта басталады,
жұмыстың басталуына кешігуге болмайды:
Ыждағаттылық пен тапқырлық мадақталады:
Өзіңнің білмегеніңді жолдасың үйретеді, өзіңнің әлің келмесе, бірлесіп
істеген оңай.
Бірақ, еңбектің коллективтілігі оны қалай болса солай істей салу
деген сөз емес. Дұрыс ұйымдастырылған коллективтік еңбек әрбір еңбек
коллективіне (звеноға, топқа) және жеке тәрбиеленушіге берілген еңбек
тапсырмасының барынша тынғылықтылығын және анықтылығын талап етеді.
Еңбек бұлай ұйымдастырылған жағдайда оқушы коллективпен өзінің жеке
еңбегі арқылы байланыс жасайтынын жақсы сезінеді. Еңбектің қандайы
болмасын адамнан белгілі қуатпен күш-жігер жұмсауды талап етеді. Балалар
организмі үнемі даму үстінде болады. Баланың бұлшық еті мен нерві әлі
толық дамып жетілмеген, тез шаршауға бейім тұрады. Әлі келмейтін еңбек
тапсырмасын алған бала оны орындауға күшін барынша көп жұмсаса да оны
орындай алмайды да, еңбекке қанағаттанбайды.*
Кейде оған шамадан тыс артық күш жұмсау арқылы нәтижеге жетудің сәті
түседі. Бұл екі жағдайдың ешқайсысында балалардың қайтадан жұмысты қолға
алуға деген ұмтылысы, ниеті пайда болмайды. Еңбек әрекетіндегі шамадан
артық күш жұмсау балалардың еңбекке деген сүйіспеншіліктерін дамыту былай
тұрсын, оның керісінше, олардың еңбекке деген жиіркеніштігін туғызады.
Алайда бұл саланың өзі шаршағандығы туралы айтып болысымен осы
жұмыстан босатып жіберу деген сөз емес. Еңбектің жеңіл-желпі шаршау зиянды
емес, қайта пайдалы, ол басқа адамдардың еңбегіне құрметтеп қарауға
мәжбүр етеді.
Жұмысқа кірісе тұрып адам өз еңбегінің немен тынатынын білуге
тырысады. Алда істегелі тұрған жұмыстың мақсатын білу, көбінесе балалар
еңбегін ұйымдастырған кезде қажет. Сондықтан балаларға мақсаты
түсінікті, әлі жететін және тілегіне сай жұмысты тапсыру қажет.
------------------------------
*Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика-Алматы: Атамұра 2002.,129 бет.
а) Оқушылардың оқыту процесіндегі еңбек тәрбиесі
Оқу еңбегі балалар уақытының үлкен бөлігін алады, сондықтан да
оларды тәрбиелеуге аса зор әсер етеді. Балалардың еңбек тәрбиесін оқыту
ролі адам өміріндегі еңбектің маңызы туралы қоғамымыздағы еңбектің
сипаты туралы, еңбеккерлерінің өнегелі бейнесі туралы, сондай-ақ
оқудағы еңбекті ұйымдастырудың өз процесінде мінез-құлықтың тиісті бір
белгілерінің еңбек ете білу іскерлігімен дағдыларын қалыптастырудың
қайнар көзі деп қарау керек.
Мектеп оқулықтары балаларды адам еңбегінің алуан түрлерімен
таныстырады. Оқушылар жылдың түрлі мезгіліндегі еңбегі туралы, олардың
жаңа қоғам жағдайындағы еңбек сипаты сондай-ақ халықтың азат және ерлік
еңбегі туралы түсінік алады.
Оқыту ісін дұрыс жолға қою біздің Отанымыздың индустриялды державасы
болғанына миллиондаған адамдардың қажырлы еңбегі арқасында ғылыми-
техникалық орасан табысқа қол жеткеніне берік сенімін қалыптастырудың
маңызды алғы шарты болып табылады.
Сонымен оқулықтардың мазмұны, еңбектің ролі, қоғамымыздағы оның
сипаты табиғат пен өмір жағдайларын түрлендіруге адамдардың еңбегінің
маңызы туралы алғашқы сенімді қалыптастыру үшін бай материал береді. Осы
материалды дұрыс пайдалану мұғалімнің міндеті.
Оқу еңбегін педагогтық жолмен ойластырып ұйымдастырудың маңызы онан
да зор. К.Д.Ушинский Оқуды ойға толы - еңбек деп санағанын, осының
негізінде балалар еңбегін ұйымдастырудың заңдылықтары мен ережелерін
оқу еңбегіне де бірдей дәрежеде қатысты деп дәлелдеген*. Еңбектің басқа
да түрі сияқты, оқу дене күшін жұмсау мен шаршаумен байланысты. Егер
шаршауды уақытынды жоймаса, ол денсаулықты бұзады да оқушының ой еңбегіне
селсоқтығын туғызады. Оқудың табысты болуы үшін оқу мақсатының
балаларға түсініктілігі мен
* Ушинский К.Д. Сочинение: ІІ том 1952-57 стр.
тарамдылығы бірдей, маңызды оқу процесінің тек оқу үшін ғана
жүргізілуінің ешбір мәні де, пайдасы да болмайды. Алайда оқудың іс-
әрекеттің түрі ретінде кейбір ерекшеліктері болады. Бұдан оқу еңбегін
ұйымдастырудың бір қатар айрықша ережелері шығады.
Балалар Біз барлығын білсек те, мұғалім бізге жаман баға қояды -
деп жиі қателеседі. Бұл мұғалімдерді балалардың қандай да болсын жұмыста
қандай да нәтижеге жетуге тиісті екендіктерін көрсетіп отырады,
міндеттейді.
Егер оқушыға өлеңді жаттап келу, тапсырманы мұғалімге тек айтып қою
ғана емес, бұл тапсырманың (жүгіртіп және мәнерлеп оқу көркемдік мағынасын
дәл түсіну) қалай орындалуы тиісті екенін көрсетіп беруге тура
келеді. Егер оқушы есеп шығарып келу тапсырмасын алған болса, онда оған
шығарған есебінің дұрыстығын тексеретін құрал беру қажет.
Ой еңбегі ауыр болғандықтан бала тапсырылған жұмысты мүмкіндігінше
тез бітіруге тырысып бағады.* Бұл ерекшелікті есепке алып отыру
мұғалімнен тапсырманың сипатын дәл анықтап, баладан өзін-өзі бақылауға
үйрету қажеттігін талап етеді.
Мектеп балаларының ой еңбегін, тәртібін дұрыс анықтаудың үлкен маңызы
бар оқу бір қалыпты біршама үздіксіз, біраз тынығудан, басқа да
сабақтан кейін қайтадан жалғасып отыруы тиіс.
Оқу еңбегінің ұйымдастырылуы мен нәтижелігі оқушының оқу еңбегі
іскерліктері мен дағдыларын қаншалықты жақсы меңгеруіне байланысты.
Оқудың алғашқы қадамында балаларды оқи білуге, оқу мотивтерін
тәрбиелеуге үйрету керек.
-----------------------------------
*Ұзақбаева С.А. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие.
Алматы.1993.45 бет.
ә) Еңбек сабақтарындағы тәрбие
Еңбек сабақтарының тәрбиенің әр қилы міндеттері еңбек сабақтарында
жүзеге асырылады. Оқу жоспарында еңбекке аптасына екі сабақ бөлінеді.
Егер олар қызықты да пайдалы істермен толықтырып, дұрыс ұйымдастырылса
мектеп балаларын еңбекке тәрбиелеудегі олардың ролі аса зор болмақ.
Алдымен осы сабақтардың мазмұны дұрыс анықталып отырылуы қажет.
Жоспарлауда программа түпкі құжат болып табылады. Алайда ол тек бағыт қана
береді.
Баланың іс-әрекетінің нақты түрлі төңіректігі өндіріс ортасын мектеп
жұмысының бағытын, балаларды жұмыстың белгілі-бір түріне тартудағы қолда
бар жағдайларды ескерумен анықталады. Тағы бір жағдайларды ескерген жөн:
еңбек сабақтары ғылыми білім мен балаларды қоршаған өмір аралығын өзінше
байланыстыратын буын болуы тиіс.
Сабақтарды ұйымдастырудың өзі оқушылардың еңбекке тәрбиелеудің
маңызды құралы. Озат мұғалімдер бұған әр қилы жолдармен жетеді. Олардың
бірі сабақты ұйымшылдықпен бастау болып табылады. Кейбір мұғалімдерге еңбек
сабағы қайдағы бір ерекше сабақ, онда балалар өздерін еркін ұстап, тәртіпті
бұзбауға болады деген түсінік орын алып келеді. Сондықтан оқушылар
сабақтың басында көп уақытқа дейін жұмысқа кіріспей бір орыннан екінші
орынға ауысып жүреді, қатты сөйлеп күліседі.
Балалардың өздерін былай ұстауы мұғалімдердің еңбек сабағының
ерекшелігіне дұрыс мән бермегеннен болады. Бұл сабақтардың ерекшеліктері
оқушылардың мінез-құлықтарында емес, олардың іс-әрекеттерінде
сипатталады.
Басқа жағдайда еңбек сабағы әдеттегі мектеп сабағының барлық
белгілерін сақтайды, сондықтан да озат мұғалімдердің де ол балалардың
әбден зейін қойған және ұйымдасқан кезінде басталады. Мұғалім алдағы
жұмысқа мақсат қояды, қажетті түсініктер береді де, осыдан кейін
балаларға жұмысқа рұқсат етеді.
*Жұмыстың өзі мұғалімнің еңбек сабағына қандай көзқараспен келуіне
байланысты түрлене ұйымдастырылуы мүмкін. Егер мұғалім бұйымды
коллективтік жолмен жасауда жиірек практикада қолданатын болса, бұл
сабақ коллективизмге тәрбиелеу мектебі болмақ. 4;102
Жұмысты осылайша ұйымдастырған кезде, балалар жасау жоспарын
бірлесіп талқылайды, оны орындау кезінде олар өзара біріне-бірі
тәуелді қарым-қатынасқа енуде жалпы жоспар болынша бірлесіп еңбек
етуде жолдастармен дұрыс қарым-қатынаста болу тәжірибесінде ие болады.
Еңбек тәжірибесінің соңғы жолдарындағы практикасы еңбек сабағында
жарыс элементтерін пайдалану мүмкіндігіне көз жеткізеді.
Мұғалім сабақта еңбек мәдениетін де тәрбиелеу міндеттерін естен
шығармауға тиісті екенін ұмытпай керек.
Әрбір заттың өз орны бар деген ереже сабақтың басталуында,
белгіленген жұмыстың орындалу процесінде, оның орындалу қорытындысын
шығарған жетекші бола алады.
2. Еңбекке баулу пәнін оқытудың мақсаты мен мәні
Бұл мақсатты жүзеге асыру мұғалімге оқушылардың ақыл-ой өрісін
дамытып, ізгілікке, имандылыққа баулу, эстетикалық, экономикалық,
экологиялық тәрбие беру: еңбек біліктілігін қалыптастыру арқылы еңбекке
қызығушылығын ояту, мінез-құлқын тәрбиелеу міндеттерін жүктейді.
Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеті еңбек екенін, адам өз
бойындағы асыл қасиеттерді, қабілетін еңбек арқылы көрсетіп, оның рахатына
бөленетінін мектеп табалдырығын аттаған жасөспірімдердің бойына дарыту
керек.*
Жасөспірімдерді ерте бастан еңбекке баулыса, оның нәтижесі де
жемісті болмақ. Ғылым, білім, өнер, әдебиет салаларында болсын, ауыр
және жеңіл өнеркәсібі, ауылшаруашылық салаларында болсын елге
есімдері әйгілі қайраткерлеріміздің қай-қайсысы болмасын қажырлы еңбектің
арқасында осы дәрежеге жетіп отыр. Сондықтан, қай іс болмасын, оны бастамас
бұрын адам өз бойындағы қасиеттері мен қабілеттерін еңбек арқылы көрсетіп,
оны рахатына бөленетінін мектеп табалдырығынан бастап білуі қажет.
Қай істің болмасын өнуіне үш түрлі шарт қажет. Ең әуелі ниет
керек, одан соң күш керек, одан соң тәртіп керек, - деген ұлы жазушымыз
Мұхтар Әуезовтың дана сөзі бар. Жалпы айтқанда еңбек бірнеше тарауларға
бөлінеді.
1. Өзіне-өзі қызмет ету.
2. Ауыл шаруашылық еңбегі.
3. Техникалық еңбек.
4. Көркем еңбек.
Басқа сабақтарға қарағанда еңбек баулу сабағының өзіндік ерекшелігі
-----------------------
*Ұзақбаева С.А. Балаларға тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы.1990.126
бет.
бар. Ол сабақтың ең негізгі уақытының сарамандық жұмысқа
бөлінетіндігі. Ал сарамандық жұмыстың негізі қоғамдық пайдалы жұмысты
орындауға бағытталған.
Сарамандық жұмыс кезінде балалар дайындаған бұйымдар мектепте,
отбасында, балалар бақшасында кеңінен қолданып, кәдеге асып отырғаны
жан-жақты пайдалы болмақ. Біріншіден, баланың өз қолынан шыққан
дүниенің іске асуы олардың өз мүмкіндіктеріне дейін сенімін арттырып,
ынталандыра түседі.
Мұғалім осы жағына баса назар аударып отыруға тиіс. Екіншіден,
үлкендердің балаға бір жұмыс тапсырған кезде Істегенің – бізге,
үйренгенің өзіңе жақсы дейтіндеріндей, біткен іс қашан да пайдалы болмақ.
Сонымен қатар кесетін, тесетін өткір де үшкір құралдармен жұмыс жасаған
кезде мұғалімнің техникалық қауіпсіздік ережелерін үнемі ескертіп, айтып
отыруы шарт.
Әр бұйымға арнайы қарастырылған жұмыстың дидактикалық материалы
болуы керек.
Сабақтың мазмұнының өзі балаларды өзінен үлкен адамның еңбегін
бағалай білуге, жауапкершілікке, ұқыптылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеп,
олардың эстетикалық талғамы мен еңбек мәдениетінің арта түсуіне
жәрдемдеседі.*
Еңбек сабағы мұғалімнің өзінің жан-жақты болуын, оқу әдісінің
әртүрлі болуын, бұл пәнді де басқа сабақтармен байланыстыра отырып
оқытуды талап етеді.
Оқушыға өзін-өзі қызмет етуді үйрету
Киімін, аяқ киімін дұрыс күтіп, кие білуге дағдыландыру. Дұрыс
тамақтана білуді үйрету.
-------------------------
*Ушинский К.Д. Шығармалары: ІІ том М-Л., 1952-57 стр.
Балаларды шаруашылық, тұрмыс еңбегіне бейімдеу, қажетті
іскерліктерін дамытуға үнемі көңіл бөлініп отыру тиіс.
Еңбектің бұл түрін отбасы тәрбиесімен ұштастыру шаралары
жүргізіледі.
Ауыл шаруашылығы еңбегіне баулу
Оқу тәжірибесі үлескісіндегі атқарылатын жұмыстармен таныстыру. Жас
ерекшеліктеріне қарай атқарылатын жұмыстарды саралау.
Пәнаралық байланысқа көңіл бөлу. Мысалы: дүниетану, анатілі,
математика т.б.
Үлескіде өткізілетін сабаққа қойылатын жалпы талаптар мен олардың
өзіндік ерекшеліктеріне көңіл аударылады.
Техникалық еңбекке баулу.
Мұнда қағаз және қатырма қағазбен істелетін жұмыстар мен құрастыру
жұмыстары қамтылған.
Бағдарламада қағазбен, қатырма қағазбен жұмыс істеуге көбірек сағат
бөлінеді. Әртүрлі бұйымдар, құралдар, ойынға қажетті жабдықтар, тұрмысты
заттар жасауға үйретіледі.
Көркем еңбекке баулу
Көркем еңбек блогындағы ермексазбен жұмыс оқушыларды мүсіндік
шығарма жасауды таныстыру мақсатында жүргізіледі.
Қарапайым бұйымдарды жасау арқылы оқушылардың көркемдік талғамын
арттыру мақсаты да көзделеді.
Матамен жұмыс бастамас бұрын оқушыларға матаның түрін, оның қалай
пайдаланылатыны жайлы қысқаша түсінік беру. Осы мақсатта мақта, жүн,
жібек, жасанды талшықтардан тоқылатын маталармен таныстырады.
Қолданбалы қолөнер – халық өмірі және тұрмысымен бірге жетіліп бірге
қайнасқан өнер. Шеберлердің қолынан шыққан қолөнер туындылар
элементтерімен таныстыру.
*Қазақ қолөнерінде негізгі шикізат – жүннің пайдалану мақсатын,
қажеттігін түсіндіру.6;17 Жүннен шеберлер ойған оюлармен таныстыру.
Оқушылардың практикалық жұмыстарында бұл элементтерді қағазды қолдана
отырып жасау.
Оқушылардың шығармашылық жұмысы әр алуан және әрбір жұмыс қандай
деңгейде болсын, оқушының жасына, қабілетіне, дүниетанымына, әсемдікті,
табиғатты сезіне білуіне қарай жасалады. Жұмыстың мұндай ерекшеліктері
оқушының дүниетанымдық, эстетикалық қабілеттерін кеңейтуге үлкен мүмкіндік
беретіндіктен, бұл тақырыпта шолу осы бағытта жүру керек.
2.1. Еңбекке баулу пәнінің мазмұны
Еңбекке баулу пәнін оқытуда еңбек етудің алғы шарттарын үйрету арқылы
оқушыны жеке тұлға ретінде тәрбиелеу мақсаты көзделеді. Тәрбиенің міндеті
жан-жақты жетілген, рухани дүниесі бай, адамгершілік қасиеті мол жаңа
адамды тәрбиелеу.
Осы ардақты міндетті жүзеге асыру, бүгінгі жас ұрпақты азаматтың
арманы болған жаңа қоғамның талабына сай баулудың ең бірінші қажетті еңбек
екенін, адам өз бойындағы ең асыл қасиеттері мен қабілеттерін еңбек арқылы
көрсетіп, оның рахатына бөленетін бүгінгі мектеп табалдырығын аттаған жас
сәбилердің бойына дарыту керек.
Баланы неғұрлым жас кезінен еңбекке баулыса, оның нәтижесі де
соғұрлым жемісті болмақ. Сондықтан да 1 сыныптағы еңбекке үйрету сабақтары
оқушылардың ойын дамытатын, талғамын және іскерлігін арттыратын, барлық
жігерін алға қойылған мақсатты орындауға жұмсайтындай дәрежеде жүргізуі
тиіс.
Балалар орындауға тиісті жұмыстар олардың шама-шарқына лайық,
жалықтырып жібермейтіндей және қоғамдық пайдалы еңбек болуы керек.
Істелетін жұмыс қаншалықты қарапайым, оңай болғанымен, еңбек жөніндегі өмір
тәжірибесі аз балаға оны қалай атқарып, қалай орындап шығуға болатындығы
үйретілуі керек*. Оларды бірінші сабақтан бастап түрлі жұмыстарды
орындауға дағдыландырып, іске төгілдірсе ғана өздеріне берілген
тапсырмаларды дұрыс орындайды.
Оқушылардың өздеріне берілген тапсырмаларды атқара алуы, оларды қандай
істе болса да орындай алатындықтарына сезімдерін арттырады, еңбекке деген
ықыласын дамытады.
1 сыныптағы еңбек сабағында балаларды еңбекқорлыққа үйретіп,
---------------------------
*Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. Алматы.1994-34 б.
олардың техника туралы білімдерін молайтуға, практикалық жұмыс орындау
процесінде конструкторлық шеберлігі мен қабілетін арттыруға айрықша көңіл
бөлінеді.
Мектеп бітіруші жастар алдына техниканы меңгеріп, оны одан әрі
жетілдіре алатын, техника тетіктерін жетік білетін етіп тәрбиелеу
міндеттері қойылып отыр. Осы бағыттағы алғашқы істеу 1 сыныптан-ақ
басталуы тиіс.
Еңбекке үйретудің алғашқы күндерінен бастап-ақ жүйелі білім беруді,
олардың ой-өрісін дамытуды тапсырманы орындау жоспары мен жұмысқа қажетті
материалдарды таңдап алатындай етіп ұйымдастыру керек. Оларда қарапайым
нәрселерді құрастырудан бастап, біртіндеп күрделі техникалық-конструкторлық
жұмыстарды орындай білуге әдеттендіріледі.
Оқушылар бүкіл оқу жылы бойы мұғалімнің басшылығымен бұйымдар үлгісін
талдай білуге, бұйымды құрайтын үлгілер және бөлшектерді тақтаға сызылған
чертежбен салыстыра білуге үйренеді. Олар керекті сызықты сызғыш және
бұрыштықтың көмегімен жалғыз аққағазға сыза білуге әдеттенеді. 1 сыныпта
оқу жылының екінші жартысынан бастап математика сабақтарында кесінділерді
және геометриялық фигураларды жалғыз ақ қағазға сызғызу жүргізіледі.
Мұғалімнің өзі жасаған таблицасы не тақтаға сызған бұйымы мен оның
құрылысының графикалық бейнесі чертеж түрінде берілуі керек. Осы чертеж
бойынша олар орындалатын бұйымның құрылысын аңғаруға үйренеді. Сонан кейін
бұйымның чертежі және үлгісі, не техникалық суреті салыстырылып,
орындалатын жұмыс операциясы белгіленеді.
Оқушылар чертежбен жұмыс істеуден бұрын чертежде берілген бүктеу,
кесу, жалғау сияқты шартты белгілерді оқи білуге үйретілуі керек. Оқушылар
1 сыныпта негізінен бұйымдар мен жұмыстарды үлгі және дайын техникалық
чертеж, нұсқау карточкасы бойынша белгілі жоспармен үйренеді.
Чертежді оқу және белгілеу – еңбек сабағында орындалатын операцияларды
алдын ала жоспарлау барысының алғы шарты.
Чертеж оқылып және белгіленген соң, олар жоспарда көрсетілген
жұмыстарды орындауға кіріседі. Жұмыс кезіндегі іс-әрекеттер деп отырғанымыз
чертежден оқылып, материалға көшірілген тапсырмалар.
Егер берілген тапсырма бір сағатта орындалатын болса, алғашқы сабақ
чертежді оқуға, белгілеуге арналады. Қалған уақыт материалды өңдеуге,
бөлшектерді дайындауға, құрастыруға, әшекейлеуге жұмсалып, оның орындалуын
тексеруге бөлінеді.
Олар белгілеу тәртібін дұрыс жоспарлап, жете түсінсе ғана, еңбек
операциялары ойдағыдай орындалады. Еңбек сабағы 1 сыныпта аптасына 2
сағат беріледі. Соның ішінде сағаттың көбі қағаз және картонмен істелетін
жұмысқа бөлінген. Қағаз, картонмен істелетін жұмыс бұйымдарды, оқу құралын,
түрлі ойыншықтарды, тұрмыс заттарын, конструкция жағынан түрлендіруге
мүмкіншілік береді.
Бұлармен жұмыс істегенде басқа материалдарды, мысалы матаны өңдеуге
пайдаланатын тәсілдер мен амалдар қолданылады. Әртүрлі бұйымдарды жасау
олардың ұқсастық жағын формасы мен түріндегі өзгешеліктерін байқап, айыра
білуге және көркемдік әрі техникалық ерекшеліктерін тануға көмектеседі.
Жұмысқа жай қағаз, ақ қағаз және түрлі-түсті қағаздар, жұқа, қалың
картон, ақ жіп, желім пайдаланылады. Мұғалім оқушыларға қағаз бен
картоннан әртүрлі ойыншықтар жасаудан бұрын қағаз бен картонның қасиеттері,
олардың қандай түрлері, қандай мақсатта қолданылатыны жайында қысқаша
түсінік береді.
Одан әрі күнделікті сабақта қолданылатын құралдарды қалай пайдалану
керектігі, оларды ұқыпты ұстау жөнінде айтылады. Мысалы, қайшының доғал
ұшты үстіне, үшкір ұшы астына қайырылып ұсталынатыны, инені сабақтау, жіпті
түю, циркульді дұрыс ұстау, сондай-ақ бірнеше қабат қағаз үстіне сызғыш
салып пышақпен кесу әдістері көрсетіледі.
Сонымен қатар оқушылар сызғышпен түзу сызық жүргізуді, бұрыштықпен
бұрыш салуды үйренеді.
Қағаз және картонмен істелетін жұмыстардың төменлегідей түрлері
болады: материалға белгі түсіру, белгілеу, қағаз бен картонды кесу,
тесу, желімдеу, бөлшектерді монтаждау, желімденген материалдарды,
бөлшектерді, бұйымдарды кептіру.
Оқушылар қағаз және картонмен жұмыс істегенде түрлі техникалық
операцияларды орындау арқылы алғашқы еңбек дағдыларын меңгереді. Осы кезде
жазық бетті белгілеу (өлшеудің ең қарапайым түрі – белгілеу), өлшеу
әдістері кең пайдаланылады. 1 сыныпта құралдар көп пайдаланылады, көз
мөлшемдерімен жұмыс істеледі.
Қағаз бен картон жұмыстарына арнайы қарындаштар қолданылады. Олардың
маркалары мынадай: М(В), МТ (НВ), Т(Н). Кескіш құралдарының ішінде көп
пайдаланатындары қайшы мен пышақ. Картон кесетін пышақ қағаз кесуге
қолданылмайды. Пышақпен техникалық операциялардың үш түрі орындалады:
қағазды бүктеген жерінен кесу, қағазды және картонды кесу, қағазды және
картонды сызғыш бойынша бойымен кесу. Бірінше операцияның орындалуына ұзын
және үшкір емес, екінші операцияға одан қысқа, иілгіш емес, доғалданған,
үшкір емес, ұшы өткір, үшіншісіне жүзі осындай өткір, бірақ үшкір пышақтар
қолдану керек.
Қағаз картон кесетін пышақтың ұзындығы 5-6 см болғаны жөн. Ондай
пышақ бүктелген картонды кесуге және қағаз бен картонды сызғыш бойымен
кесуге ыңғайлы. Қағаз бен картонды кесу үшін жүздерінің ұзындығы 7 см
қайшы пайдаланылады. Оқушылар пайдаланатын қайшы, пышақ ұштары үшкір
болмауы керек (кейінірек қаңылтыр кесетін қайшы, сым темір қиятын
тістеуіктер таныстырылады).
Құралдарды мезгіл-мезгіл тексеруді және қайрауды мұғалімнің өзі
басқарып отырып, пышақтың жүзі шарыққа ұсталып, жұмсақ қайраққа жанылады,
оны мұғалімнің өзі қайрап көрсеткені жөн.
Мата, талшық және материалдармен жұмыс істеуді бастамас бұрын матаның
түрлері, оның қалай тоқылатыны және тоқуда қандай құралдар пайдаланатыны
жайлы қысқаша түсінік беріледі. Мысалы: жүннен, жібектен, жасанды вискоздан
тоқылатын, өсімдіктермен жасалатын маталар айтылады. Осы аталған маталардың
өзі бірнеше түрге бөлінетінін, олардың жартылай жібектен, жартылай
мақтадан не жартылай кендірден тоқылған маталар болатынын айтады.
Бұдан соң матаның құрылысымен таныстырады. Жіптердің тоқылуына қарай
матаның құрылысы да әр түрлі болып келеді, маталар тоқылу сапасына қарай
бір қабат, екі қабат, қылшықты болып бөлінеді. Мата тоқудың ең қарапайым
тәсілі ретінде ауылдағы өрмек құрып, алаша тоқуды айтады.
Матаның түрлерімен және олардың құрылысымен таныстырып болған соң,
материалдың өзімен тікелей таныстырады, ол үшін мұғалімде түрлі материалды
күні бұрын дайындап қойған қиындылары болуға тиіс. Оқушылар оны қолдарымен
ұстап көреді.
Матадан әртүрлі заттар тігу үшін оқушыларда ине, жіп, қайшы, оймақ,
сызғыш, сантиметрлік лента болады. Оларды қалай пайдалану және күту
керектігі түсіндіріледі. Маталардың негізгі пайдаланылатын жерлері киім
тігу, тұрмыс бұйымдары, маталардың жіптерінің орналасуы, тоқылуы жөнінде
қысқаша түсінік беру: тігу, торлау жөнінде кесте жібі мен жуан, жіңішке
жіптер жөнінде мәліметтер беру керек. Балаларға үлгі бойынша тік бұрышты
етіп піше білуді, матаны белгілеуді, үлгінің контурын жүргізуді, жіп
суыруды үйрету қажет.
Жұмыс кезінде денені дұрыс ұстау, іс тігуге, кесте тігуге әзірлену
ережелері үйретіледі. Жіптің сабағының ұзындығы 25-30 см етіп алып, жіпті
тістерімен де, қолдарымен де үздірмей қайшы не кескіш құралымен қиғызуға,
сабақталған жіптің ұшын түюге алғашқы күннен бастап дағдыландыру керек.
Инемен істелетін жұмысты бастамас бұрын, осы жұмыстарға үйде жаттығып келу
тапсырылады.
Оқушылар инені ілгері шаншып, инені кейін шаншып қойып, тепшіп
тігу тәсілдеріне, тоқыма бауымен белбеу өре білуге, түйме қадай білуге,
дәптерге жіптен және маталар қиындысынан үлгілер жасауға керекті жіп, шаң,
бор сүртетін шүберек, қаламұш тазартқыш, шашақталған салфетка, ине
түйреуіш, мата қиығынан кітап арасына салатын жолақ әзірлеу, шашақ жасау
үшін мата шеттерінің жібін суыру, сондай-ақ жоғарыда аталған бұйымдардың
шеттеріне қарап кесте тігу, белгі салу, тігістер үлгілерін дәптерге түсіру
сияқты жұмыстарды орындауға үйретіледі.
Мұнан кейін іс тігетін орынның әрі жарық, әрі кең болуы, матаны пішіп
кескенде үстелдің беті тегіс болуы керектігі ескеріледі. Сондай-ақ іс
тіккен кезде, кеудені үстелге тіремей, тік ұстап, аяқты көлденең тақтайға
салып отыру керектігі айтылады.
Модельдеу жұмыстарындағы маңызды кезең жұмыс орнын дұрыс ұйыдастыру.
Жұмыс орны өңделетін материалға қарай түрліше жабдықталады.Қағазды өндеу
жұмысында қарындаш, сызғыш, қайшы, пышақ, қылқалам, желім, қағаз, шүберек –
осылардың бәрі парта үстіне қойылатын қосымша тақтайға ретімен
орналастырылады. Түрлі материалдарды өндеу үшін, жоғарыда аталған
аспаптармен қоса, отвертка, гайка, бұрайтын кілт, біз болуға тиіс.
Конструктор жиынтығынан модель жасау керек болса, модельге қажетті
бөлшектер ғана алынады. Мұғалім оқушыларға жұмыс орнын қалай пайдалану
керектігін: үстелді қалай дайындау, артық нәрселерді алып тастап, қажетті
аспаптарды алу, олардың ақауы жоқтығын тексеру, оң қолға ұстайтынды оң
жаққа, сол қолға ұстайтынды сол жаққа қоюды алғашқы күннен үйретеді.
Сонымен қатар аспаптарды күту тәртібін материалды үнемдей білуге, жұмыс
кезінде жұмыс орнынын ретті таза болуын қадағалау, жұмыстан соң жұмыс орнын
жинап, аспаптарды тиісті орындарына қоюға дағдыландырады.
Жұмыс орны реттелген соң, оқушылар практикалық жұмыс істеуге кіріседі.
Олар модель бөлшектерін дайын үлгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz