Коммуналар сияқты департаменттер анағұрлым маңызды аймақтық құрылымдар
КIРIСПЕ
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың негiзгi мәнi туралы қысқаша түрде
мынаны айтуға болады: мұндай басқарудың жолға қойылуы елiмiзде жеке тұлға
мен мемлекеттiң мүдделерiмен бiрге жергiлiктi (муниципалды) мүдделер де
мойындалады және кепiл берiледi. Оның өзi әрбiр тұрғылықты нысан мен елдi
мекен тұрғындарының өмiр сүру жағдайын қамтамасыз етуге байланысты көптеген
мәселелердi шеше алады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң толық кестесiн
қарастыра келiп, қазiргi күнi жергiлiктi өзiн-өзi басқару бiзде мүлде жоқ
деген тұжырым жасауға болады. Неге екенiн түсiндiрiп көрелiк. Бүгiнгi күнi
қызмет етiп отырған өкiлеттi органдар - мәслихаттар дәл қазiр жергiлiктi
атқару органдарын жасақтай алмайды; жергiлiктi әкiмшiлiктiң басшысы
(жергiлiктi өзiн-өзi басқарудағы) әкiм болып табылады, оның өзi жергiлiктi
тұрғындардың өкiлi емес, Президенттiң өкiлi болып саналады. Бiзде өкiлеттi
органдар аудандық деңгейге дейiн ғана жасақталады және ауылдық (селолық)
елдi мекендерде құрыла алмайды; жалпымемлекеттiк мүдделердi есепке ала
отырып сәйкес әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк тұрғындарының сұраныстарын
бiлдiруге және оны жүзеге асыруға тиiс өкiлеттi органдар ретiнде саналса
да, аталмыш өкiлеттi органдар жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары деп
аталмайды. Сондықтан да осы дипломдық жұмыстың тақырыбы болып табылатын
мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың өзара әрекетiн
қарастыра отырып, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын танытатын жүйенiң
жоқтығы проблемасына назар аудармауға болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттiк органдар мен жәргiлiктi
өзiн-өзi басқару органдары арасындағы өзара бiрлескен қимыл-әрекеттiң
қазiргi механизмдерi төңiрегiндегi мәселелердi айқындауға бағытталды.
Бүгiнгi күнi бiздiң республикамызға жергiлiктi өзiн-өзi басқару жүйесi
мемлекеттiк басқаруды оңтайландырудың әдiсi, құралы және азаматтың саяси
құқығы мен бостандығын жүзеге асырушы бiрден-бiр форма ретiнде аса қажет.
Дәл қазiр мемлекеттiк органдар мен азаматтық қоғам институттарының
арасында өзара бiрлескен, жүйелi әрекеттiң жоқтығы демократиялық
процестердiң тежелуiне себеп болып отыр.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару тек заманауи мемлекеттiк құрылымның
ажырамас элементi ретiнде ғана тиiмдi жұмыс жүргiзе алатынын атап өту
маңызды. Оның өзi билiк деңгейлерi арасындағы iс жүргiзу және өкiлеттiктi
шектеудi нақты қарастыра алар едi. Бұл ретте нақ сол деңгейде мемлекет пен
қоғамның алдында тұрған мiндеттердiң белгiлi-бiр көлемiн шешу тиiмдiлiгi
бұқаралық билiктiң әр деңгейiнiң құзырын жасақтаудың негiзi болып табылады.
Азаматтардың өздерiнiң жеке өмiрiне қатысты мәселелер бойынша шешiм
қабылдау мүмкiндiктерi жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың ең маңызды тетiгi
болып саналады. Билiктi заң шығарушы (парламент), атқарушы (үкiмет), соттық
(жоғарғы сот) деп бөлу. Қазақстан Республикасы Конституциясының 89 бабына
сәйкес жергiлiктi жерлерде билiк жергiлiктi мемлекеттiк басқару және
жергiлiктi өзiн-өзi басқару деп бөлiнедi. Бүгiнгi күнi жергiлiктi өзiн-өзi
басқару тәуелсiз болуы және өз жауапкершiлiгi шеңберiнде қызмет етуi керек.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын тереңiрек ашу үшiн бiрiншi бөлiмде
мемлекеттiк билiк пен жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың теориялық негiздерi
берiлiп отыр. Сонымен қатар мемлекеттiк органдардың ролi, түрлерi мен
негiзгi қызметтерi де ашып көрсетiлген. Оған қоса, жергiлiктi өзiн-өзi
басқарудың негiзгi мәнi ашылып, оны дамытудың қажеттiлiгi көрсетiлдi және
жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың алдына қойылған мiндеттер сөз етiлдi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың негi болып саналатын аспектiлер бөле-жара
атап көрсетiлдi. Шетелдiк әдiс-тәсiл ретiнде халықаралық тәжiрибеде кеңiнен
қолданылып жүрген жергiлiктi өзiн-өзi басқару модельдерiнiң үш үрдiсi
келтiрiлдi.
Мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың өзара қимыл-
әрекетiндегi қалыптасқан проблемеларды анықтау үшiн дипломдық жұмыстың
екiншi бөлiмiнде Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының қазiргi
құрылымына қатысты сараптаулар жүргiзiлдi. Мұның өзi ең негiзгi
проблемалардың бiрi - бүгiнгi күнi жергiлктi өзiн-өзi басқару органдары
болып табылатын органдардың жоқ екенiн анықтауға мүмкiндiк бередi. Құқықтық
жүйеге байланысты сараптамалар мемелекеттiк органдар мен жергiлiктi билiктi
құрайтын органдардың қызметi, сондай-ақ өзара қарым-қатынасы қай тұрғыда
реттелетiнiн алға тартады.
Үшiншi бөлiмде жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының әлеуметтiк-
экономикалық дамуына, нарықтық жағдайлары мен олардың тиiмдi жолға қойылуы,
дамуына қатысты негiзгi проблемалар көрсетiлген. Мұның бәрi ең алдымен
елдегi азаматтық қоғамды қалыптастырумен, тұтастай елдiң және оның
жекелеген аймақтарының әлеуметтiк-экономикалық дамуының жалпы деңгейiмен,
жергiлктi қоғамның өмiрiне әсер ететiн спецификалық факторлар және
күштермен байланысты көпкезеңдi процесс ретiнде қарастырылуы керек.
Осы көзқарастар арқылы Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi өзiн-өзi
басқаруды қалыптастырудың алғашқы кезеңiндегi басым мiндеттердi және оны
жүзеге асырудың механизмдерiн айқындап алу керек.
Жүзеге асырудың негiзгi механизмдерi төмендегiдей болуы керек:
- қабылдануы жергiклiтi өзiн-өзi басқарудың қызметiн заңнамалық
тұрғыда қамтамасыз ету үшiн аса қажет заңнамалар мен нормативтiк актiлердi
түзiлетiн заң шығарушы блок;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының өз өкiлеттiктерiн тиiмдi
iске асыруы үшiн олардың қаржылық және экономикалық жағдайын қамтамасыз
ететiн тетiк - қаржылық-экномикалық блок;
- ұйымдастыру блогы, мұнда республикадағы жергiлiктi өзiн-өзi
басқарудың қалыптасуы мен даму процесiн басқару бойынша нақты шаралар
құрастыру қарастырылады.
1 МЕМЛЕКЕТТIК БИЛIК ЖӘНЕ ЖЕРГIЛIКТI ӨЗIН-ӨЗI БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГIЗДЕРI
1. Мемлекеттiк билiк органдары: рөлi, түрлерi мен атқаратын
қызметтерi
Жергілікті өзін - өзі басқарудың табиғатын түсіну парабар объективті
шындықты түсінушілік аппаратты құруға мүмкіндікті ашады және оның негізінде
жергілікті өзін - өзі басқарудың құрылуы мен дамуын конструктивті басқаруға
мүмкіндік береді. Қазіргі заманғы ғылымда жинақталған көптеген дәйектер
тірі және өлі материяның өзінен - өзі ұйымдасуын табиғаттың объективті
құбылысы және оның бөлінбес қасиеті деп көрсетеді. Әлеуметтік жүйелерге
қатысты материяның бұл негізгі қасиеті түрлі нысандарда, соның ішінде өзін
- өзі ұйымдастыратын, өзін - өзі басқаратын территориялық қоғамдастықтар
түрінде көрінісін табады. Бұл көзқарас тұрғысынан жергілікті өзін - өзі
басқаруды қоғам өмірінің объективті құбылысы ретінде және оның өзін - өзі
ұйымдастыруының бір нысаны ретінде түсіну қажет. Мемлекет әлеуметтік
институт ретінде белгілі бір мағынада қоғамның өзін - өзі ұйымдасуының
нысаны, бірақ өзінің табиғаты бойынша неғұрлым күрделі болып келеді [1].
Айтылған көзқарасты есепке ала отырып жергілікті өзін - өзі басқаруды
халықтың жергілікті деңгейде өзін -өзі ұйымдастыруының мүмкін болар бір
нысаны деп бекітуге болады. Бұл қазіргі кездегі жергілікті өзін - өзі
басқарудың құрылуы мен дамуының үдерісі объективті, белгілі бір мағынада
болмауы мүмкін емес үдеріс, яғни жергілікті өзін - өзі басқаруды
ұйымдастырудың қазіргі кездегі қағидалары өзімен әлеуметтік жүйелердің
бөлінбес негізгі қасиеттерінде көрініс табатын нақты нысаны өзін - өзі
ұйымдастыруының қасиетін көрсетеді. “Жергілікті өзін - өзі басқару”
терминінің бұл талқылауына негізделе отырып дамудың ерте кезеңдерінде
қоғамның ұйымдасуын “жергілікті өзін - өзі басқарудың” бүгінгі күнгі
үлгілеріне жақын келетін нысандарында жүзеге асырылғанын айтуға болады,
яғни “жергілікті өзін - өзі басқару” қоғамның өзін - өзі ұйымдастыруының
бірінші нысандарының бірі болды. Өзін - өзі басқарудың қарапайым әдістері
шешілуі қоғамдастықтың барлық мүшелерімен емес, ал олардың жеке мүшелеріне
сеніп тапсырылуы арқылы тиімді болған қоғамдық пайдалы істердің бөлінуі
нәтижесінде қалыптасты.
Қоғамдық өмірдің күрделенуі нәтижесінде мемлекеттер пайда бола
бастады, сондықтан да мемлекетті өзін - өзі басқаратын қоғамдастықтардың
бірлесуі және қайта құрылуы нәтижесінде “өсті” деуге болады. Басқа
сөздермен айтқанда, әлеметтік және шаруашылық үдерістерді реттеудің
қоғамдық сипаттарына негізделген территориялық өзін - өзі ұйымдасуының
қарапайым нысандары ерте кезеңнің өзінде қазіргі заманғы мемлекеттік
институттрадың сипаттарына ие болды. Осыдан көрінгелі отырған келесі
қорытынды шығады: территориялық өзін - өзі басқарудың бірінші қарапайым
нысандарының эволюциясы территориялық қоғамдық өзін - өзі басқару түріндегі
өзін - өзі ұйымдастыруының қоғамдық нысандарын сақтай отырып мемлекеттің
пайда болуына және жергілікті өзін - өзі басқарудың қазіргі заманғы
нысандарына алып келуі қажет болды [2].
Сонымен, қазіргі жергілікті өзін - өзі басқару халықтың өзін - өзі
ұйымдастыруының нысаны ретінде мемлекеттің және қоғамдық институттардың
сипаттарын бірге алып жүреді, яғни қос табиғатты және мағынасы бойынша
қоғамдық – мемлекеттік институт болып табылады. Жергілікті өзін - өзі
басқару қасиеттерінің қос сипатында жергілікті билікті түсінудің “кілті”
жатыр және де ол бір уақытта жергілікті биліктің нақты мәртебесі бойынша
тоқтатылмайтын таластардың қайнар көзі болып келеді [3].
И.И.Овчинниковтың ойы бойынша: “өзін - өзі басқарудың қағидасы –
басқаруда қолданылатын қағидалардың арасындағы неғұрлым ескі және әмбебап
болып табылатындардың бірі. Ол адамдардың өте ерте даму кезеңдерінен бастап
адамдық қоғамның қажеттіліктеріне жауап беріп отырды және белгілі бір
уақытқа дейін әлеуметтік ұйымдастырудың жеке құралы болып қалды. Қоғамның
дамуына байланысты оның мемлекетпен өзара қайшылығы өсті, басқару
міндеттері де күрделенді. Өзін - өзі басқарудың рөлі мен оны
институционалдық рәсімдеудің әдістері басқарудың нысандары мен әдістерінің
тәуелділігіне түсіп өзгере бастады”.
Сонымен мемлекеттік басқару да жергілікті өзін - өзі басқару сияқты
бір табиғатты не одан туындаған, бірақ мемлекеттің масштабты және
жеткілікті ұзақ мерзімді өмір сүруіне байланысты оның бастапқы негізі
біршама абстрактіленеді. Ал мемлекеттердің пайда болуымен қоғамның өмірін
ұйымдастырудағы жергілікті өзін - өзі басқарудың алғашқы қарапайым
нысандарының рөлі мен орны күрт өзгере бастады. Жергілікті өзін - өзі
басқару үшін мемлекеттік құрылымда өз “орнын” табудың ұзақ кезеңі басталды.
Жергілікті жерлерде басқаруды ұйымдастырудың нысандары мен қағидалары
мемлекеттің дамуында өзгеріп отырды.
Жергілікті өзін - өзі басқаруды ұйымдастырудың қазіргі заманғы
қағидалары мен нысандары қоғам мен мемлекеттің ұзақ диалектикалық қарама –
қайшылықтарының нәтижесінде қалыптасты. Ол қоғам мен мемлекеттің мүдделерін
келістіруде компромисті табудың үздіксіз үдерісі болды. Бұл көзқарастың
тұрғысынан қазіргі заманғы жергілікті өзін - өзі басқаруды ғасырлар бойы
жасалған территориялық қоғамдастық пен мемлекеттің өзара механизмі ретінде
қарастыруға болады, ал оның басты міндеті, сәйкесінше мүдделерді келістіру.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың қазіргі заманғы нысандары мен жүзеге
асырылуынын қағидаларын қалыптастырудың үдерісі шын мәнінде жинақталмаған
сипатта болды, бірақ белгілі бір заңдарға сүйенді. Әдетте бүл үдеріс
циклдық сипатта еді, яғни жергілікті өзін - өзі басқарудың гүлдену
кезеңдері оның құлдырау кезеңдерімен ауысып отырды. Мұнда анықтаушы рөлді
мемлекеттік құрылыс пен жалпы мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық
дамуының деңгейі ойнады. Мемлекеттің гүлденуі мен дағдарыстары “қарама –
қарсы фазаларда” қайталанып отырды, оларға жергілікті өзін - өзі басқарудың
“шырқауы” мен “құлауы” тән болды. Сонымен мемлекеттік институттар белгілі
бір тарихи кезеңдерде анықталған әлеуметтік – экономикалық тығырықтарда
жергілікті өзін - өзі басқарудан басым болды немесе оның дамуыны мүмкіндік
туғызатын үрдіске ие еді.
Бірақ жергілікті өзін - өзі басқарудың мәнін анықтағанда басқа
шеттеушілікті болдырмау қажет: жергілікті өзін - өзі басқару күшті
мемлекеттік биліктің баламасы емес. Ал дамыған жергілікті өзін - өзі
басқару – күшті мемлекеттің сипаты. Жергілікті деңгейде жергілікті өзін -
өзі басқару өмірді қамтамасыз етудің сұрақтарын өзіне ала отырып мемлекетті
сақтау мен нығайтуға әрекет етеді, қоғамда әлеуметтік шиеленісі шешетін
және алдын ала ескертетін факторы болып мемлекеттің дамуында тұрақтандырушы
рөл ойнайды [4].
Қазіргі заманғы еуропалық түсінікте жергілікті өзін - өзі басқару
демократиялық тәртіптің анықталған кепілі ретінде қарастырылады. Жергілікті
өзін - өзі басқару туралы Еуропалық Хартияға сәйкес “жергілікті өзін - өзі
басқару органдары кез келген демократиялық құрылымның негізін құрайды”
делінген. Сонымен қатар жергілікті өзін - өзі басқару мемлекеттік істердің
мардымды бөлігін регламенттеу және де оны басқару құқығы мен нақты қабілеті
деп түсініледі.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың мәнін нақты түсіну үшін жергілікті
өзін - өзі басқару туралы Еуропалық Хартияның 3 - бабында жазылған
анықтамасын беру қажет: “... жергілікті өзін - өзі басқару – бұл жергілікті
өзін - өзі басқару органдарының заң жүзінде, өзінің жауапкершіліктері
негізінде және жергілікті халықтың мүдделері үшін әрекет ете отырып
мемлекеттік істердің маңызды бөлігін регламенттеу мен оны басқару бойынша
құқығы мен нақты мүмкіндігі”.
Біздің мемлекетіміздегі жергілікті өзін - өзі басқарудың құқықтық
негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының 89 - бабында жазылған.
Бірақ қазіргі уақытқа дейін Қазақстанда жалпы мемлекеттік құрылыс,
әлеуметтік шиеленісуді шешу және азаматтық қоғамды қалыптастыру,
территорияның әлеуметтік – экономикалық дамуының сұрақтарын шешу, елдің
тұрақты дамуын қамтамасыз ету үдерістерінде жергілікті өзін - өзі
басқарудың рөлі мен орны туралы бір көзқарас жоқ. Жергілікті өзін - өзі
басқару институтының рөлі мен орның парабар емес бағалау мен қарама –
қайшылықтарының негізінде бірдей түсіну аппараттың жоқтығы және қоғамның әр
түрлі таптары арасында жергілікті өзін - өзі басқаруды әр түрлі түсіну
жатыр.
Жергілікті өзін - өзі басқару институтын жергілікті мемлекеттік
басқару институтынан айыра білу қажет. Жергілікті мемлекеттік басқару
тікелей мемлекеттік басқарудың жүйесіне қосылған және территорияда
мемлекеттік саясаттың бастаушысы болып шығады.
Сонымен жергілікті өзін - өзі басқару – бұл мемлекеттік билік
органдарының жүйесіне кірмейтін, қызметі орталық билік органдарының
шешімімен жасалатын, ал әрекеті жергілікті қоғамдастықтың мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған мемлекеттік құрылыстың ерекше элементі. Осыған
байланысты аймақтық және жергілікті биліктің мүдделері әу бастан бастап
айырылған болу қажет, әйтпесе ол өз кезегінде орталық билік жағынан
жергілікті сепаратизмнің шығуына ықпал жасайтын маңызды құралы болады
Американ менеджментiнiң атасы Питер Друкердiң пiкiрiнше, ұлттың тарихи
жетiстiктерiнiң 60 пайызы табиғи ресурстармен және технологиялармен
анықталып қоймайды, басқарудың пәрмендiлiгiмен өлшенедi. Осы себептен-ақ
кейбiр елдер үнемi алға көтерiлсе, ендi бiреулерi артта қалады.
Мемлекет тарапынан нашар басшылық кез-келген елдi тұрақсыздыққа,
сыбайлас жемқорлыққа, кедейшiлiкке алып келедi.
Қазіргi уақытта әлеуметтiк-экономикалық үрдiстердiң ауқымдылығы,
серпiндiлiгi және ашықтығы жаңа проблеманы - мемлекеттiң ауқымды
факторлардың өзгерiу қарқынына жылдам бейiмделу проблемасын туғызды.
Осыған байланысты мемлекет өзiн бизнеске қарсы қоймай, пәрмендi
институттық құрылым жасау жолымен жеке сектордың өнiмдiлiгiн көтерудi және
маңызды қоғамдық игiлiктердi ұқыптылықпен жасауды қамтамасыз етуге тиiс
[5].
Қазiр әлемдiк қауымдастықта мемлекет тек қана экономикалық саясатты
жасаумен шектелiп қалмауға тиiс деген көзқарас нығая түсуде. Экономикалық
саясатты дәйектiлiкпен жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн, нарықтың ойдағыдай
жұмыс iстеуiне көмектесетiн тиiстi институттық элементтердi дамытуы
керек.
Нашар институциялық құрылым қажеттi деңгейде қоғамның алға жылжуын,
елдiң макроэкономикалық тұрақтылығы мен экономикалық қауiпсiздiгiн
қамтамасыз ете алмайды.
Қазiргi қоғамда мемлекеттiк басқару мiндеттерiнiң сан жағынан ұлғаюы
олардың сапалық күрделiленуiн бейнеледi.
Бұл нарықтық инфрақұрылымды кеңейту және нығайту, ұлттық басымдылық
бағыттарды жүзеге асыру, мемлекет пен нарықтың өзара қарым-қатынасын
ықтималдандыру, мемлекеттiк әлеуметтiк бағдарламаларды жасау, жаңа
ақпараттық технологияларды енгiзу, заң және басқа да нормативтiк-қүқықтық
актiлер мен әлеуметтiк-экономикалық сипаттағы шараларды жасау, билiктiң
жергiлiктi органдарының рөлiн көтеру проблемаларымен байланысты.
Мемлекеттiң ұлттық экономиканы басқарудағы басымдылық бағыттарын,
сондай-ақ, оның басты экономикалық саяси және әлеуметтiк мақсаттарын
басшылыққа алып, осы заманғы кезеңде оның неғұрлым басты мiндеттерiн атап
өткен жөн:
- бiрiншi, мемлекеттiк билiктiң үш тармағын басқарудың барлық
деңгейiнде (республикалық, аймақтық жергiлiктi) құқықтық реттеудi
жетiлдiру;
- екiншi, өркениеттi жеке кәсiпкерлiктi дамыту үшiн институциялық
құқықтық өрiс жасау (заңнаманы сақтауға бақылау мен қадағалаудың осы
заманғы нысандарын қоса ескерiп);
- үшiншi, мемлекеттiк экономиканы басқару субъектiсi (елдiң халық
шаруашылығын индикативтi стратегиялық басқару, шектеулi ұлттық
ресурстарды ұқыптылықпен жұмсау нысанында) ретiнде жоспарлау - үйлестiру
функциясын күшейту;
- төртiншi, мемлекеттiң мемлекеттiк және жеке меншiк секторлардың
жұмыс iстеуi үшiн ақша ресурстарымен (бюджеттiк-қаржылық) қаржы босату
функциясын экономиканың барлық секторларында өнiмге деген мемлекеттiк
тапсырыстар есебiнен едәуiр өсiруде күшейту;
- бесiншi, нарық жағдайында мемлекеттiк қызметшiлерден бастап жеке
кәсiпкерлерге дейiн шаруашылықты жүргiзуге қатысушылардың бiлiм деңгейi
мен құзырлығын көтеру.
Мемлекеттiң функцияларын қалыптастыру, оларды басқару деңгейiне қарай
тарату, оның қалыптасу, нығаю және даму үрдiсiнде өтедi. Функциялардың
пайда болу дәйектiлiгi тарихи даму барысында қоғам алдында тұрған мақсаттар
мен мiндеттердiң кезектiлiгiне байланысты.
Мемлекеттiк билiк жүйесi iшкi-сыртқы функцияларды ұйымдасқан түрде
және үйлесiмдi орындау мақсатымен қалыптасады.
Жалпыға бiрдей сұрыптауларға сәйкес iшкi функциялар: экономикалық,
әлеуметтiк, салық және қаржы бақылауы, азаматтардың құқықтары мен
ерiктiлiгiн қорғау, заңдылық пен құқық тәртiбiн қамтамасыз ету; сыртқы
функциялар, әлемдiк экономикаға араласу, ел қорғанысы, ауқымды
проблемаларды (экологиялық, шикiзат, энергетика, демография, т.б.) шешуде
басқа мемлекеттермен ынтымақтастық.
Әр функция бойынша мемлекеттiк басқару элементтерiнiң толық жиынтығы
мақсаттылық, болжам жасау, жоспарлау, бақылау, есеп, реттеу, ақпараттық
қамтамасыз ету, әдiстемелiк нұсқауларды қамтуға тиiс.
Функцияларды орындау, органдарға бекiтiлiп берiлген материалдық,
қаржы, табиғат, еңбек, ақпараттық және басқа да ресурстармен қамтамасыз
етiледi.
Республикалық деңгейдегi атқарушы билiк органдары өздерiне бекiтiлiп
берiлген функциялар мен басқару элементтерiнiң жиынтығы мен өз мәртебесiне
қарай министрлiк, комитет, агенттiк, тағы басқалармен ерекшеленедi.
Мемлекеттiк органдардың әр түрлi қызмет нысандары, билiктi ажырату
принципы, сатылық, өкiлеттiлiк мерзiмдерi, құзырлықты атқару тәртiбi, т.б.
нысандармен ерекшеленетiн мемлекеттiк органдардың топтасу нұсқасы 1-суретте
көрсетiлген.
Билiк органына функциялар беруде оларды орындау жауапкершiлiгi бiр
мезгiлде жүктеледi. Мұндайда билiк функцияларын шаруашылық қызметпен
ұштастыруға жол берiлмейдi.
1 кесте
Мемлекеттiк функциялардың басқару деңгейiне қарай орналасуы
Басқару деңгейi Функциялар сыпаты
Тек мемлекеттiк Экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
республикалық Қаржы жүйесiнiң тұтастығын қамтамасыз ету;
басқару Табиғи ресурстарды қорғау (әуе, өтпелi сулар,
аумақтық теңiздер, айлақтар, жер ресурстары);
Мемлекеттiк меншiктi басқару;
Қоғамдық және мемлекеттiк қауiпсiздiк;
Бұқаралық ақпарат және коммуникациялар құралдары;
Мемлекеттiк ақпараттық ресурстардың тұтастығы, т.б.
Бiрлескен Республикалық басқарудан құқық қолдану қызметiн
мемлекеттiк басқару жартылай аймақтық билiкке республикалық органдар
- республикалық тарапынан толық бақылау жағдайында өткiзу
және аймақтық
Аймақтық басқару Тек республикалық және бiрлескен мемлекеттiк басқару
функцияларынан басқа мемлекеттiк басқару
функциялары
Экономиканы мемлекеттiк басқару әлеуметтiк, саяси басқарумен тiкелей
байланысты. Экономикалық, әлеуметтiк, саяси басқару функцияларының араласуы
бұл функцияларды бiр мемлекеттiк орган атқарған жағдайда көрiнiс алады.
Мемлекеттiк басқару бiр орталыққа шоғырланған жағдайда мемлекеттiк
органдардың дұрыс таңдап алған нысаны экономиканы мемлекеттiк басқарудың
пәрмендiлiгiн көтеруге көмектеседi.
Шаруашылықты жүргiзудiң нарықтық жүйесiндегi елдерде басқарудың бiраз
функциялары мен өкiлеттiлiктерi аймақтық және жергiлiктi басқару
органдарына берiлген [6].
Қазақстан жағдайында мемлекеттiк басқару екi деңгейде: мемлекеттiк
республикалық және мемлекеттiк аймақтық.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысында жергілікті өзін - өзі
басқарудың орнын анықтайтын ұйымдық үлгісін графикалық түрде 1 – сурет
ретінде ұсынуға болады.
Осылайша, ұсынылған үлгі бойынша ауылдардың, ауылдық округтердің,
аудандық мағынасы бар қалалардың, облыстық мағынасы бар қалалардың
аудандарының деңгейінде тек жергілікті өзін - өзі басқару қызмет етеді. Ал
аудандардың, облыстық мағынасы бар қалалардың деңгейлерінде жергілікті
мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының болуы
мақсатқа лайықты. Мұнда негізгі бірліктердің жергілікті өзін - өзі басқару
органдарының қызметтерін үйлестіретін аймақтық жергілікті өзін - өзі
басқару органдары қызмет етеді, сонымен бірге олар жергілікті мемлекеттік
басқару органдарымен де өзара әрекет жасайды. Бұл деңгейде жергілікті
мемлекеттік басқару мынадай түрде көрсетілуі мүмкін: әкімнің рөлі
министрліктер мен ведомстволардың территориялық органдарының қызметін
үйлестіретін жергілікті өзін - өзі басқару органдарының қызметін
мемлекеттік қадағалауын жүзеге асыратын еуропалық елдердегі префектің
рөліне ұқсас болады. Әкім сайланған немесе жергілікті өзін - өзі
басқарудың есеп беруші органы болуы керек. Осы кезде жергілікті мемлекеттік
басқарудың өкілді органдарының болуы мақсатқа лайықты, себебі халықтың
мүдделерін жергілікті өзін - өзі басқару органдары көрсетеді.
Әділеттілік үшін, қазіргі кезде қатаң тік мемлекеттік басқаруда және
жергілікті өзін - өзі жүйесінің жоқтығында жергілікті мемлекеттік
басқарудың өкілді органдары, әсіресе, аудан деңгейінде қандай да бір
парасатты уәкілеттіктері жоқ.
Облыс деңгейінде жергілікті өзін - өзі басқарудың рөлі көмекші және
кеңес беруші сипаттарға ие қызметтерді атқаратын жергілікті
қоғамдастықтардың ассоциацияларын құруға саяды. Ассоциациялар жергілікті
қоғамдастықтардың еркін білдіреді, жергілікті өзін - өзі басқарудың дамуына
көмектеседі, жергілікті өзін - өзі басқарудың қызметін үйлестірілуін жүзеге
асырады және жергілікті қоғамдастықтардың әріптестігіне жәрдемдеседі.
Ассоциациялар жергілікті өзін - өзі басқарудың өкілді органдарының
қатысушыларынан құрала алады.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың органдары орталықтан берілген
мағыналы тәуелсіздігімен аймақта бірегей мемлекеттік саясатты жүргізеді,
жергілікті өзін - өзі басқаруға қатысты көмек көрсету мысалы, жергілікті
өзін - өзі басқарудың бюджетін құру, олардың құқықтарын қорғау сияқты
функцияларын жүзеге асырады, сонымен бірге мемлекеттік қадағалау қызметін
орындайды. Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының ағымдағы қызметтерін
мемлекеттік органдардың қадағалау міндеттері жергілікті қоғамдастықтардың
жалпы игіліктері үшін олардың өздеріне жүктелген міндеттерін орындауын
қамтамасыз етуде болады. Қызметтерді қадағалау органы үшін жергілікті өзін
- өзі басқаруға мейірімді қарау мен оның құқықтарын қорғау міндетті болып
келеді.
Мемлекеттік басқарудың жоғары деңгейінде орталықсыздандыру үдерісін
бақылайтын, жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін - өзі
басқару органдарының өзара әрекет етулерін реттейтін, сонымен бірге
жергілікті өзін - өзі басқару жүйесіне қатысты мемлекеттің жаңа саясатын
анықтайтын арнайы органды құру қажет. Жапония, Қырғыстан сияқты кейбір
шетелдерде Үкіметтің құрамында жергілікті өзін - өзі басқарудың
сұрақтарымен айналысатын жеке министрліктер қызмет етеді. Біздің
жағдайымызда жергілікті өзін - өзі басқарудың және аймақтық дамудың
сұрақтары бойынша комитет құру көзделеді.
Нақты жергілікті өзін - өзі басқару – бұл жергілікті қоғамдастықтың
сол жерде адамдардың ағымдық өміршендігін қамтамасыз ету бойынша сұрақтарын
шешуінің мүмкіндігі екені белгілі. Ол үшін белгілі бір ресурстар талап
етіледі: жер және басқа қозғалмайтын мүлік, өндірушіледен алынатын салық
арқылы жинақталатын ақша қаражаттары. Әлемдік тәжірибеде жергілікті өзін -
өзі басқарудың негізгі деңгейін бөледі. Жергілікті өзін - өзі басқарудың
негізгі деңгейі – бұл өзінің экономикалық әлеуетімен жергілікті
міндеттердің неғұрлым толық жиынтығын дербес жүзеге асыра алатын және
толыққанды сипатқа ие жергілікті өзін - өзі басқарудың ұйымдастырылған
деңгейі. Яғни қажетті өнімді немесе қызмет көрсетуді өзі дербес өндіре
алатын немесе оны сол сияқты бірліктерге айырбастай не сатып ала алатын
“өндіруші бірлік” ретінде шығады.
Сондай болып әдетте қалалық және “облыстың ауданынан төмен, бірақ
жеке ауыл кеңесінен жоғары” деңгей табылады. Ол ағылшын тілді елдерде
“тауншип” атына ие. Былай болудың өзі жай емес. Бүтін әлеуметтік –
экономикалық ағза ретінде қарастырылып отырған қала өнеркәсіптік өнімді
өндіретін, бірақ азық – түлік өнімдерін тұтынатын бірлік ретінде шығады.
Ауыл керісінше өнеркәсіптік өнімді тұтынатын, ал азық – түлік өнімдерін
өндіретін бірлік болып табылады. Олардың арасындағы өзара тұтынушылық
айырбас қажеттілігін қамтамасаыз етеді.Ал айырбастың қалыпты болатындығы,
оның халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыра алуы мемлекетте халық
қоныстарының шекарасын бөлу қалай жүргізілетініне және жергілікті өзін -
өзі басқарудың қызметі террриторияныңэкономикалық әлеуетіне сай келуіне
тәуелді болады. Негізгі деңгейге қатысты билікті ұйымдастырудың неғұрлым
“жоғары” деңгейлері көмекші немесе реттеуші ретінде қарастырылады. Олардың
міндеттері әр түрлі халықтық не территориялық жерлердің мүдделерін
келістіру мен үйлестіруін қамтамасыз ету. Негізгілерден “төмен” деңгейлер
негізгілерден туындаған деп қарастырылады, жалпы қағида іске асырылады:
негізгі деңгейдің билік органы өз территориясында басқару құрылымы мен
билікті басқарудың ыңғайлылығы және мақсатқа лайықтылығы ойлауларынан шыға
өзі қалыптастырады.
Осыған байланысты біздің жағдайларымызда жергілікті өзін - өзі
басқарудың негізгі деңгейін келесідей анықтауға ұсыныс жасалады:
- республикалық маңызы бар қалаларда қалалық аудандар;
- облыстық және аудандық маңызы бар қалалар;
- поселкілер, ауылдық округтер.
Республикалық маңызы бар қалаларда жергілікті өзін - өзі басқарудың
негізгі деңгейі ретінде қалалық аудандарды қабылдау мыналармен шартталады:
- біріншіден, басқарудың ыңғайлылығымен және жергілікті өзін - өзі
басқаруды ұйымдастырумен, өйткені бұл қалалар халықтың саны мен
территориясы бойынша үлкен масштабты;
- екіншіден, ерекше мәртебесімен және мұндай қалалардың облыстарға
теңестірілуімен. Осыған байланысты басқарудың ұсынылып отырған ұйымдық
үлгісінде олар мемлекеттік басқарудың объектілері болуы мүмкін.
Облыстық, аудандық маңызы бар қалалар жергілікті өзін - өзі басқарудың
жүйесін ұйымдастыру жоспарында неғұрлым сәйкес келетін бірліктер болып
шығады, өйткені олар өзін қамтамасыз ету үшін жеткілікті экономикалық
әлеуетке ие. Ал ауыл деңгейінде жергілікті өзін - өзі басқарудың жүйесін
ұйымдастыру күрделі және қарама – қайшылықты үдеріс болып көрінеді. Қазіргі
кездегі көптеген ауылдардың қайыршылануы жағдайларында жергілікті өзін -
өзі басқару органдарын қаржы – экономикалық негізімен бөлеуінің
мүмкіндігін айту қиын. Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының
қарамағына берілуі мүмкін объектілер жоқ немесе қолдануға келмейді. Бұл
деңгейдегі төмен салық негізін ескере отырып, олардың бюджеттерінің ұзақ
мерзімде дотациялы болатындығын айтуға болады.
Бұл орайда айтылып кеткен факторлардың теріс әсер етулерін жұмсарту
үшін жергілікті өзін - өзі басқару жүйесін барлық ауылдар мен поселкілерде
емес, ал тек қана ірі поселкілер мен ауылдық округтерде енгізу қажеттілігі
мақсатқа лайықты деп саналады.
2. Жергiлiктi өзiн-өзi басқару: бастаулары мен дәстүрлерi
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың мәнi туралы мынаны айтуға болады: елде
өзiн-өзi басқарудың болуы жеке тұлға мен мемлекеттiң мүдделерiмен бiрге
жергiлiктi (муниципалды) мүдделер бар, демек, бiр елдi мекендi жеке
алғанда оның халқының өмiрлiк мәселелерiн тiкелей шешумен байланысты
мәселелер туындайды.
Мемлекеттiң аумақтық жағынан оқшауланған бөлiктерiнiң (дұрысы -
олардың халқының мүдделерi мемлекеттiк мәнi бар, бiрақ орталық билiктiң
мүдделерiне бағындырылмаған жеке мүдделер ретiнде қарастырылады.
Осы заманғы жергiлiктi өзiн-өзi басқару күрделi қоғамдық-саяси
құбылыс болып табылады, мұнда үш негiз құрайтын элементтердi атап өткен
жөн:
- мемлекеттiк басқару жүйесiнiң элементi;
- жалпыкөпшiлiк билiктiң жеке деңгейi;
- азаматтардың өздiгiнен ұйымдасу әдiсi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару мемлекеттiк басқару элементi ретiнде
мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың бiрыңғай жүйесiне қосардануға тиiс
мемлекеттiк билiктiң орталық органдарының шешiмдерiн орындауды
қамтамасыз етуi керек.
Жалпыкөпшiлiк билiктiң дербес деңгейi ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi
басқару халықтың өмiрлiк мәнi бар мәселелерiн шешуде және өз жұмысын
ұйымдастыруда өз өкiлеттерiне ие болуы керек.
Азаматтардың өздiгiнен ұйымдасуы факторларының бiрi ретiнде, азаматтық
көрiнiстерiнiң бiр нысаны ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқару -
азаматтардың жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың құзырына жататын мәселелердi
шешуге бастамашылықпен араласуға мүмкiндiктер ашады [7].
Жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды дамыту ең алдымен мемлекеттiң
азаматтарына қолайлы тұрмыс жасаудың жалпымемлекеттiк мiндетiн шешу
механизмi, жергiлiктi өзiн-өзi басқару осы заманғы мемлекеттiк құрылымның
ажырамас бөлiгi ретiнде пәрмендi жұмыс iстей алады, ол үшiн билiк салалары
арасында өкiлеттiлiктер айқын шектелуi керек.
Жалпыкөпшiлiк билiктiң әр деңгейiнiң құзырын қалыптастырудың
негiзi мемлекет пен қоғам алдында тұрған мiндеттер тобын осы деңгейде
шешудiң неғұрлым пәрмендiлiгi болып табылады.
Мемлекетте жергiлiктi билiк дәстүр бойынша негiзгi үш мiндеттi шешу
үшiн құрылады:
- негiзгi әлеуметтiк қызметтер көрсету, халықты тұрғын үймен
қамтамасыз ету, аумақты көрiктендiру, коммуналдық қызметтер, жергiлiктi
көлiк пен байланыс қызметтерi, негiзгi жалпы бiлiм алу үшiн жағдайлар
жасау, бастапқы медициналық көмек, сауда, тұрмыстық, мәдени қызметтер
көрсету. Мiне, осы мiндеттердi жергiлiктi билiк халықтың қажеттерi мен
жергiлiктi жағдайларды ескере отырып, жедел және пәрмендi шешуге тиiс;
- жергiлiктi (табиғат, адам, географиялық және осы мөлтек аумақтық
деңгейге тән ресурстарды жұмылдыру. Осы ресурстарды тауып, пайдалану шағын
және орта бизнестi дамытуға, салық базасын ұлғайтуға, жаңа жұмыс орындарын
жасауға, әлеуметтiк шиеленiстi жоюға көмектеседi. Бұл ресурстар аз болып
көрiнсе де, елдi тұтас алғанда, едәуiр шаманы (экономиканың үшiншi секторы
деп аталатын) құрайды.
- азаматтарды жергiлiктi және жалпымемлекеттiк маңызы бар (көпшiлiк
iстер) мәселелердi шешу үрдiсiне жұмылдыру мақсатымен халықпен тiкелей
әрекет жасауды қамтамасыз ету.
Мемлекеттiң азаматтарына қолайлы тұрмыс жасау жүйесiнiң элементi
ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың маңызды талабы - мемлекеттiк
ресурстарды пайдалануды ықтималдандыруға мүмкiндiк беретiн құрылым ретiнде
муниципалдық билiктi пайдалану болып табылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару дамыған елдерде өз қызметiн жалпыкөпшiлiк
билiктiң жоғары деңгейлерiнiң бюджеттерi есебiнен қаржыландыру арқылы
жүзеге асырады. Бұл мемлекетке экономикалық жағынан тиiмдi.
Азаматтардың ағымдық қажетсiнушiлiктерiнiң кепiлдi мөлшерiмен
қамтамасыз ету мемлекеттiк маңызы бар мәселе болып табылады, демек
жергiлiктi өзiн-өзi басқару болса да, болмаса да, мемлекеттiк қаржылар
есебiнен жүзеге асырылады. Ал жергiлiктi миниципалдық құрылымдар халқы
құрған өзiн-өзi басқару органдары билiк органы болып табылады.
Өз аумағының проблемаларын жетiк бiлетiн адамдардан құралған, халық
алдында есеп беретiн билiк өз сайлаушыларының көз алдында қызмет атқарады
[8].
Жергiлiктi маңызы бар мәселелердi шешу қабiлеттiгi тұрғысынан
қарағанда, мұндай билiк экономикалық және нақты жағдайларда объективтi
жағдайда неғұрлым тиiмдi билiк болып табылады.
Осы философия тұрғыдан қарағанда, Батыс Европа елдерi, билiк
өкiлеттiлiктерiн халыққа неғұрлым жақын деңгейге беру жөнiндегi
реформаларды жүргiзе отырып, жергiлiктi бюджеттiң көп жағдайда 40-70
пайызы жалпы көпшiлiк билiктiң жоғары деңгейдегi бюджеттерiнен аударылған
дотацияда болуға жетiстi.
Шетелдерде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды ұйымдастырудың тәжiрибесi
келесi таратуда қарастырылады.
3. Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың шетелдiк тәжiрибесi
Халықаралық практикада жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың үш нұсқасы бар.
Ағылшын-саксон үлгiсi жергiлiктi органдардың жоғары дербестiгiмен
және олардың орталыққа көзге ұрынып тұрған бағыныштылығының жоқтығымен
ерекшеленедi. Үлгi-жобаның осы түрiне мемлекеттiң орталықтырылған
функцияларының экономикалық-әлеуметтiк салада жергiлiктi жерлерге берiлгенi
тән.
Ағылшын-саксон үлгiсiндегi жергiлiктi деңгейде орталық үкiметтiң
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының қызметiне бақылау жасауды жүзеге
асыратын өкiлi жоқ.Мұнда жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары өздерiне
берiлген өкiлеттiлiктер шеңберiнде дербес органдар ретiнде әрекет жасайды,
төменгi буын органдардың жоғарыға тiкелей бағыныштылығы жоқ.
Англияда дамыған және зор маңызға ие болған жергiлiктi өзiн-өзi
басқаруды ұйымдастыру мамандардың назарына ертеде-ақ iлiктi. Солай бола
тұрса да, орталық (бюрократтық, төрешiлдiк) және жергiлiктi (қоғамдық
басқаруларды осы елде бiр-бiрiне қарсы қою шартты болып табылады.
Бiрiншiден, жергiлiктi аумақтық ұжымдар ХIII-ХIV ғасырларда
қалыптасқан парламенттiң қызметiне ықпал жасау мүмкiндiгiн алды,
парламенттiң бiр палатасы Қауымдар палатасы деген атауға ие болды.
Екiншiден, графстволарды, қалалар мен неғұрлым шағын аумақтарды
басқару органдары ұзақ уақыт бойы орталық билiктiң қатаң бақылауында болды.
Iшкi саясаттың негiзгi функциялары жергiлiктi органдар арқылы жүзеге
асырылды. Тек ұзақ эволюциялардың нәтижесiнде ғана жергiлiктi басқару
өзiнiң қызметiнде ел елеулi дербестiкке қол жеткiзiп, өзiн-өзi басқару
белгiлерiне ие болды [9].
Бұдан әрi Ұлыбританияның өзiн-өзi басқару органдарының осы заманғы
құрылымына тоқталайық.
Жер-жерлерде билiк әр түрлi деңгейдегi (графстволар, қалалар,
аудандар) сайланбалы кеңестердiң қолында. Кеңестер сайлаулар барысында
қалыптасады, сайлау тәртiбi парламенттiк сайлауларға ұқсаңқырамайды, бiрақ
жергiлiктi сайлауларда бiр мезгiлде бiрнеше кеңесшiлерге дауыс берiледi.
Олардың өкiлеттiк мерзiмi - 4 жыл, кейде кеңестер толық қайта сайланбайды,
бiрте-бiрте толықтырылады.
Кеңестер өз басшыларын - төраға немесе мэр (бюро немесе сити мәртебесi
бар қалаларда) сайлайды.
Олар қоспартиялық жүйеге қарамастан, саяси жағынан тартыссыз
әрекеттер жасайды. Партиялық алауыздықтар жергiлiктi органдардың қызметiне
онша әсер ете қоймайды, мұның шағын қалалар мен қосалқы графстволарға
қатысы бар. Өзiндiк тәуелсiздiк өкiлеттiлiктер жергiлiктi кеңестер
басшыларында көп емес. Негiзгi мәселелердi ұжымдық органдар ретiнде
кеңестер шешедi.
Кеңестер бiр жарым айда бiр рет жиналады.
Мәселелердi жан-жақты талқылау үшiн кеңестердiң құрамы тiптi көп.
Сондықтан талқылауға жататын проблема әуелi профильдiк комитеттерде
талқыланады, басқа мәселелер кеңестiң құзырымен қаралады.
Комитет құрамына бiрнеше кеңесшi енедi, олардың бiрi төре аға болады.
Кеңестер мен комитеттер шешiмдер қабылдайды, оларды кеңестер жалға алған
қызметшiлер-кәсiпкерлер орындайды. Өйткенi, кеңесшiлер негiзiнен тегiн
қызмет етедi, соның нәтижесiнде өзiнiң қоғамдық қызметiне жеткiлiктi уақыт
таба бермейдi, кәсiпкер-қызметшiлерге белгiлi бiр деңгейде тәуелдi болады.
Англо-американдық моделі бекітілген биліктің орталықсыздандыруы және
деконцентрациясымен сипатталады, яғни жергілікті өзін-өзі басқаруының
мемлекет деңгейінен төмен барлық деңгейде бар болуы. Осы моделдің маңызы
мемлекет өзінің ықпалын шектейді де, жергілікті билік органдарына барлық
мәселелерді дербес шешуіне қайта жол береді, мысалы қала, ауыл деңгейінде.
Осы заманғы әлемнiң бiрқатар елдерiнде қолданылып жүрген француз нұсқасы
жер-жерлердегi тiкелей мемлекеттiк басқару жергiлiктi өзiн-өзi басқару
жүйесiмен мүлдем жымдасып кеткен.
Мұнда жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын жергiлiктi халық
сайлайды, ал үкiмет тағайындаған өкiлеттi өкiлдер олардың жұмысына бақылау
жасайды, сондай-ақ жалпымемлекеттiк сыпаттағы басқа да функцияларды
атқарады. Ендеше, басқарудың әр түрлi деңгейлерiнiң сатылық бағыныштылығы
туралы айтуға болады.
Франциядағы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қазiргi қалпы: коммуналар,
департаменттер аймақтар.
Коммуналар - 36 мың қалалық және селолық тұрғын мекендер, олар
халқының саны жағынан елеулi ерекшелiктерге ие.
Коммуналардың жалпы белгiлерi: аумағы, атауы, басты қаласы (егер
коммуна селолық болса), заңды тұлғаның мәртебесi. Iрi қалалық коммуналар
қосымша округтерге бөлiнедi.
Сан жағынан шағын коммуналар көбiрек, олар өз функцияларын пәрмендi
атқаруға қабiлеттi емес (22 мың коммунада кемiнде 500 тұрғын бар, олардың 4
мыңы - 100 тұрғыннан).
Осы базалық әкiмшiлiк бiрлiктердiң санын оларды қосу арқылы азайту
жөнiнде әрекеттер жасалып жатқанымен, жағдайды түбiрiнен өзгерту болмай
келедi.
Коммуналар ертеден-ақ құрылған, кейбiреулерi Рим империясы кезiнде
пайда болған, өзiндiк дәстүрлерi бар, бұларға жергiлiктi халық әбден бауыр
басып қалғаны соншалық, әкiмшiлiк қайта құру әрекеттерiне қарсы шығады.
Барлық коммуналардың өкiлеттi органдары - кеңестер (9-69 кеңесшiлер),
олардың өкiлеттiлiк мерзiмi - 6 жыл.
Бұл өкiлеттiлiктер мерзiмiнен бұрын кеңестiң бастамасымен (ұжымдық
отставка), немесе әкiмшiлiк соттың (сайлаулардың кассациясы), немесе
үкiметтiң (министрлер кеңесiнiң дектерi) бастамасымен тоқтатылуы мүмкiн.
Сайлаушылар санына орай кеңестер әртүрлi сайлау жүйелерi арқылы
қалыптасады.
Шағын және орташа коммуналарда қарапайым мажорлық сайлаулар
өткiзiледi.
Бастапқыда жақты кандидат үшiн, екiншiде бiрыңғай сайлау тiзiмiнен бiр
мезгiлде бiрнеше тұлғаларға дауыс берiледi.
Басым көпшiлiк дауыс алған кандидаттар муниципалдық кеңесшiлер болып
саналады. Коммуналдық әкiмшiлiктi дәстүр бойынша мэр басқарады.
Сайлауда партиялық көпшiлiкпен ұсынылған, жеңiл шыққан кандидат мэр
болып сайланады.
Ұзақ уақыт мэрлер, муниципалдық кеңесшiлер тегiн қызмет еттi, ал қазiр
қызметтiң ауқымдылығы мен күрделiлiгiне орай, олардың қызметi ақылы.
Коммуналар сияқты департаменттер анағұрлым маңызды аймақтық
құрылымдар. Мұнда негiзгi жергiлiктi үкiмет қызметтерi шоғырланған.
Тарихи жағынан олардың басшылары - префекттер, үкiмет декретiмен
тағайындалатын және орнынан босатылатын жоғары лауазымды шенеунiктер.
Басқа мемлекеттiк қызметшiлерге қарағанда, префекттердiң қызметтiк
құқықтары шектеулi. Олар кәсiподақтарға мүше болуға құқы жоқ. Өзiнiң
жұмыстан шығарылғанын сотта шағым ете алмайды, саяси және дiни көзқарастары
жеке iсiнде көрсетiлсеуге тиiс. Префектерге департаменттердi басқаруда
профектуралар көмектеседi, олардың құрамына профекттiң орынбасарлары,
жергiлiктi қызметтердiң жетекшiлерi енедi [10].
Iшкi саясаттың, әсiресе әлеуметтiк-экономикалық проблемаларының
күрделiлiгi мен ауқымдылығы iрi үкiметтiк бағдарламаларды жүзеге асыруға
қажеттi ресурстар мен басқа да мүмкiндiктерi бар iрi аумақтық бiрлiктер
құруды талап еттi.
Аймақ әкiмшiлiгiнiң басшысы - республика комиссары, ол бiр мезгiлде
департамент басшысы.
Қазiргi уақытта комиссардың басты мiндетi - басшылық ету ғана емес,
аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруда профектуралар қызметiн үйлестiру
болып табылады. Ол аймақтың әкiмшiлiк конференциясы арқылы жүзеге
асырылады, оның құрамына жергiлiктi префекттер және басқа да басшылар
енедi. Әкiмшiлiк тұрғыдан алғанда, аймақ департаменттер басшысы ғана емес,
оның маңызы мен өкiлеттiлiгi бiрте-бiрте арта түсуде.
Жапония мен Германияда жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың аралас үлгiсi
бар.
Жапонияда жергiлiктi өзiн-өзi басқару туралы заң оның құрылымын,
iшкi құрылысын, қала, кент, деревняның барлық деңгейдегi жергiлiктi
органдарының құзырын реттейдi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару (дзи-ти) нақты билiкке ие, билiктiң
жергiлiктi органдары өз меншiгiн, iстерiн және әкiмшiлiктi басқару құқына
иелiк етедi, заң шеңберiнде өз қаулы-қарарларын қабылдайды.
Жергiлiктi дербестiк туралы заң мынаны нақтылайды: билiктiң жергiлiктi
органдары өз функциялары шеңберiнде заң шығарушылық қаулылар шығаруға,
жергiлiктi билiктi жүзеге асыруға құқылы. Осы заңмен бiрге, жергiлiктi өзiн-
өзi басқарудың құқықтық негiзiн жергiлiктi коммуналдық қызметшiлер,
жергiлiктi салықтар, т.б. туралы толып жатқан заңдар құрайды.
Жапониядағы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың әр деңгейiнде өкiлеттi және
атқарушы органдар бар:
- префектуралық жиналыс - префектуралық басқару;
- муниципалдық жиналыс - муниципалдық басқару.
Жергiлiктi өкiлеттi органдар (жиналыстар) жергiлiктi заң шығарушы
жиналыс функцияларын атқарады. Тиiстi нормативтiк құқықтық актiлер
үкiметтiң жалпыұлттық заңдары мен қаулыларына сәйкес жасалады.
Жиналыстардың құзырына енетiн мәселелер жылына төрт рет шақырылатын
пленарлық сессияларда қаралады. Пленарлық сессиялар жұртшылыққа ашық,
сондай-ақ депутаттардың үштен екiсiнен астамы жақтап дауыс берген жағдайда
жабық өтуi мүмкiн.
Префектурада жергiлiктi әкiмшiлiктiң басшысы губернатор, қалалар мен
кенттерде - мэр, деревняларда - староста болып табылады.
Жергiлiктi өкiлеттi органдар мен жергiлiктi әкiмшiлiктердiң өзара
әрекеттерiн губернатор үйлестiрiп отырады. Ол, мысалы, префектуралық
жиналыс қабылданған құқықтық нормативтiк актылардың әрекетiн тоқтатуға және
оны қайта өңдеуге жiберуге құқылы. Егер депутаттар губернатордың
көзқарасына қарсы өз пiкiрлерiн табан тiреп қорғаса, онда губернатор
жиналыс актысын сотқа жiберiп, әдiлiн күтуге құқылы, сот шешiмi шыққанша,
актының күшi болмайды. Губернатордың iс-әрекетiнен депутаттар бiлiктi асыра
пайдалануды сезсе, онда әр депутат сенiмсiздiк көрсету жөнiнде шешiмдi
дауысқа қоюға құқылы. Шешiм, депутаттардың төрттен үш бөлiгi жақтап дауыс
берсе, қабылданған болып саналады.
Губернатор өз тарапынан сенiмсiздiктен кейiн 10 күн iшiнде жиналысты
таратуға және жаңа сайлаулар тағайындауға өкiлеттi. Егер жаңадан сайланған
жиналыс сенiмсiздiк көрсету мәселесiн көтерiп, басым көпшiлiк дауыс
берiлсе, губернатор өз орнын тастап шығады. Сонымен бiрге сайлаушылардың
губернаторға немесе басқа лауазымды тұлғаға сенiмсiздiк көрсету жөнiнде
қажеттi қол жинауы да күштер балансын нығайта тңседi. Жиналған қол
сайлаушылар қолының дұрыстығын тексеретiн комитетке тапсырылады. Егер
бұрмалаушылықтар анықталмаса, құжат заң кңшiне ие болады. Мұның кепiлi сол
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару жергiлiктi тұрғындардың мүдделерiн көздейдi,
сайлаушылардың депутаттар, губернеторлар, мэрлердi тiкелей сайлау жүйесi,
сондай-ақ сайлаушылардың кезкелген ресми тұлғаны (сайланған, сондай-ақ
тағайындалған) шақырып алу құқы. Егер заң жергiлiктi өзiн-өзi басқару
қызметi тәртiбiнiң негiзi болса, қаржы дербестiгi - экономикалық
тәуелсiздiк болып табылады. Мысалы, бiр жылдың қаржылық қайнар көздердiң
құрылымдық талдауы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қаржылық дербестiгiн
көрсетедi.
Жергiлiктi билiктiң дербестiгiне маңызды кепiлдiк - көпшiлiк қызметтiң
ерекше, жеке түрi ретiнде жергiлiктi қызметтiң бөлiнуi. Бұлар
префектураларда, сондай-ақ iрi қалаларда құрылады, муниципалдық ұйымдар
үшiн кадрлар құрамының резервiн қалыптастыруға белсене қатысады.
1985 жылы 15 қазанда Страсбургте Европа Кеңесi жергiлiктi басқарудың
Европалық хартиясын қабылдады.
Бұл хартия кiрiспеден, үш тараудан, он сегiз баптан тұрады. Хартия
бойынша, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мемлекеттiк iстердiң
едәуiр бөлiгiн реттеу және оны басқару құқы мен нақты қабiлетi, заң
шеңберiнде жергiлiктi халықтың мүдделерiн, өз жауапкершiлiгiне алу деген
сөз; бұл құқықты тең тiкелей және жалпыға бiрдей дауыс берумен сайланған
мүшелерден тұратын Кеңестер немесе жиналыстар жүзеге асырылады.
Кеңестер немесе жиналыстарға есеп беретiн атқарушы органдар болады.
Осы Ереже азаматтардың тура қатысуының кезкелген нысанын жоққа шығармайды,
заң бойынша тұрғын мекенiнде жол ашады.
Хартияның бастапқы Ережелерi мынаған саяды: жергiлiктi өзiн-өзi
басқару демократиялық негiздердегi қоғамның құрылымына, басқарудың пәрмендi
жүйесiн жасауға, билiктi жергiлiктi жағдайға жақындастыруға негiз құрайтын
үлес болып табылады, жергiлiктi өзiн-өзi басқару принциптерiнiң
декларациясы; жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары демократиялық өкiлдiлiк
негiзiнде сайланып, кең дербестiкке ие болуы керек [11].
Хартияның негiзгi принциптерi:
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды тану
саласында конституциялық және заң шығарушылық негiздер, қаржы-экономикалық
кепiлдiктердi қамтамасыз ету және құзырлық; жергiлiктi өзiн-өзi басқару кең
өкiлеттiлiктерге ие болуға тиiс, тиiстi функциялардың әрқайсысын жергiлiктi
деңгейде атқару;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары өзiнiң құзыры шеңберiнде
дербес, мемлекеттiк билiк органдарына тiкелей тәуелдiлiгi жоқ;
- өзiн-өзi басқару органдарының қаржылары Конституция немесе заңмен
өздерiне берiлген өкiлеттiлiктермен өлшенуге тиiс;
- жергiлiктi өзін-өзi басқару органдарына мемлекеттiк билiк тарапынан
әкiмшiлiк бақылау Конституция немесе заңмен белгiленген нысандар мен
жағдайларда ғана жүзеге асырылады, заңдылық пен Конституциялық принциптердi
сақтауды қамтамасыз етуге арналады;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары өздерiнiң өкiлеттiлiктерiн
жүзеге асыру және Конституция мен заңмен бекiтiлген жергiлiктi өзiн-өзi
басқару принциптерiн сақтау үшiн сотта қорғалуға құқылы; жергiлiктi өзiн-
өзi басқару жалаң сөз емес, билiктiң жергiлiктi органдары атқаратын
мiндеттердiң сыпатымен тығыз байланысты басқару.
Қазақстан жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың бөтен тәжiрибесiн бiрден
қабылдай алмайды, республика халқының көпұлттық құрамына, аумағының
кеңдiгiне, әртүрлi табиғат - ауа райы және әлеуметтiк-экономикалық
жағдайларына байланысты бiрқатар ерекшелiктерден оны ықтимал нұсқа ретiнде
қарастыруға келмейдi.
Қазақстанның аймақтық ерекшелiктерiн ескерiп, жекеленген аймақтарда
жергiлiктi ерекшелiктер мен мүдделерге неғұрлым сай келетiн өз нұсқалары
болуы мүмкiн. Бұл елдiң жекеленген аймақтарының бiр-бiрiнен табиғат - ауа
райы жағдайымен ғана емес, ұлттық құрамымен, экономикасының құрылымымен
ерекшеленедi.
Алыстағы мал жайылымдарындағы аудандардың жергiлiктi өзiн-өзi басқару
нұсқасы Солтүстiк немесе Шығыс Қазақстандағы жергiлiктi өзiн-өзi басқару
нобайынан елеулi өзгешелiктерi болуы мүмкiн [12].
Қазақстан үшiн француз моделi - жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың нобайы
(аралас нұсқа) келуi мүмкiн. Онда әлеуметтiк-экономикалық ортада жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдарыан пәрмендi мемлекеттiк бақылау қарастырылған.
Мұның өзi мынаған байланысты: Қазақстан - бiрегей мемлекет, аймақтық
басқарудың қалыптасқан құрылымы билiктiң тура сатысына негiзделген, бұл
бiрыңғай әлеуметтiк-экономикалық саясатты жүргiзудi қамтамасыз етедi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару мен мемлекеттiк басқаруды пәрмендi
үйлестiру мақсатымен төменгi әкiмшiлiк-аумақтық құрылымдар мен жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдарын үйлестiру қажет. Мұндайда төменгi деңгейде -
қала, аудан, селода өкiлеттi және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың негiзгi мәнi туралы қысқаша түрде
мынаны айтуға болады: мұндай басқарудың жолға қойылуы елiмiзде жеке тұлға
мен мемлекеттiң мүдделерiмен бiрге жергiлiктi (муниципалды) мүдделер де
мойындалады және кепiл берiледi. Оның өзi әрбiр тұрғылықты нысан мен елдi
мекен тұрғындарының өмiр сүру жағдайын қамтамасыз етуге байланысты көптеген
мәселелердi шеше алады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң толық кестесiн
қарастыра келiп, қазiргi күнi жергiлiктi өзiн-өзi басқару бiзде мүлде жоқ
деген тұжырым жасауға болады. Неге екенiн түсiндiрiп көрелiк. Бүгiнгi күнi
қызмет етiп отырған өкiлеттi органдар - мәслихаттар дәл қазiр жергiлiктi
атқару органдарын жасақтай алмайды; жергiлiктi әкiмшiлiктiң басшысы
(жергiлiктi өзiн-өзi басқарудағы) әкiм болып табылады, оның өзi жергiлiктi
тұрғындардың өкiлi емес, Президенттiң өкiлi болып саналады. Бiзде өкiлеттi
органдар аудандық деңгейге дейiн ғана жасақталады және ауылдық (селолық)
елдi мекендерде құрыла алмайды; жалпымемлекеттiк мүдделердi есепке ала
отырып сәйкес әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк тұрғындарының сұраныстарын
бiлдiруге және оны жүзеге асыруға тиiс өкiлеттi органдар ретiнде саналса
да, аталмыш өкiлеттi органдар жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары деп
аталмайды. Сондықтан да осы дипломдық жұмыстың тақырыбы болып табылатын
мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың өзара әрекетiн
қарастыра отырып, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын танытатын жүйенiң
жоқтығы проблемасына назар аудармауға болмайды.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттiк органдар мен жәргiлiктi
өзiн-өзi басқару органдары арасындағы өзара бiрлескен қимыл-әрекеттiң
қазiргi механизмдерi төңiрегiндегi мәселелердi айқындауға бағытталды.
Бүгiнгi күнi бiздiң республикамызға жергiлiктi өзiн-өзi басқару жүйесi
мемлекеттiк басқаруды оңтайландырудың әдiсi, құралы және азаматтың саяси
құқығы мен бостандығын жүзеге асырушы бiрден-бiр форма ретiнде аса қажет.
Дәл қазiр мемлекеттiк органдар мен азаматтық қоғам институттарының
арасында өзара бiрлескен, жүйелi әрекеттiң жоқтығы демократиялық
процестердiң тежелуiне себеп болып отыр.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару тек заманауи мемлекеттiк құрылымның
ажырамас элементi ретiнде ғана тиiмдi жұмыс жүргiзе алатынын атап өту
маңызды. Оның өзi билiк деңгейлерi арасындағы iс жүргiзу және өкiлеттiктi
шектеудi нақты қарастыра алар едi. Бұл ретте нақ сол деңгейде мемлекет пен
қоғамның алдында тұрған мiндеттердiң белгiлi-бiр көлемiн шешу тиiмдiлiгi
бұқаралық билiктiң әр деңгейiнiң құзырын жасақтаудың негiзi болып табылады.
Азаматтардың өздерiнiң жеке өмiрiне қатысты мәселелер бойынша шешiм
қабылдау мүмкiндiктерi жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың ең маңызды тетiгi
болып саналады. Билiктi заң шығарушы (парламент), атқарушы (үкiмет), соттық
(жоғарғы сот) деп бөлу. Қазақстан Республикасы Конституциясының 89 бабына
сәйкес жергiлiктi жерлерде билiк жергiлiктi мемлекеттiк басқару және
жергiлiктi өзiн-өзi басқару деп бөлiнедi. Бүгiнгi күнi жергiлiктi өзiн-өзi
басқару тәуелсiз болуы және өз жауапкершiлiгi шеңберiнде қызмет етуi керек.
Дипломдық жұмыстың тақырыбын тереңiрек ашу үшiн бiрiншi бөлiмде
мемлекеттiк билiк пен жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың теориялық негiздерi
берiлiп отыр. Сонымен қатар мемлекеттiк органдардың ролi, түрлерi мен
негiзгi қызметтерi де ашып көрсетiлген. Оған қоса, жергiлiктi өзiн-өзi
басқарудың негiзгi мәнi ашылып, оны дамытудың қажеттiлiгi көрсетiлдi және
жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың алдына қойылған мiндеттер сөз етiлдi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың негi болып саналатын аспектiлер бөле-жара
атап көрсетiлдi. Шетелдiк әдiс-тәсiл ретiнде халықаралық тәжiрибеде кеңiнен
қолданылып жүрген жергiлiктi өзiн-өзi басқару модельдерiнiң үш үрдiсi
келтiрiлдi.
Мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың өзара қимыл-
әрекетiндегi қалыптасқан проблемеларды анықтау үшiн дипломдық жұмыстың
екiншi бөлiмiнде Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдарының қазiргi
құрылымына қатысты сараптаулар жүргiзiлдi. Мұның өзi ең негiзгi
проблемалардың бiрi - бүгiнгi күнi жергiлктi өзiн-өзi басқару органдары
болып табылатын органдардың жоқ екенiн анықтауға мүмкiндiк бередi. Құқықтық
жүйеге байланысты сараптамалар мемелекеттiк органдар мен жергiлiктi билiктi
құрайтын органдардың қызметi, сондай-ақ өзара қарым-қатынасы қай тұрғыда
реттелетiнiн алға тартады.
Үшiншi бөлiмде жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының әлеуметтiк-
экономикалық дамуына, нарықтық жағдайлары мен олардың тиiмдi жолға қойылуы,
дамуына қатысты негiзгi проблемалар көрсетiлген. Мұның бәрi ең алдымен
елдегi азаматтық қоғамды қалыптастырумен, тұтастай елдiң және оның
жекелеген аймақтарының әлеуметтiк-экономикалық дамуының жалпы деңгейiмен,
жергiлктi қоғамның өмiрiне әсер ететiн спецификалық факторлар және
күштермен байланысты көпкезеңдi процесс ретiнде қарастырылуы керек.
Осы көзқарастар арқылы Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi өзiн-өзi
басқаруды қалыптастырудың алғашқы кезеңiндегi басым мiндеттердi және оны
жүзеге асырудың механизмдерiн айқындап алу керек.
Жүзеге асырудың негiзгi механизмдерi төмендегiдей болуы керек:
- қабылдануы жергiклiтi өзiн-өзi басқарудың қызметiн заңнамалық
тұрғыда қамтамасыз ету үшiн аса қажет заңнамалар мен нормативтiк актiлердi
түзiлетiн заң шығарушы блок;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының өз өкiлеттiктерiн тиiмдi
iске асыруы үшiн олардың қаржылық және экономикалық жағдайын қамтамасыз
ететiн тетiк - қаржылық-экномикалық блок;
- ұйымдастыру блогы, мұнда республикадағы жергiлiктi өзiн-өзi
басқарудың қалыптасуы мен даму процесiн басқару бойынша нақты шаралар
құрастыру қарастырылады.
1 МЕМЛЕКЕТТIК БИЛIК ЖӘНЕ ЖЕРГIЛIКТI ӨЗIН-ӨЗI БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГIЗДЕРI
1. Мемлекеттiк билiк органдары: рөлi, түрлерi мен атқаратын
қызметтерi
Жергілікті өзін - өзі басқарудың табиғатын түсіну парабар объективті
шындықты түсінушілік аппаратты құруға мүмкіндікті ашады және оның негізінде
жергілікті өзін - өзі басқарудың құрылуы мен дамуын конструктивті басқаруға
мүмкіндік береді. Қазіргі заманғы ғылымда жинақталған көптеген дәйектер
тірі және өлі материяның өзінен - өзі ұйымдасуын табиғаттың объективті
құбылысы және оның бөлінбес қасиеті деп көрсетеді. Әлеуметтік жүйелерге
қатысты материяның бұл негізгі қасиеті түрлі нысандарда, соның ішінде өзін
- өзі ұйымдастыратын, өзін - өзі басқаратын территориялық қоғамдастықтар
түрінде көрінісін табады. Бұл көзқарас тұрғысынан жергілікті өзін - өзі
басқаруды қоғам өмірінің объективті құбылысы ретінде және оның өзін - өзі
ұйымдастыруының бір нысаны ретінде түсіну қажет. Мемлекет әлеуметтік
институт ретінде белгілі бір мағынада қоғамның өзін - өзі ұйымдасуының
нысаны, бірақ өзінің табиғаты бойынша неғұрлым күрделі болып келеді [1].
Айтылған көзқарасты есепке ала отырып жергілікті өзін - өзі басқаруды
халықтың жергілікті деңгейде өзін -өзі ұйымдастыруының мүмкін болар бір
нысаны деп бекітуге болады. Бұл қазіргі кездегі жергілікті өзін - өзі
басқарудың құрылуы мен дамуының үдерісі объективті, белгілі бір мағынада
болмауы мүмкін емес үдеріс, яғни жергілікті өзін - өзі басқаруды
ұйымдастырудың қазіргі кездегі қағидалары өзімен әлеуметтік жүйелердің
бөлінбес негізгі қасиеттерінде көрініс табатын нақты нысаны өзін - өзі
ұйымдастыруының қасиетін көрсетеді. “Жергілікті өзін - өзі басқару”
терминінің бұл талқылауына негізделе отырып дамудың ерте кезеңдерінде
қоғамның ұйымдасуын “жергілікті өзін - өзі басқарудың” бүгінгі күнгі
үлгілеріне жақын келетін нысандарында жүзеге асырылғанын айтуға болады,
яғни “жергілікті өзін - өзі басқару” қоғамның өзін - өзі ұйымдастыруының
бірінші нысандарының бірі болды. Өзін - өзі басқарудың қарапайым әдістері
шешілуі қоғамдастықтың барлық мүшелерімен емес, ал олардың жеке мүшелеріне
сеніп тапсырылуы арқылы тиімді болған қоғамдық пайдалы істердің бөлінуі
нәтижесінде қалыптасты.
Қоғамдық өмірдің күрделенуі нәтижесінде мемлекеттер пайда бола
бастады, сондықтан да мемлекетті өзін - өзі басқаратын қоғамдастықтардың
бірлесуі және қайта құрылуы нәтижесінде “өсті” деуге болады. Басқа
сөздермен айтқанда, әлеметтік және шаруашылық үдерістерді реттеудің
қоғамдық сипаттарына негізделген территориялық өзін - өзі ұйымдасуының
қарапайым нысандары ерте кезеңнің өзінде қазіргі заманғы мемлекеттік
институттрадың сипаттарына ие болды. Осыдан көрінгелі отырған келесі
қорытынды шығады: территориялық өзін - өзі басқарудың бірінші қарапайым
нысандарының эволюциясы территориялық қоғамдық өзін - өзі басқару түріндегі
өзін - өзі ұйымдастыруының қоғамдық нысандарын сақтай отырып мемлекеттің
пайда болуына және жергілікті өзін - өзі басқарудың қазіргі заманғы
нысандарына алып келуі қажет болды [2].
Сонымен, қазіргі жергілікті өзін - өзі басқару халықтың өзін - өзі
ұйымдастыруының нысаны ретінде мемлекеттің және қоғамдық институттардың
сипаттарын бірге алып жүреді, яғни қос табиғатты және мағынасы бойынша
қоғамдық – мемлекеттік институт болып табылады. Жергілікті өзін - өзі
басқару қасиеттерінің қос сипатында жергілікті билікті түсінудің “кілті”
жатыр және де ол бір уақытта жергілікті биліктің нақты мәртебесі бойынша
тоқтатылмайтын таластардың қайнар көзі болып келеді [3].
И.И.Овчинниковтың ойы бойынша: “өзін - өзі басқарудың қағидасы –
басқаруда қолданылатын қағидалардың арасындағы неғұрлым ескі және әмбебап
болып табылатындардың бірі. Ол адамдардың өте ерте даму кезеңдерінен бастап
адамдық қоғамның қажеттіліктеріне жауап беріп отырды және белгілі бір
уақытқа дейін әлеуметтік ұйымдастырудың жеке құралы болып қалды. Қоғамның
дамуына байланысты оның мемлекетпен өзара қайшылығы өсті, басқару
міндеттері де күрделенді. Өзін - өзі басқарудың рөлі мен оны
институционалдық рәсімдеудің әдістері басқарудың нысандары мен әдістерінің
тәуелділігіне түсіп өзгере бастады”.
Сонымен мемлекеттік басқару да жергілікті өзін - өзі басқару сияқты
бір табиғатты не одан туындаған, бірақ мемлекеттің масштабты және
жеткілікті ұзақ мерзімді өмір сүруіне байланысты оның бастапқы негізі
біршама абстрактіленеді. Ал мемлекеттердің пайда болуымен қоғамның өмірін
ұйымдастырудағы жергілікті өзін - өзі басқарудың алғашқы қарапайым
нысандарының рөлі мен орны күрт өзгере бастады. Жергілікті өзін - өзі
басқару үшін мемлекеттік құрылымда өз “орнын” табудың ұзақ кезеңі басталды.
Жергілікті жерлерде басқаруды ұйымдастырудың нысандары мен қағидалары
мемлекеттің дамуында өзгеріп отырды.
Жергілікті өзін - өзі басқаруды ұйымдастырудың қазіргі заманғы
қағидалары мен нысандары қоғам мен мемлекеттің ұзақ диалектикалық қарама –
қайшылықтарының нәтижесінде қалыптасты. Ол қоғам мен мемлекеттің мүдделерін
келістіруде компромисті табудың үздіксіз үдерісі болды. Бұл көзқарастың
тұрғысынан қазіргі заманғы жергілікті өзін - өзі басқаруды ғасырлар бойы
жасалған территориялық қоғамдастық пен мемлекеттің өзара механизмі ретінде
қарастыруға болады, ал оның басты міндеті, сәйкесінше мүдделерді келістіру.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың қазіргі заманғы нысандары мен жүзеге
асырылуынын қағидаларын қалыптастырудың үдерісі шын мәнінде жинақталмаған
сипатта болды, бірақ белгілі бір заңдарға сүйенді. Әдетте бүл үдеріс
циклдық сипатта еді, яғни жергілікті өзін - өзі басқарудың гүлдену
кезеңдері оның құлдырау кезеңдерімен ауысып отырды. Мұнда анықтаушы рөлді
мемлекеттік құрылыс пен жалпы мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық
дамуының деңгейі ойнады. Мемлекеттің гүлденуі мен дағдарыстары “қарама –
қарсы фазаларда” қайталанып отырды, оларға жергілікті өзін - өзі басқарудың
“шырқауы” мен “құлауы” тән болды. Сонымен мемлекеттік институттар белгілі
бір тарихи кезеңдерде анықталған әлеуметтік – экономикалық тығырықтарда
жергілікті өзін - өзі басқарудан басым болды немесе оның дамуыны мүмкіндік
туғызатын үрдіске ие еді.
Бірақ жергілікті өзін - өзі басқарудың мәнін анықтағанда басқа
шеттеушілікті болдырмау қажет: жергілікті өзін - өзі басқару күшті
мемлекеттік биліктің баламасы емес. Ал дамыған жергілікті өзін - өзі
басқару – күшті мемлекеттің сипаты. Жергілікті деңгейде жергілікті өзін -
өзі басқару өмірді қамтамасыз етудің сұрақтарын өзіне ала отырып мемлекетті
сақтау мен нығайтуға әрекет етеді, қоғамда әлеуметтік шиеленісі шешетін
және алдын ала ескертетін факторы болып мемлекеттің дамуында тұрақтандырушы
рөл ойнайды [4].
Қазіргі заманғы еуропалық түсінікте жергілікті өзін - өзі басқару
демократиялық тәртіптің анықталған кепілі ретінде қарастырылады. Жергілікті
өзін - өзі басқару туралы Еуропалық Хартияға сәйкес “жергілікті өзін - өзі
басқару органдары кез келген демократиялық құрылымның негізін құрайды”
делінген. Сонымен қатар жергілікті өзін - өзі басқару мемлекеттік істердің
мардымды бөлігін регламенттеу және де оны басқару құқығы мен нақты қабілеті
деп түсініледі.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың мәнін нақты түсіну үшін жергілікті
өзін - өзі басқару туралы Еуропалық Хартияның 3 - бабында жазылған
анықтамасын беру қажет: “... жергілікті өзін - өзі басқару – бұл жергілікті
өзін - өзі басқару органдарының заң жүзінде, өзінің жауапкершіліктері
негізінде және жергілікті халықтың мүдделері үшін әрекет ете отырып
мемлекеттік істердің маңызды бөлігін регламенттеу мен оны басқару бойынша
құқығы мен нақты мүмкіндігі”.
Біздің мемлекетіміздегі жергілікті өзін - өзі басқарудың құқықтық
негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының 89 - бабында жазылған.
Бірақ қазіргі уақытқа дейін Қазақстанда жалпы мемлекеттік құрылыс,
әлеуметтік шиеленісуді шешу және азаматтық қоғамды қалыптастыру,
территорияның әлеуметтік – экономикалық дамуының сұрақтарын шешу, елдің
тұрақты дамуын қамтамасыз ету үдерістерінде жергілікті өзін - өзі
басқарудың рөлі мен орны туралы бір көзқарас жоқ. Жергілікті өзін - өзі
басқару институтының рөлі мен орның парабар емес бағалау мен қарама –
қайшылықтарының негізінде бірдей түсіну аппараттың жоқтығы және қоғамның әр
түрлі таптары арасында жергілікті өзін - өзі басқаруды әр түрлі түсіну
жатыр.
Жергілікті өзін - өзі басқару институтын жергілікті мемлекеттік
басқару институтынан айыра білу қажет. Жергілікті мемлекеттік басқару
тікелей мемлекеттік басқарудың жүйесіне қосылған және территорияда
мемлекеттік саясаттың бастаушысы болып шығады.
Сонымен жергілікті өзін - өзі басқару – бұл мемлекеттік билік
органдарының жүйесіне кірмейтін, қызметі орталық билік органдарының
шешімімен жасалатын, ал әрекеті жергілікті қоғамдастықтың мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған мемлекеттік құрылыстың ерекше элементі. Осыған
байланысты аймақтық және жергілікті биліктің мүдделері әу бастан бастап
айырылған болу қажет, әйтпесе ол өз кезегінде орталық билік жағынан
жергілікті сепаратизмнің шығуына ықпал жасайтын маңызды құралы болады
Американ менеджментiнiң атасы Питер Друкердiң пiкiрiнше, ұлттың тарихи
жетiстiктерiнiң 60 пайызы табиғи ресурстармен және технологиялармен
анықталып қоймайды, басқарудың пәрмендiлiгiмен өлшенедi. Осы себептен-ақ
кейбiр елдер үнемi алға көтерiлсе, ендi бiреулерi артта қалады.
Мемлекет тарапынан нашар басшылық кез-келген елдi тұрақсыздыққа,
сыбайлас жемқорлыққа, кедейшiлiкке алып келедi.
Қазіргi уақытта әлеуметтiк-экономикалық үрдiстердiң ауқымдылығы,
серпiндiлiгi және ашықтығы жаңа проблеманы - мемлекеттiң ауқымды
факторлардың өзгерiу қарқынына жылдам бейiмделу проблемасын туғызды.
Осыған байланысты мемлекет өзiн бизнеске қарсы қоймай, пәрмендi
институттық құрылым жасау жолымен жеке сектордың өнiмдiлiгiн көтерудi және
маңызды қоғамдық игiлiктердi ұқыптылықпен жасауды қамтамасыз етуге тиiс
[5].
Қазiр әлемдiк қауымдастықта мемлекет тек қана экономикалық саясатты
жасаумен шектелiп қалмауға тиiс деген көзқарас нығая түсуде. Экономикалық
саясатты дәйектiлiкпен жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн, нарықтың ойдағыдай
жұмыс iстеуiне көмектесетiн тиiстi институттық элементтердi дамытуы
керек.
Нашар институциялық құрылым қажеттi деңгейде қоғамның алға жылжуын,
елдiң макроэкономикалық тұрақтылығы мен экономикалық қауiпсiздiгiн
қамтамасыз ете алмайды.
Қазiргi қоғамда мемлекеттiк басқару мiндеттерiнiң сан жағынан ұлғаюы
олардың сапалық күрделiленуiн бейнеледi.
Бұл нарықтық инфрақұрылымды кеңейту және нығайту, ұлттық басымдылық
бағыттарды жүзеге асыру, мемлекет пен нарықтың өзара қарым-қатынасын
ықтималдандыру, мемлекеттiк әлеуметтiк бағдарламаларды жасау, жаңа
ақпараттық технологияларды енгiзу, заң және басқа да нормативтiк-қүқықтық
актiлер мен әлеуметтiк-экономикалық сипаттағы шараларды жасау, билiктiң
жергiлiктi органдарының рөлiн көтеру проблемаларымен байланысты.
Мемлекеттiң ұлттық экономиканы басқарудағы басымдылық бағыттарын,
сондай-ақ, оның басты экономикалық саяси және әлеуметтiк мақсаттарын
басшылыққа алып, осы заманғы кезеңде оның неғұрлым басты мiндеттерiн атап
өткен жөн:
- бiрiншi, мемлекеттiк билiктiң үш тармағын басқарудың барлық
деңгейiнде (республикалық, аймақтық жергiлiктi) құқықтық реттеудi
жетiлдiру;
- екiншi, өркениеттi жеке кәсiпкерлiктi дамыту үшiн институциялық
құқықтық өрiс жасау (заңнаманы сақтауға бақылау мен қадағалаудың осы
заманғы нысандарын қоса ескерiп);
- үшiншi, мемлекеттiк экономиканы басқару субъектiсi (елдiң халық
шаруашылығын индикативтi стратегиялық басқару, шектеулi ұлттық
ресурстарды ұқыптылықпен жұмсау нысанында) ретiнде жоспарлау - үйлестiру
функциясын күшейту;
- төртiншi, мемлекеттiң мемлекеттiк және жеке меншiк секторлардың
жұмыс iстеуi үшiн ақша ресурстарымен (бюджеттiк-қаржылық) қаржы босату
функциясын экономиканың барлық секторларында өнiмге деген мемлекеттiк
тапсырыстар есебiнен едәуiр өсiруде күшейту;
- бесiншi, нарық жағдайында мемлекеттiк қызметшiлерден бастап жеке
кәсiпкерлерге дейiн шаруашылықты жүргiзуге қатысушылардың бiлiм деңгейi
мен құзырлығын көтеру.
Мемлекеттiң функцияларын қалыптастыру, оларды басқару деңгейiне қарай
тарату, оның қалыптасу, нығаю және даму үрдiсiнде өтедi. Функциялардың
пайда болу дәйектiлiгi тарихи даму барысында қоғам алдында тұрған мақсаттар
мен мiндеттердiң кезектiлiгiне байланысты.
Мемлекеттiк билiк жүйесi iшкi-сыртқы функцияларды ұйымдасқан түрде
және үйлесiмдi орындау мақсатымен қалыптасады.
Жалпыға бiрдей сұрыптауларға сәйкес iшкi функциялар: экономикалық,
әлеуметтiк, салық және қаржы бақылауы, азаматтардың құқықтары мен
ерiктiлiгiн қорғау, заңдылық пен құқық тәртiбiн қамтамасыз ету; сыртқы
функциялар, әлемдiк экономикаға араласу, ел қорғанысы, ауқымды
проблемаларды (экологиялық, шикiзат, энергетика, демография, т.б.) шешуде
басқа мемлекеттермен ынтымақтастық.
Әр функция бойынша мемлекеттiк басқару элементтерiнiң толық жиынтығы
мақсаттылық, болжам жасау, жоспарлау, бақылау, есеп, реттеу, ақпараттық
қамтамасыз ету, әдiстемелiк нұсқауларды қамтуға тиiс.
Функцияларды орындау, органдарға бекiтiлiп берiлген материалдық,
қаржы, табиғат, еңбек, ақпараттық және басқа да ресурстармен қамтамасыз
етiледi.
Республикалық деңгейдегi атқарушы билiк органдары өздерiне бекiтiлiп
берiлген функциялар мен басқару элементтерiнiң жиынтығы мен өз мәртебесiне
қарай министрлiк, комитет, агенттiк, тағы басқалармен ерекшеленедi.
Мемлекеттiк органдардың әр түрлi қызмет нысандары, билiктi ажырату
принципы, сатылық, өкiлеттiлiк мерзiмдерi, құзырлықты атқару тәртiбi, т.б.
нысандармен ерекшеленетiн мемлекеттiк органдардың топтасу нұсқасы 1-суретте
көрсетiлген.
Билiк органына функциялар беруде оларды орындау жауапкершiлiгi бiр
мезгiлде жүктеледi. Мұндайда билiк функцияларын шаруашылық қызметпен
ұштастыруға жол берiлмейдi.
1 кесте
Мемлекеттiк функциялардың басқару деңгейiне қарай орналасуы
Басқару деңгейi Функциялар сыпаты
Тек мемлекеттiк Экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;
республикалық Қаржы жүйесiнiң тұтастығын қамтамасыз ету;
басқару Табиғи ресурстарды қорғау (әуе, өтпелi сулар,
аумақтық теңiздер, айлақтар, жер ресурстары);
Мемлекеттiк меншiктi басқару;
Қоғамдық және мемлекеттiк қауiпсiздiк;
Бұқаралық ақпарат және коммуникациялар құралдары;
Мемлекеттiк ақпараттық ресурстардың тұтастығы, т.б.
Бiрлескен Республикалық басқарудан құқық қолдану қызметiн
мемлекеттiк басқару жартылай аймақтық билiкке республикалық органдар
- республикалық тарапынан толық бақылау жағдайында өткiзу
және аймақтық
Аймақтық басқару Тек республикалық және бiрлескен мемлекеттiк басқару
функцияларынан басқа мемлекеттiк басқару
функциялары
Экономиканы мемлекеттiк басқару әлеуметтiк, саяси басқарумен тiкелей
байланысты. Экономикалық, әлеуметтiк, саяси басқару функцияларының араласуы
бұл функцияларды бiр мемлекеттiк орган атқарған жағдайда көрiнiс алады.
Мемлекеттiк басқару бiр орталыққа шоғырланған жағдайда мемлекеттiк
органдардың дұрыс таңдап алған нысаны экономиканы мемлекеттiк басқарудың
пәрмендiлiгiн көтеруге көмектеседi.
Шаруашылықты жүргiзудiң нарықтық жүйесiндегi елдерде басқарудың бiраз
функциялары мен өкiлеттiлiктерi аймақтық және жергiлiктi басқару
органдарына берiлген [6].
Қазақстан жағдайында мемлекеттiк басқару екi деңгейде: мемлекеттiк
республикалық және мемлекеттiк аймақтық.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысында жергілікті өзін - өзі
басқарудың орнын анықтайтын ұйымдық үлгісін графикалық түрде 1 – сурет
ретінде ұсынуға болады.
Осылайша, ұсынылған үлгі бойынша ауылдардың, ауылдық округтердің,
аудандық мағынасы бар қалалардың, облыстық мағынасы бар қалалардың
аудандарының деңгейінде тек жергілікті өзін - өзі басқару қызмет етеді. Ал
аудандардың, облыстық мағынасы бар қалалардың деңгейлерінде жергілікті
мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының болуы
мақсатқа лайықты. Мұнда негізгі бірліктердің жергілікті өзін - өзі басқару
органдарының қызметтерін үйлестіретін аймақтық жергілікті өзін - өзі
басқару органдары қызмет етеді, сонымен бірге олар жергілікті мемлекеттік
басқару органдарымен де өзара әрекет жасайды. Бұл деңгейде жергілікті
мемлекеттік басқару мынадай түрде көрсетілуі мүмкін: әкімнің рөлі
министрліктер мен ведомстволардың территориялық органдарының қызметін
үйлестіретін жергілікті өзін - өзі басқару органдарының қызметін
мемлекеттік қадағалауын жүзеге асыратын еуропалық елдердегі префектің
рөліне ұқсас болады. Әкім сайланған немесе жергілікті өзін - өзі
басқарудың есеп беруші органы болуы керек. Осы кезде жергілікті мемлекеттік
басқарудың өкілді органдарының болуы мақсатқа лайықты, себебі халықтың
мүдделерін жергілікті өзін - өзі басқару органдары көрсетеді.
Әділеттілік үшін, қазіргі кезде қатаң тік мемлекеттік басқаруда және
жергілікті өзін - өзі жүйесінің жоқтығында жергілікті мемлекеттік
басқарудың өкілді органдары, әсіресе, аудан деңгейінде қандай да бір
парасатты уәкілеттіктері жоқ.
Облыс деңгейінде жергілікті өзін - өзі басқарудың рөлі көмекші және
кеңес беруші сипаттарға ие қызметтерді атқаратын жергілікті
қоғамдастықтардың ассоциацияларын құруға саяды. Ассоциациялар жергілікті
қоғамдастықтардың еркін білдіреді, жергілікті өзін - өзі басқарудың дамуына
көмектеседі, жергілікті өзін - өзі басқарудың қызметін үйлестірілуін жүзеге
асырады және жергілікті қоғамдастықтардың әріптестігіне жәрдемдеседі.
Ассоциациялар жергілікті өзін - өзі басқарудың өкілді органдарының
қатысушыларынан құрала алады.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың органдары орталықтан берілген
мағыналы тәуелсіздігімен аймақта бірегей мемлекеттік саясатты жүргізеді,
жергілікті өзін - өзі басқаруға қатысты көмек көрсету мысалы, жергілікті
өзін - өзі басқарудың бюджетін құру, олардың құқықтарын қорғау сияқты
функцияларын жүзеге асырады, сонымен бірге мемлекеттік қадағалау қызметін
орындайды. Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының ағымдағы қызметтерін
мемлекеттік органдардың қадағалау міндеттері жергілікті қоғамдастықтардың
жалпы игіліктері үшін олардың өздеріне жүктелген міндеттерін орындауын
қамтамасыз етуде болады. Қызметтерді қадағалау органы үшін жергілікті өзін
- өзі басқаруға мейірімді қарау мен оның құқықтарын қорғау міндетті болып
келеді.
Мемлекеттік басқарудың жоғары деңгейінде орталықсыздандыру үдерісін
бақылайтын, жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін - өзі
басқару органдарының өзара әрекет етулерін реттейтін, сонымен бірге
жергілікті өзін - өзі басқару жүйесіне қатысты мемлекеттің жаңа саясатын
анықтайтын арнайы органды құру қажет. Жапония, Қырғыстан сияқты кейбір
шетелдерде Үкіметтің құрамында жергілікті өзін - өзі басқарудың
сұрақтарымен айналысатын жеке министрліктер қызмет етеді. Біздің
жағдайымызда жергілікті өзін - өзі басқарудың және аймақтық дамудың
сұрақтары бойынша комитет құру көзделеді.
Нақты жергілікті өзін - өзі басқару – бұл жергілікті қоғамдастықтың
сол жерде адамдардың ағымдық өміршендігін қамтамасыз ету бойынша сұрақтарын
шешуінің мүмкіндігі екені белгілі. Ол үшін белгілі бір ресурстар талап
етіледі: жер және басқа қозғалмайтын мүлік, өндірушіледен алынатын салық
арқылы жинақталатын ақша қаражаттары. Әлемдік тәжірибеде жергілікті өзін -
өзі басқарудың негізгі деңгейін бөледі. Жергілікті өзін - өзі басқарудың
негізгі деңгейі – бұл өзінің экономикалық әлеуетімен жергілікті
міндеттердің неғұрлым толық жиынтығын дербес жүзеге асыра алатын және
толыққанды сипатқа ие жергілікті өзін - өзі басқарудың ұйымдастырылған
деңгейі. Яғни қажетті өнімді немесе қызмет көрсетуді өзі дербес өндіре
алатын немесе оны сол сияқты бірліктерге айырбастай не сатып ала алатын
“өндіруші бірлік” ретінде шығады.
Сондай болып әдетте қалалық және “облыстың ауданынан төмен, бірақ
жеке ауыл кеңесінен жоғары” деңгей табылады. Ол ағылшын тілді елдерде
“тауншип” атына ие. Былай болудың өзі жай емес. Бүтін әлеуметтік –
экономикалық ағза ретінде қарастырылып отырған қала өнеркәсіптік өнімді
өндіретін, бірақ азық – түлік өнімдерін тұтынатын бірлік ретінде шығады.
Ауыл керісінше өнеркәсіптік өнімді тұтынатын, ал азық – түлік өнімдерін
өндіретін бірлік болып табылады. Олардың арасындағы өзара тұтынушылық
айырбас қажеттілігін қамтамасаыз етеді.Ал айырбастың қалыпты болатындығы,
оның халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыра алуы мемлекетте халық
қоныстарының шекарасын бөлу қалай жүргізілетініне және жергілікті өзін -
өзі басқарудың қызметі террриторияныңэкономикалық әлеуетіне сай келуіне
тәуелді болады. Негізгі деңгейге қатысты билікті ұйымдастырудың неғұрлым
“жоғары” деңгейлері көмекші немесе реттеуші ретінде қарастырылады. Олардың
міндеттері әр түрлі халықтық не территориялық жерлердің мүдделерін
келістіру мен үйлестіруін қамтамасыз ету. Негізгілерден “төмен” деңгейлер
негізгілерден туындаған деп қарастырылады, жалпы қағида іске асырылады:
негізгі деңгейдің билік органы өз территориясында басқару құрылымы мен
билікті басқарудың ыңғайлылығы және мақсатқа лайықтылығы ойлауларынан шыға
өзі қалыптастырады.
Осыған байланысты біздің жағдайларымызда жергілікті өзін - өзі
басқарудың негізгі деңгейін келесідей анықтауға ұсыныс жасалады:
- республикалық маңызы бар қалаларда қалалық аудандар;
- облыстық және аудандық маңызы бар қалалар;
- поселкілер, ауылдық округтер.
Республикалық маңызы бар қалаларда жергілікті өзін - өзі басқарудың
негізгі деңгейі ретінде қалалық аудандарды қабылдау мыналармен шартталады:
- біріншіден, басқарудың ыңғайлылығымен және жергілікті өзін - өзі
басқаруды ұйымдастырумен, өйткені бұл қалалар халықтың саны мен
территориясы бойынша үлкен масштабты;
- екіншіден, ерекше мәртебесімен және мұндай қалалардың облыстарға
теңестірілуімен. Осыған байланысты басқарудың ұсынылып отырған ұйымдық
үлгісінде олар мемлекеттік басқарудың объектілері болуы мүмкін.
Облыстық, аудандық маңызы бар қалалар жергілікті өзін - өзі басқарудың
жүйесін ұйымдастыру жоспарында неғұрлым сәйкес келетін бірліктер болып
шығады, өйткені олар өзін қамтамасыз ету үшін жеткілікті экономикалық
әлеуетке ие. Ал ауыл деңгейінде жергілікті өзін - өзі басқарудың жүйесін
ұйымдастыру күрделі және қарама – қайшылықты үдеріс болып көрінеді. Қазіргі
кездегі көптеген ауылдардың қайыршылануы жағдайларында жергілікті өзін -
өзі басқару органдарын қаржы – экономикалық негізімен бөлеуінің
мүмкіндігін айту қиын. Жергілікті өзін - өзі басқару органдарының
қарамағына берілуі мүмкін объектілер жоқ немесе қолдануға келмейді. Бұл
деңгейдегі төмен салық негізін ескере отырып, олардың бюджеттерінің ұзақ
мерзімде дотациялы болатындығын айтуға болады.
Бұл орайда айтылып кеткен факторлардың теріс әсер етулерін жұмсарту
үшін жергілікті өзін - өзі басқару жүйесін барлық ауылдар мен поселкілерде
емес, ал тек қана ірі поселкілер мен ауылдық округтерде енгізу қажеттілігі
мақсатқа лайықты деп саналады.
2. Жергiлiктi өзiн-өзi басқару: бастаулары мен дәстүрлерi
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың мәнi туралы мынаны айтуға болады: елде
өзiн-өзi басқарудың болуы жеке тұлға мен мемлекеттiң мүдделерiмен бiрге
жергiлiктi (муниципалды) мүдделер бар, демек, бiр елдi мекендi жеке
алғанда оның халқының өмiрлiк мәселелерiн тiкелей шешумен байланысты
мәселелер туындайды.
Мемлекеттiң аумақтық жағынан оқшауланған бөлiктерiнiң (дұрысы -
олардың халқының мүдделерi мемлекеттiк мәнi бар, бiрақ орталық билiктiң
мүдделерiне бағындырылмаған жеке мүдделер ретiнде қарастырылады.
Осы заманғы жергiлiктi өзiн-өзi басқару күрделi қоғамдық-саяси
құбылыс болып табылады, мұнда үш негiз құрайтын элементтердi атап өткен
жөн:
- мемлекеттiк басқару жүйесiнiң элементi;
- жалпыкөпшiлiк билiктiң жеке деңгейi;
- азаматтардың өздiгiнен ұйымдасу әдiсi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару мемлекеттiк басқару элементi ретiнде
мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың бiрыңғай жүйесiне қосардануға тиiс
мемлекеттiк билiктiң орталық органдарының шешiмдерiн орындауды
қамтамасыз етуi керек.
Жалпыкөпшiлiк билiктiң дербес деңгейi ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi
басқару халықтың өмiрлiк мәнi бар мәселелерiн шешуде және өз жұмысын
ұйымдастыруда өз өкiлеттерiне ие болуы керек.
Азаматтардың өздiгiнен ұйымдасуы факторларының бiрi ретiнде, азаматтық
көрiнiстерiнiң бiр нысаны ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқару -
азаматтардың жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың құзырына жататын мәселелердi
шешуге бастамашылықпен араласуға мүмкiндiктер ашады [7].
Жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды дамыту ең алдымен мемлекеттiң
азаматтарына қолайлы тұрмыс жасаудың жалпымемлекеттiк мiндетiн шешу
механизмi, жергiлiктi өзiн-өзi басқару осы заманғы мемлекеттiк құрылымның
ажырамас бөлiгi ретiнде пәрмендi жұмыс iстей алады, ол үшiн билiк салалары
арасында өкiлеттiлiктер айқын шектелуi керек.
Жалпыкөпшiлiк билiктiң әр деңгейiнiң құзырын қалыптастырудың
негiзi мемлекет пен қоғам алдында тұрған мiндеттер тобын осы деңгейде
шешудiң неғұрлым пәрмендiлiгi болып табылады.
Мемлекетте жергiлiктi билiк дәстүр бойынша негiзгi үш мiндеттi шешу
үшiн құрылады:
- негiзгi әлеуметтiк қызметтер көрсету, халықты тұрғын үймен
қамтамасыз ету, аумақты көрiктендiру, коммуналдық қызметтер, жергiлiктi
көлiк пен байланыс қызметтерi, негiзгi жалпы бiлiм алу үшiн жағдайлар
жасау, бастапқы медициналық көмек, сауда, тұрмыстық, мәдени қызметтер
көрсету. Мiне, осы мiндеттердi жергiлiктi билiк халықтың қажеттерi мен
жергiлiктi жағдайларды ескере отырып, жедел және пәрмендi шешуге тиiс;
- жергiлiктi (табиғат, адам, географиялық және осы мөлтек аумақтық
деңгейге тән ресурстарды жұмылдыру. Осы ресурстарды тауып, пайдалану шағын
және орта бизнестi дамытуға, салық базасын ұлғайтуға, жаңа жұмыс орындарын
жасауға, әлеуметтiк шиеленiстi жоюға көмектеседi. Бұл ресурстар аз болып
көрiнсе де, елдi тұтас алғанда, едәуiр шаманы (экономиканың үшiншi секторы
деп аталатын) құрайды.
- азаматтарды жергiлiктi және жалпымемлекеттiк маңызы бар (көпшiлiк
iстер) мәселелердi шешу үрдiсiне жұмылдыру мақсатымен халықпен тiкелей
әрекет жасауды қамтамасыз ету.
Мемлекеттiң азаматтарына қолайлы тұрмыс жасау жүйесiнiң элементi
ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың маңызды талабы - мемлекеттiк
ресурстарды пайдалануды ықтималдандыруға мүмкiндiк беретiн құрылым ретiнде
муниципалдық билiктi пайдалану болып табылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару дамыған елдерде өз қызметiн жалпыкөпшiлiк
билiктiң жоғары деңгейлерiнiң бюджеттерi есебiнен қаржыландыру арқылы
жүзеге асырады. Бұл мемлекетке экономикалық жағынан тиiмдi.
Азаматтардың ағымдық қажетсiнушiлiктерiнiң кепiлдi мөлшерiмен
қамтамасыз ету мемлекеттiк маңызы бар мәселе болып табылады, демек
жергiлiктi өзiн-өзi басқару болса да, болмаса да, мемлекеттiк қаржылар
есебiнен жүзеге асырылады. Ал жергiлiктi миниципалдық құрылымдар халқы
құрған өзiн-өзi басқару органдары билiк органы болып табылады.
Өз аумағының проблемаларын жетiк бiлетiн адамдардан құралған, халық
алдында есеп беретiн билiк өз сайлаушыларының көз алдында қызмет атқарады
[8].
Жергiлiктi маңызы бар мәселелердi шешу қабiлеттiгi тұрғысынан
қарағанда, мұндай билiк экономикалық және нақты жағдайларда объективтi
жағдайда неғұрлым тиiмдi билiк болып табылады.
Осы философия тұрғыдан қарағанда, Батыс Европа елдерi, билiк
өкiлеттiлiктерiн халыққа неғұрлым жақын деңгейге беру жөнiндегi
реформаларды жүргiзе отырып, жергiлiктi бюджеттiң көп жағдайда 40-70
пайызы жалпы көпшiлiк билiктiң жоғары деңгейдегi бюджеттерiнен аударылған
дотацияда болуға жетiстi.
Шетелдерде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды ұйымдастырудың тәжiрибесi
келесi таратуда қарастырылады.
3. Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың шетелдiк тәжiрибесi
Халықаралық практикада жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың үш нұсқасы бар.
Ағылшын-саксон үлгiсi жергiлiктi органдардың жоғары дербестiгiмен
және олардың орталыққа көзге ұрынып тұрған бағыныштылығының жоқтығымен
ерекшеленедi. Үлгi-жобаның осы түрiне мемлекеттiң орталықтырылған
функцияларының экономикалық-әлеуметтiк салада жергiлiктi жерлерге берiлгенi
тән.
Ағылшын-саксон үлгiсiндегi жергiлiктi деңгейде орталық үкiметтiң
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының қызметiне бақылау жасауды жүзеге
асыратын өкiлi жоқ.Мұнда жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары өздерiне
берiлген өкiлеттiлiктер шеңберiнде дербес органдар ретiнде әрекет жасайды,
төменгi буын органдардың жоғарыға тiкелей бағыныштылығы жоқ.
Англияда дамыған және зор маңызға ие болған жергiлiктi өзiн-өзi
басқаруды ұйымдастыру мамандардың назарына ертеде-ақ iлiктi. Солай бола
тұрса да, орталық (бюрократтық, төрешiлдiк) және жергiлiктi (қоғамдық
басқаруларды осы елде бiр-бiрiне қарсы қою шартты болып табылады.
Бiрiншiден, жергiлiктi аумақтық ұжымдар ХIII-ХIV ғасырларда
қалыптасқан парламенттiң қызметiне ықпал жасау мүмкiндiгiн алды,
парламенттiң бiр палатасы Қауымдар палатасы деген атауға ие болды.
Екiншiден, графстволарды, қалалар мен неғұрлым шағын аумақтарды
басқару органдары ұзақ уақыт бойы орталық билiктiң қатаң бақылауында болды.
Iшкi саясаттың негiзгi функциялары жергiлiктi органдар арқылы жүзеге
асырылды. Тек ұзақ эволюциялардың нәтижесiнде ғана жергiлiктi басқару
өзiнiң қызметiнде ел елеулi дербестiкке қол жеткiзiп, өзiн-өзi басқару
белгiлерiне ие болды [9].
Бұдан әрi Ұлыбританияның өзiн-өзi басқару органдарының осы заманғы
құрылымына тоқталайық.
Жер-жерлерде билiк әр түрлi деңгейдегi (графстволар, қалалар,
аудандар) сайланбалы кеңестердiң қолында. Кеңестер сайлаулар барысында
қалыптасады, сайлау тәртiбi парламенттiк сайлауларға ұқсаңқырамайды, бiрақ
жергiлiктi сайлауларда бiр мезгiлде бiрнеше кеңесшiлерге дауыс берiледi.
Олардың өкiлеттiк мерзiмi - 4 жыл, кейде кеңестер толық қайта сайланбайды,
бiрте-бiрте толықтырылады.
Кеңестер өз басшыларын - төраға немесе мэр (бюро немесе сити мәртебесi
бар қалаларда) сайлайды.
Олар қоспартиялық жүйеге қарамастан, саяси жағынан тартыссыз
әрекеттер жасайды. Партиялық алауыздықтар жергiлiктi органдардың қызметiне
онша әсер ете қоймайды, мұның шағын қалалар мен қосалқы графстволарға
қатысы бар. Өзiндiк тәуелсiздiк өкiлеттiлiктер жергiлiктi кеңестер
басшыларында көп емес. Негiзгi мәселелердi ұжымдық органдар ретiнде
кеңестер шешедi.
Кеңестер бiр жарым айда бiр рет жиналады.
Мәселелердi жан-жақты талқылау үшiн кеңестердiң құрамы тiптi көп.
Сондықтан талқылауға жататын проблема әуелi профильдiк комитеттерде
талқыланады, басқа мәселелер кеңестiң құзырымен қаралады.
Комитет құрамына бiрнеше кеңесшi енедi, олардың бiрi төре аға болады.
Кеңестер мен комитеттер шешiмдер қабылдайды, оларды кеңестер жалға алған
қызметшiлер-кәсiпкерлер орындайды. Өйткенi, кеңесшiлер негiзiнен тегiн
қызмет етедi, соның нәтижесiнде өзiнiң қоғамдық қызметiне жеткiлiктi уақыт
таба бермейдi, кәсiпкер-қызметшiлерге белгiлi бiр деңгейде тәуелдi болады.
Англо-американдық моделі бекітілген биліктің орталықсыздандыруы және
деконцентрациясымен сипатталады, яғни жергілікті өзін-өзі басқаруының
мемлекет деңгейінен төмен барлық деңгейде бар болуы. Осы моделдің маңызы
мемлекет өзінің ықпалын шектейді де, жергілікті билік органдарына барлық
мәселелерді дербес шешуіне қайта жол береді, мысалы қала, ауыл деңгейінде.
Осы заманғы әлемнiң бiрқатар елдерiнде қолданылып жүрген француз нұсқасы
жер-жерлердегi тiкелей мемлекеттiк басқару жергiлiктi өзiн-өзi басқару
жүйесiмен мүлдем жымдасып кеткен.
Мұнда жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын жергiлiктi халық
сайлайды, ал үкiмет тағайындаған өкiлеттi өкiлдер олардың жұмысына бақылау
жасайды, сондай-ақ жалпымемлекеттiк сыпаттағы басқа да функцияларды
атқарады. Ендеше, басқарудың әр түрлi деңгейлерiнiң сатылық бағыныштылығы
туралы айтуға болады.
Франциядағы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қазiргi қалпы: коммуналар,
департаменттер аймақтар.
Коммуналар - 36 мың қалалық және селолық тұрғын мекендер, олар
халқының саны жағынан елеулi ерекшелiктерге ие.
Коммуналардың жалпы белгiлерi: аумағы, атауы, басты қаласы (егер
коммуна селолық болса), заңды тұлғаның мәртебесi. Iрi қалалық коммуналар
қосымша округтерге бөлiнедi.
Сан жағынан шағын коммуналар көбiрек, олар өз функцияларын пәрмендi
атқаруға қабiлеттi емес (22 мың коммунада кемiнде 500 тұрғын бар, олардың 4
мыңы - 100 тұрғыннан).
Осы базалық әкiмшiлiк бiрлiктердiң санын оларды қосу арқылы азайту
жөнiнде әрекеттер жасалып жатқанымен, жағдайды түбiрiнен өзгерту болмай
келедi.
Коммуналар ертеден-ақ құрылған, кейбiреулерi Рим империясы кезiнде
пайда болған, өзiндiк дәстүрлерi бар, бұларға жергiлiктi халық әбден бауыр
басып қалғаны соншалық, әкiмшiлiк қайта құру әрекеттерiне қарсы шығады.
Барлық коммуналардың өкiлеттi органдары - кеңестер (9-69 кеңесшiлер),
олардың өкiлеттiлiк мерзiмi - 6 жыл.
Бұл өкiлеттiлiктер мерзiмiнен бұрын кеңестiң бастамасымен (ұжымдық
отставка), немесе әкiмшiлiк соттың (сайлаулардың кассациясы), немесе
үкiметтiң (министрлер кеңесiнiң дектерi) бастамасымен тоқтатылуы мүмкiн.
Сайлаушылар санына орай кеңестер әртүрлi сайлау жүйелерi арқылы
қалыптасады.
Шағын және орташа коммуналарда қарапайым мажорлық сайлаулар
өткiзiледi.
Бастапқыда жақты кандидат үшiн, екiншiде бiрыңғай сайлау тiзiмiнен бiр
мезгiлде бiрнеше тұлғаларға дауыс берiледi.
Басым көпшiлiк дауыс алған кандидаттар муниципалдық кеңесшiлер болып
саналады. Коммуналдық әкiмшiлiктi дәстүр бойынша мэр басқарады.
Сайлауда партиялық көпшiлiкпен ұсынылған, жеңiл шыққан кандидат мэр
болып сайланады.
Ұзақ уақыт мэрлер, муниципалдық кеңесшiлер тегiн қызмет еттi, ал қазiр
қызметтiң ауқымдылығы мен күрделiлiгiне орай, олардың қызметi ақылы.
Коммуналар сияқты департаменттер анағұрлым маңызды аймақтық
құрылымдар. Мұнда негiзгi жергiлiктi үкiмет қызметтерi шоғырланған.
Тарихи жағынан олардың басшылары - префекттер, үкiмет декретiмен
тағайындалатын және орнынан босатылатын жоғары лауазымды шенеунiктер.
Басқа мемлекеттiк қызметшiлерге қарағанда, префекттердiң қызметтiк
құқықтары шектеулi. Олар кәсiподақтарға мүше болуға құқы жоқ. Өзiнiң
жұмыстан шығарылғанын сотта шағым ете алмайды, саяси және дiни көзқарастары
жеке iсiнде көрсетiлсеуге тиiс. Префектерге департаменттердi басқаруда
профектуралар көмектеседi, олардың құрамына профекттiң орынбасарлары,
жергiлiктi қызметтердiң жетекшiлерi енедi [10].
Iшкi саясаттың, әсiресе әлеуметтiк-экономикалық проблемаларының
күрделiлiгi мен ауқымдылығы iрi үкiметтiк бағдарламаларды жүзеге асыруға
қажеттi ресурстар мен басқа да мүмкiндiктерi бар iрi аумақтық бiрлiктер
құруды талап еттi.
Аймақ әкiмшiлiгiнiң басшысы - республика комиссары, ол бiр мезгiлде
департамент басшысы.
Қазiргi уақытта комиссардың басты мiндетi - басшылық ету ғана емес,
аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруда профектуралар қызметiн үйлестiру
болып табылады. Ол аймақтың әкiмшiлiк конференциясы арқылы жүзеге
асырылады, оның құрамына жергiлiктi префекттер және басқа да басшылар
енедi. Әкiмшiлiк тұрғыдан алғанда, аймақ департаменттер басшысы ғана емес,
оның маңызы мен өкiлеттiлiгi бiрте-бiрте арта түсуде.
Жапония мен Германияда жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың аралас үлгiсi
бар.
Жапонияда жергiлiктi өзiн-өзi басқару туралы заң оның құрылымын,
iшкi құрылысын, қала, кент, деревняның барлық деңгейдегi жергiлiктi
органдарының құзырын реттейдi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару (дзи-ти) нақты билiкке ие, билiктiң
жергiлiктi органдары өз меншiгiн, iстерiн және әкiмшiлiктi басқару құқына
иелiк етедi, заң шеңберiнде өз қаулы-қарарларын қабылдайды.
Жергiлiктi дербестiк туралы заң мынаны нақтылайды: билiктiң жергiлiктi
органдары өз функциялары шеңберiнде заң шығарушылық қаулылар шығаруға,
жергiлiктi билiктi жүзеге асыруға құқылы. Осы заңмен бiрге, жергiлiктi өзiн-
өзi басқарудың құқықтық негiзiн жергiлiктi коммуналдық қызметшiлер,
жергiлiктi салықтар, т.б. туралы толып жатқан заңдар құрайды.
Жапониядағы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың әр деңгейiнде өкiлеттi және
атқарушы органдар бар:
- префектуралық жиналыс - префектуралық басқару;
- муниципалдық жиналыс - муниципалдық басқару.
Жергiлiктi өкiлеттi органдар (жиналыстар) жергiлiктi заң шығарушы
жиналыс функцияларын атқарады. Тиiстi нормативтiк құқықтық актiлер
үкiметтiң жалпыұлттық заңдары мен қаулыларына сәйкес жасалады.
Жиналыстардың құзырына енетiн мәселелер жылына төрт рет шақырылатын
пленарлық сессияларда қаралады. Пленарлық сессиялар жұртшылыққа ашық,
сондай-ақ депутаттардың үштен екiсiнен астамы жақтап дауыс берген жағдайда
жабық өтуi мүмкiн.
Префектурада жергiлiктi әкiмшiлiктiң басшысы губернатор, қалалар мен
кенттерде - мэр, деревняларда - староста болып табылады.
Жергiлiктi өкiлеттi органдар мен жергiлiктi әкiмшiлiктердiң өзара
әрекеттерiн губернатор үйлестiрiп отырады. Ол, мысалы, префектуралық
жиналыс қабылданған құқықтық нормативтiк актылардың әрекетiн тоқтатуға және
оны қайта өңдеуге жiберуге құқылы. Егер депутаттар губернатордың
көзқарасына қарсы өз пiкiрлерiн табан тiреп қорғаса, онда губернатор
жиналыс актысын сотқа жiберiп, әдiлiн күтуге құқылы, сот шешiмi шыққанша,
актының күшi болмайды. Губернатордың iс-әрекетiнен депутаттар бiлiктi асыра
пайдалануды сезсе, онда әр депутат сенiмсiздiк көрсету жөнiнде шешiмдi
дауысқа қоюға құқылы. Шешiм, депутаттардың төрттен үш бөлiгi жақтап дауыс
берсе, қабылданған болып саналады.
Губернатор өз тарапынан сенiмсiздiктен кейiн 10 күн iшiнде жиналысты
таратуға және жаңа сайлаулар тағайындауға өкiлеттi. Егер жаңадан сайланған
жиналыс сенiмсiздiк көрсету мәселесiн көтерiп, басым көпшiлiк дауыс
берiлсе, губернатор өз орнын тастап шығады. Сонымен бiрге сайлаушылардың
губернаторға немесе басқа лауазымды тұлғаға сенiмсiздiк көрсету жөнiнде
қажеттi қол жинауы да күштер балансын нығайта тңседi. Жиналған қол
сайлаушылар қолының дұрыстығын тексеретiн комитетке тапсырылады. Егер
бұрмалаушылықтар анықталмаса, құжат заң кңшiне ие болады. Мұның кепiлi сол
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару жергiлiктi тұрғындардың мүдделерiн көздейдi,
сайлаушылардың депутаттар, губернеторлар, мэрлердi тiкелей сайлау жүйесi,
сондай-ақ сайлаушылардың кезкелген ресми тұлғаны (сайланған, сондай-ақ
тағайындалған) шақырып алу құқы. Егер заң жергiлiктi өзiн-өзi басқару
қызметi тәртiбiнiң негiзi болса, қаржы дербестiгi - экономикалық
тәуелсiздiк болып табылады. Мысалы, бiр жылдың қаржылық қайнар көздердiң
құрылымдық талдауы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қаржылық дербестiгiн
көрсетедi.
Жергiлiктi билiктiң дербестiгiне маңызды кепiлдiк - көпшiлiк қызметтiң
ерекше, жеке түрi ретiнде жергiлiктi қызметтiң бөлiнуi. Бұлар
префектураларда, сондай-ақ iрi қалаларда құрылады, муниципалдық ұйымдар
үшiн кадрлар құрамының резервiн қалыптастыруға белсене қатысады.
1985 жылы 15 қазанда Страсбургте Европа Кеңесi жергiлiктi басқарудың
Европалық хартиясын қабылдады.
Бұл хартия кiрiспеден, үш тараудан, он сегiз баптан тұрады. Хартия
бойынша, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мемлекеттiк iстердiң
едәуiр бөлiгiн реттеу және оны басқару құқы мен нақты қабiлетi, заң
шеңберiнде жергiлiктi халықтың мүдделерiн, өз жауапкершiлiгiне алу деген
сөз; бұл құқықты тең тiкелей және жалпыға бiрдей дауыс берумен сайланған
мүшелерден тұратын Кеңестер немесе жиналыстар жүзеге асырылады.
Кеңестер немесе жиналыстарға есеп беретiн атқарушы органдар болады.
Осы Ереже азаматтардың тура қатысуының кезкелген нысанын жоққа шығармайды,
заң бойынша тұрғын мекенiнде жол ашады.
Хартияның бастапқы Ережелерi мынаған саяды: жергiлiктi өзiн-өзi
басқару демократиялық негiздердегi қоғамның құрылымына, басқарудың пәрмендi
жүйесiн жасауға, билiктi жергiлiктi жағдайға жақындастыруға негiз құрайтын
үлес болып табылады, жергiлiктi өзiн-өзi басқару принциптерiнiң
декларациясы; жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары демократиялық өкiлдiлiк
негiзiнде сайланып, кең дербестiкке ие болуы керек [11].
Хартияның негiзгi принциптерi:
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды тану
саласында конституциялық және заң шығарушылық негiздер, қаржы-экономикалық
кепiлдiктердi қамтамасыз ету және құзырлық; жергiлiктi өзiн-өзi басқару кең
өкiлеттiлiктерге ие болуға тиiс, тиiстi функциялардың әрқайсысын жергiлiктi
деңгейде атқару;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары өзiнiң құзыры шеңберiнде
дербес, мемлекеттiк билiк органдарына тiкелей тәуелдiлiгi жоқ;
- өзiн-өзi басқару органдарының қаржылары Конституция немесе заңмен
өздерiне берiлген өкiлеттiлiктермен өлшенуге тиiс;
- жергiлiктi өзін-өзi басқару органдарына мемлекеттiк билiк тарапынан
әкiмшiлiк бақылау Конституция немесе заңмен белгiленген нысандар мен
жағдайларда ғана жүзеге асырылады, заңдылық пен Конституциялық принциптердi
сақтауды қамтамасыз етуге арналады;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары өздерiнiң өкiлеттiлiктерiн
жүзеге асыру және Конституция мен заңмен бекiтiлген жергiлiктi өзiн-өзi
басқару принциптерiн сақтау үшiн сотта қорғалуға құқылы; жергiлiктi өзiн-
өзi басқару жалаң сөз емес, билiктiң жергiлiктi органдары атқаратын
мiндеттердiң сыпатымен тығыз байланысты басқару.
Қазақстан жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың бөтен тәжiрибесiн бiрден
қабылдай алмайды, республика халқының көпұлттық құрамына, аумағының
кеңдiгiне, әртүрлi табиғат - ауа райы және әлеуметтiк-экономикалық
жағдайларына байланысты бiрқатар ерекшелiктерден оны ықтимал нұсқа ретiнде
қарастыруға келмейдi.
Қазақстанның аймақтық ерекшелiктерiн ескерiп, жекеленген аймақтарда
жергiлiктi ерекшелiктер мен мүдделерге неғұрлым сай келетiн өз нұсқалары
болуы мүмкiн. Бұл елдiң жекеленген аймақтарының бiр-бiрiнен табиғат - ауа
райы жағдайымен ғана емес, ұлттық құрамымен, экономикасының құрылымымен
ерекшеленедi.
Алыстағы мал жайылымдарындағы аудандардың жергiлiктi өзiн-өзi басқару
нұсқасы Солтүстiк немесе Шығыс Қазақстандағы жергiлiктi өзiн-өзi басқару
нобайынан елеулi өзгешелiктерi болуы мүмкiн [12].
Қазақстан үшiн француз моделi - жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың нобайы
(аралас нұсқа) келуi мүмкiн. Онда әлеуметтiк-экономикалық ортада жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдарыан пәрмендi мемлекеттiк бақылау қарастырылған.
Мұның өзi мынаған байланысты: Қазақстан - бiрегей мемлекет, аймақтық
басқарудың қалыптасқан құрылымы билiктiң тура сатысына негiзделген, бұл
бiрыңғай әлеуметтiк-экономикалық саясатты жүргiзудi қамтамасыз етедi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару мен мемлекеттiк басқаруды пәрмендi
үйлестiру мақсатымен төменгi әкiмшiлiк-аумақтық құрылымдар мен жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдарын үйлестiру қажет. Мұндайда төменгi деңгейде -
қала, аудан, селода өкiлеттi және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz