Әкімшілік жазалардың түрлері
Кіріспе
Әкімшілік құқық бұзушылық азаматтардың, қоғам мен мемлекеттің
мүдделеріне зиян келтіретін жене құқыққа қарсы әрекет болып табылады.
Әкімшілік жауаптылыққа әкеп соқтыратын нақты әкімшілік құқық
бұзушылықтардың түрлері ӘҚБтК-тің Ерекше бөлігінің 80-537-баптарында
қаралған. Бұл құқықтық нормалармен қаралмаған әрекеттерді әкімшілік құқық
бузушылық деп санауға болмайды, сондықтан олар әкімшілік жауаптылыққа әкеп
соқтыруы мүмкін емес. Оларға ұқсас қылмыстардан әкімшілік құқық бұзушылық
тек өзінің аз дәрежедегі қоғамдық қауіптілігімен ажыратылады, сондықтан
әкімшілік деликтердің қоғамдық қауіптілігі туралы емес, зиян келтіретіні
туралы жиі айтылады.
Құқыққа қарсылық пен қоғамға қауіптіліктен басқа, әкімшілік құқық
бұзушылықтың міндетті белгілері әрекеттің кінәлілігі және жазаланушылығы
болып табылады. Кінәлілік құқық бұзушының қасақана немесе абайсызда өз
еркімен әдейі жасаған әрекетін білдіреді. Ұйымның кінәсі оның лауазымды
адамдарының немесе өкілдерінің кінәсіне қарай анықталады. Құқық
бузушылықтың жазаланушылығы — бұл оны жасаған үшін ӘҚБтК-пен көзделген
әкімшілік жауаптылық ӘҚБтК-тің 9-бабында осы Кодексте белгіленген негіздер
мен тәртіптен басқа жағдайларда, ешкім де әкімшілік жазаға, әкімшілік құқық
бұзушылық туралы іс жүргізуді қамтамасыз ету шараларына ұшыратылуға тиіс
емес деп белгіленген.
Әкімшілік жауаптылық — зандық жауаптылықтын ерекше түрі, ол өкілетті
органдардың немесе лауазымды адамдардын әкімшілік кұкық бұзушылық (теріс
қылық) жасаған адамдарға әкімшілік жазалар қолдануынан көрінісін табады.
Жалпы заңдык жауаптылыққа тән белгілер әкіімшілік құқыкта да бар. Әкімшілік
жауаптылық өкілетті мемлекеттік органның лауазымды адамның әкімшілік
құқықтың қолданылып жүрген нормаларымен қоршаған нақты әкімшілік-құқықтық
санкцияларды құқық бұзушылықтың ерекше түрін әкімшілік құқық, бұзушылық
жасаған кінәсі жеке және заңды тұлғаларға қолдануынан көрініс табады.
Сонымен, әкімшілік жауаптылықтың шараларына жазалаушылық функциясы
тәнді, бұл олардың жалпы және жеке дара ескерту алдын алу маңызын жоққа
шығармайды.
Әкімшілік жауаптылықтың өзінің норматывтік құқықтық базасы бар. Қазіргі
кезде оны регламенттейтін негізгі нормалар ӘҚВтК-те жинақталған.
Кодекстің Жалпы бөлігінде әкімшілік жауаптылықтың субъектілері адам
жене заңды тұлға айқындалған, әкімшілік жауаптылыққа тартудың шарттары,
әкімшілік жазалардың түрлері мен оларды қолданудың тәртібі және т.б.
қаралған. Кодекстің Ерекше бөлігінде қол сұғылатын объектілерге және
мемлекет қызметінің аяларына қарай әкімшілік құқық бұзушылықтың нақты
құрамдары бар. Ерекше бөліктің баптарымен құқық бұзушылық құрамдарының
әрқайсысы үшін санкциялар белгіленген, әкімшілік құқық бұзушылық туралы
істерді жүргізу реттелінген.
Әкімшілік жауаптылықтың мақсаттары ӘҚБтК-пен айқындалған әкімшілік
құқық бұзушылық туралы заңдардың міндеттерінен туындайды.
Олар адамның жеке басын, адам мен азаматтың құқықтары мек
бостандықтарын, халықтың денсаулыгы мен санитариялық-эпидемиологиялық
салауаттылығын, қоғамдық имандылықты, меншікті, қоршаған органы,
мемлекеттік билікті жүзеге асырудың белгіленген тәртібін, қоғамдық
тәртіпті, заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің құқықтарын әкімшілік
құқық бұзушылықтан қорғаудан, сондай-ақ олардың жасалуының алдын алудан
тұрады. Осы мақсаттарға сәйкес ӘҚБтК-те нақты әкімшілік құқық
бұзушылықтардың құрамдары тұжырымдалған.
Әкімшілік жауаптылық жалпы міндетті болып табылатын ережелерді, яғни
олардың реттеушілік ықпалына тап болатын барлық жеке және заңды тұлғаларга
таратылатын, бұзған немесе ақтамаған жағдайларда туындайды. Олар әр түрлі,
негізінен арнайы сипаты болады. Бұл, мысалы, стандартизациялау; есеп және
статистика; қозғалыс қауіпсіздігі мен көлік құралдарын пайдалану; әскери
есеп; шекаралық режим; контрабандамен күрес; валюта айналымы және басқалар
туралы ережелер.
Әкімшілік жауаптылық әкімшілік-құқықтық нормаларды бұзған жағдайда
пайда болады. Сонымен бірге ӘҚБтК-те еңбек, қаржылық, жер және тағы басқа,
тіпті Конституциялық құқық нормаларын бұзған үшін мұндай жауаптылыққа тарту
мүмкіндігі қаралған. Бұл оның салааралық құқықтық салалардың арақатынасы
мағынасында маңызы бар екенін білдіреді.
Әкімшілік жауаптылық үшін әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кінәлілерді
тартатын органмен лауазымды адаммен және кінәлі тараптың арасында қызмет,
жұмыс немесе оқу жөнінен бағыныстық қатынастардың жоқ болатындығы төнді.
Бұл түсінікті де, өйткені бұзылатын ережелер қызметтік немесе өзге де
бағыныстылықтың тар шеңберінен тысқары болады.
Әкімшілік жауаптылықты іс жүзінде негізінен соттар және бұған арнайы
уәкілдік етілген, бақылау қадағалау функциялары мен өкілеттіктері берілген
тиісті атқарушы органдардың өкілі болып табылатын лауазымды адамдар жүзеге
асырады.
Әкімшілік жауаптылық өзінің тікелей көрінісін әкімшілік құқық бұзушылық
жасаған тұлғалар жөнінде қолданылатын әкімшілік мәжбүрлеудің ерекше
шараларынан әкімшілік жазалардан табады.
Әкімшілік жауаптылықты жүзеге асырудың процессуалдық нысаны ӘҚБтК-пен
белгіленген әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізудің ерекше тәртібі
болып табылады.
Ақыр соңында, әкімшілік жауаптылықтың негізіне құқық бұзушылықтың
ерекше түрі әкімшілік құқық бұзушылық жатады.
Сонымен, әкімшілік жауаптылық кімде кімдер тиісті әкімшілік-құқықтық
нормалардың талаптарын қажетті түрде орындамаса, солар үшін жағымсыз сипаты
бар белгілі бір салдарлардың туындауын білдіреді. Ең жалпы түрде ол
әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың нәтижесі ретінде сипатталады.
Әкімшілік жауаптылықтың заңдық жауаптылықтың өзге түрлерімен
арақатынасы қандай?
Әкімшілік жауаптылық заңдық жауаптылықтың, нақты бір түрі болып
табылады. Оған тәнді ерекшеліктер әкімшілік жауаптылықпен жене осындай
жауаптылықтың өзге түрлерінің арасындағы шегін айыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық үшін қылмыс жасау негіз болып табылады;
ол тек қана сот арқылы туындайды; оның негізгі тараптары қылмыстық
кодекспен және қылмыстық іс жүргізу кодексімен регламенттелген; қылмыстық
жауаптылыққа тек адамдар жатады.
Тәртіптік жауаптылық, соттан тысқары тәртіппен туындайтын болса да, бұл
оны әкімшілік жауаптылықпен жақындастырады, мынадай қатынастарға тәнді,
олардың шеңберінде төртіптік биліктің субъектісі болып табылатын органға
немесс лауазымдьа адамға кінәлі адам бағындырылған. Оның негізгі лауазымдық
қызметтік міндеттерін бұзу немесе тиісінше орындамауға саятын тәртіптік
қызметтік теріс қылық болып табылады, сол үшін кінәлі адамға тәртіптік
жаза қолданылады.
Азаматтық-құқықтық мүліктік жауаптылық үшін зиянда немесе залалды
өтеу тәнді, сондықтан да оның негізгі мазмұнын, бұрынғы қалпына келтіру
шараларын қоса, мүліктік сипаты бар салдарлар құрайды.
І-ТАРАУ ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРЛІШІКТІҢ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ДАМУЫ
1. ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1961 жылға дейін жергілікті органдар әкімшілік жауапкершілікті қараудың
оны бұзғаны үшін мәселені шешу үшін кең көлемде өкілеттігі болған
(міндетті қаулы). КСРО Жоғары Президиум Одағының 1961 жылғы 21 маусымдағы
Әкімшілік тәртіпте салынған айыппұлды қолдануға ары қарай шек қою туралы
Қаулысымен жергілікті органдардың қарастырылып отырған бұзушылықтар үшін
айыппұл салуды шектеу, осындай шешімді қабылдау тек облыстық, аудандық және
қалалық Одақтар ғана мүмкіндік берді.[24.23]
2. ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ НЕГІЗІ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
Республикада қоғамдық тәртіпті, басқару тәртібін орнату, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, азаматтардың демалу мен еңбек
етуі үшін колайлы жағдайлар туғызу мақсатында сақталуы кажетті болатын
ережелер өте көп. Ондай ережелерге жолда жүру, санитарлық, мал дәрігерлік,
өртке қарсы, кедендік, кауіпсіздік, табиғи ресурстарды қорғау ережелері
жатады.
Егер осы ережелердің бұзылуы үлкен қоғамдық зиян келтіретін болса, онда
олар қылмыстық жауапкершілікті туғызады. Көпшілік құқық бұзушылықтар
мардымсыз қоғамдык зиян келтіреді. Сондықтан ондай кұқық бұзушы-лықтар
әкімшілік құқық бұзушылықтар деп саналады және әкімшілік жауапкершілікті
тудырады.
Әкімшілік жауапкершілік жасалынған әкімшілік кұқык бұзушылыққа деген
мемлекеттің реакқиясы болып табылады. Әкімшілік жауапкершілік — қылмыстық,
тәртіптік және азаматтық-құкықтықпен қатар жауапкершіліктің бір түрі.
[19.34]
Әкімшілік жауапкершіліктің мәні болып, әкімшілік кұқық бұзушылық
жасағаны үшін құқық бұзушыға әкімшілік нормаларды бұзғаны үшін әкімшілік
жаза түріндегі мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Бұл шаралар
мемлекеттік уәкілді органдармен тағайындалады.
Әкімшілік жауапкершілікті Парламент, Президент, Үкімет, жергілікті
мемлекеттік өкілді және аткарушы органдар айқындайды. Жеке тұлғаның
әкімшілік жауапкершілігі 16 жастан басталады.
Еңбектік тәртіпті бұзғаны үшін кінәлі тұлға тәртіптік жауапкершілікке
тартылады (ескерту, сөгіс, еңбек шарттын бұзу). Келісімшарттық
міндеттемелерді бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік пайда болады
(зиянды өтеу т.б.). Қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік орнайды
(бас бостандығынан айыру, қамауға алу және т.б.)
Әкімшілік жауапкершілік мәселелерін реттейтін Қазақстан
Республикасьшдағы негізгі нормативті құқықтық акт болып 2001 жылдың 30
қаңтарында кабылданған Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс табылады.
Кодекс екі бөлімнен тұрады — Жалпы және Ерекше. Кодекстің Жалпы бөлімінде
әкімшілік жауапкершілік институтының негізгі ережелері, ал Ерекше бөлімде —
жекелеген әкімшілік құқық бұзушылықтардың топтастырылуы, оны жасағаны үшін
жазасымен бірге көрсетілген.
Әкімшілік жауапкершіліклік белгілері
қоғамдық тәртіпті қорғау амалы болып табылады;
мәжбүрлеумен байланысты, яғни құқық бұзушы үшін жағымсыз салдармен;
іс-жүргізу нысанында жүзеге асырылады;
сотпен, сондай-ак өзге де уәкілді органдармен қолда-нылады;
соттауға болмайды және жұмыстан шығарылмайды;
жұмыс орнына қарамастан, барлық азаматтарға бағытталған.
Әкімшілік жауапкершілікті жуктейтін органдар
Әкімшілік жауапкершілік органдармен және лауазымды тұлғалармен өзара
бағынышты емес құқық бұзушыларға тағайындалады. Оларға келесі органдарды
жатқызуға болады:
аудандық арнаулы және оларға теңестірілген әкімшілік соттың
судьялары;
кәмелеттік жасқа толмағандардың құқықтарын қор-ғайтын аудандық
(қалалық), қаладағы аудандык комиссиялар;
ішкі істер органдары, мемлекеттік инспекция органдары және
мемлекеттік қадағалау мен бақылаудың өзге органдары (олардың лауазымды
тұлғалары).
Әкімшілік құқық бұзушылық
Әкімшілік жауапкершіліктің негізі болып, әкімшілік құқық бұзушылық
(әкімшілік терісқылық) табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылық — жеке және заңды тұлғаның әкімшілік-құқықтық
норманы бұзатын және әкімшілік жауапкершілікті тудыратын құқыққа қарсы,
кінәлі іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілері
құқыққа қарсылық, яғни қалыптасқан әкімшілік-құқықтық норманы бұзады;
кінә. Кінә — тұлғаның өзінің құқыққа қарсы іс-әрекетіне және оның
салдарына деген психологиялық көзқарасы, қатыстылығы кінәнің болуы —
әкімшілік құқық бұзушылықтың міндетті белгісі, кінәнің болмауы жауапкер-
шілікті жоққа шығарады. [23.64]
жазалаушылық, яғни әкімшілік жазасы көрсетілген іс-қимыл ғана,
әкімшілік құқық бұзушылық болып саналады.
іс-қимыл әрекет не әрекетсіздік түрінде. Әрекет — міндеттерді
белсенді түрде орындамау немесе заңмен тыйым салынған іс-қимылдар жасау.
Әрекетсіздік — міндеттерді бәсең түрде орындамау.
Әкімшілік жауапкершілікте туындайтын, құқықпен аныкталған белгілердің
жиынтығы — әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы. [33.43]
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы болып келесі элементтердің
(белгілердің) жиынтығы табылады: объект, объективтік жақ, субъект,
субъективтік жақ.
Объект болып, құқық нормаларымен реттелген және әкімшілік жауапкершілік
мөлшерімен қорғалатын коғамдық қатынастар табылады. Объект ретінде нақты
нормалар, заңдық талаптар, шектеулер танылады.
Объективтпі жақ — жүріс-тұрыстың өзін сипаттайды, әкімшілік құқықпен
тыйым салынған іс-әрекеттер мен әрекетсіздіктерді жасаумен сипатталады.
Объективті жақты анықтағанда құқық бұзушылықты жасау амалы, сипаты
(қайталанбалылык, созылмалылық), орны (қоғамдық орын, әуе құрамы, шекара
шебі) және уакыты (түнгі), зиян мөлшері, құқық бұзушылықты жасауда
қолданылған құрал-жабдықтар (көлік құралы, спирттік ішімдіктер, есірткі
заттар, оқ дәрі, қару-жарақ) мәні өте зор.
Субъекті болып табылатын әкімшілік құқық бұзушылықтар:
1) 16 жаска толған, есі дұрыс жеке тұлға;
2) заңды тұлғалар, яғни мекемелер, ұйымдар, кәсіпорындар.
және оның салдарына деген психологиялық катыстылығы, ол қасақаналық
және абайсыздық түрінде көрсетілуі мүмкін.
Әкімшілік құқық бұзушылық қасақана жасалынған болып есептеледі, егер
оны жасаған тұлға өзінің әрекеттерінің (әрекетсіздіктерінің) құқыққа қарсы
екендігін сезді, оның зиянды салдарын болжады және осы салдардың болуын
тіледі немес саналы түрде болуына жол берді, әлде оған немқұрайлылықпен
қарады.
Егер құқық бұзушы өз әрекетінің (әрекетсіздігінің) зиянды зардаптары
болуы мүмкіндігін алдын ала білсе, біракқ оған жеткіліксіз негіздермен
оларды болдырмауға ұшқалақтыққа салынса немесе оларды алдын ала болжай
алмаса, бірақ болжауға міндетті болса, әкімшілік құқық бұзушылық абайсызда
жасалған болып саналады.
Қасақаналыққа ұсақ бұзақылық, үй жағдайында спиртті ішімдіктер жасау
және өткізу, мәдениет және тарих ескерткіштерін, сондай-ақ табиғат
объектілерін қорлау, т.б. теріс қылықтар жатады.
Абайсыздыққа ұйымның лауазымды тұлғасының оған сеніп тапсырған
құжаттарын жоғалту, өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу, т.б. теріс-қылықтар
жатады. [42.55]
Жоғарыда көрсетілген құқық бұзушылық құрамының белгілері болған
жағдайда, тұлға кінәлі болып табылады.
1.3. ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ СУБЪЕКТІСІ МЕН ОБЪЕКТІСІ
Субъект — бұл әкімшілік құқық бұзушылық, жасаған жеке немесе заңды
тұлға. Мұнан басқа, арнайы субъектілер — лауазымды адамдар, әскери
қызметшілер, шетел азаматтары бөлінеді.
ӘКБтК бойынша ақылcыз дұрыс, әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде 16
жасқа толған адам әкімшілік жауаптылыққа жатады, Салыстыру үшін айта
кетейік, қылмыстық жауаптылық 14 жастан болуы мүмкін.
16-дан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адаадар әкімшілік құқық
бұзушылық жасаған жағдайда. Оларға әкімшілік жаза тағайындалуы не тәрбиелік
ықпал етудің мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. Кәмелетке толмаған
балалардың ата-аналары немесе олардың орнындағы адамдар оларды тәрбиелеу
және оқыту жөніндегі міндеттерін дәлелді себептерсіз орындамағаны үшін
әкімшілік жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Заңды тұлғалар мемлекеттік және мемлекеттік емес коммерциялық жэне
коммерциялық емес ұйымдар. Жеке адамға әкімшілік жаза қолдану заңды тұлғаны
осы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылықтан босатпайды, сол сияқты
заңды тұлғаның әкімшілік жауапқа тартылуы да кінәлі жеке адамды
жауаптылықтан босатпайды. ӘҚБтК-та заңды тұлғалардың жасайтын құқық
бұзушылықтарының құрамы қаралмаған. Бірақ заңды тұлға осы Кодекстің Ерекше
бөлігінде тікелей көзделген жағдайларда әкімшілік құқық бұзушылық үшін
әкімшілік жауаптылықта болуға тиіс.
Лауазымды адам қызметтік міндеттерін орыңдамауына немесе тиісті
дәрежеде орындамауына байланысты әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жағдайда
әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Мұндай мән-жайлар болмаған кезде
әкімшілік құқық бұзушылықтың жасалуына кінәлі лауазымды адам жалпы
негіздерде жауаптылықта болады. [23.52]
Ұйымдық билік немесе әкімшілік шаруашылық міндеттерді орындауға
байланысты әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жеке кәсіпкер де лауазымды
адам ретінде әкімшілік жауаптылықта болады.
Әскери қызметшілер мен әскери ұжымда жүрген азаматтар, прокурорлар,
ішкі істер органдарының, қаржы полициясы мен кеден органдарының
қызметкерлері әкімшілік құқық бұзушылық үшін тәртіптік жарғылар бойынша
және қызмет өтеу тәртібін регламенттейтін өзге де актілерге сәйкес
жауаптылықта болады.
Бірақ олар ҚР-ның Мемлекеттік шекарасы режимін, санитарлық заңдарды,
өрт қауіпсіздігінің талаптарын, жолда жүру ережелерін, аң аулау, балық
аулау ережелерін, табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғаудың басқа да
ережелері мен нормаларын бұзғаны үшін жалпы негіздер бойынша әкімшілік
жауаптылықта болады. Мұндай жағдайлар жөнінде де белгілі бір шектеулер
белгіленген. Оларға кейбір әкімшілік жазаларды мысалы, әкімшілік қамауға
алуды, ал шақыру бойынша әскери қызметін өтеп жүрген адамдарға әкімшілік
айыппұл салуды қолдануға болмайды.
Дипломатиялық иммунитетпен жене қорғанышпен пайдаланатын шетелдіктерден
басқа шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар және азаматтығы жоқ адамдар
жалпы негіздер бойынша әкімшілік жауаптылықтың субъектілері болып табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылық құрамының субъективтік жағы — бұл кінә, яғни
адамның өзі жасаған құқыққа қарсы әрекетіне және мүмкін болатын оның
салдарларына психикалық рухани көзқарасы. Кінә қасақаналық немесе
абайсыздық нысанында көрініс табуы мүмкін.
Әкімшілік құқық бұзушылық, егер оны жасаған адам өзінің іс-әрекетінің
әрекетсіздігінің құқыққа қарсы сипатын сезінсе, залалды салдарын алдын
ала білсе және осы салдардың туындауын қаласа немесе оған саналы түрде жол
берсе не оларға немқұрайды қараса, қасақана жасалған деп танылады ӘҚБтК-
тің 29-бабы.
Әкімшілік құқық бұзушылық, егеp оны жасаған адам өзінің іс-
әрекетініңәрекетсіздігінің заңды салдарының туындау мүмкіндігін алдын ала
білсе, бірақ жеткілікті негізсіз оның алдын алуға болады деп ұшқары ойласа,
не тиісті назар салған жене ескерген жағдайда оның алдын алуға болса да
осындай салдардың туындау мүмкіндігін алдын ала білмесе абайсызда жасалды
деп танылады. [26.63]
Сонымен, егер адамның әрекетінде заң элементтерінің төртеуінің жиынтығы
бар деп табылатын болды, онда ол әкімшілік жауаптылыққа тартылады.
Көрсетілген элементтердің ең болмағанда біреуінің болмауы бұзушы әкімшілік
жауаптылыққа тартуға мумкіндік бермейді.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың объектісі бұл сол, ол неге не нәрсеге
қол сұғады, ол қандай қоғамдық қатынастарды бұзады. Жалпы объект ӘҚБтК-тің
7 және 28-баптарында айқындалған. Олардың мазмұнынан шығатын негізгі
қортынды, мұндай объект әкімшілік жауаптылықтың шараларымен қорғалатын
мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастар болып табылады. Бұған
қоса мынаны айту керек, шындығында әкімшілік құқық бұзушылық, сондай-ақ
әкімшілік құқықтық құралдармен қорғалатын, өзге де қоғамдық қатынастарға
қол сұғады мысалы, конституциялық, еңбек, қаржылық құқықтармен
реттелінетін.
Демек, әкімшілік құқық бұзушылықтың объектісі әкімшілік жауаптылықтың
шараларымен қорғалатын кез келген қоғамдық қатынас болып табылады. Мұны
ӘҚБтК-тің Ерекше бөлігі тарауларының аттары дәлелдейді мысалы, жеке
адамның құқықтарына, меншікке, кәсіпкерлік қызмет жүргізудің тәртібіне,
қоршаған ортаны қорғауға, басқарудың белгіленген тәртібіне және басқаларға
қол сұғушылық.
Әкімшілік құқық бұзушылықтық накты объектілері де бар. Олар жөнінде
ӘҚБтК-тің Ерекше бөлігінің қандай да бір бабының мазмұнынан білуге болады.
Мысалы, 373-бап митингілер, шерулер және т.с.с. ұйымдастыру мен өткізудің
тәртібін бұзған үшін жауаптылық қараған. [26.457]
Міне осы аталған құқық бұзушылықтың нақты объектісі болып табылады.
Объективтік жағы әкімшілік құқық бұзушылық объектісіне бағытталған
құқыққа қарсы әрекет, яғни іс-әрекет немесе әрекетсіздік, оның сипаты,
сондай-ақ оны жасаудың немесе жасамаудың жағдайы.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың көпшілігі іс-әрекеттерден көрініс табады.
Әкімшілік жазалауға жататын әрекетсіздікке мысал ретінде лауазымды адамның
соттың жеке ұйғарымын, қаулы, сын қарамай қалдыруын айтуға болады ӘҚБтК-
тің 5206.
Объективтік жақтын элементі ретінде болатын жағдайлар әкімшілік құқық
бұзушылық жасаудың уақытын, тәсілін ескеруді болжайды. Мысалы, ӘҚБтК-тің
298-бабында аң аулау ережелерін, сондай-ақ жануарлар дүниесін пайдаланудың
басқа да түрлерін жүзеге асыру ережелерін тиісті рұқсатсыз немесе тыйым
салынған жерлерде, иә болмаса тыйым салынған уақытта, тыйым салынған
қарулармен немесе тәсілдермен бұзу туралы айтылған. Сондай-ақ құқық
бұзушылықтың бірнеше рет болуы ескеріледі. Мысалы, бір адам екі немесе одан
да көп әкімшілік құқық бұзушылық жасауы мүмкін. Объективтік жағы сосын, бір
адамның бір жыл ішінде қайталап құқық бұзушылық жасауын ескереді. [14.52]
3. ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ТУРАЛЫ ІС ЖҮРГІЗУ
ӘҚБтК өзінің материалдық және процессуалдық құқық нормаларымен сот
тәртібімен де, сол сияқты соттан тысқары тәртіппен де жүзеге асырылатын
әкімшілік юрисдикциялық қызметті неғұрлым толық реттеген.
Онда іс жүргізудің міндеттері айқындалған: әрбір істің мән-жайын дер
кезінде, жан-жақты, толық және объективті анықтау; оны осы Кодекске сәйкес
шешу, шығарылған қаулының орындалуын қамтамасыз ету; әкімшілік құқық
бұзушылықтың жасалуына ықпал етстін себептер мен жағдайларды анықтау 577-
бап.
Сонымен бірге әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуді
болдырмайтын мән-жайлар да анықталған. Төмендегі мән-жайлардың ең
болмағанда біреуі болған жағдайда іс жүргізуді бастауға болмайды, ал
басталған іс қысқартылуга жатады: әкімшілік құқық бұзушылық оқиғаларының
және құрамының болмауы; әкімшілік жауаптылықты белгілейтін Заңның күші
жойылуы; әкімшілік жауапқа тарту мерзімінің өтуі. Аталған мән-жайлар жеке
тұлғаларға да, сол сияқты заңды тұлғаларға да қатысты. Мұның сыртында, тек
жеке тұлғаларға ғана қатысты іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайлар
белгіленген. Бұл әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде адамның 16 жасқа
толмауы; құқыққа қарсы әрекет жасаған адамның ақыл-есінің дұрыс болмауы;
құқық бұзушылық осы Кодекстің 5-тарауына сәйкес мән-жайларда жасалған
ретте; әкшшілік жауапқа тартылатын адам жөнінде сол факт бойынша әкімшілік
жаза қолдану туралы не істің қысқартылуы туралы судьяның, органның
лауазымды адамның қаулысының, сондай-ақ нақ сол факт бойынша қылмыстық іс
болуы; ісі жүргізіліп отырған адамның қайтыс болуы. [25.43]
Егер істі қарау кезінде әкімшілік құқық бұзушылықта қылмыс белгілері
бар екендігі табылса, онда істі қарайтын орган лауазымды адам
материалдарды прокурорға, алдын ала тергеу немесе анықтау органына береді.
Оның мазмұны атқарушы органдардың лауазымды адамдардын
юрисдикциялық іс-әрекеттер атқару тәртібімен құқық қорғау функциясын жүзеге
асыру.
Сонымен бірге, іс жүргізу әкімшілік құқық бұзушылық жасалған уақытта
қолданылған заңдардың негізінде және оны жасаған жері бойынша көлік
құралдары туралы істер бойынша олардың есепке алынған жері бойынша немесе
іс жүргізіліп жатқан адамның тұрғылықты жері бойынша да жүзеге асырылады
деп белгіленген.
Іс жүргізу мемлекеттік тілде жүргізіледі, ия қажет болған жағдайда орыс
тілі немесе басқа да тілдер қолданылады. Іс жүргізіліп жатқан тілді
білмейтін адамдарға ана тілінде немссе өзі білетін тілде сөйлеу,
аудармашының қызметін тегін пайдалану қамтамасыз етіледі.
Әкімшілік құқық, бұзушылық туралы істерді қарау барлық азаматтардың
тегіне, әлеуметтік, лауазымдың және мүліктік жағдайына, нәсілі мен ұлтына,
сеніміне, жынысына, тіліне, дінге көзқарасына және істейтін жұмысының
сипатына, тұратын жеріне, қоғамдық бірлестіктерге қатысына және тағы
басқаларға қарамастан заң мен істі қарайтын органның алдында тең негізде
жүзеге асады. Әкімшілік жауаптылықты жалпы сипаттаудың келесі элементі
әкімшілік жазалар болып табылады. Олар жасалынған әкімшілік құқық бұзушылық
үшін қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып табылады және оны
жасаған адамның ӘҚБтКте көзделген құқықтары мен бостандықтарынан айыруға
немесе оларды шектеуге саяды. Бұл жазалар әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру, бұзушылық жасаған адамды тәрбиелеу, сондай-ақ құқық бұзушының
өзінің де, сол сияқты басқа адмдардың да жаңа құқық бұзушылық жасауының
алдын алу мақсатында қолданылады. [18.432]
Оның ең негізгі, яғни заңдық, мазмұны мынада, бұл тәрізді жаза ең
алдымен құқық бұзушыға, сол сияқты құқық бұзушылықтар жасаудың барлық,
басқа жағдайларында да, тиісті жазалау шарасын қолдануды білдіреді. Бұл
кінәлі үшін әкімшілік жазаның белгілі бір жағымсыз салдарлар туғызуға әкеп
соқтыратынын білдіреді. Мұндай салдарлардың дәрежесі — бөлек мәселе. Олар,
қылмыстық жазалаумен көпшілігінде өте жақын болса да жеңілдеу болады.
Әкімшілік жазалар әлдебір адамның жасаған әрекетіне не теріс баға
беруден мысалы, ескерту, немесе құқық бұзушыға материалдық ықпал жасаудан
керініс табуы мүмкін мысалы, ақшалай айыппұл, мүлкін тәркілеу. Бірақ олар
барлық жағдайда да нақты құқық бұзушылықпен келтірілген материалдық залалды
өтеуді мақсат етпейді. [35.43]
Егер де мұндай залал әкімшілік құқық бұзушылықпен азаматқа не заңды
тұлғаға келтірілген болса, онда ӘҚБтКтің 646 сәйкес судья дау болмаған
жағдайда жаза қолдану туралы мәселені шешу кезінде мүліктік залалды өтеу
туралы шешім қабылдай алады. Өзге уәкілетті органдар лауазымды адамдар
қарайтын істер бойынша мүліктік, залалды өтеу азаматтық сот ісін жүргізу
тәртібімен шешіледі.
Әкімшілік жаза құқық бұзушылық жасаған адамға тән азабын тарттыруды
немесе оның адамгершілік қадір-қасиетін қорлауды, сондай-ақ заңды тұлғаның
іскерлік беделіне зиян тигізуді мақсат тұтпайды.
Жеке кәсіпкерлерді немесе заңды тұлғаларды белгілі бір қызмет түріне не
белгілі бір іс-әрекеттер жасауға берілген лицензиядан, арнаулы рұқсатпен,
біліктілік аттестатынан куәліктен осы құжаттарда көзделген іс-әрекеттерді
жасауы кезіндегі әкімшілік құқық бұзушылығы үшін судья уақытша лты айға
дейінгі мерзімге айыруы мүмкін.
Жеке кәсіпкердің мемесе заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұру немесе
оған тиым салу әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органның лауазымды адамның өтініші бойынша тек сот тәртібімен ғана
жүргізіледі.
Қоғамдық бірлестіктің қызметі өздерінің жарғысына немесе заңдарға қайшы
келетін жағдайларда сот олардың қызметін тоқтата тұруы немссе оған тыйым
салуы тоқтатуымумкін.
Өз бетімен салып жатқан немесе салынған құрылысты ӘҚБтК-тің Ерекше
бөлігінің баптарында көзделген жағдайларда мәжбүрлеп бұзуды судья
тағайындайды.
Әкімшілік қамауға алуды — тек әкімшілік құқық бұзушылықтың жекелеген
түрлері үшін айрықша жағдайларда ғана он бес тәулікке дейінгі, ал төтенше
жағдай режимі талаптарын бұзғаны үшін отыз тәулікке дейінгі мерзімге судья
қолданады.
Жүкті әйелдерге және 14 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге, 18 жасқа
толмаған адамдарға, I және II топтардағы мүгедектерге, сондай-ақ 58 жастан
асқан әйелдер мен 63 жастан асқан еркектерге қамауға алуды қолдануға
болмайды.
ҚР-сы шегінен әкімшілік жолмен кетіру — тек шетелдіктерге және
азаматтығы жоқ адамдарға ғана қатысты судья қолданатын шара ӘҚБтК-тің 56-
бабы.
Қажетті қорғану бұл қорғану жағдайында жасалынған әкімшілік құқық
бұзушылықпен қорғанушының және өзге де адамдардың құқықтары мен
бостандықтарына, меншікке, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне қол сұғушыга
зиян келтіру арқылы құқыққа қарсы қол сұғылудан қорғау ӘҚБтК-тің 38-
бабы.Құқыққа қарсы қол сұғушылық жасаған адамды ұстау — бұл үшін осы
Кодексте көзделген әрекетті жасау 39-бап.
Аса қажеттілік осы адамның немесе өзге де адамдардың өміріне,
құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне
тікелей қатер төндіретін қауіпті жою үшін осы Кодекспен қорғалатын
мүдделерге зиян келтіру, егер бұл қауіпті өзге құралдармен жою мүмкін
болмаса және егер құқық бұзушылықпен келтірілген зиян тойтарылған зияннан
айтарлықтай аздау болса ӘҚБтК-тің 40-бабы
Негізгі тәуекел қоғамдық пайдалы мақсатқа жету үшін негізгі тәуекел
жасалған кезде осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру ӘҚБтК-тің
41-бабы.
Күштеп немесе санаға әсер етіп мәжбүрлеу салдарынан адам өз іс-
әрекеттерін әрекетсіздігін басқара алмау, күштеп немесе санаға өсер етіп
мәжбүрлеу нәтижесінде осы Кодексте көзделген әрекетті жасау ӘҚБтК-тің 42-
бабы.
Бұйрықты немесе өкімді орындау - өзі үшін міндетті бұйрықты немесе
өкімді орындау үшін әрекет еткен адамның осы Кодексте кездедген әрекетті
жасауы. Көрінеу заңсыз бұйрықты немесе өкімді орындау ӘҚБтК-тің 43-бабы.
Әкімшілік жаза өкілеттгі органның лауазымды адамның осы тұлғаның
кінәлілігін анықтаған заңды күшіне екген қаулысының таныған нәтижесі. Жеке
адамның кінәсіздіктен келтірген залалы үшін әкімшілік жауаптылыққа тартуға
жол берілмейді.
ӘҚБтК-те белгіленген негіздер мен тәртіптен басқа жағдайларда, ешкім де
әкімшілік жазаға ұшыратылуға тиіс емес. Жазаларды қолдану уәкілетті
органдардың адамдардың құзіретінің шегінде және заңға дәлме-дәл сәйкес
жүзеге асырылатын болуға тиіс.
Әкімшілік жауаптылықты жоятын немесе жеңілдететін заңның кері күші
болады, жауаптылықты белгілейтін немесе күшейтетін заңның кері күші
болмайды. [34.26]
Әкімшілік жаза әділ, құқық бұзушылықтың сипатына, оның жасалу мән-
жайларына, құқық бұзушының жеке басына сай келетін болуға тиіс. Жеке адамға
жаза қолдану кезінде жасалған құқық бұзушылықтың сипаты, құқық бұзушының
жеке басы, оның мінез-құлқы, мүліктік жағдайы, жауаптылықты жеңілдететін
және ауырлататын мән-жайлар ескеріледі. Занды тұлғаға жаза қолдану
негізінен жеке бастан басқа осындай жағдайларды ескеруді мезгейді.
Бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де екі рет жазаға тартуға болмайды деп
белгілснген.
Нақты әкімшілік жазаны таңдап алуға әсері болатын және жауаптылықты
жеңілдететін мән-жайларға мыналар жатады: өкіну; құқық бузушылықтың зиянды
зардаптарын болдырмауы, залалды өз еркімен өтеуі немесе келтірілген зиянды
жоюы; құқық бұзушылықты күшті жан толқынысының әсерімен не жеке басының
немесе отбасының ауыр жағдайлары салдарынан, кәмелетке толмаған адамның,
жүкті әйелдің немесе 3 жасқа дейінгі баласы бар әйелдің, күш қолдану немесе
психикалық мәжбүрлеу нәтижссінде тағы басқа жағдайларда жасау ӘҚБтК-тің 61-
бабы.
Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар: маскүнемдік, нашақорлық немесе
уытқұмарлық масаю күйінде; адамдар тобының; табиғи апат жағдайында құқық
бұзушылық жасау; біртекті құқық бұзушылықты бір жыл ішінде қайталап жасау
және т.б. ӘҚБтК-тің 62-бабы
Бір адам екі немесе одан да көп құқық бұзушылық жасаған кезде олардың
әрбірі үшін жеке-жеке әкімшілік жаза қолданылады.
Әкімшілік жаза қолданылған адам жаза қолдану туралы қаулының орындалуы
аякталған күннен бастап бір жылдың ішінде осы жазаға ұшырады деп
есептеледі. Әлбетте, әкімшілік жаза қолдану сотталғанмен бара-бар емес.
Әкімшілік жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімі белгіленген. Адам құқық
бұзушылық жасалған күннен бастап екі ай, ал қоршаған органы қорғау
саласында алты ай өткеннен кейін әкімшілік жазалауға тартуға жатпайды.
Салық салу саласында жеке тұлға құқықбұзушылық жасаған күннен бастап бір
жыл, ал заңды тұлға оның ішінде жеке кәсіпкер үш жыл өткеннен кейін
әкімшілік жауаптылыққа тартылуға тиіс емес. [25.41]
Қылмыстык іс қозгаудан бас тартылған адамдардың іс-әрекетінде әкімшілік
құқық бұзушылықтың белгілері бар болатын болса, онда оларға да әкімшілік
жаза қолданылуы мүмкін.
ӘҚБтК өзінің материалдық және процессуалдық құқық нормаларымен сот
тәртібімен де, сол сияқты соттан тысқары тәртіппен де жүзеге асырылатын
әкімшілік юрисдикциялық қызметті неғұрлым толық реттеген.
Онда іс жүргізудің міндеттері айқындалған: әрбір істің мән-жайын дер
кезінде, жан-жақты, толық және объективті анықтау; оны осы Кодекске сәйкес
шешу, шығарылған қаулының орындалуын қамтамасыз ету; әкімшілік құқық
бұзушылықтың жасалуына ықпал етстін себептер мен жағдайларды анықтау 577-
бап.
Сонымен бірге әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуді
болдырмайтын мән-жайлар да анықталған. Төмендегі мән-жайлардың ең
болмағанда біреуі болған жағдайда іс жүргізуді бастауға болмайды, ал
басталған іс қысқартылуга жатады: әкімшілік құқық бұзушылық оқиғаларының
және құрамының болмауы; әкімшілік жауаптылықты белгілейтін Заңның күші
жойылуы; әкімшілік жауапқа тарту мерзімінің өтуі. Аталған мән-жайлар жеке
тұлғаларға да, сол сияқты заңды тұлғаларға да қатысты. Мұның сыртында, тек
жеке тұлғаларға ғана қатысты іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайлар
белгіленген. Бұл әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде адамның 16 жасқа
толмауы; құқыққа қарсы әрекет жасаған адамның ақыл-есінің дұрыс болмауы;
құқық бұзушылық осы Кодекстің 5-тарауына сәйкес мән-жайларда жасалған
ретте; әкшшілік жауапқа тартылатын адам жөнінде сол факт бойынша әкімшілік
жаза қолдану туралы не істің қысқартылуы туралы судьяның, органның
лауазымды адамның қаулысының, сондай-ақ нақ сол факт бойынша қылмыстық іс
болуы; ісі жүргізіліп отырған адамның қайтыс болуы.
ІІ-ТАРАУ ҚР ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ БОЙЫНША ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кәмелеттік жасқа толмағандар болып, әкімшілік құқык бұзушылық жасау
уақытында 16 жасқа толмағандар есептеледі. 16 жасқа толмағандар үшін
әкімшілік жауапкершілікті ата-аналары өтейді.
Жазаның негізгі түрлері — әкімшілік жаза немесе тәрбиелеу сипатындағы
мәжбүрлеу ишаралары.
Кәмелеттік жасқа толмағанға әкімшілік жаза тағайындау кезінде оның өмір
сүру мен тәрбие жағдайы, психикалық даму деңгейі, жеке тұлғаның өзге
ерекшеліктері, сонымен катар оған басқа ересек адамдардың әсері ескеріледі.
Кәмелеттік жасқа толмау жазаны жеңілдететін жағдай ретінде ескеріледі
Тәрбиелік ықпал ету шараларына жататындар:
заңды түсіндіру;
ата-аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың немесе
мамандандырылған мемлекеттік органның қадағалауына беру;
келтірілген зиянды өтеу міндетін жүктеу;
бос уақытын шектеу және оньщ мінез-құлқына ерекше талаптар қою.
Шаралардың бұл тізімі нақты анықталып шектелген болып саналмайды. Өзге
де тәрбиелік ықпал ету шаралары қолданылуы мүмкін.
Кәмелеттік жасқа толмаған тұлғаға әкімшілік жаза — әкімшілік құқық
бұзушылық жасалған күннен бастап бір айдан, ал созылмалы құкық бұзушылық
үшін—оны анықтаған күннен бастап бір айдан кешіктірмей тағайындалады. Егер
кәмелеттік жасқа толмаған тұлға әкімшілік жаза тағайындау туралы қаулының
орындалуынан кейін алты ай жаңа құқық бұзушылық жасамаса, онда ол әкімшілік
жазаға тартылмаған болып
саналады. [27.32]
Кәмелетке толмағандарға әкiмшiлiк жазалар қолданудың ерекшелiктерi
Кәмелетке толмаған адамға салынатын әкімшілік айыппұлдың мөлшері осы
Кодекстің ерекше бөлімінің бабында көзделген айыппұл мөлшеріне қарамастан,
айлық есептік көрсеткіштің бестен бір бөлігінен кем болмауға және он айлық
есептік көрсеткіштен аспауға тиіс.
Айыппұл кәмелетке толмаған адамда бар мүліктің есебінен төленеді.
Кәмелетке толмаған адамның айыппұл төлеуге жеткілікті мүлкі болмаған
жағдайда, айыппұл ата-анасына немесе олардың орнындағы адамдарға салынады.
Арнаулы құқықтан айыру кәмелетке толмағандарға бiр жылдан аспайтын
мерзiмге қолданылуы мүмкiн.
Әкiмшiлiк жазалардың басқа да түрлерi (әкiмшiлiк қамауға алуды
қоспағанда), сондай-ақ осы Кодекстiң 45 және 57-баптарында аталған
әкiмшiлiк-құқықтық ықпал ету шаралары әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасауда
кiнәлi кәмелетке толмағандарға жалпы негiздерде қолданылады.
Кәмелетке толмаған адамға әкiмшiлiк жаза қолдану
ӘҚБтКодекстiң 61 және 62-баптарында көзделген мән-жайлардан басқа,
кәмелетке толмаған адамға әкiмшiлiк жаза қолданған кезде оның өмiр сүру
және тәрбиелену жағдайлары, психикалық даму деңгейi, жеке басының өзге де
ерекшелiктерi, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың әсер етуi ескерiледi.
Кәмелетке толмаған жас басқа да жеңiлдететiн және ауырлататын мән-
жайлармен жиынтықта жеңiлдететiн мән-жай ретiнде ескерiледi.
Кәмелетке толмағандарды әкiмшiлiк жауаптылықтан және
әкiмшiлiк жазадан босату
Әкiмшiлiк құқық бұзушылықты бiрiншi рет жасаған кәмелетке толмаған
адамды әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi қарауға уәкiлеттi орган
(лауазымды адам) оған заңдарда көзделген тәрбиелiк ықпал ету шараларын
қолдана отырып, әкiмшiлiк жауаптылықтан немесе тағайындалған әкiмшiлiк
жазаны орындаудан босатуы мүмкiн.
Тәрбиелiк ықпал ету шаралары
1. Кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк ықпал етудiң мынадай шаралары
тағайындалуы мүмкiн:
1) заңды түсiндiру;
2) ата-аналарының немесе олардың орнындағы адамдардың, не
мамандандырылған мемлекеттiк органның қадағалауына беру;
3) келтiрген зиянды реттестiру мiндетiн жүктеу;
4) бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның мiнез-құлқына
ерекше талаптар белгiлеу.
2. Заңдарда тәрбиелiк ықпал етудiң өзге де шаралары көзделуi мүмкiн.
3. Кәмелетке толмаған адамға бiр мезгiлде тәрбиелiк ықпал етудiң
бiрнеше шаралары тағайындалуы мүмкiн.
Тәрбиелiк ықпал ету шараларының мазмұны
1. Заңды түсiндiру кәмелетке толмаған адамға оның әрекетiмен
келтiрiлген зиянды және осы Кодексте көзделген құқық бұзушылықтарды
қайталап жасаудың заңдық салдарын түсiндiруден тұрады.
2. Қадағалауға беру ата-аналарға немесе олардың орнындағы адамдарға, не
мамандандырылған мемлекеттiк органға кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк
ықпал ету және оның мiнез-құлқына бақылау жасау жөнiндегi мiндеттердi
жүктеуден тұрады.
3. Келтiрiлген зиянды жөнге келтiру мiндетi кәмелетке толмаған адамның
мүлiктiк жағдайы мен тиiстi еңбек дағдыларының болуы ескерiле отырып
жүктеледi.
4. Бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның мiнез-құлқына
ерекше талаптар белгiлеу белгiлi бiр орындарға баруға, бос уақытын
өткiзудiң белгiлi бiр нысандарын, оның iшiнде көлiк құралдарын пайдалануға,
тәулiктiң белгiлi бiр уақытынан кейiн үйден тыс жерлерде болуға, кәмелетке
толмағандардың құқықтарын қорғау жөнiндегi комиссияның рұқсатынсыз басқа
жерлерге кетуге тыйым салуды көздеуi мүмкiн. Кәмелетке толмаған адамға
оқуды аяқтау не кәмелетке толмағандардың құқығын қорғау жөнiндегi
комиссияның көмегiмен жұмысқа тұру талабы да қойылуы мүмкiн. Бұл тiзбе
осымен шектелмейдi.
Әкшшілік жазалардың түрлері ӘҚБтКтің 45-бабында белгіленген: 1 сскерту
жасау; 2 әкімшілік айыппұл салу; затты өтемін төлеп алып қою; 4 әкімшілік
құқық бұзушылықты жасау құралы немесе оның тікелей обьектісі болған затты,
бұзушылық жасау салдарынан алынған кірістерді, ақшаны және бағалы
қағаздарды теркілеу; 5 арнаулы құқықтан айыру, 6 лицензиядан, арнаулы
рұқсаттан, біліктілік аттестатынан куәліктен айыру немесе қызметтің
белгілі бір түріне не белгілі бір іс-әрекеттер жасауға оның қолданылуын
тоқтата тұру; 7 жеке кәсіпкердің қызметін тоқтата тұру немесе оған тыйым
салу; 8 өз бетімен салынып жатқан немесе салынған құрылысты мәжбүрлеп
бұзып тастау; 9 әкімшілік қамауға алу; 10 шетелдік немесе азаматтығы жоқ
адамды ҚР-ның шегінен әкімшілік жолмен кетіру.
Бұлардың ішінен заңды тұлғаларға 1 6, 8 тармақшаларда аталған
әкімшілік жазалар, сондай-ақ заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұру немесе
тыйым салу қолданылуы мүмкін.
Ескерту - әкімшілік жаза қолдануға уәкілетті органның лауазымды
адамның жасалған құқық бұзушылыққа ресми түрде теріс баға беруі және жеке
немесе заңды тұлғаны құқыққа қарсы мінез-құлыққа жол беруге болмайтындыгы
туралы сақтандыру. Ол жазбаша түрде жасалынған жағдайда жаза болып
сақталады. Бұл, әдетте, құқық бұзушылық елеусіз болған жағдайда
қолданылады. Мұндай жағдайларда судья, уәкілетті орган лауазымды адам
ауызша ескерту жасуамен шектеле алады ол әкімшілік жаза болып табылмайды
ӘҚБтК-тің 68-бабы.
Әкімшілік айыппұл — айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір, мөлшеріне
сай келетін дәрежеде салынатын ақшалай жаза, яғный материалдық сипаты бар
жаза.
Жеке адамға салынатын айыппұлдың мөлшері айлық есептік көрсеткіштің
оннан бір бөлігінен, лауазымды адамға салынатын айыппұл — бес айлық есептік
көрсеткіштен, ал заңды тұлғага салынатын айыппұл жиырма айлық есептік
көрсеткіштен кем болмауға тиіс.
Ал айыппұлдың жоғарғы мөлшерін жеке адамға екі жүз айлық есептік
көрсеткіштен, лауазымды адамға – төрт жүз айлық есептік көрсеткіштен, заңды
тұлғаға — екі мың айлық есептік көрсеткіштен асыруға болмайды.
Бірақ осы мөлшерлерден асатын мөлшерде салықтық міндеттемелердің
орындалмаған сомасының, сондай-ақ ҚР-сы заңдарының нормалары бұзыла отырып,
жүргізілген операция сомасынын процснтімен көрсетілген айыппұл салынуы
мүмкін.
Әкімшілік құқық бұзушылық құралы немесе оның тікелей объектісі болған
затты өтемін төлеп алып қою, оны мәжбүрлеп алып қоюдан және алынған затты
өткізу жөніндегі шығыстарды шегеріп, түскен соманы бұрынғы меншік иесіне
бере отырып, ол затты өткізуден тұрады. Өтемін төлеп алып қоюды судья
қолданады. Бұл жазаны аң аулау өмір сүруінің негізгі заңды көзі болып
табылатын адамдардың иелігіндегі аңшылық қару, атыс оқ-дәрілері және
аңшылықтың басқа да қарулары жөнінде қолдануға болмайды ӘҚБтК-тің 49-
бабы.
Осы сияқты заттарды тәркілеу, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық жасау
салдарынан алынған кірістерді дивидендтерді, ақшаны және бағалы
қағаздарды тәркілеу — мемлекет меншігіне мәжбүрлеп тегін аудару. Тәркілеуді
судья қолданады ӘҚБтК-тің 50-бабы.
Нақты адамға берілген арнаулы құқықтан айыру көлік құралдарын жүргізу
құқығынан, аң аулау құқығынан осы құқықты пайдалану тәртібінің өрескел
немесе үнемі бұзылғаны үшін қолданылады. Мұндай жаза бір айдан кем
болмайтын және екі жылдан аспайтын мерзімге тағайындалады.
Көлік құралдарын жүргізу құқығынан айыруды, бұл құралдарды
мүгедектігіне байланысты пайдаланатын адамдарға қолдануға болмайды.
Алайда көлік құралын масаң күйде жүргізу, масаң күйде куәландырудан
өтуден жалтару, сондай-ақ өздері қатысушысы болған жол көлік оқиғалары
болған жерден кетіп қалған жағдайларында оларға мұндай жаза қолданылуы
мүмкін.
Аң аулау балық, аулау, аңшылық қарулар мен құралдарды сақтау мен алып
жүру құқығы өмір сүруінің негізгі заңды көзі болып табылатын адамдарға жаза
қолданылмайды ӘҚБтК-тің 51
Ескерту
Ескерту әкiмшiлiк жаза қолдануға уәкiлеттi органның (лауазымды адамның)
жасалған құқық бұзушылыққа ресми түрде терiс баға беруiнен және жеке немесе
заңды тұлғаны құқыққа қарсы мiнез-құлыққа жол беруге болмайтындығы туралы
сақтандырудан тұрады. Ескерту жазбаша түрде жасалады.
Әкімшілік айыппұл
1. Әкімшілік айыппұл (бұдан әрі - айыппұл) - әкімшілік құқық бұзушылық
үшін осы бөлімнің ерекше бөлімінің баптарында көзделген жағдайларда және
шекте, әкімшілік жаза қолдану кезінде қолданылып жүрген заңнамалық актіге
сәйкес белгіленетін айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сай
келетін көлемде салынатын ақшалай жаза.
Осы бөлімнің ерекше бөлімінің баптарында көзделген жағдайларда, айыппұл
мөлшері Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген салық
міндеттемелерінің орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған сомасының,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңнамасының нормалары бұзыла отырып
жүргізілген операция сомасының процентімен не қоршаған ортаға келтірілген
зиян сомасының мөлшерімен не монополистік қызметті жүзеге асыру нәтижесінде
алынған табыс (түсім) сомасының процентімен көрсетіледі.
2. Осы бөліктің екінші абзацында көрсетілгенді қоспағанда, жеке тұлғаға
салынатын айыппұлдың мөлшері айлық есептік көрсеткіштің бестен бір
бөлігінен кем болмайды.
Осы бөліктің үшінші абзацында көрсетілгенді қоспағанда, лауазымды
адамға, дара кәсіпкерге, жеке нотариусқа, адвокатқа, сондай-ақ заңды
тұлғаға салынатын айыппұлдың мөлшері бес айлық есептік көрсеткіштен кем
болмайды.
Ірі кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлғаға салынатын
айыппұлдың мөлшері жиырма айлық есептік көрсеткіштен кем болмайды.
3. Осы бөліктің екінші абзацында көрсетілгенді қоспағанда, жеке тұлғаға
салынатын айыппұлдың мөлшерін екі жүз айлық есептік көрсеткіштен асыруға
болмайды.
Осы бөліктің үшінші абзацында көрсетілгенді қоспағанда, лауазымды
адамға, дара кәсіпкерге, жеке нотариусқа, адвокатқа, сондай-ақ заңды
тұлғаға салынатын айыппұлдың мөлшерін төрт жүз айлық есептік көрсеткіштен
асыруға болмайды.
Ірі кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлғаға салынатын
айыппұлдың мөлшерін екі мың айлық есептік көрсеткіштен асыруға болмайды.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің екінші абзацына сәйкес есептелген
айыппұл осы бапта көрсетілген айыппұлдардың белгіленген мөлшерінен асатын
немесе одан кем мөлшерде белгіленуі мүмкін.
5. Айыппұл заңнамада белгіленген тәртіппен мемлекеттік бюджет кірісіне
өндіріп алынады.
6. Заңды тұлғаларды шағын немесе орта кәсіпкерлік, ірі кәсіпкерлік
субъектілеріне жатқызу заңнамада белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның
тікелей объектісі болған затты өтемін төлеп алып қою
1. Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның тікелей объектісі
болған затты өтемін төлеп алып қою, оны судья қаулысының негізінде
мәжбүрлеп алып қоюдан және сот актілерін орындау үшін көзделген тәртіппен
кейіннен өткізуден тұрады. Осындай затты өткізуден түскен соманы сот
орындаушысы оларды өткізу жөніндегі шығыстарды шегере отырып, меншік иесіне
береді.
2. Аңшылық қаруды, атыс оқ-дәрiлерiн және аңшылықтың басқа да қаруларын
өтемiн төлеп алып қоюды аң аулау өмiр сүруiнiң негiзгi заңды көзi болып
табылатын адамдарға қолдануға болмайды.
3. Өтемiн төлеп алып қою осы бөлiмнiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында
әкiмшiлiк жаза ретiнде көзделген жағдайларда да, тек қасақана құқық
бұзушылық үшiн ғана қолданылуы мүмкiн.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның
тікелей объектісі болған затты, сондай-ақ әкімшілік
құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған мүліктi тәркілеу
1. Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның тікелей объектісі
болған затты, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған
мүлікті тәркілеу оларды заңнамада белгіленген тәртіппен мемлекет меншігіне
мәжбүрлеп өтеусіз өндіріп алудан тұрады.
Меншік иесіне қайтарып беруге жататын не айналымнан алынған затты
әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамның заңсыз иелігінен алып қою
тәркілеу болып табылмайды. Айналымнан алынған зат мемлекет меншігіне
өндіріп алынуға немесе жойылуға тиіс.
2. Тәртіп бұзушының меншігі болып табылатын зат қана тәркіленуге
жатады.
3. Аңшылық қаруды, оның оқ-дәрілерін және басқа да рұқсат етілген аң
аулау және балық аулау құралдарын тәркілеуді аң аулау (балық аулау) өмір
сүруінің негізгі заңды көзі болып табылатын адамдарға қолдануға болмайды.
4. Тәркілеуді судья қолданады және ол осы бөлімнің ерекше бөлімінің
тиісті бабында әкімшілік жаза ретінде көзделген жағдайларда тағайындалуы
мүмкін.
Арнаулы құқықтан айыру
1. Нақты адамға берiлген арнаулы құқықтан айыру осы құқықты пайдалану
тәртiбiнiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әкімшілік құқық бұзушылық азаматтардың, қоғам мен мемлекеттің
мүдделеріне зиян келтіретін жене құқыққа қарсы әрекет болып табылады.
Әкімшілік жауаптылыққа әкеп соқтыратын нақты әкімшілік құқық
бұзушылықтардың түрлері ӘҚБтК-тің Ерекше бөлігінің 80-537-баптарында
қаралған. Бұл құқықтық нормалармен қаралмаған әрекеттерді әкімшілік құқық
бузушылық деп санауға болмайды, сондықтан олар әкімшілік жауаптылыққа әкеп
соқтыруы мүмкін емес. Оларға ұқсас қылмыстардан әкімшілік құқық бұзушылық
тек өзінің аз дәрежедегі қоғамдық қауіптілігімен ажыратылады, сондықтан
әкімшілік деликтердің қоғамдық қауіптілігі туралы емес, зиян келтіретіні
туралы жиі айтылады.
Құқыққа қарсылық пен қоғамға қауіптіліктен басқа, әкімшілік құқық
бұзушылықтың міндетті белгілері әрекеттің кінәлілігі және жазаланушылығы
болып табылады. Кінәлілік құқық бұзушының қасақана немесе абайсызда өз
еркімен әдейі жасаған әрекетін білдіреді. Ұйымның кінәсі оның лауазымды
адамдарының немесе өкілдерінің кінәсіне қарай анықталады. Құқық
бузушылықтың жазаланушылығы — бұл оны жасаған үшін ӘҚБтК-пен көзделген
әкімшілік жауаптылық ӘҚБтК-тің 9-бабында осы Кодексте белгіленген негіздер
мен тәртіптен басқа жағдайларда, ешкім де әкімшілік жазаға, әкімшілік құқық
бұзушылық туралы іс жүргізуді қамтамасыз ету шараларына ұшыратылуға тиіс
емес деп белгіленген.
Әкімшілік жауаптылық — зандық жауаптылықтын ерекше түрі, ол өкілетті
органдардың немесе лауазымды адамдардын әкімшілік кұкық бұзушылық (теріс
қылық) жасаған адамдарға әкімшілік жазалар қолдануынан көрінісін табады.
Жалпы заңдык жауаптылыққа тән белгілер әкіімшілік құқыкта да бар. Әкімшілік
жауаптылық өкілетті мемлекеттік органның лауазымды адамның әкімшілік
құқықтың қолданылып жүрген нормаларымен қоршаған нақты әкімшілік-құқықтық
санкцияларды құқық бұзушылықтың ерекше түрін әкімшілік құқық, бұзушылық
жасаған кінәсі жеке және заңды тұлғаларға қолдануынан көрініс табады.
Сонымен, әкімшілік жауаптылықтың шараларына жазалаушылық функциясы
тәнді, бұл олардың жалпы және жеке дара ескерту алдын алу маңызын жоққа
шығармайды.
Әкімшілік жауаптылықтың өзінің норматывтік құқықтық базасы бар. Қазіргі
кезде оны регламенттейтін негізгі нормалар ӘҚВтК-те жинақталған.
Кодекстің Жалпы бөлігінде әкімшілік жауаптылықтың субъектілері адам
жене заңды тұлға айқындалған, әкімшілік жауаптылыққа тартудың шарттары,
әкімшілік жазалардың түрлері мен оларды қолданудың тәртібі және т.б.
қаралған. Кодекстің Ерекше бөлігінде қол сұғылатын объектілерге және
мемлекет қызметінің аяларына қарай әкімшілік құқық бұзушылықтың нақты
құрамдары бар. Ерекше бөліктің баптарымен құқық бұзушылық құрамдарының
әрқайсысы үшін санкциялар белгіленген, әкімшілік құқық бұзушылық туралы
істерді жүргізу реттелінген.
Әкімшілік жауаптылықтың мақсаттары ӘҚБтК-пен айқындалған әкімшілік
құқық бұзушылық туралы заңдардың міндеттерінен туындайды.
Олар адамның жеке басын, адам мен азаматтың құқықтары мек
бостандықтарын, халықтың денсаулыгы мен санитариялық-эпидемиологиялық
салауаттылығын, қоғамдық имандылықты, меншікті, қоршаған органы,
мемлекеттік билікті жүзеге асырудың белгіленген тәртібін, қоғамдық
тәртіпті, заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің құқықтарын әкімшілік
құқық бұзушылықтан қорғаудан, сондай-ақ олардың жасалуының алдын алудан
тұрады. Осы мақсаттарға сәйкес ӘҚБтК-те нақты әкімшілік құқық
бұзушылықтардың құрамдары тұжырымдалған.
Әкімшілік жауаптылық жалпы міндетті болып табылатын ережелерді, яғни
олардың реттеушілік ықпалына тап болатын барлық жеке және заңды тұлғаларга
таратылатын, бұзған немесе ақтамаған жағдайларда туындайды. Олар әр түрлі,
негізінен арнайы сипаты болады. Бұл, мысалы, стандартизациялау; есеп және
статистика; қозғалыс қауіпсіздігі мен көлік құралдарын пайдалану; әскери
есеп; шекаралық режим; контрабандамен күрес; валюта айналымы және басқалар
туралы ережелер.
Әкімшілік жауаптылық әкімшілік-құқықтық нормаларды бұзған жағдайда
пайда болады. Сонымен бірге ӘҚБтК-те еңбек, қаржылық, жер және тағы басқа,
тіпті Конституциялық құқық нормаларын бұзған үшін мұндай жауаптылыққа тарту
мүмкіндігі қаралған. Бұл оның салааралық құқықтық салалардың арақатынасы
мағынасында маңызы бар екенін білдіреді.
Әкімшілік жауаптылық үшін әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кінәлілерді
тартатын органмен лауазымды адаммен және кінәлі тараптың арасында қызмет,
жұмыс немесе оқу жөнінен бағыныстық қатынастардың жоқ болатындығы төнді.
Бұл түсінікті де, өйткені бұзылатын ережелер қызметтік немесе өзге де
бағыныстылықтың тар шеңберінен тысқары болады.
Әкімшілік жауаптылықты іс жүзінде негізінен соттар және бұған арнайы
уәкілдік етілген, бақылау қадағалау функциялары мен өкілеттіктері берілген
тиісті атқарушы органдардың өкілі болып табылатын лауазымды адамдар жүзеге
асырады.
Әкімшілік жауаптылық өзінің тікелей көрінісін әкімшілік құқық бұзушылық
жасаған тұлғалар жөнінде қолданылатын әкімшілік мәжбүрлеудің ерекше
шараларынан әкімшілік жазалардан табады.
Әкімшілік жауаптылықты жүзеге асырудың процессуалдық нысаны ӘҚБтК-пен
белгіленген әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізудің ерекше тәртібі
болып табылады.
Ақыр соңында, әкімшілік жауаптылықтың негізіне құқық бұзушылықтың
ерекше түрі әкімшілік құқық бұзушылық жатады.
Сонымен, әкімшілік жауаптылық кімде кімдер тиісті әкімшілік-құқықтық
нормалардың талаптарын қажетті түрде орындамаса, солар үшін жағымсыз сипаты
бар белгілі бір салдарлардың туындауын білдіреді. Ең жалпы түрде ол
әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың нәтижесі ретінде сипатталады.
Әкімшілік жауаптылықтың заңдық жауаптылықтың өзге түрлерімен
арақатынасы қандай?
Әкімшілік жауаптылық заңдық жауаптылықтың, нақты бір түрі болып
табылады. Оған тәнді ерекшеліктер әкімшілік жауаптылықпен жене осындай
жауаптылықтың өзге түрлерінің арасындағы шегін айыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, қылмыстық жауаптылық үшін қылмыс жасау негіз болып табылады;
ол тек қана сот арқылы туындайды; оның негізгі тараптары қылмыстық
кодекспен және қылмыстық іс жүргізу кодексімен регламенттелген; қылмыстық
жауаптылыққа тек адамдар жатады.
Тәртіптік жауаптылық, соттан тысқары тәртіппен туындайтын болса да, бұл
оны әкімшілік жауаптылықпен жақындастырады, мынадай қатынастарға тәнді,
олардың шеңберінде төртіптік биліктің субъектісі болып табылатын органға
немесс лауазымдьа адамға кінәлі адам бағындырылған. Оның негізгі лауазымдық
қызметтік міндеттерін бұзу немесе тиісінше орындамауға саятын тәртіптік
қызметтік теріс қылық болып табылады, сол үшін кінәлі адамға тәртіптік
жаза қолданылады.
Азаматтық-құқықтық мүліктік жауаптылық үшін зиянда немесе залалды
өтеу тәнді, сондықтан да оның негізгі мазмұнын, бұрынғы қалпына келтіру
шараларын қоса, мүліктік сипаты бар салдарлар құрайды.
І-ТАРАУ ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРЛІШІКТІҢ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ДАМУЫ
1. ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1961 жылға дейін жергілікті органдар әкімшілік жауапкершілікті қараудың
оны бұзғаны үшін мәселені шешу үшін кең көлемде өкілеттігі болған
(міндетті қаулы). КСРО Жоғары Президиум Одағының 1961 жылғы 21 маусымдағы
Әкімшілік тәртіпте салынған айыппұлды қолдануға ары қарай шек қою туралы
Қаулысымен жергілікті органдардың қарастырылып отырған бұзушылықтар үшін
айыппұл салуды шектеу, осындай шешімді қабылдау тек облыстық, аудандық және
қалалық Одақтар ғана мүмкіндік берді.[24.23]
2. ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ НЕГІЗІ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
Республикада қоғамдық тәртіпті, басқару тәртібін орнату, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, азаматтардың демалу мен еңбек
етуі үшін колайлы жағдайлар туғызу мақсатында сақталуы кажетті болатын
ережелер өте көп. Ондай ережелерге жолда жүру, санитарлық, мал дәрігерлік,
өртке қарсы, кедендік, кауіпсіздік, табиғи ресурстарды қорғау ережелері
жатады.
Егер осы ережелердің бұзылуы үлкен қоғамдық зиян келтіретін болса, онда
олар қылмыстық жауапкершілікті туғызады. Көпшілік құқық бұзушылықтар
мардымсыз қоғамдык зиян келтіреді. Сондықтан ондай кұқық бұзушы-лықтар
әкімшілік құқық бұзушылықтар деп саналады және әкімшілік жауапкершілікті
тудырады.
Әкімшілік жауапкершілік жасалынған әкімшілік кұқык бұзушылыққа деген
мемлекеттің реакқиясы болып табылады. Әкімшілік жауапкершілік — қылмыстық,
тәртіптік және азаматтық-құкықтықпен қатар жауапкершіліктің бір түрі.
[19.34]
Әкімшілік жауапкершіліктің мәні болып, әкімшілік кұқық бұзушылық
жасағаны үшін құқық бұзушыға әкімшілік нормаларды бұзғаны үшін әкімшілік
жаза түріндегі мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Бұл шаралар
мемлекеттік уәкілді органдармен тағайындалады.
Әкімшілік жауапкершілікті Парламент, Президент, Үкімет, жергілікті
мемлекеттік өкілді және аткарушы органдар айқындайды. Жеке тұлғаның
әкімшілік жауапкершілігі 16 жастан басталады.
Еңбектік тәртіпті бұзғаны үшін кінәлі тұлға тәртіптік жауапкершілікке
тартылады (ескерту, сөгіс, еңбек шарттын бұзу). Келісімшарттық
міндеттемелерді бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік пайда болады
(зиянды өтеу т.б.). Қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік орнайды
(бас бостандығынан айыру, қамауға алу және т.б.)
Әкімшілік жауапкершілік мәселелерін реттейтін Қазақстан
Республикасьшдағы негізгі нормативті құқықтық акт болып 2001 жылдың 30
қаңтарында кабылданған Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекс табылады.
Кодекс екі бөлімнен тұрады — Жалпы және Ерекше. Кодекстің Жалпы бөлімінде
әкімшілік жауапкершілік институтының негізгі ережелері, ал Ерекше бөлімде —
жекелеген әкімшілік құқық бұзушылықтардың топтастырылуы, оны жасағаны үшін
жазасымен бірге көрсетілген.
Әкімшілік жауапкершіліклік белгілері
қоғамдық тәртіпті қорғау амалы болып табылады;
мәжбүрлеумен байланысты, яғни құқық бұзушы үшін жағымсыз салдармен;
іс-жүргізу нысанында жүзеге асырылады;
сотпен, сондай-ак өзге де уәкілді органдармен қолда-нылады;
соттауға болмайды және жұмыстан шығарылмайды;
жұмыс орнына қарамастан, барлық азаматтарға бағытталған.
Әкімшілік жауапкершілікті жуктейтін органдар
Әкімшілік жауапкершілік органдармен және лауазымды тұлғалармен өзара
бағынышты емес құқық бұзушыларға тағайындалады. Оларға келесі органдарды
жатқызуға болады:
аудандық арнаулы және оларға теңестірілген әкімшілік соттың
судьялары;
кәмелеттік жасқа толмағандардың құқықтарын қор-ғайтын аудандық
(қалалық), қаладағы аудандык комиссиялар;
ішкі істер органдары, мемлекеттік инспекция органдары және
мемлекеттік қадағалау мен бақылаудың өзге органдары (олардың лауазымды
тұлғалары).
Әкімшілік құқық бұзушылық
Әкімшілік жауапкершіліктің негізі болып, әкімшілік құқық бұзушылық
(әкімшілік терісқылық) табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылық — жеке және заңды тұлғаның әкімшілік-құқықтық
норманы бұзатын және әкімшілік жауапкершілікті тудыратын құқыққа қарсы,
кінәлі іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілері
құқыққа қарсылық, яғни қалыптасқан әкімшілік-құқықтық норманы бұзады;
кінә. Кінә — тұлғаның өзінің құқыққа қарсы іс-әрекетіне және оның
салдарына деген психологиялық көзқарасы, қатыстылығы кінәнің болуы —
әкімшілік құқық бұзушылықтың міндетті белгісі, кінәнің болмауы жауапкер-
шілікті жоққа шығарады. [23.64]
жазалаушылық, яғни әкімшілік жазасы көрсетілген іс-қимыл ғана,
әкімшілік құқық бұзушылық болып саналады.
іс-қимыл әрекет не әрекетсіздік түрінде. Әрекет — міндеттерді
белсенді түрде орындамау немесе заңмен тыйым салынған іс-қимылдар жасау.
Әрекетсіздік — міндеттерді бәсең түрде орындамау.
Әкімшілік жауапкершілікте туындайтын, құқықпен аныкталған белгілердің
жиынтығы — әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы. [33.43]
Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы болып келесі элементтердің
(белгілердің) жиынтығы табылады: объект, объективтік жақ, субъект,
субъективтік жақ.
Объект болып, құқық нормаларымен реттелген және әкімшілік жауапкершілік
мөлшерімен қорғалатын коғамдық қатынастар табылады. Объект ретінде нақты
нормалар, заңдық талаптар, шектеулер танылады.
Объективтпі жақ — жүріс-тұрыстың өзін сипаттайды, әкімшілік құқықпен
тыйым салынған іс-әрекеттер мен әрекетсіздіктерді жасаумен сипатталады.
Объективті жақты анықтағанда құқық бұзушылықты жасау амалы, сипаты
(қайталанбалылык, созылмалылық), орны (қоғамдық орын, әуе құрамы, шекара
шебі) және уакыты (түнгі), зиян мөлшері, құқық бұзушылықты жасауда
қолданылған құрал-жабдықтар (көлік құралы, спирттік ішімдіктер, есірткі
заттар, оқ дәрі, қару-жарақ) мәні өте зор.
Субъекті болып табылатын әкімшілік құқық бұзушылықтар:
1) 16 жаска толған, есі дұрыс жеке тұлға;
2) заңды тұлғалар, яғни мекемелер, ұйымдар, кәсіпорындар.
және оның салдарына деген психологиялық катыстылығы, ол қасақаналық
және абайсыздық түрінде көрсетілуі мүмкін.
Әкімшілік құқық бұзушылық қасақана жасалынған болып есептеледі, егер
оны жасаған тұлға өзінің әрекеттерінің (әрекетсіздіктерінің) құқыққа қарсы
екендігін сезді, оның зиянды салдарын болжады және осы салдардың болуын
тіледі немес саналы түрде болуына жол берді, әлде оған немқұрайлылықпен
қарады.
Егер құқық бұзушы өз әрекетінің (әрекетсіздігінің) зиянды зардаптары
болуы мүмкіндігін алдын ала білсе, біракқ оған жеткіліксіз негіздермен
оларды болдырмауға ұшқалақтыққа салынса немесе оларды алдын ала болжай
алмаса, бірақ болжауға міндетті болса, әкімшілік құқық бұзушылық абайсызда
жасалған болып саналады.
Қасақаналыққа ұсақ бұзақылық, үй жағдайында спиртті ішімдіктер жасау
және өткізу, мәдениет және тарих ескерткіштерін, сондай-ақ табиғат
объектілерін қорлау, т.б. теріс қылықтар жатады.
Абайсыздыққа ұйымның лауазымды тұлғасының оған сеніп тапсырған
құжаттарын жоғалту, өрт қауіпсіздігі ережелерін бұзу, т.б. теріс-қылықтар
жатады. [42.55]
Жоғарыда көрсетілген құқық бұзушылық құрамының белгілері болған
жағдайда, тұлға кінәлі болып табылады.
1.3. ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ СУБЪЕКТІСІ МЕН ОБЪЕКТІСІ
Субъект — бұл әкімшілік құқық бұзушылық, жасаған жеке немесе заңды
тұлға. Мұнан басқа, арнайы субъектілер — лауазымды адамдар, әскери
қызметшілер, шетел азаматтары бөлінеді.
ӘКБтК бойынша ақылcыз дұрыс, әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде 16
жасқа толған адам әкімшілік жауаптылыққа жатады, Салыстыру үшін айта
кетейік, қылмыстық жауаптылық 14 жастан болуы мүмкін.
16-дан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адаадар әкімшілік құқық
бұзушылық жасаған жағдайда. Оларға әкімшілік жаза тағайындалуы не тәрбиелік
ықпал етудің мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. Кәмелетке толмаған
балалардың ата-аналары немесе олардың орнындағы адамдар оларды тәрбиелеу
және оқыту жөніндегі міндеттерін дәлелді себептерсіз орындамағаны үшін
әкімшілік жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Заңды тұлғалар мемлекеттік және мемлекеттік емес коммерциялық жэне
коммерциялық емес ұйымдар. Жеке адамға әкімшілік жаза қолдану заңды тұлғаны
осы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауаптылықтан босатпайды, сол сияқты
заңды тұлғаның әкімшілік жауапқа тартылуы да кінәлі жеке адамды
жауаптылықтан босатпайды. ӘҚБтК-та заңды тұлғалардың жасайтын құқық
бұзушылықтарының құрамы қаралмаған. Бірақ заңды тұлға осы Кодекстің Ерекше
бөлігінде тікелей көзделген жағдайларда әкімшілік құқық бұзушылық үшін
әкімшілік жауаптылықта болуға тиіс.
Лауазымды адам қызметтік міндеттерін орыңдамауына немесе тиісті
дәрежеде орындамауына байланысты әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жағдайда
әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Мұндай мән-жайлар болмаған кезде
әкімшілік құқық бұзушылықтың жасалуына кінәлі лауазымды адам жалпы
негіздерде жауаптылықта болады. [23.52]
Ұйымдық билік немесе әкімшілік шаруашылық міндеттерді орындауға
байланысты әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жеке кәсіпкер де лауазымды
адам ретінде әкімшілік жауаптылықта болады.
Әскери қызметшілер мен әскери ұжымда жүрген азаматтар, прокурорлар,
ішкі істер органдарының, қаржы полициясы мен кеден органдарының
қызметкерлері әкімшілік құқық бұзушылық үшін тәртіптік жарғылар бойынша
және қызмет өтеу тәртібін регламенттейтін өзге де актілерге сәйкес
жауаптылықта болады.
Бірақ олар ҚР-ның Мемлекеттік шекарасы режимін, санитарлық заңдарды,
өрт қауіпсіздігінің талаптарын, жолда жүру ережелерін, аң аулау, балық
аулау ережелерін, табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғаудың басқа да
ережелері мен нормаларын бұзғаны үшін жалпы негіздер бойынша әкімшілік
жауаптылықта болады. Мұндай жағдайлар жөнінде де белгілі бір шектеулер
белгіленген. Оларға кейбір әкімшілік жазаларды мысалы, әкімшілік қамауға
алуды, ал шақыру бойынша әскери қызметін өтеп жүрген адамдарға әкімшілік
айыппұл салуды қолдануға болмайды.
Дипломатиялық иммунитетпен жене қорғанышпен пайдаланатын шетелдіктерден
басқа шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар және азаматтығы жоқ адамдар
жалпы негіздер бойынша әкімшілік жауаптылықтың субъектілері болып табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылық құрамының субъективтік жағы — бұл кінә, яғни
адамның өзі жасаған құқыққа қарсы әрекетіне және мүмкін болатын оның
салдарларына психикалық рухани көзқарасы. Кінә қасақаналық немесе
абайсыздық нысанында көрініс табуы мүмкін.
Әкімшілік құқық бұзушылық, егер оны жасаған адам өзінің іс-әрекетінің
әрекетсіздігінің құқыққа қарсы сипатын сезінсе, залалды салдарын алдын
ала білсе және осы салдардың туындауын қаласа немесе оған саналы түрде жол
берсе не оларға немқұрайды қараса, қасақана жасалған деп танылады ӘҚБтК-
тің 29-бабы.
Әкімшілік құқық бұзушылық, егеp оны жасаған адам өзінің іс-
әрекетініңәрекетсіздігінің заңды салдарының туындау мүмкіндігін алдын ала
білсе, бірақ жеткілікті негізсіз оның алдын алуға болады деп ұшқары ойласа,
не тиісті назар салған жене ескерген жағдайда оның алдын алуға болса да
осындай салдардың туындау мүмкіндігін алдын ала білмесе абайсызда жасалды
деп танылады. [26.63]
Сонымен, егер адамның әрекетінде заң элементтерінің төртеуінің жиынтығы
бар деп табылатын болды, онда ол әкімшілік жауаптылыққа тартылады.
Көрсетілген элементтердің ең болмағанда біреуінің болмауы бұзушы әкімшілік
жауаптылыққа тартуға мумкіндік бермейді.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың объектісі бұл сол, ол неге не нәрсеге
қол сұғады, ол қандай қоғамдық қатынастарды бұзады. Жалпы объект ӘҚБтК-тің
7 және 28-баптарында айқындалған. Олардың мазмұнынан шығатын негізгі
қортынды, мұндай объект әкімшілік жауаптылықтың шараларымен қорғалатын
мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастар болып табылады. Бұған
қоса мынаны айту керек, шындығында әкімшілік құқық бұзушылық, сондай-ақ
әкімшілік құқықтық құралдармен қорғалатын, өзге де қоғамдық қатынастарға
қол сұғады мысалы, конституциялық, еңбек, қаржылық құқықтармен
реттелінетін.
Демек, әкімшілік құқық бұзушылықтың объектісі әкімшілік жауаптылықтың
шараларымен қорғалатын кез келген қоғамдық қатынас болып табылады. Мұны
ӘҚБтК-тің Ерекше бөлігі тарауларының аттары дәлелдейді мысалы, жеке
адамның құқықтарына, меншікке, кәсіпкерлік қызмет жүргізудің тәртібіне,
қоршаған ортаны қорғауға, басқарудың белгіленген тәртібіне және басқаларға
қол сұғушылық.
Әкімшілік құқық бұзушылықтық накты объектілері де бар. Олар жөнінде
ӘҚБтК-тің Ерекше бөлігінің қандай да бір бабының мазмұнынан білуге болады.
Мысалы, 373-бап митингілер, шерулер және т.с.с. ұйымдастыру мен өткізудің
тәртібін бұзған үшін жауаптылық қараған. [26.457]
Міне осы аталған құқық бұзушылықтың нақты объектісі болып табылады.
Объективтік жағы әкімшілік құқық бұзушылық объектісіне бағытталған
құқыққа қарсы әрекет, яғни іс-әрекет немесе әрекетсіздік, оның сипаты,
сондай-ақ оны жасаудың немесе жасамаудың жағдайы.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың көпшілігі іс-әрекеттерден көрініс табады.
Әкімшілік жазалауға жататын әрекетсіздікке мысал ретінде лауазымды адамның
соттың жеке ұйғарымын, қаулы, сын қарамай қалдыруын айтуға болады ӘҚБтК-
тің 5206.
Объективтік жақтын элементі ретінде болатын жағдайлар әкімшілік құқық
бұзушылық жасаудың уақытын, тәсілін ескеруді болжайды. Мысалы, ӘҚБтК-тің
298-бабында аң аулау ережелерін, сондай-ақ жануарлар дүниесін пайдаланудың
басқа да түрлерін жүзеге асыру ережелерін тиісті рұқсатсыз немесе тыйым
салынған жерлерде, иә болмаса тыйым салынған уақытта, тыйым салынған
қарулармен немесе тәсілдермен бұзу туралы айтылған. Сондай-ақ құқық
бұзушылықтың бірнеше рет болуы ескеріледі. Мысалы, бір адам екі немесе одан
да көп әкімшілік құқық бұзушылық жасауы мүмкін. Объективтік жағы сосын, бір
адамның бір жыл ішінде қайталап құқық бұзушылық жасауын ескереді. [14.52]
3. ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ТУРАЛЫ ІС ЖҮРГІЗУ
ӘҚБтК өзінің материалдық және процессуалдық құқық нормаларымен сот
тәртібімен де, сол сияқты соттан тысқары тәртіппен де жүзеге асырылатын
әкімшілік юрисдикциялық қызметті неғұрлым толық реттеген.
Онда іс жүргізудің міндеттері айқындалған: әрбір істің мән-жайын дер
кезінде, жан-жақты, толық және объективті анықтау; оны осы Кодекске сәйкес
шешу, шығарылған қаулының орындалуын қамтамасыз ету; әкімшілік құқық
бұзушылықтың жасалуына ықпал етстін себептер мен жағдайларды анықтау 577-
бап.
Сонымен бірге әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуді
болдырмайтын мән-жайлар да анықталған. Төмендегі мән-жайлардың ең
болмағанда біреуі болған жағдайда іс жүргізуді бастауға болмайды, ал
басталған іс қысқартылуга жатады: әкімшілік құқық бұзушылық оқиғаларының
және құрамының болмауы; әкімшілік жауаптылықты белгілейтін Заңның күші
жойылуы; әкімшілік жауапқа тарту мерзімінің өтуі. Аталған мән-жайлар жеке
тұлғаларға да, сол сияқты заңды тұлғаларға да қатысты. Мұның сыртында, тек
жеке тұлғаларға ғана қатысты іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайлар
белгіленген. Бұл әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде адамның 16 жасқа
толмауы; құқыққа қарсы әрекет жасаған адамның ақыл-есінің дұрыс болмауы;
құқық бұзушылық осы Кодекстің 5-тарауына сәйкес мән-жайларда жасалған
ретте; әкшшілік жауапқа тартылатын адам жөнінде сол факт бойынша әкімшілік
жаза қолдану туралы не істің қысқартылуы туралы судьяның, органның
лауазымды адамның қаулысының, сондай-ақ нақ сол факт бойынша қылмыстық іс
болуы; ісі жүргізіліп отырған адамның қайтыс болуы. [25.43]
Егер істі қарау кезінде әкімшілік құқық бұзушылықта қылмыс белгілері
бар екендігі табылса, онда істі қарайтын орган лауазымды адам
материалдарды прокурорға, алдын ала тергеу немесе анықтау органына береді.
Оның мазмұны атқарушы органдардың лауазымды адамдардын
юрисдикциялық іс-әрекеттер атқару тәртібімен құқық қорғау функциясын жүзеге
асыру.
Сонымен бірге, іс жүргізу әкімшілік құқық бұзушылық жасалған уақытта
қолданылған заңдардың негізінде және оны жасаған жері бойынша көлік
құралдары туралы істер бойынша олардың есепке алынған жері бойынша немесе
іс жүргізіліп жатқан адамның тұрғылықты жері бойынша да жүзеге асырылады
деп белгіленген.
Іс жүргізу мемлекеттік тілде жүргізіледі, ия қажет болған жағдайда орыс
тілі немесе басқа да тілдер қолданылады. Іс жүргізіліп жатқан тілді
білмейтін адамдарға ана тілінде немссе өзі білетін тілде сөйлеу,
аудармашының қызметін тегін пайдалану қамтамасыз етіледі.
Әкімшілік құқық, бұзушылық туралы істерді қарау барлық азаматтардың
тегіне, әлеуметтік, лауазымдың және мүліктік жағдайына, нәсілі мен ұлтына,
сеніміне, жынысына, тіліне, дінге көзқарасына және істейтін жұмысының
сипатына, тұратын жеріне, қоғамдық бірлестіктерге қатысына және тағы
басқаларға қарамастан заң мен істі қарайтын органның алдында тең негізде
жүзеге асады. Әкімшілік жауаптылықты жалпы сипаттаудың келесі элементі
әкімшілік жазалар болып табылады. Олар жасалынған әкімшілік құқық бұзушылық
үшін қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып табылады және оны
жасаған адамның ӘҚБтКте көзделген құқықтары мен бостандықтарынан айыруға
немесе оларды шектеуге саяды. Бұл жазалар әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру, бұзушылық жасаған адамды тәрбиелеу, сондай-ақ құқық бұзушының
өзінің де, сол сияқты басқа адмдардың да жаңа құқық бұзушылық жасауының
алдын алу мақсатында қолданылады. [18.432]
Оның ең негізгі, яғни заңдық, мазмұны мынада, бұл тәрізді жаза ең
алдымен құқық бұзушыға, сол сияқты құқық бұзушылықтар жасаудың барлық,
басқа жағдайларында да, тиісті жазалау шарасын қолдануды білдіреді. Бұл
кінәлі үшін әкімшілік жазаның белгілі бір жағымсыз салдарлар туғызуға әкеп
соқтыратынын білдіреді. Мұндай салдарлардың дәрежесі — бөлек мәселе. Олар,
қылмыстық жазалаумен көпшілігінде өте жақын болса да жеңілдеу болады.
Әкімшілік жазалар әлдебір адамның жасаған әрекетіне не теріс баға
беруден мысалы, ескерту, немесе құқық бұзушыға материалдық ықпал жасаудан
керініс табуы мүмкін мысалы, ақшалай айыппұл, мүлкін тәркілеу. Бірақ олар
барлық жағдайда да нақты құқық бұзушылықпен келтірілген материалдық залалды
өтеуді мақсат етпейді. [35.43]
Егер де мұндай залал әкімшілік құқық бұзушылықпен азаматқа не заңды
тұлғаға келтірілген болса, онда ӘҚБтКтің 646 сәйкес судья дау болмаған
жағдайда жаза қолдану туралы мәселені шешу кезінде мүліктік залалды өтеу
туралы шешім қабылдай алады. Өзге уәкілетті органдар лауазымды адамдар
қарайтын істер бойынша мүліктік, залалды өтеу азаматтық сот ісін жүргізу
тәртібімен шешіледі.
Әкімшілік жаза құқық бұзушылық жасаған адамға тән азабын тарттыруды
немесе оның адамгершілік қадір-қасиетін қорлауды, сондай-ақ заңды тұлғаның
іскерлік беделіне зиян тигізуді мақсат тұтпайды.
Жеке кәсіпкерлерді немесе заңды тұлғаларды белгілі бір қызмет түріне не
белгілі бір іс-әрекеттер жасауға берілген лицензиядан, арнаулы рұқсатпен,
біліктілік аттестатынан куәліктен осы құжаттарда көзделген іс-әрекеттерді
жасауы кезіндегі әкімшілік құқық бұзушылығы үшін судья уақытша лты айға
дейінгі мерзімге айыруы мүмкін.
Жеке кәсіпкердің мемесе заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұру немесе
оған тиым салу әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті
органның лауазымды адамның өтініші бойынша тек сот тәртібімен ғана
жүргізіледі.
Қоғамдық бірлестіктің қызметі өздерінің жарғысына немесе заңдарға қайшы
келетін жағдайларда сот олардың қызметін тоқтата тұруы немссе оған тыйым
салуы тоқтатуымумкін.
Өз бетімен салып жатқан немесе салынған құрылысты ӘҚБтК-тің Ерекше
бөлігінің баптарында көзделген жағдайларда мәжбүрлеп бұзуды судья
тағайындайды.
Әкімшілік қамауға алуды — тек әкімшілік құқық бұзушылықтың жекелеген
түрлері үшін айрықша жағдайларда ғана он бес тәулікке дейінгі, ал төтенше
жағдай режимі талаптарын бұзғаны үшін отыз тәулікке дейінгі мерзімге судья
қолданады.
Жүкті әйелдерге және 14 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге, 18 жасқа
толмаған адамдарға, I және II топтардағы мүгедектерге, сондай-ақ 58 жастан
асқан әйелдер мен 63 жастан асқан еркектерге қамауға алуды қолдануға
болмайды.
ҚР-сы шегінен әкімшілік жолмен кетіру — тек шетелдіктерге және
азаматтығы жоқ адамдарға ғана қатысты судья қолданатын шара ӘҚБтК-тің 56-
бабы.
Қажетті қорғану бұл қорғану жағдайында жасалынған әкімшілік құқық
бұзушылықпен қорғанушының және өзге де адамдардың құқықтары мен
бостандықтарына, меншікке, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне қол сұғушыга
зиян келтіру арқылы құқыққа қарсы қол сұғылудан қорғау ӘҚБтК-тің 38-
бабы.Құқыққа қарсы қол сұғушылық жасаған адамды ұстау — бұл үшін осы
Кодексте көзделген әрекетті жасау 39-бап.
Аса қажеттілік осы адамның немесе өзге де адамдардың өміріне,
құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне
тікелей қатер төндіретін қауіпті жою үшін осы Кодекспен қорғалатын
мүдделерге зиян келтіру, егер бұл қауіпті өзге құралдармен жою мүмкін
болмаса және егер құқық бұзушылықпен келтірілген зиян тойтарылған зияннан
айтарлықтай аздау болса ӘҚБтК-тің 40-бабы
Негізгі тәуекел қоғамдық пайдалы мақсатқа жету үшін негізгі тәуекел
жасалған кезде осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру ӘҚБтК-тің
41-бабы.
Күштеп немесе санаға әсер етіп мәжбүрлеу салдарынан адам өз іс-
әрекеттерін әрекетсіздігін басқара алмау, күштеп немесе санаға өсер етіп
мәжбүрлеу нәтижесінде осы Кодексте көзделген әрекетті жасау ӘҚБтК-тің 42-
бабы.
Бұйрықты немесе өкімді орындау - өзі үшін міндетті бұйрықты немесе
өкімді орындау үшін әрекет еткен адамның осы Кодексте кездедген әрекетті
жасауы. Көрінеу заңсыз бұйрықты немесе өкімді орындау ӘҚБтК-тің 43-бабы.
Әкімшілік жаза өкілеттгі органның лауазымды адамның осы тұлғаның
кінәлілігін анықтаған заңды күшіне екген қаулысының таныған нәтижесі. Жеке
адамның кінәсіздіктен келтірген залалы үшін әкімшілік жауаптылыққа тартуға
жол берілмейді.
ӘҚБтК-те белгіленген негіздер мен тәртіптен басқа жағдайларда, ешкім де
әкімшілік жазаға ұшыратылуға тиіс емес. Жазаларды қолдану уәкілетті
органдардың адамдардың құзіретінің шегінде және заңға дәлме-дәл сәйкес
жүзеге асырылатын болуға тиіс.
Әкімшілік жауаптылықты жоятын немесе жеңілдететін заңның кері күші
болады, жауаптылықты белгілейтін немесе күшейтетін заңның кері күші
болмайды. [34.26]
Әкімшілік жаза әділ, құқық бұзушылықтың сипатына, оның жасалу мән-
жайларына, құқық бұзушының жеке басына сай келетін болуға тиіс. Жеке адамға
жаза қолдану кезінде жасалған құқық бұзушылықтың сипаты, құқық бұзушының
жеке басы, оның мінез-құлқы, мүліктік жағдайы, жауаптылықты жеңілдететін
және ауырлататын мән-жайлар ескеріледі. Занды тұлғаға жаза қолдану
негізінен жеке бастан басқа осындай жағдайларды ескеруді мезгейді.
Бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де екі рет жазаға тартуға болмайды деп
белгілснген.
Нақты әкімшілік жазаны таңдап алуға әсері болатын және жауаптылықты
жеңілдететін мән-жайларға мыналар жатады: өкіну; құқық бузушылықтың зиянды
зардаптарын болдырмауы, залалды өз еркімен өтеуі немесе келтірілген зиянды
жоюы; құқық бұзушылықты күшті жан толқынысының әсерімен не жеке басының
немесе отбасының ауыр жағдайлары салдарынан, кәмелетке толмаған адамның,
жүкті әйелдің немесе 3 жасқа дейінгі баласы бар әйелдің, күш қолдану немесе
психикалық мәжбүрлеу нәтижссінде тағы басқа жағдайларда жасау ӘҚБтК-тің 61-
бабы.
Жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар: маскүнемдік, нашақорлық немесе
уытқұмарлық масаю күйінде; адамдар тобының; табиғи апат жағдайында құқық
бұзушылық жасау; біртекті құқық бұзушылықты бір жыл ішінде қайталап жасау
және т.б. ӘҚБтК-тің 62-бабы
Бір адам екі немесе одан да көп құқық бұзушылық жасаған кезде олардың
әрбірі үшін жеке-жеке әкімшілік жаза қолданылады.
Әкімшілік жаза қолданылған адам жаза қолдану туралы қаулының орындалуы
аякталған күннен бастап бір жылдың ішінде осы жазаға ұшырады деп
есептеледі. Әлбетте, әкімшілік жаза қолдану сотталғанмен бара-бар емес.
Әкімшілік жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімі белгіленген. Адам құқық
бұзушылық жасалған күннен бастап екі ай, ал қоршаған органы қорғау
саласында алты ай өткеннен кейін әкімшілік жазалауға тартуға жатпайды.
Салық салу саласында жеке тұлға құқықбұзушылық жасаған күннен бастап бір
жыл, ал заңды тұлға оның ішінде жеке кәсіпкер үш жыл өткеннен кейін
әкімшілік жауаптылыққа тартылуға тиіс емес. [25.41]
Қылмыстык іс қозгаудан бас тартылған адамдардың іс-әрекетінде әкімшілік
құқық бұзушылықтың белгілері бар болатын болса, онда оларға да әкімшілік
жаза қолданылуы мүмкін.
ӘҚБтК өзінің материалдық және процессуалдық құқық нормаларымен сот
тәртібімен де, сол сияқты соттан тысқары тәртіппен де жүзеге асырылатын
әкімшілік юрисдикциялық қызметті неғұрлым толық реттеген.
Онда іс жүргізудің міндеттері айқындалған: әрбір істің мән-жайын дер
кезінде, жан-жақты, толық және объективті анықтау; оны осы Кодекске сәйкес
шешу, шығарылған қаулының орындалуын қамтамасыз ету; әкімшілік құқық
бұзушылықтың жасалуына ықпал етстін себептер мен жағдайларды анықтау 577-
бап.
Сонымен бірге әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуді
болдырмайтын мән-жайлар да анықталған. Төмендегі мән-жайлардың ең
болмағанда біреуі болған жағдайда іс жүргізуді бастауға болмайды, ал
басталған іс қысқартылуга жатады: әкімшілік құқық бұзушылық оқиғаларының
және құрамының болмауы; әкімшілік жауаптылықты белгілейтін Заңның күші
жойылуы; әкімшілік жауапқа тарту мерзімінің өтуі. Аталған мән-жайлар жеке
тұлғаларға да, сол сияқты заңды тұлғаларға да қатысты. Мұның сыртында, тек
жеке тұлғаларға ғана қатысты іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайлар
белгіленген. Бұл әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде адамның 16 жасқа
толмауы; құқыққа қарсы әрекет жасаған адамның ақыл-есінің дұрыс болмауы;
құқық бұзушылық осы Кодекстің 5-тарауына сәйкес мән-жайларда жасалған
ретте; әкшшілік жауапқа тартылатын адам жөнінде сол факт бойынша әкімшілік
жаза қолдану туралы не істің қысқартылуы туралы судьяның, органның
лауазымды адамның қаулысының, сондай-ақ нақ сол факт бойынша қылмыстық іс
болуы; ісі жүргізіліп отырған адамның қайтыс болуы.
ІІ-ТАРАУ ҚР ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ БОЙЫНША ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кәмелеттік жасқа толмағандар болып, әкімшілік құқык бұзушылық жасау
уақытында 16 жасқа толмағандар есептеледі. 16 жасқа толмағандар үшін
әкімшілік жауапкершілікті ата-аналары өтейді.
Жазаның негізгі түрлері — әкімшілік жаза немесе тәрбиелеу сипатындағы
мәжбүрлеу ишаралары.
Кәмелеттік жасқа толмағанға әкімшілік жаза тағайындау кезінде оның өмір
сүру мен тәрбие жағдайы, психикалық даму деңгейі, жеке тұлғаның өзге
ерекшеліктері, сонымен катар оған басқа ересек адамдардың әсері ескеріледі.
Кәмелеттік жасқа толмау жазаны жеңілдететін жағдай ретінде ескеріледі
Тәрбиелік ықпал ету шараларына жататындар:
заңды түсіндіру;
ата-аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың немесе
мамандандырылған мемлекеттік органның қадағалауына беру;
келтірілген зиянды өтеу міндетін жүктеу;
бос уақытын шектеу және оньщ мінез-құлқына ерекше талаптар қою.
Шаралардың бұл тізімі нақты анықталып шектелген болып саналмайды. Өзге
де тәрбиелік ықпал ету шаралары қолданылуы мүмкін.
Кәмелеттік жасқа толмаған тұлғаға әкімшілік жаза — әкімшілік құқық
бұзушылық жасалған күннен бастап бір айдан, ал созылмалы құкық бұзушылық
үшін—оны анықтаған күннен бастап бір айдан кешіктірмей тағайындалады. Егер
кәмелеттік жасқа толмаған тұлға әкімшілік жаза тағайындау туралы қаулының
орындалуынан кейін алты ай жаңа құқық бұзушылық жасамаса, онда ол әкімшілік
жазаға тартылмаған болып
саналады. [27.32]
Кәмелетке толмағандарға әкiмшiлiк жазалар қолданудың ерекшелiктерi
Кәмелетке толмаған адамға салынатын әкімшілік айыппұлдың мөлшері осы
Кодекстің ерекше бөлімінің бабында көзделген айыппұл мөлшеріне қарамастан,
айлық есептік көрсеткіштің бестен бір бөлігінен кем болмауға және он айлық
есептік көрсеткіштен аспауға тиіс.
Айыппұл кәмелетке толмаған адамда бар мүліктің есебінен төленеді.
Кәмелетке толмаған адамның айыппұл төлеуге жеткілікті мүлкі болмаған
жағдайда, айыппұл ата-анасына немесе олардың орнындағы адамдарға салынады.
Арнаулы құқықтан айыру кәмелетке толмағандарға бiр жылдан аспайтын
мерзiмге қолданылуы мүмкiн.
Әкiмшiлiк жазалардың басқа да түрлерi (әкiмшiлiк қамауға алуды
қоспағанда), сондай-ақ осы Кодекстiң 45 және 57-баптарында аталған
әкiмшiлiк-құқықтық ықпал ету шаралары әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасауда
кiнәлi кәмелетке толмағандарға жалпы негiздерде қолданылады.
Кәмелетке толмаған адамға әкiмшiлiк жаза қолдану
ӘҚБтКодекстiң 61 және 62-баптарында көзделген мән-жайлардан басқа,
кәмелетке толмаған адамға әкiмшiлiк жаза қолданған кезде оның өмiр сүру
және тәрбиелену жағдайлары, психикалық даму деңгейi, жеке басының өзге де
ерекшелiктерi, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың әсер етуi ескерiледi.
Кәмелетке толмаған жас басқа да жеңiлдететiн және ауырлататын мән-
жайлармен жиынтықта жеңiлдететiн мән-жай ретiнде ескерiледi.
Кәмелетке толмағандарды әкiмшiлiк жауаптылықтан және
әкiмшiлiк жазадан босату
Әкiмшiлiк құқық бұзушылықты бiрiншi рет жасаған кәмелетке толмаған
адамды әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстi қарауға уәкiлеттi орган
(лауазымды адам) оған заңдарда көзделген тәрбиелiк ықпал ету шараларын
қолдана отырып, әкiмшiлiк жауаптылықтан немесе тағайындалған әкiмшiлiк
жазаны орындаудан босатуы мүмкiн.
Тәрбиелiк ықпал ету шаралары
1. Кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк ықпал етудiң мынадай шаралары
тағайындалуы мүмкiн:
1) заңды түсiндiру;
2) ата-аналарының немесе олардың орнындағы адамдардың, не
мамандандырылған мемлекеттiк органның қадағалауына беру;
3) келтiрген зиянды реттестiру мiндетiн жүктеу;
4) бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның мiнез-құлқына
ерекше талаптар белгiлеу.
2. Заңдарда тәрбиелiк ықпал етудiң өзге де шаралары көзделуi мүмкiн.
3. Кәмелетке толмаған адамға бiр мезгiлде тәрбиелiк ықпал етудiң
бiрнеше шаралары тағайындалуы мүмкiн.
Тәрбиелiк ықпал ету шараларының мазмұны
1. Заңды түсiндiру кәмелетке толмаған адамға оның әрекетiмен
келтiрiлген зиянды және осы Кодексте көзделген құқық бұзушылықтарды
қайталап жасаудың заңдық салдарын түсiндiруден тұрады.
2. Қадағалауға беру ата-аналарға немесе олардың орнындағы адамдарға, не
мамандандырылған мемлекеттiк органға кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк
ықпал ету және оның мiнез-құлқына бақылау жасау жөнiндегi мiндеттердi
жүктеуден тұрады.
3. Келтiрiлген зиянды жөнге келтiру мiндетi кәмелетке толмаған адамның
мүлiктiк жағдайы мен тиiстi еңбек дағдыларының болуы ескерiле отырып
жүктеледi.
4. Бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның мiнез-құлқына
ерекше талаптар белгiлеу белгiлi бiр орындарға баруға, бос уақытын
өткiзудiң белгiлi бiр нысандарын, оның iшiнде көлiк құралдарын пайдалануға,
тәулiктiң белгiлi бiр уақытынан кейiн үйден тыс жерлерде болуға, кәмелетке
толмағандардың құқықтарын қорғау жөнiндегi комиссияның рұқсатынсыз басқа
жерлерге кетуге тыйым салуды көздеуi мүмкiн. Кәмелетке толмаған адамға
оқуды аяқтау не кәмелетке толмағандардың құқығын қорғау жөнiндегi
комиссияның көмегiмен жұмысқа тұру талабы да қойылуы мүмкiн. Бұл тiзбе
осымен шектелмейдi.
Әкшшілік жазалардың түрлері ӘҚБтКтің 45-бабында белгіленген: 1 сскерту
жасау; 2 әкімшілік айыппұл салу; затты өтемін төлеп алып қою; 4 әкімшілік
құқық бұзушылықты жасау құралы немесе оның тікелей обьектісі болған затты,
бұзушылық жасау салдарынан алынған кірістерді, ақшаны және бағалы
қағаздарды теркілеу; 5 арнаулы құқықтан айыру, 6 лицензиядан, арнаулы
рұқсаттан, біліктілік аттестатынан куәліктен айыру немесе қызметтің
белгілі бір түріне не белгілі бір іс-әрекеттер жасауға оның қолданылуын
тоқтата тұру; 7 жеке кәсіпкердің қызметін тоқтата тұру немесе оған тыйым
салу; 8 өз бетімен салынып жатқан немесе салынған құрылысты мәжбүрлеп
бұзып тастау; 9 әкімшілік қамауға алу; 10 шетелдік немесе азаматтығы жоқ
адамды ҚР-ның шегінен әкімшілік жолмен кетіру.
Бұлардың ішінен заңды тұлғаларға 1 6, 8 тармақшаларда аталған
әкімшілік жазалар, сондай-ақ заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұру немесе
тыйым салу қолданылуы мүмкін.
Ескерту - әкімшілік жаза қолдануға уәкілетті органның лауазымды
адамның жасалған құқық бұзушылыққа ресми түрде теріс баға беруі және жеке
немесе заңды тұлғаны құқыққа қарсы мінез-құлыққа жол беруге болмайтындыгы
туралы сақтандыру. Ол жазбаша түрде жасалынған жағдайда жаза болып
сақталады. Бұл, әдетте, құқық бұзушылық елеусіз болған жағдайда
қолданылады. Мұндай жағдайларда судья, уәкілетті орган лауазымды адам
ауызша ескерту жасуамен шектеле алады ол әкімшілік жаза болып табылмайды
ӘҚБтК-тің 68-бабы.
Әкімшілік айыппұл — айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір, мөлшеріне
сай келетін дәрежеде салынатын ақшалай жаза, яғный материалдық сипаты бар
жаза.
Жеке адамға салынатын айыппұлдың мөлшері айлық есептік көрсеткіштің
оннан бір бөлігінен, лауазымды адамға салынатын айыппұл — бес айлық есептік
көрсеткіштен, ал заңды тұлғага салынатын айыппұл жиырма айлық есептік
көрсеткіштен кем болмауға тиіс.
Ал айыппұлдың жоғарғы мөлшерін жеке адамға екі жүз айлық есептік
көрсеткіштен, лауазымды адамға – төрт жүз айлық есептік көрсеткіштен, заңды
тұлғаға — екі мың айлық есептік көрсеткіштен асыруға болмайды.
Бірақ осы мөлшерлерден асатын мөлшерде салықтық міндеттемелердің
орындалмаған сомасының, сондай-ақ ҚР-сы заңдарының нормалары бұзыла отырып,
жүргізілген операция сомасынын процснтімен көрсетілген айыппұл салынуы
мүмкін.
Әкімшілік құқық бұзушылық құралы немесе оның тікелей объектісі болған
затты өтемін төлеп алып қою, оны мәжбүрлеп алып қоюдан және алынған затты
өткізу жөніндегі шығыстарды шегеріп, түскен соманы бұрынғы меншік иесіне
бере отырып, ол затты өткізуден тұрады. Өтемін төлеп алып қоюды судья
қолданады. Бұл жазаны аң аулау өмір сүруінің негізгі заңды көзі болып
табылатын адамдардың иелігіндегі аңшылық қару, атыс оқ-дәрілері және
аңшылықтың басқа да қарулары жөнінде қолдануға болмайды ӘҚБтК-тің 49-
бабы.
Осы сияқты заттарды тәркілеу, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық жасау
салдарынан алынған кірістерді дивидендтерді, ақшаны және бағалы
қағаздарды тәркілеу — мемлекет меншігіне мәжбүрлеп тегін аудару. Тәркілеуді
судья қолданады ӘҚБтК-тің 50-бабы.
Нақты адамға берілген арнаулы құқықтан айыру көлік құралдарын жүргізу
құқығынан, аң аулау құқығынан осы құқықты пайдалану тәртібінің өрескел
немесе үнемі бұзылғаны үшін қолданылады. Мұндай жаза бір айдан кем
болмайтын және екі жылдан аспайтын мерзімге тағайындалады.
Көлік құралдарын жүргізу құқығынан айыруды, бұл құралдарды
мүгедектігіне байланысты пайдаланатын адамдарға қолдануға болмайды.
Алайда көлік құралын масаң күйде жүргізу, масаң күйде куәландырудан
өтуден жалтару, сондай-ақ өздері қатысушысы болған жол көлік оқиғалары
болған жерден кетіп қалған жағдайларында оларға мұндай жаза қолданылуы
мүмкін.
Аң аулау балық, аулау, аңшылық қарулар мен құралдарды сақтау мен алып
жүру құқығы өмір сүруінің негізгі заңды көзі болып табылатын адамдарға жаза
қолданылмайды ӘҚБтК-тің 51
Ескерту
Ескерту әкiмшiлiк жаза қолдануға уәкiлеттi органның (лауазымды адамның)
жасалған құқық бұзушылыққа ресми түрде терiс баға беруiнен және жеке немесе
заңды тұлғаны құқыққа қарсы мiнез-құлыққа жол беруге болмайтындығы туралы
сақтандырудан тұрады. Ескерту жазбаша түрде жасалады.
Әкімшілік айыппұл
1. Әкімшілік айыппұл (бұдан әрі - айыппұл) - әкімшілік құқық бұзушылық
үшін осы бөлімнің ерекше бөлімінің баптарында көзделген жағдайларда және
шекте, әкімшілік жаза қолдану кезінде қолданылып жүрген заңнамалық актіге
сәйкес белгіленетін айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сай
келетін көлемде салынатын ақшалай жаза.
Осы бөлімнің ерекше бөлімінің баптарында көзделген жағдайларда, айыппұл
мөлшері Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген салық
міндеттемелерінің орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған сомасының,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңнамасының нормалары бұзыла отырып
жүргізілген операция сомасының процентімен не қоршаған ортаға келтірілген
зиян сомасының мөлшерімен не монополистік қызметті жүзеге асыру нәтижесінде
алынған табыс (түсім) сомасының процентімен көрсетіледі.
2. Осы бөліктің екінші абзацында көрсетілгенді қоспағанда, жеке тұлғаға
салынатын айыппұлдың мөлшері айлық есептік көрсеткіштің бестен бір
бөлігінен кем болмайды.
Осы бөліктің үшінші абзацында көрсетілгенді қоспағанда, лауазымды
адамға, дара кәсіпкерге, жеке нотариусқа, адвокатқа, сондай-ақ заңды
тұлғаға салынатын айыппұлдың мөлшері бес айлық есептік көрсеткіштен кем
болмайды.
Ірі кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлғаға салынатын
айыппұлдың мөлшері жиырма айлық есептік көрсеткіштен кем болмайды.
3. Осы бөліктің екінші абзацында көрсетілгенді қоспағанда, жеке тұлғаға
салынатын айыппұлдың мөлшерін екі жүз айлық есептік көрсеткіштен асыруға
болмайды.
Осы бөліктің үшінші абзацында көрсетілгенді қоспағанда, лауазымды
адамға, дара кәсіпкерге, жеке нотариусқа, адвокатқа, сондай-ақ заңды
тұлғаға салынатын айыппұлдың мөлшерін төрт жүз айлық есептік көрсеткіштен
асыруға болмайды.
Ірі кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлғаға салынатын
айыппұлдың мөлшерін екі мың айлық есептік көрсеткіштен асыруға болмайды.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің екінші абзацына сәйкес есептелген
айыппұл осы бапта көрсетілген айыппұлдардың белгіленген мөлшерінен асатын
немесе одан кем мөлшерде белгіленуі мүмкін.
5. Айыппұл заңнамада белгіленген тәртіппен мемлекеттік бюджет кірісіне
өндіріп алынады.
6. Заңды тұлғаларды шағын немесе орта кәсіпкерлік, ірі кәсіпкерлік
субъектілеріне жатқызу заңнамада белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның
тікелей объектісі болған затты өтемін төлеп алып қою
1. Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның тікелей объектісі
болған затты өтемін төлеп алып қою, оны судья қаулысының негізінде
мәжбүрлеп алып қоюдан және сот актілерін орындау үшін көзделген тәртіппен
кейіннен өткізуден тұрады. Осындай затты өткізуден түскен соманы сот
орындаушысы оларды өткізу жөніндегі шығыстарды шегере отырып, меншік иесіне
береді.
2. Аңшылық қаруды, атыс оқ-дәрiлерiн және аңшылықтың басқа да қаруларын
өтемiн төлеп алып қоюды аң аулау өмiр сүруiнiң негiзгi заңды көзi болып
табылатын адамдарға қолдануға болмайды.
3. Өтемiн төлеп алып қою осы бөлiмнiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабында
әкiмшiлiк жаза ретiнде көзделген жағдайларда да, тек қасақана құқық
бұзушылық үшiн ғана қолданылуы мүмкiн.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның
тікелей объектісі болған затты, сондай-ақ әкімшілік
құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған мүліктi тәркілеу
1. Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның тікелей объектісі
болған затты, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған
мүлікті тәркілеу оларды заңнамада белгіленген тәртіппен мемлекет меншігіне
мәжбүрлеп өтеусіз өндіріп алудан тұрады.
Меншік иесіне қайтарып беруге жататын не айналымнан алынған затты
әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамның заңсыз иелігінен алып қою
тәркілеу болып табылмайды. Айналымнан алынған зат мемлекет меншігіне
өндіріп алынуға немесе жойылуға тиіс.
2. Тәртіп бұзушының меншігі болып табылатын зат қана тәркіленуге
жатады.
3. Аңшылық қаруды, оның оқ-дәрілерін және басқа да рұқсат етілген аң
аулау және балық аулау құралдарын тәркілеуді аң аулау (балық аулау) өмір
сүруінің негізгі заңды көзі болып табылатын адамдарға қолдануға болмайды.
4. Тәркілеуді судья қолданады және ол осы бөлімнің ерекше бөлімінің
тиісті бабында әкімшілік жаза ретінде көзделген жағдайларда тағайындалуы
мүмкін.
Арнаулы құқықтан айыру
1. Нақты адамға берiлген арнаулы құқықтан айыру осы құқықты пайдалану
тәртiбiнiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz