Демократияның конституциялық негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ АДАМДАРДАҒЫ ЕРКІНДІКПЕН САЛЫСТЫРҒАНДА ЕЖЕЛГІ
АДАМДАРДАҒЫ ЕРКІНДІК 6
1.1 Б. Констанның еркіндіктің екі түріне салыстырмалы сараптамасы
1.2 Аббат де Мабли, Руссо және Монтескьенің көзқарастары 6
1.3 Саяси еркіндік жеке бас еркіндігінің кепілдігі ретінде 18
1.4 Өкілдік жүйенің мүмкіндіктері мен функциялары 23
1.5 Демократияның плюралистік теориясының жалпы көріністері 23
25
2 ДЕМОКРАТИЯ – ҚОҒАМ ҰЙЫМДАСУЫНЫҢ САЯСИ ФОРМАСЫ
2.1 Қазіргі заманғы концепциясы
2.2 Демократияның конституциялық негіздері 27
2.3 Демократияның қазіргі теориялары 27
2.4 Демократияның жетістіктері мен кемшіліктері 37
2.5 Демократия сабақтары 38
40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БИЛІК ЖҮЙЕСІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУДЫҢ 44
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Республиканың президенттік-парламенттік басқару жүйесіне
көшуі демократияландырудың жаңа тұрпаты 50
3.2 Билік тармақтарын конституциялық реформа негізінде
демократияландыру саясаты 50
3.3 Қазақстан Республикасы билік жүйесін демократияландырудың
алғы шарттарын жетілдіру жолдары 55
3.4 Азаматтардың демократиялық мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу
жолдары 60
ҚОРЫТЫНДЫ 62
Сілтемелер
Пайдаланылған әдебиеттер 64
67
68
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстанда конституциялық реформа
негізінде президенттік-парламенттік демократиялық билікке көшу процесі
зерттелген. Бұған ықпал ететін демократия мен демократияландырудың түрлі
модельдері мен мазмұны анықталған. Қазақстандағы билік тармақтарын одан әрі
демократияландыру ісін жетілдіру жолдары жан-жақты талданып, ұсыныстар
берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы
әлеуметтік-экономикалық модернизация мен билік жүйесін демократияландырудың
жаңа кезеңінде тұр. Жаңа Конституциялық реформаға сәйкес билік жүйесін
демократияландыру процесі жүзеге асырылуда және оны жетілдіру мәселелері
жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Біріншіден, Конституцияға жаңадан енгізілген өзгерістердің, әсіресе
президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшудің мазмұнын талдау кезек
күттірмейтін қажеттіліктен туындап отыр.
Екіншіден, демократия феномені әр уақытта нақтылы тарихи дәуірге, яғни
оның концепцияларының әлеуметтік-саяси, философиялық эволюциясына
байланысты. Сондықтан оның дұрыс және бұрмаланған бұрыс жақтарын айқындау
қажет. Оған объективті, ғылыми тұрғыдан қарау – бірден бір дұрыс жол болып
табылады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының билік жүйесін демократиялық
жолмен дамыту мәселесі сан-салалы және күрделі. Олардың бәрі бірдей түгел
табан астында жүзеге асырыла бермейтіні белгілі. Ол үшін заңдық және басқа
да негіздер жасалуы керек, уақыт та қажет. Сондықтан ол ғылыми зерттеулер
мен талдауларды қажет етеді.
Төртіншіден, Қазақстанда демократияландыру процесіне септігін
тигізетін факторлардың (сайлау, БАҚ, оппозиция, азаматтық қоғам) жай-күйін
және азаматтардың демократиялық мінез-құлқын тәрбиелеу жолдарын анықтау
қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихта демократия мәселесі аз зерттелген
жоқ. Оны оң мән-мағынасында түсіндіруге Монтескье, Гоббс, Локк, Руссо, Кант
көп енбек сіңіргені белгілі. “Адам құқы декларациясы” (1791) қабылданған
кезден бастап демократия мемлекеттік құрылымның республика түрінде
қабылданды. А.Токвильдің “Америкадағы демократия туралы” атты еңбегінің
үлкен маңызы болды. Бұл мәселемен кейінірек көптеген ғалымдар және
саясаткерлер айналысты (Р.Арон, Г.Алмонд, Н.А.Бердяев, Д.Истон, В.И.Ленин,
К.Каутский, Г.В.Плеханов, А.Салмин, Ю.Хабермас және т.б.) [1].
Қазіргі таңда қоғамды демократияландыру мәселесі одан әрі зерттеуді
қажет етіп, нағыз көкейкесті сипат алып отыр. Президент Н.Ә.Назарбаевтың
еңбектерінде бұған үлкен мән беріліп, оның бағыт-бағдары атап көрсетілген
[2]. Оның тікелей бастамашылығымен Қазақстанды демократияландырудың жаңа
кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту атты баяндамасы бойынша
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сөйтіп президенттік-
парламенттік басқару жүйесіне көшу мәселелері Парламентте шешімін тапты.
Қазақстан Республикасының билік жүйесі мәселелеріне байланысты
С.И.Абдулпаттаевтың, Б.Т.Аяғановтың, Р.Б.Әбсаттаровтың, Л.А.Байдельдинов-
тың, Н.Ж.Байтенованың, А.С.Балгимбаевтың, Ә.Бәкірдің, М.А. Биекеновтың,
А.Х.Бижановтың, С.М.Борбасовтың, К.Н.Бурхановтың, А.М.Джунусовтың,
А.Дьяченконың, Е.Ертісбаевтің, Ғ.Есімнің, Ж.Жунусованың, С.Зимановтың,
Г.Ибраеваның, Л.М.Иватованың, Г.Н.Иреновтың, А.Ш.Ишмухамедовтың,
Р.К.Қадыржановтың, Н.Қалиевтың, А.С.Қалмырзаевтың, Д.Кішібековтың,
М.Б.Қасымбековтың, С.Қ.Қозыбаевтың, Е.А.Кузнецовтың, А.И.Лұқпановтың,
Б.А.Майлыбаевтың, Т.А.Мансуровтың, Д.Медеуованың, Ж.Ж.Молдабековтың,
Д.Н.Назарбаеваның, Б.Нарбаевтың, С.З.Нарматовтың, М.С.Нәрікбаевтың,
К.Ж.Нугманованың, А.Н.Нукеновтың, Г.Р.Нұрымбетованың, Ә.Нысанбаевтың,
В.Ф.Петрованың, Н.В.Романованың, Т.С.Садықовтың, Г.Сапаргалиевтің,
Т.Сәрсенбаевтың, С.Т.Сейдумановтың, Ж.Қ.Симтиковтың, К.Л.Сыроежкиннің,
И.Н.Тасмагамбетовтың, М.Б.Татимовтың [3] және т.б. еңбектерін атауға
болады.
Бұл еңбектердің осы жұмыс тақырыбын тереңірек ашып көрсетуге жәрдемі
үлкен.
Демократияландыру комплексті проблема. Оның тармақтары мен жақтарын
жеке бөліп алып ғана зерттеумен шектелу, қаншалықты дұрыс болғанымен,
жеткіліксіз. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы кең ауқымда Демократия:
кеше, бүгін және ертең деп алынып отыр.
Зерттеу пәні демократияландыру процесі ерекшеліктерін ғылыми зерттеу
жолы таңдалды.
Зерттеудің нысаны демократияның ғылыми концепциялары, оның Қазақстан
жағдайындағы ерекшеліктері, мемлекеттік билік тармақтары, құрылымдары және
саяси партиялар мен БАҚ құралдары болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Қазақстан Республикасының билік жүйесін жаңа Конституциялық
реформа негізінде демократияландыру процесін ғылыми – сараптамалық тұрғыда
кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің ғылыми мақсатына жету үшін төмендегідей негізгі міндеттер
қойылды:
– Қазақстан Республикасының президенттік-парламенттік басқару жүйесіне
көшуінің мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
– Тарихтағы демократия концепцияларының және демократияландыру
модельдерінің саяси сипатын, оның Қазақстан үшін мәнін анықтау;
– Элиташылдық және авторитарлы демократия үрдістерінің саяси сипатын
ашып көрсету;
– Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңдегі саяси жүйені
демократияландыру саясатына сараптама жасау;
– Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген өзгерістер
негізіндегі қалыптасып келе жатқан парламентаризмнің саяси-құқықтық
ерекшеліктерін талдау;
– Атқарушы билік пен сот жүйесін демократияландыру ісіндегі жаңа
өзгерістерді пайымдау және оны жетілдіру жолдарын қарастыру;
– Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару ісін демократияландырудағы
жаңалықтарды сараптау;
– Қазақстанда билік жүйесін демократияландыруға жәрдемдесетін
факторлардың жай-күйін, оны жетілдіру жолдарын анықтау;
– Билік жүйесін демократияландыру процесін жетілдіру ісіне байланысты
тиісті ғылыми қорытындылар мен ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Демократия мәселелерін зерттеу үшін тарихи жүйелеу, диалектикалық,
компаративтік, функциональдық әдістемелемік принциптерге сүйендік.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері, әсіресе халыққа Жолдаулары, Қазақстан-2030
бағдарламасы, Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін
демократиялық қоғамды жедел дамыту басшылыққа алынды. Сол сияқты Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Заңдары мен нормативті-құқықтық актілері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Ғылыми еңбектің мақсаты мен міндеттеріне
және қисынына сай дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, соған сәйкес
жеті тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ АДАМДАРДАҒЫ ЕРКІНДІКПЕН САЛЫСТЫРҒАНДА ЕЖЕЛГІ
АДАМДАРДАҒЫ ЕРКІНДІК
1.1 Б. Констанның еркіндіктің екі түріне салыстырмалы сараптамасы
Топсыз индивид – жансыз абстракция. Топта ғана, сондай-ақ топаралық
қарым-қатынаста ғана тұлға қалыптасады, оның мүдделері, құндылық бағдарлары
және саяси қызметінің мотивтері анықталады. Әрбір адам – көптеген топтың
өкілі: отбасылық, кәсіптік, діни, демографиялық және т.б. Топтың көмегі
арқылы тұлға өз мүдделерін іске асыруға және қорғауға мүмкіндік алады.
Халықты алатын болсақ, онда ол саясаттың басты субъектісі ретінде
әрекет етеді, билік үшін күресуші әртүрлі бәсекелес топтардан тұратын
күрделі, іштей қарама-қайшы түзілімді білдіреді. Демократияның мақсаты –
қоғамдағы әралуандылықты, плюриализмді ынталандыру, барлық азаматқа бірігу,
өз мүдделерін ашық білдіру мүмкіндігін беру.
Демократия – құбылмалы болғандықтан және бірауызды еместігінен, ол
көпшіліктің тұрақты өкіметі емес, әдетте әр түрлі жеке адамдардан,
топтардан және біріккен пәтуә негізінде құрылады. Бір де бір топ қазіргі
батыс қоғамындағы басқа қоғамдық қауымдастың қолдауына сүйенбей өкіметті
жеке-дара иемдене алмайды және шешім қабылдауға қабілеттері жоқ. Құрамдас,
наразылық топтар өкіметі жеке-дара иемдену тенденциясын тоқтатып, қажетті
әлеуметтік қарама-қарсы тойтарыс беріп, жағымсыз шешімді қоршап алулары
мүмкін.
Осы немесе басқа топтардың мүдделерінің саяси шешімдеріне қысым
көрсету, әдетте, олардың мүшелерінің саясатқа деген тартылуын арттыра
түсіп, оның үстіне олардың келесі саясатқа деген ықпалын күшейтеді. Ең
соңында саяси одақтар мен ымыра негізіндегі күрделі бақталастық қарым-
қатынасында мемлекеттік шешімде көп қырлы әсерлі, топтық мүдделер арасында
тепе-теңдік құрылады.
Демократия, әртүрлі қоғамдық топтарға өздерінің ойларын еркін
жеткізуге және бәсекелестік күресте олардың ымыра шешімдеріндегі балансын
көрсетуге мүмкіндік беретін көріністегі басқару формасы.
Қоғамға демократия қажет пе?
Демократияның әлемде таралуы – күрделі және қарама-қайшы процесс.
Афина мемлекетінің пайда болу сәтінен бастап демократиялық мемлекеттер ылғи
да азшылық күйінде қалатын болды. Адамзат тарихында демократияның сирек
құйылма, демократиялық мемлекеттердің санының кеңеюуінен әдетте, оның
құйып алу созылмасы байқалады, - осындайлардың сандарының азаю немесе
жалпы көп ғасырға жоғалуы жүреді. Кез келген мемлекет демократияға дайын ба
және оның қоғам мен жеке адамдарға беретін қандай қабілеті бар, –
мемлекеттердің құлдырауы, хаос және анархия.
Көптеген жылдар аралығында ымырашыл демократия комммунисттік идеология
және социализм құрамдас мемлекеттермен күрестегі Батыстың ең бір негізгі
символы болды. Бұл күнделікті жағдайға ғана ізін қалдырмай, демократия
туралы ғылыми көріністе те көрінді. Оның асқақтатата жалпы таралуына
себепші болып, мүмкіншіліктеріне жоғары баға беріп, демократияны барлық
елдер мен халықтар үшін ең жақсы және әмбебап саяси құрылым формасы ретінде
негіздеді.
Әлемдік саяси ой-пікірде демократия құндылық және ұтымды-пайдалық
түрде негізделген. Олардың біріншілері демократияны өзін-өзі бағалаушы
ретінде қарастырады (оның экономикалық және әлеуметтік әсеріне тәуелсіз),
негізгі жалпыадамзат құндылығының мемлекет құрылымында шынайы жүзеге асуы
ретінде: бостандық, теңділік, әлеуметтік әділдік және т.б. Шындығында іс-
жүзінде осылай ма?
Қаншалықты қазіргі демократия моделі өзіне осы құндылықтарды іске
асырады немесе оның іске асуына себебін тигізе ме және осы құндылықтар
жалпыадамзаттық болып табыла ма, яғи, барлық адамдардың арманы ма және
қалауы ма немесе тым болмаса олардың басым көпшілігі?
Демократиялық құндылықтардың ең бір қадірлі түрі – бостандық.
Мыңжылдық аралығында бостандықтан көрінгендердің көбі игілік болып
саналмады. Тіпті аттиканың ұлы ойшылы Аристотель де адамдарға қалай өздері
өмір сүргілері келеді, солай өмір сүру керек деген дұрыс белгі емес,
басқарудың жаман формасы деп есептеді.
Кейбір өркениет тіпті өздерінің ымырашыл түсініктерінде бостандық
дегенді, яғни мемлекеттен және қоғамнан тәуелсіз болуды білмейді. Мәселен,
Қытайға бостандықтың ымырашыл түсінігін ХІХ ғасырда ғана еуропалық
христиандық миссионерлер әкелген. Бұл қоғам мемлекеттің басқаруымен
адамгершілік, үлкеннің кішіге қамқорлылығы сияқты және үлкенді тыңдау, игі
тәрбиелік, ізеттік және жазалау прициптерінің негізінде құрылған
шынайылықтан шыққан қоғамдық және саяси иерархия.
Бостандықты мойындамаудың ең ұзақтығы, оның түсіндіруінде теріс
бағалауы ретінде жалпы пікір бой алды. Осы ойдың логикасын терең аша
отырып, Е.И. Замятиннің белгілі романындағы бір кейіпкер Біз бостандықты
ұйымдастырылмаған, жабайы адамзат күйі ретінде, келесі бет жағы қылмыс пен
сор деп теңестіріп қараймыз деген.
Қазіргі кезде бостандыққа біршама тартылу көбейсе де, көптеген
адамдар, басым көпшілігі, ойланбастан бостандықты, әсіресе саяси, тұрмыстық
жағдайға, сақтыққа және тәртіпке айырбастап жібереді. Халықтың бостандыққа
деген осындай көзқарастары мемлекеттік құрылымда бостандықтың шынайы түрде
жүзеге асу ретінде демократияны дәлелдеуге күмән келтіреді.
Сірә, егерде бостандықтың өзі жұршылыққа негізгі жалпы азаматтық
құндылық болып саналмаса, онда демократия оған үміттене алмайды,
бостандықтың тым тар аспектісіне ғана ниеттене алады – саяси бостандыққа.
Айтылып кеткендей, демократия жекк адамның өзіндік бостандығының және басқа
құқықтарының жоқ болуымен толығымен қосылады, көпшіліктің зорлығымен. Иә
және саяси бостандыққа демократияның өз принциптері экономикалық,
әлеуметтік, ақпараттық және нарықтық қоғамда бір қалыпта жеткілікті бөліп
тастамаған кейбір басқа ресурстардың көмегімен әдетте қолдануға
шектелмейді.
Демократия үшін бөлінбестей болып табылатын, бір ғана, бостандық
формальды-саяси аспекттісі, үкімет мүшелерінің қалыптасуына қатысудағы
азаматтардың бірыңғай құқықтығы. Осы құқық қазіргі азаматтар үшін құндылық
болып табыла ма?
Мыңжылдық аралығында кез келген саяси бостандықтар кірмей толығымен
монархиялар мен аристократтардың басқаруы тиісті және әділетті болып
саналды. Әлемдік жеке көзқарастардың дамуымен және өздік тұлғалық сана-
сезім адамдардың мемлекеттік істерге араласуына кірісулерін молайтты, саяси
бостандық бір қоғамдық құндылыққа айналды. Бірақ, саясат қазіргі адам
өміріне жеткілікті әсер тигізетіне қарамастан, оның қалыптасуына еркін
қатысуға мүмкіндік болса да, көпшілік азаматтарға өкіметке тең құқылы әсер
қажетті құндылық болып саналмайды.
Бұл біріншіден, адамзаттардың тікелей қажетті өмірлік мүдделері әдетте
сыртқы саяси сферасында жатуымен түсіндіріледі және олардың қолданылуы
тікелей демократиямен байланысты емес. Саяси бостандық оның орындалуына
кедергі болуы да мүмкін. Мұндай жағдайда азаматтар, өздерінің бостандығын
басқа өмірлік қажетті мақсаттар үшін шектеуді артық көреді, мәселен
экономикалық тиімділік, қауіпсіздікті нығайту және тәртіпті т.б. Сондай-ақ
демократия, көпшіліктің шешуімен даралықтың шектелуінің құралы ретінде
толығымен шығуы мүмкін, ал кей кезде кез-келген бостандық, мысалы Веймар
мемлекетінің Гитлерге жоғарғы өкіметтің демократияны беру жағдайы сияқты.
Халықтың сана-сезімінде саяси бостандықтың төмен бағалық статусы
жөнінде, сондай-ақ тікелей плюстар және минустар, жеке өзінің пайдасы
мен шығынның қолайсыз ара қатынастары да түсіндіреледі. Саяси құқықты
белсенді таратудан тікелей пайда әдетте көп емес және бір адамды жиі саяси
шешімге қатынасуына ықпал жасаудың өзі күмәнды болып көрінеді. Уақыттың,
энергияның жіберілуі, ал кей кезде саяси істің тиімділігі үшін қажет
жіберілген материалдық қаражат, тіпті айтарлықтай. Сондықтан ағымдағы
көзқарастармен, тар эгоисттік қызығушылықтағы жеке адамға саяси
бостандықты қолдануға мүлде пайдалы емес, мемлекеттік шешімдерге қатысуға
және қоғамдық жағдайларға. Бірақта қоғамдық қызмет адамның өздігінен дамуға
жәрдем береді, көпшілік адамдар сонда да саясаттан гөрі өзін өзі таныту
үшін басқа сфераны қолайлы көреді.
Көпшілік адам үшін саяси бостандықтың және демократияның әлсіз
байланысы және бостандықты демократияның құндылығының негізделуіндегі
күмәнділігі қою төмен мәнділігі туралы болын көрінеді.
Демократияның дәлелдеуіндегі кең таралған басқа да құндылықтары
өздерінің нанымдылығымен ерекшеленбейді, мәселен оның теңдікпен теңдестіруі
және әлеуметтік әділеттілік. Бұл түсініктердің өзі жеткілікті бір мағынада
емес әр түрлі адамдармен, сондай-ақ ғалымдармен түсіндіріліп жүр.
Қазірге өмірде көпшілік азаматтардың құрметі бойынша теңдіктің
құндылықтары әр адамға бірдей өмірлік мүмкіндік беруінде, жеке адамның
өзіндік даму мүмкіндіктері немесе әр адамның еңбегіне, істеген қылығына
қарай алулары. Осындай теңдік әлеуметтік тепе-теңдікке және әділетсіз
теңсіздікке қарама-қарсы әділеттік болып саналады.
Демократия теңдік мүмкіншіліктерін қамтамасыз ету және істеген
еңбегіне қарай құрметтеу істерімен әлсіз байланыста. Ол тек барлық
азаматтардың формальдық теңдігін білдіреді, яғни, олардың тепе-теңдігі
заңды түрде ғана. Оның қамтамасыз етілген саяси теңдігі адам өміріндегі
мүмкіндіктер теңдігінің шындығынан өте алыста және әлеуметтік теңсіздікті
жтығып тұратын перде ретінде қолданылады.
Демократияның бостандықпен, теңдікпен және тұтастай гуманизммен әлсіз
байланысын есепке ала отырып, оны адамзат құндылығының ең бір негізін
қалаушы болып табылатын әлеуметтік әділдікпен теңестіретін ешқандай негіз
жоқ.
Адамдар (жалпы адамзат) құрмет тұтатын құндылықтарға демократияның
қарым-қатынасы бірқалыпты емес екендігі анық – бостандыққа, тендікке,
әлеуметтік әділдік және т.б., сондай-ақ олардың әрқилы, кей кезде қарама-
қарсы түсінік берулері және олардың басқа белгілі нәрселерді қалауы, яғни
күнделікті жер бетінде болып жатқан қуаныштарды олардың мүмкішіліктерінің
жоқтығын дәлелдейді немесе, белгілі бір шамада демократияны күмәнды
құндылықтық бағалау оны әртүрлі халықтың мәжбүрлеп бақытты ету талабы
ретінде қарауға тең болады.
Егер де демократия өзі шағын болса да жалпы халық қабылдаған құндылығы
болмаса, онда ол құралдық құндығы бар, яғни қоғамға және адамдардарға басқа
басқару формаларына қарағанда салыстырмалы түрде пайда әкелетін қабілеті
бар шығар?
Екіншіден, демократия пайдасына рационалды-утилитарлы айғақтар тобы
құндылық тәсілі тұрғысынан абстракцияланады және оны азаматтар үшін барынша
ұтымды, пайдалы ұйымдастыру нысаны ретінде түсіндіреді. Демократиялық
басқару барлық қоғамдық топтарға өз мүдделерін артикулдеуге және үйлесімді
сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Ол қоғамның жаңа бағытқа, заман және
әртүрлі әлеуметтік күштердің талабына қабылдағыштығын арттырады, оңтайлы
шешімдерді табу ықтималдығын жоғарылатады.
Демократия әлеуметтік баламаны көрсету және таңдау механизмі ретінде
өзін көрсетеді. Бақталас нарықтық құрылымдармен бірлесе ол қоғамды халықтың
қалауымен кез-келген идея мен нұсқаларды дамыту үшін қоғамның дайын екенін
көрсетеді. Сондықтан демократиялық нарықтық мемлекетті ашық қоғам деп
атауға болады. Бұл капитализм және социализм сияқты кеңінен танымал
сипаттамасы бар топтармен келісімге келе алмайтының білдіреді.
Демократияның ұтымды-пайдақорлық негізделуі жеткілікті егжей-тегжейлі
теория жүйесінде жазылған. (Н.Луманн, К. Дойч және т.б.) Демократияның
жүйелік нұсқалары оны адамгершілік тұрғыдан ақтамайды, әлеуметтік жүйені
сақтау мен дамыту мүмкіншілігі үміттерімен және оның тұрақсыз өзгерісте
болатын ортаға дағдылануы. Демократиялық жүйенің жоғары икемдеушілік
бірнеше өзіне тән принциптері қызмет етеді. Сонымен, демократияны
ынталандыратын әралуандық пікір саяси талғаудың диапозонның кенейтеді және
даму жолдарының ұтымды мүмкіндіктерін тауып қоғамдық көріністің яғни рухани
және әлеуметтік байлықтың әралуандығымен қамтамасыз етеді. Демократиялық
араласу әрқилы мазмұндағы көзқарастарды білдіруге және саяси шешемдерді
қабылдауда олардың ішіндегі ең тиімдісін таңдап алуға мүмкіндік туады.
Оппозицияның бар болуы саяси шешімдердің жобаларын жан-жақты талдауға,
олардың әлсіз жақтарын көрсетуге, баламаларды табуға мүмкіндік береді.
Әрдайым парламент пен үкіметтің бәсекелестік ауысулары деркезінде қателер
мен жағдайлардың өзгеруіне байланысты саяси курсты түзетулеріне жәрдем
береді.
Демократияның жүйелік дәйектемесі өздерінің адамгершілік
пейілсіздіктері, құлықтылық тегеурінді талаптары мен жалпыадазаттық
құндылықтарын абстракциялаулары үшін сыни пікірлерге бой ұрып жүр.
Жүйеліктің бірыңғай жетістіктегі көзқараспен қарасақ жүйені өзіндік
сақтау жәрдеміндегі адамгершіліктері аз формадағы кез келген ұйымдарды
ақтауға болады.
Демократияның жүйелік моделі – жиі және оның рациональдық-пайдақорлық
негізі – бостандыққа талпынушы, демократиялық процедураны, заңды, басқа
адамдардың құқығын қорғай алатын қабілеттері бар адамға дұрыс ойлаушы және
әсер етуші жан ретінде қарау дәстүрлік ымырашыл ойлаудан мүлде шығып
қалған. Болжам бойынша, осындай демократиялық моделдің басты тұлғасы –
сайлаушы – дұрыс өзінің жеке мүддесін дұрыс түсінеді және өз мүддесінде
кандидаттардың қайсы қолайлы, жақсы қызмет істейді сонны бағалайды, және
одан кейін өз дауысын қай кандидат көп дауыс алды соған береді.
Бұндай жеке тұлғалық модель азды немесе көпті дәрежеде батыстық
болысты көрсетеді, бірақ ешқандай жан-жақты бола алмайды.
Әлеуметтік иррациональдық іс-әрекет, жеке және топтық эгоизм, халықтың
және басқа адамның мүдделерін жаратпау, бір тоқтамға келуді қаламау,
ұлттық, діни және топтық ымырасыздық бүгінгі күнде көпшілік әлем
мемлекеттерінде саяси өмірдің кәдімгі бет көрінісі болып табылады. Саяси
антропологтардың көпшілігінің айтуы бойынша, адам ылғи да демократияға
дайын емес, немесе ол – қауіпті және тәуекелдік, азғындыққа дайын, сыртқы
ықпалға, шағыстыруға беріліп кетуге дайын, және кішкене ғана жете
ұғынатын қарама-қайшылық жан. Тек қана жеке тұлғалар ғана емес, сонымен
қатар жалпы халық өкімет жағынан патерналисттік қарым-қатынасқа тартылды.
Көпшілігі эгоисттік ұмтылудан және агрессивтік инстинкт пен адамды өзінен
өзі қорғайтын қатал, беделді өкіметсіз дұрыс өмір сүре алмайды.
Солай бола тұрса да барлық адамдар мен демократия туралы барлық
пікірлермен келісе беруге болмайды, тарихтан белгілі, демократия – игілікті
іс, егерде ол саяси мәдениетке және халықтың менталитетіне сәйкес келіп,
қажетті экономикалық және әлеуметтік алдын-ала жағдайы болса ғана. Қарсылық
жағдайда ол охлократияға айналады – демагогтар бағытталған, қалың тобыр
өкіметіне, хаос пен анархияға әкеледі және ең соңында диктаторлық тәртіпке
көшеді.
Сыншылар үшін демократияның рациональды-пайдакүнемділік негізделуі
ретінде де, құндылық ретінде әлсіздігі оның жан-жақты еместігінің, барлық
уақытта және халықты басқару формасы бола алмайтының белгісі. Жаман,
нәтижесіз демократия кейбір авторитарлық және жаппай режимнен қарағанда
қоғам мен азаматтар үшін жаман болуы мүмкін. Тарихтың дәлелдеуі бойынша,
әлсіз немесе сыбайласқан демократиялық режимдерден гөрі әскери хунталар
және басқа беделді өкіметтер экономиканың гүлденуіне жағдай жасады, тұрмыс-
жағдайдың өсуіне, халықтың қауіпсіздігін бекіттеуге, жеке адам бастарына
бостандықтарына кепілдік берді, сондай-ақ еңбек ақыларын көбірек әділді
бөліп беру нәтижелеріне іске асырды.
Саяси ойлар антологиясы журналының айдарында жазушы, саяси
қайраткер және публицист Бенжамен Анри Констан де Ребактың (1767-1830)
шығармасы айрықша қызығушылық тудырады. Мазмұны бойынша бұл терең
салыстырмалы-тарихи саяси зерттеу. Антик және қазіргі заманғы қоғамдардағы
еркіндік пен демократияның әртүрлі сапалық негіздерін көрсете отырып, Б.
Констан көне замандағы институттар мен принциптерді Жаңа заманға
механикалық тұрғыдан көшірудің зияндығы туралы, тұлға құқығының меншік
институтымен органикалық байланысы туралы тұжырымдар жасайды (1).
Менің сіздерге еркіндіктің екі түрі арасындағы бірқатар
айырмашылықтарды көрсеткім келіп отыр. Айырмалар осы күнге дейін байқалмай
келді немесе оларға өте аз назар аударылды. Еркіндіктің біріншісі, оны
насихаттаған ежелгі халықтар үшін соншалықты қымбат; екіншісі қазіргі
замандағы халықтар үшін ерекше құнды болып көрінеді - деп бастады сөзін
Констан, осы екі қарым-қатынасты зерттеуін қарастыра отырып.
Біріншіден, біздің замандастарымыздың еркіндіктің осы екі түрін
араластырып жіберуі әйгілі революциялар заманындағы көптеген
бақытсыздықтардың себебі болды. Кәсіпорындары өнім бермей ашуға булыққан,
ызалы адамдар жасаған өнімсіз істерден Франция қалжырап, өзін қажыңқы
сезінді. Адамдар елді өзі қаламаған игілікті пайдалануға мәжбүрлеуге,
өздері ұмтылған нәрселерді одан тартып алуға тырысты.
Екіншіден, біз соншалықты өзіміздің бақытты революциямызға
еліккендіктен (мен оны қалай болғанда да бақытты деп атаймын, өйткені
нәтижелерін назарға аламын) өкілдік басқару үлгісінің игіліктерін
пайдалануды оңды деп санайтындықтан, біз қазіргі кезде астарынан бірқатар
еркіндік пен шабытты іздестіретін жинақтың неліктен пайдалы және қызықты
болатынын зерттеу антик дәуірінің еркін ұлтына тіпті де мүмкін емес еді.
Бізге бірқатар ежелгі халықтардың өкілдік басқару іздерін тануға деген
талпыныстар белгілі, мысалы, Лакедемон республикасында (2) немесе біздің
ата-бабаларымыз галлдарда, бірақ оның бәрі бос іс.
Лакедемондарды діни-касталық аристократтар басқарды, бірақ онда
өкілдік басқару болған жоқ. Патшалардың билігі шектеулі болды, бірақ оны
өкілеттіктері бар адамдар емес, эфора шектеді, яғни қазіргі күндегі
біреулердің сайлауы біздің еркіндігімізді қорғайтыны секілді. Әрине,
патшалар бекіткеннен кейін эфора мүшелерін халық атады, эфорлар бесеу
болды. Олардың беделі қаншалықты саяси болса, соншалықты діни сипат
иеленді; олар үкіметтің қызметіне араласты, яғни атқарушы биліктің
жолдауларына; сөйтіп антик елдерінің барлық халық магистраттарында
болғандай, эфорлардың айрықша құзыреттері тирания үшін тосқауыл бола
алмады, бірақ соның қатарында тиранияны өз бойына сіңірді.
Осыған ұқсас белгілі партиялардың сізге таңғысы келетініндей
Галлдардың режимі де теократиялық және әскери болды. Пірәдарлар шексіз
билікке ие болды. Әскери тобы немесе бөлігі құлақ естімеген және басқаларды
тықсыратындай артықшылықтар иемденді. Халықта құқық та, кепілдік те
болмады.
Рим трибундарының миссиясы бірқандай шамада репрезентативті сипатта
болды. Олар олигархия бар кезеңде бірдей болған плебс органын білдірді,
патшаларды тақтан тайдырып, қатаң қанауға ұшырады. Әйтсе де, халықтың басым
бөлігі тікелей саяси құқықтардың ірі бөлігіне ие болды. Ол заңдар үшін
дауыс беруге, айыпталған патрицилерді соттауға жиналды; осылайша Римде
өкілдік жүйенің бар болғаны әлсіз белгілері ұшырасты.
Бұл жүйе – замандастардың жаңалығы, және сіздер, адамзат аласының
жағдайы антик кезеңде де билеудің осындай нысанының жүргізілуіне немесе
жеделдетілуіне қолайлы бола қоймағандығын көріп отырсыздар. Ежелгі халықтар
оның қажеттілігін сезіне де алмаған, оның артықшылығын бағалай да алмаған.
Олардың әлеуметтік ұйымы оларды еркіндікті қалауға мәжбүр еткен, бірақ бұл
бізді қамтамасыз ететін жүйеден басқа болатын.
Бұған дәлел ретінде бірнеше бетті арнаймыз.
Ең алдымен, мынадай сұрақ қоялық, осы күні ағылшындардың,
француздардың немесе Америка Құрама Штаттарының тұрғынының еркіндігі деген
ұғым қандай мәнге ие?
Бұл әрбіреудің тек заңға бағыну құқығы, бір немесе бірнеше индивидтің
бетімен кеткен іс-әрекетінің салдарынан жексұрын қатынасқа да, тұтқындауға
да, түрмеге жабылуға да, өлім жазасына да ұшырамау құқығы. Бұл әркімнің де
өз ойын еркін білдіру, өз ісін таңдау және онымен айналысу құқығы; өз
мүлкіне иелік ету, тіпті оны теріс мақсатқа болсын пайдалану құқығы; өзінің
жүріп-тұруы үшін рұқсат сұрамау және өз іс-әрекеті үшін ешкімнің алдында да
есеп бермеу құқығы. Бұл әркімнің басқа индивидпен өз мүдделерін талқылау
үшін, не өзі және оның сыбайластары таңдаған культті жолдау үшін не жай
ғана өз күндері мен сағаттарын өздерінің икемдері мен қиялдарына сәйкес
толтыру үшін бірлесу құқығы. Ақыр соңында, бұл әркімнің барлық немесе
жекелеген шенеуніктерді тағайындау не өкілдік арқылы, не билікті есептесуге
мәжбүр ететін петиция, сұрату немесе басқадай тәсілдер арқылы билікті
жүзеге асыруға ықпал ету құқығы. Енді осы еркіндікті ежелгі халықтардағы
еркіндікпен салыстырып көріңізші.
Соңғысы ұжымдық, жоғары биліктің бірнеше функциясын тікелей жүзеге
асырудан тұрды, жалпы алғанда – қоғамдық орындарда соғыс және бейбітшілік
мәсеелерін талқылаудан, жат жерліктермен одақтар құрудан, заңдарға дауыс
беруден, үкімдер шығарудан, магистраттардың шығыстары мен актілерін
тексеруден, оларды халыққа жариялаудан, сондай-ақ олардың әрекетін
айыптаудан немесе ақтаудан тұрды. Бірақ соның барлығымен яғни ежелгі
халықтардың еркіндік деп атағанымен бірге олар индивидтің қоғамдастықтың
беделді адамына толық бағынуына жол берді, мұны ұжымдық еркіндік формасына
сәйкес келеді деп есептеді. Сіз олардан біздің замандастарымыздың
түсінігіндегі еркіндікті құрайтын құқықтардың іс жүзінде ешқайсысын да таба
алмайсыз. Барлық жеке іс-әрекеттер қатаң қадағалауда болды. Жеке
тәуелсіздік пікірге де, іске де, тіпті дінге де жайылмаған. Біз өзіміздің
қымбат құқықтарымыздың бірі деп қарайтын өз сенімін, мүмкіндігін таңдау
мүмкіндігі көне заманда қылмыс деп көрінетін еді. Біздіңше ең төмен болып
саналатын істерде қоғамдық организмнің беделі индивидтердің еркін басады
және оларды қанайды. Спартандықтарда Терпандр (4) эфорларды мұқата отырып,
артық ішекті өз лирасына қоса алмады. Билік ең қарапайым деген үй
шаруаларына да араласты. Жас лакедемоняндық өзінің әйеліне де еркін кіріп
шыға алмады. Римде цензор отбасылық өмірге де сыни көзқараспен қарады. Заң
салттарды жүргізді, салттар барлық жерге жайылып жүргендіктен заңның
басқармайтын ештенесі қалмады.
Осымен, ежелгі жеке адамдардың, тәуелсіздерлік қоғамдық істері жеке
өмірдің құлы болып қалады. Азамат ретінде, ол соғыс және бейбітшілік
мәселелерін шешеді; жеке адам ретінде, ол бақылауда үстінде, өзінің барлық
талаптарынан шектеледі және басым болады; ұжымдық мүшенің бөлшегі ретінде,
ол өтінеді, айыпталынады, әшкерілінеді, қуғынға ұшыратады немесе өзінің
магистраттары мен бастықтарын өлімге сатып жібереді; бірақ, болашақта
ұжымдық мүшеге бағынышты, ол, кезінде жағдайдан, қадір-қасиеттен айырылуы
мүмкін, қарғыс алып немесе бөлшігі болып жүрген, қоғамдастық болып
жүргендерден озбырлық көру. Қазіргі адамдарда, керсінше, жеке өмірдегі
тәуелсіз тұлға саясатта еркін мемлекеттердің жағында ғана суверенен. Оның
суверенитеті шектеулі, ылғи дерлік негізделуден айылылған; және анық болған
кездін өзінде-ақ, бірақ жеке адам жеткілікті жие уақытта, әртүрлі қау
саулап және сақтықтың шараларымен байланған, бұл суверенитеттің іске
асыра алады, одан айырылу үшін ғана.
Ескертпелерді алдын ала, егер істей алсан, осы жерден тоқтау қажет.
Антикада мен суреттеп өткендей, ұжымдық мүшеге жеке адамның өмір сүруге
деген бағышы осылай толық болмаған мемлекет болған. Бұл барлық
мемлекеттердің ішіндегі ең белгілі - өздерініңде біліп отырған шығарсыздар
– ол Афина. Біз әлі бұл мәселеге ораламыз, және фактының өзінің әділдігін
Тани отыра, себебін түсіндіремін. Біздің байқауымызша, неге барлық ежелгі
Афина мемлекеттерінен гөрі басқалар қазіргі мемлекеттер ұқсайды. Барлық
басқа мемлекеттерде қоғамдық юрисдикация шектеусіз болған. Кондорсенің
айтуынша (5), антика кезіндегі адамдар жеке құқықтық туралы түсініктері
мүлде болмаған. Олар заң арқылы жүргізіп отырған машина ретінде болған.
Сондай-ақ, Рим мемлекеттінің алтын ғасырында да табынушылық сипатталады –
жеке адамдар бір кездері ұлттарға бөлінген, азамат – полисқа.
Енді біздер мен ежелгілердің едәуір айырмашылқтарына көңіл бөлейік.
Барлық антикалық мемлекеттер тар шекараларда бекітілген. Ең адамы көп,
ірі және елеулі дегеннің өзін қазіргі мемлекеттің мөлшері кішісінің өзімен
салыстыра алмайсың. Бұл мемлекеттердің осындай мөлшердің нәтижесінің себебі
жауынгерлік рухтары болған; әр халық әрдайым өздерінің көршілерін
талқандаған немесе өздері олармен талқандалынған. Амалсыз бір-біріне қарама-
қарсы қойылған, бұл халық тоқтаусыз не соғысқан, не бір-бірін қорқытқан.
Жеңімпаз болғысы келмегендердің өзі, жеңіліп қалудан қорқандарынан қару-
жарақтарын тастамаған. Барлықтары өздерінің қауіпсіздігін, тәуелсіздігін,
өмір сүрулерін соғыс құнымен сатып алған. Соғыс антика кезіндегі еркін
мелекеттердің күнделікті жағдайлары, ылғиғы жұмыстары болған. Ақырында,
осындай өмірдің шарасыздық салдары, барлық мемлекеттерде құлдар ұстаған.
Жұмыстың механикалық түрлері, сондай-ақ басқа халықтарда өнеркәсіптік
жұмыстар, қолдары кесенделген адамдарға тапсырылған.
Қазіргі заман бізге мүлде басқа жағдайды көрсетеді. Қазіргі
мемлекеттердің ішіндегі ең кішілерінің өзі ауқымды, бес ғасыр жасаған Рим
немесе Спартаға қарағанда. Қайта өрлеу ғасырының арқасында бірнеше
мемлекетке бөлініп кеткен Европаның өзі – шындықтан гөрі, көзге көрерлік.
Бұрынғы кезде әр халық туғаннан басқа біреулерді жау қылып қараулықтан
оқшауланған әулеттер пайда болды, қазір адамдың көпшілігі, әр түрлі
есімдермен, әлеуметтік ұйымдардың әрқилы тәсілдерін алып, өздерінің
табиғатынан біртектес. Варварлық ордтан қорықпау үшін де, бұл табиғатынан
жетерліктей күшті. Соғыс оған ауыртпалық болу үшін, ол жеткілікті сауатты.
Ол тұтастай бейбітшілікке ұмтылады.
Осы айырмашылықтан келесі мәселелер шығады. Соғыс коммерцияның алды,
немесе соғыс және коммерция бір мақсатты көздеген екі әртүрлі тәсіл ретінде
көрсетіледі: нені қалайсың, соған ие болу. Коммерция иеленуге тырысатын
иегер жағынан алым күші. Бұл бір нәрсені күшпен алмай, өзара келім бойынша
алуға жасалған тәсіл. Ең күшті адамда және барлық адам ортасында сауда-
саттық идеясы ешқашан тумайды. Тек қана тәжірибе оған соғыс, яғни күшті
басқа біреуге қолдану, оны әртүрлі сынақ және жеңіліске ұшырататының
дәлелдейді, сауда-саттық жолына итермелейді – жұмсақтау және дұрысырақ
тәсіл, жеке мүдделеріне сәйкес келетін нәрсеге келу мақсаттында біреуді
қызықтыру. Соғыс – құлшыныс, сауда – есеп. Сондықтан да сауданың соғысты
ауыстыратын уақыт тууы тиіс. Біз сондай уақытқа жақындадық.
Мен ертеде саудамен айналысатын халықтар болмады деп айтқым келмейді.
Бірақ олар жалпы ережеге қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие, бөлектеу
болды. Дәрістің шеңбері маған сіздерге антик дәуіріндегі сауда прогресінің
бүкіл кедергілерін көрсетуге мүмкіндік бермей отыр; оның үстіне сіздер де
олар туралы менен аз білмейсіздер; мен тек біреуін-ақ атайын. Құбыланаманы
білмеу сол кезде теңізде жүзушілерді жағалаудан көз жазбауды талап етті.
Геркулес бағанасы арқылы өту, яғни Гибралтар бұғазы арқылы өту өте батыл
қадам болып саналды. Финикиялықтар мен карфагендіктер – навигаторлардың ең
бір шеберлері – бұған бертінде ғана батылы жетіп қадам жасады, және олардың
үлгісі ұзақ уақыт бойы еліктеусіз қалды.
Афинада теңізбен азаматтардың 60% айналысты, жүздің небәрі 12% үшін
теңіз әдеттегі іс болды – ұзаққа жүзу идеясы қауіп-қатермен
байланыстырылды.
Ертедегі сауда жасайтын халықтар кәсібінің әдет-ғұрыптары, әдеттері,
тәсілдері дәуір рухымен, яғни соғыс және өшпенділік жағдайында енген
болатын. Сауда бақытты ерекшелік болды; бұл тек бүгін ғана ол – әдеттегі
құбылыс, ұлттың жалғыз ғана мақсаты, жалпы үрдіс, нақты өмірі. Соңғылары
бейбітшілікті қалайды, ал бейбітшіліктің салдары – жеткіліктілік және оның
көзі ретінде – Өндіріс. Соғыс бұрынғыша ниеттің неғұрлым тиімді орындалу
құралы. Бірақ ол көбінесе жеке адамға да және ұлттарға да бейбіт еңбектің
және жүйелі айырбастың нәтижелеріне тең пайдаларды бермейді. Бұрынғы
адамдарда сәтті соғыс қоғамдық және жеке байлықты құлдармен, үлеспен,
жермен толықтырды, Біздің замандастарымызда тіпті сәтті соғыстың бергенінен
гөні алғаны көп.
Сайып келгенде, коммерцияның, діннің, адамзаттың зиялы және
адамгершілік прогресінің арқасында еуропа халықтарында енді құлдар жоқ.
Еркін адамдар барлық кәсіппен айналысуы, барлық қоғамдық қажеттілікті
орындауы тиіс.
Сіз осы айырмашылықтардың қажетті нәтижесінің көзбен көресіз.
Біріншіден, елдің ауқымдығы әрбір жеке адамның саяси маңызын азайтады.
Римнің немесе Спартаның ең атақты емес азаматы күш болды. Ұлыбританияның
немесе Құрама Штаттардың Қарапайым азаматына қатысты әңгіме мүлдем басқаша.
Оның жеке ықпалы елді басқаруда бағыт нұсқайтын қоғамдық еріктіте мүлдем
сезілмейді.
Екіншіден, құлдық жою еркін тұрғындардың демалыс уақытын алды, ал
құлдар ауыр жұмыстың үлкен бөлігін атқарған болатын. Егер құлдар болмаса,
20 мың еркін афиналықтар күн сайын қала алаңында еркін пікір таласпаған
болар еді.
Үшіншіден, коммерцияның соғыстан айырмашылығы ол адамның өмірінде іс-
әрекетсіздік жасауды қалдырмайды. Саяси әдет-ғұрыпты тұрақты жүзеге асыру –
саяси істерді күнделікті талқылау, пікір таластар, жиналыстар, саяси
факциялардың тобына және қозғалысына қатысу, егер осы терминді қолдануға
болса, ертедегі азат халықтардың міндетті күн тәртібіне кірді. Осы қызмет
болмаса, олар іс-әрекетсіздіктен қажыған болар еді. Бірақ біздің
замандастарымында осындай қызмет алаңдаушылық пен шаршағандық тудырған
болар еді. Өз ісімен, өз кәсіпкерлігімен, өзінде бар немесе үміттеніп
жүрген байлығымен айналысып жүрген адам осының барлығынан аз ғана уақытқа
босай алады.
Сайып келгенде, коммерциямен айналысу адамдарда жеке тәуелсіздікке
нақты ұмтылысты туғызады. Коммерция биліктің араласуынсыз олардың мұқтажын
қанағаттандырады, ниеттерін орындайды. Онымен қатар: осындай араласу
әрқашан дерлік (мен неге "дерлік" деген сөзі айтып отырғанымды білмеймін)
тек бөген және ауыртпашылық. Әрқашан, ұжымдық билік жеке есепке араласқысы
келсе, ол адамды тек ренжітеді. Әрбір ретте, билік атқарушылар біз үшін
біздің ісімізді жасағысы келген кезде, олар бұны мүлдем нашар және бізден
гөрі ысыраппен жасайды.
Енді Афины туралы әңгімелеу уәдем туралы; олардың мысалын менің кейбір
тұжырымдарына қарсы келтіруге болар еді, бірақ ол керісінше, олардың
барлығын да растайды.
Бұрын мойындалғандай, барлық грек республикаларының ішінде Афины ең
саудалық және сонымен қатар, олар өздерінің азаматтарына Рим мен Спартаға
қарағанда шексіз көп жеке еркіндіктер берді. Егер мен тарихи егжей-
тегжейлерге кіре алмасам, мен коммерцияның ықпалынан афиналықтарда көне
халықтарды қазіргі заманғылардан айырмашылығы болатын көптеген қасиеттер
жоғалғанын көрсеткен болар едім. Афиндықтардың сауда рухы бүгінгі
коммерсанттардың рухымен ұқсас. Ксенофонт Пелопоннес соғысы кезінде
афиналық саудагерлер құрлықтағы кәсіпорындардан өз капиталдарын алғанын
және қаражаттарын архипелаг аралдарына аударғанын айтады. Комперция ол
жерде тауар айналымын жасады. Исократтан кепілдік хаттарды пайдалану туралы
ескерткенін байқауға болады. Сіз Афиналықтардың қаншама әдет-ғұрыптары
біздікімен ұқсас болғаны көріп отырсыз. Олардың әйелдермен жасалған қарым-
қатынастарынан (тағы да Ксенофонттың сөзін келтіремін) сіз жұбайлардың
үйдегі бейбітшілік пен нығыз татулыққа қанағаттанғандығын байқауға болады;
олар әйелдердің нәзік табиғатымен санасады, құмарлықтың алынбас билігіне
көзін жұмады, бірінші нәзіктігін кешіреді, екіншісін ұмытады.
Шетелдіктермен қатынастарға келсек, онда афиналықтар оларға отбасымен
келген, қолөнермен айналысқан, ісін заңдастырған адамдарға азаматтық
құқықтарды оңай берді. Соңында, олардың жеке тәуелсіздікке тым
құмарлықтарына таң қалмауға болмайды. Лакедемонда, философ айтқандай,
азаматтар магистраттың бірінші шақырған даусына үн қатты, бірақ
афиналықтар, егер кім де кім оны биліктен тәуелсіз деп санаса, өжеттілік
танытты.
Сонымен бірге, көне халықтардың мінезіндегі шешуші өзге де жағдайлар
афиналықтарға да тән болғандықтан; Афинада құлдар және аумағы өте шектеулі
болғандықтан, біз одан көне заманға тән болған еркіндіктің белгілерін
табамыз. Халық заңдар жасайды, магистраттардың іс-әрекетін бақылайды,
Периклдің есеп беруін талап етеді, ұрысқа басшылық жасаған барлық әскер
басшыларының өлімін талқылайды. Сонымен қатар, бүгін бізге нағыз заңсыздық
болып көрінген және көрінуі тиіс остракизм, сол уақыттағы барлық заң
шығарушылар асыра мақтаған осы заңды ерік, Афинадағы жеке адам қоғамдық
дененің жоғарғы билігіне әлі толық бағыныштылығын, қазір Еуропаның ерікті
әлеуметтік мемлекеттерінің ешқайсынан да таба алмайтынан дәлелдейді.
Айтылғандардың барлығынан билікті ұжымдық іс асырудағы қызметтегі және
тұрақты қатысатын көне еркіндік түріне бұдан әрі ере алмайтынымыз дұрыс.
Біздің еркіміз жеке тәуелсіздікті бейбіт пайдаланудан тұруы тиіс. Көне
заманда ұлттық егемендікді жүзеге асыруға әрбір қатысу бүгінгідей бос
абстракция болған жоқ. Әркімнің еркінің нақты ықпалы болды. Осы ерікті іске
асыру тірі және тұрақты қанағаттандыру берді. Осының салдарынан көне
замандағы адам өзінің саяси құқықтарын, өзінің мемлекеттік басқаруға қатысу
үлесін сақтау үшін үлкен шығынға дайын болды. Әркім өз даусының бағасын
мақтанышпен сезді, өзінің жеке маңыздылығын сезінуде едуір қанағаттанды.
Б. Костан қолжазбасында қызықты ремарка жасайды: "Егер Афинаның толық
қазіргі сипаты жеткілікті шамада белгіленбесе, онда тек дәуірдің жалпы рухы
ғана афиналық философтарға ықпал жасағандықтан: олар әрқашан тұрмыстағы
ұлттық әдет-ғұрыпқа қарама-қарсы болатындай жазды". Төменде философтардың
атына тағы да бір маңызды ескерту жасалған: "Көне заманның жеке тәуелсіздік
сияқты бір нәрсені анықтаған жалғыз табы философтар болды. Бірақ олардың
тәуелсіздігі біздің қалағанымыз болатынтай жеке ерікке ешқандай да ұқсас
болмады. Біздің еркіміз, керісінше, біз үшін бізге осы игілікке кепілдік
беретіндігімен және осындай әділетсіздікке мүмкіндік жасауымен құнды".
Біз үшін осындай қанағаттану әлі де бар. Тобыр арасында жүрген адам
олардың жасаған ықпалын тіпті ешқашан да байқамайды. Оның еркі әрқашан
жалпы ағын ішінде іссіз батып кетеді, ешнәрсе де оған жалпы істегі
ынтымақтастыққа белгі бермейді. Осылайша, біздің саяси құқықтарды жүзеге
асыруымыз бізге бұрынғы заманда болғандардың бір бөлігін де бермейді.
Сонымен қатар өркениет прогресі, дәуірдің коммерциялық бағыты, халықтар
арасындағы байланыстар жеке игілік жетістіктерінің құралдарын көбейтті және
түрлендірді.
Айтылғандарна біздің жеке тәуелсіздікке көне замандағыларға қарағанда
көбірек байланысты болғанымыз жөн. Көне замандықтар осы тәуелсіздікті саяси
құқықтар үшін құрбандық жасай отырып, көп жетістіктер үшін аздарын
құрбандық жасады; ал біз осындай құнбандыққа бара отырып, аздар үшін
көптерді бердік.
Бұрынғылардың мақсаты қоғамдық билікті елді барлық азаматтары арасында
бөлу болды. Бұны олар ерік деп атады. Біздің замандастарымыздың мақсаты –
жеке саланың қауіпсіздігі; және олар осы мақсаттар үшін қоғамдық
институттары құрған кепілдікді ерік деп атады.
Жоғарыда ұзақ және тасқынды француз революциясы кезінде ең тиімді
ниеті бар билік адамдары айтылған айырмашықтарды қолданды, сонымен сансыз
бақытсыздықтар келтірді. Және бұлар олардың атына тым қатал кінә болса да
Құдайға жақпайды: олардың қатесі тіпті кешірімді болды. Біздің бүгінгі
тұрмысымыздағы еш нәрсеге әсер етпейтін ерекше эмоцияларды бастан
кешірместен көне заманғы авторлардың тамаша беттерін оқуға мүмкіндік жоқ,
осы ұлы адамдардың іс-қимылдарын ұғуға мүмкіндік жоқ. Осы естеліктерден
бізде бізден бұрынғы табиғаттың элементтері оянатындай болады. Адамзаттың
мүмкіндіктері алдын ала белгіленген бағытта дамыған, бірақ осы мүмкіндіктер
энергия мен игілікті сезетіндей ауқымды, өз күшінен күшті болған уақыттар
туралы өкіну қиын емес. Және жақында егер біз өкіну сезімін білдірсек, онда
өкінгеніңе ұқсағың келмеуі мүмкін емес.
Бұл әсер біз өзінің қызмет бабын асыра пайдаланған, күші жоқ, қысымшыл
болған, өз принциптерінде мағынасыз және іс-әрекеттерінде мардымсыз билік
етушілердің; адамзат табын төмендету мақсатында еріктілікке жол берген
билік етушілердің билік жасауында өмір сүрген кезде өте төрең болды. Және
бүгін жекелеген адамдар осы билік етушілерді мадақтауға қорықпайды, біз
олардың қыңырлықтарының куәгерлері және құрбандықтары болғанымызды
ешқашанда ұмытпаймыз.
1.2 Аббат де Мабли, Руссо және Монтескьенің көзқарастары
Руссо және көптеген басқалары сияқты Аббат де Мабли бұрынғылардың
ізімен ерік үшін қоғамдық дененің билігін қабылдады, соның салдарынан
барлық құралы оған осы билікті оған бағынғысы келмеген, Мабли тәуелсіздігі
туралы өкінген адамдардың бір бөлігіне қолдану үшін қолайлы болып көрінді.
Ол барлық шығармаларында заңның тек іс-әрекетке қана қолданылатынына
айналып соға берді. Ол заңның адамды оған демалыс, оның заңнан, биліктен
тығылуына болатын пана бермей қудалауы үшін ойлардың, ең жылдам әсерлердің
оған бағынғанын қалады. Мабли қандай бір залықтан мәжбүрлеу шарасын байқап
қалса, онда бұны өзінің жаңалығы деп ұйғарды және сол мезетте оны ұқсау
үшін үлгі ретінде ұсынды. Ол жеке ерікті қас жауын жек көргендей жек көрді.
Және Мабли тарихта осы еріктен мүлдем айырылған (әңгіме саяси ерік туралы
болып отыр) ұлтты әрең кездестірді, ол онымен мақтана алмады. Осы философ
египеттіктерге мақтанышпен қарады, себебі ол өзі айтқандай, оларда демалыс
та, қажеттілік те барлығы заңға бағынған; барлығы заң шығарушының билігіне
бағынған, күннің барлық минуттары қандай бір міндеттерді орындаумен бос
болмаған. Тіпті махаббат та осы араласуға бағынған және заң ғана некеге
отыруға рұқсатты бірде ашты бірде жапты.
Жеке адамдарды жаншыған египеттік билікке ұқсас республикалық билік
формасын біріктірген Спарта философта тағы да бір энтузиазмді пайда
болдырды. Осы ауқымды монастырь оған жетілген республиканың үлгісі болып
көрінді. Ол Афинаны барынша жек көрді және бір маңызды академик Француз
Академиясы туралы айтқан мына сөзін "Қандай керемет деспотизм! Онда барлығы
нені қалайды соны істейді" Грециядағы басты ұлттың біріне жатқызғысы
келді. Мен ол Академияны ол осыдан отыз жыл бұрын қандай болғаны туралы
айтқанын қосуым керек.
Бақылаушылық ақылы бар Монтескье оның біршама жақсы басы болғандықтан
осы қателерді іс жүзінде болдырмады. Ол мен жоғарыда айтқан
айырмашылықтарға таң қалды, бірақ олардың шынайы себебін танымады.
"Халықтық басқару кезінде өмір сүрген грек саясатшылары, – деп жазды ол, –
ізгілік күшінен басқа өзге күшті танымады. Бүгінгі саясатышлар бізге тек
мануфактурлары, сауда, қаржы туралы, байлық туралы және тіпті астамшылық
туралы айтады" ("Заңдардың рухы туралы", ІІІ). Ол осы айырмашылықтарды
республикамен және монархиямен салыстырады, ал олар көме заман және қазіргі
заман рухының қарама-қайшылығымен салыстырылуы тиіс. Республиканың
монархияға берілген барлық азаматтары байлықты иеленуге ұмтылады және ешкім
де қоғамның қазіргі жағдайында осыған қайғырмайды. Франция азат етілгенге
дейін азаттықты басқалардан да көбірек көксеген халқы өмірлік игілікті
көбірек бағалаған басқалар сияқты халық болды. Ол өзінің ерігін ең алдымен
онда оның жүргіне жақын игілікте кепілдікті көргендіктен қымбат санады.
Еркіндік болған жерде адамдар еріктен айыра алды, енді еріктен айрыатын
барлық жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ АДАМДАРДАҒЫ ЕРКІНДІКПЕН САЛЫСТЫРҒАНДА ЕЖЕЛГІ
АДАМДАРДАҒЫ ЕРКІНДІК 6
1.1 Б. Констанның еркіндіктің екі түріне салыстырмалы сараптамасы
1.2 Аббат де Мабли, Руссо және Монтескьенің көзқарастары 6
1.3 Саяси еркіндік жеке бас еркіндігінің кепілдігі ретінде 18
1.4 Өкілдік жүйенің мүмкіндіктері мен функциялары 23
1.5 Демократияның плюралистік теориясының жалпы көріністері 23
25
2 ДЕМОКРАТИЯ – ҚОҒАМ ҰЙЫМДАСУЫНЫҢ САЯСИ ФОРМАСЫ
2.1 Қазіргі заманғы концепциясы
2.2 Демократияның конституциялық негіздері 27
2.3 Демократияның қазіргі теориялары 27
2.4 Демократияның жетістіктері мен кемшіліктері 37
2.5 Демократия сабақтары 38
40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БИЛІК ЖҮЙЕСІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУДЫҢ 44
НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Республиканың президенттік-парламенттік басқару жүйесіне
көшуі демократияландырудың жаңа тұрпаты 50
3.2 Билік тармақтарын конституциялық реформа негізінде
демократияландыру саясаты 50
3.3 Қазақстан Республикасы билік жүйесін демократияландырудың
алғы шарттарын жетілдіру жолдары 55
3.4 Азаматтардың демократиялық мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу
жолдары 60
ҚОРЫТЫНДЫ 62
Сілтемелер
Пайдаланылған әдебиеттер 64
67
68
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстанда конституциялық реформа
негізінде президенттік-парламенттік демократиялық билікке көшу процесі
зерттелген. Бұған ықпал ететін демократия мен демократияландырудың түрлі
модельдері мен мазмұны анықталған. Қазақстандағы билік тармақтарын одан әрі
демократияландыру ісін жетілдіру жолдары жан-жақты талданып, ұсыныстар
берілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы
әлеуметтік-экономикалық модернизация мен билік жүйесін демократияландырудың
жаңа кезеңінде тұр. Жаңа Конституциялық реформаға сәйкес билік жүйесін
демократияландыру процесі жүзеге асырылуда және оны жетілдіру мәселелері
жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Біріншіден, Конституцияға жаңадан енгізілген өзгерістердің, әсіресе
президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшудің мазмұнын талдау кезек
күттірмейтін қажеттіліктен туындап отыр.
Екіншіден, демократия феномені әр уақытта нақтылы тарихи дәуірге, яғни
оның концепцияларының әлеуметтік-саяси, философиялық эволюциясына
байланысты. Сондықтан оның дұрыс және бұрмаланған бұрыс жақтарын айқындау
қажет. Оған объективті, ғылыми тұрғыдан қарау – бірден бір дұрыс жол болып
табылады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының билік жүйесін демократиялық
жолмен дамыту мәселесі сан-салалы және күрделі. Олардың бәрі бірдей түгел
табан астында жүзеге асырыла бермейтіні белгілі. Ол үшін заңдық және басқа
да негіздер жасалуы керек, уақыт та қажет. Сондықтан ол ғылыми зерттеулер
мен талдауларды қажет етеді.
Төртіншіден, Қазақстанда демократияландыру процесіне септігін
тигізетін факторлардың (сайлау, БАҚ, оппозиция, азаматтық қоғам) жай-күйін
және азаматтардың демократиялық мінез-құлқын тәрбиелеу жолдарын анықтау
қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихта демократия мәселесі аз зерттелген
жоқ. Оны оң мән-мағынасында түсіндіруге Монтескье, Гоббс, Локк, Руссо, Кант
көп енбек сіңіргені белгілі. “Адам құқы декларациясы” (1791) қабылданған
кезден бастап демократия мемлекеттік құрылымның республика түрінде
қабылданды. А.Токвильдің “Америкадағы демократия туралы” атты еңбегінің
үлкен маңызы болды. Бұл мәселемен кейінірек көптеген ғалымдар және
саясаткерлер айналысты (Р.Арон, Г.Алмонд, Н.А.Бердяев, Д.Истон, В.И.Ленин,
К.Каутский, Г.В.Плеханов, А.Салмин, Ю.Хабермас және т.б.) [1].
Қазіргі таңда қоғамды демократияландыру мәселесі одан әрі зерттеуді
қажет етіп, нағыз көкейкесті сипат алып отыр. Президент Н.Ә.Назарбаевтың
еңбектерінде бұған үлкен мән беріліп, оның бағыт-бағдары атап көрсетілген
[2]. Оның тікелей бастамашылығымен Қазақстанды демократияландырудың жаңа
кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту атты баяндамасы бойынша
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сөйтіп президенттік-
парламенттік басқару жүйесіне көшу мәселелері Парламентте шешімін тапты.
Қазақстан Республикасының билік жүйесі мәселелеріне байланысты
С.И.Абдулпаттаевтың, Б.Т.Аяғановтың, Р.Б.Әбсаттаровтың, Л.А.Байдельдинов-
тың, Н.Ж.Байтенованың, А.С.Балгимбаевтың, Ә.Бәкірдің, М.А. Биекеновтың,
А.Х.Бижановтың, С.М.Борбасовтың, К.Н.Бурхановтың, А.М.Джунусовтың,
А.Дьяченконың, Е.Ертісбаевтің, Ғ.Есімнің, Ж.Жунусованың, С.Зимановтың,
Г.Ибраеваның, Л.М.Иватованың, Г.Н.Иреновтың, А.Ш.Ишмухамедовтың,
Р.К.Қадыржановтың, Н.Қалиевтың, А.С.Қалмырзаевтың, Д.Кішібековтың,
М.Б.Қасымбековтың, С.Қ.Қозыбаевтың, Е.А.Кузнецовтың, А.И.Лұқпановтың,
Б.А.Майлыбаевтың, Т.А.Мансуровтың, Д.Медеуованың, Ж.Ж.Молдабековтың,
Д.Н.Назарбаеваның, Б.Нарбаевтың, С.З.Нарматовтың, М.С.Нәрікбаевтың,
К.Ж.Нугманованың, А.Н.Нукеновтың, Г.Р.Нұрымбетованың, Ә.Нысанбаевтың,
В.Ф.Петрованың, Н.В.Романованың, Т.С.Садықовтың, Г.Сапаргалиевтің,
Т.Сәрсенбаевтың, С.Т.Сейдумановтың, Ж.Қ.Симтиковтың, К.Л.Сыроежкиннің,
И.Н.Тасмагамбетовтың, М.Б.Татимовтың [3] және т.б. еңбектерін атауға
болады.
Бұл еңбектердің осы жұмыс тақырыбын тереңірек ашып көрсетуге жәрдемі
үлкен.
Демократияландыру комплексті проблема. Оның тармақтары мен жақтарын
жеке бөліп алып ғана зерттеумен шектелу, қаншалықты дұрыс болғанымен,
жеткіліксіз. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы кең ауқымда Демократия:
кеше, бүгін және ертең деп алынып отыр.
Зерттеу пәні демократияландыру процесі ерекшеліктерін ғылыми зерттеу
жолы таңдалды.
Зерттеудің нысаны демократияның ғылыми концепциялары, оның Қазақстан
жағдайындағы ерекшеліктері, мемлекеттік билік тармақтары, құрылымдары және
саяси партиялар мен БАҚ құралдары болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты – Қазақстан Республикасының билік жүйесін жаңа Конституциялық
реформа негізінде демократияландыру процесін ғылыми – сараптамалық тұрғыда
кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің ғылыми мақсатына жету үшін төмендегідей негізгі міндеттер
қойылды:
– Қазақстан Республикасының президенттік-парламенттік басқару жүйесіне
көшуінің мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
– Тарихтағы демократия концепцияларының және демократияландыру
модельдерінің саяси сипатын, оның Қазақстан үшін мәнін анықтау;
– Элиташылдық және авторитарлы демократия үрдістерінің саяси сипатын
ашып көрсету;
– Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңдегі саяси жүйені
демократияландыру саясатына сараптама жасау;
– Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген өзгерістер
негізіндегі қалыптасып келе жатқан парламентаризмнің саяси-құқықтық
ерекшеліктерін талдау;
– Атқарушы билік пен сот жүйесін демократияландыру ісіндегі жаңа
өзгерістерді пайымдау және оны жетілдіру жолдарын қарастыру;
– Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару ісін демократияландырудағы
жаңалықтарды сараптау;
– Қазақстанда билік жүйесін демократияландыруға жәрдемдесетін
факторлардың жай-күйін, оны жетілдіру жолдарын анықтау;
– Билік жүйесін демократияландыру процесін жетілдіру ісіне байланысты
тиісті ғылыми қорытындылар мен ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Демократия мәселелерін зерттеу үшін тарихи жүйелеу, диалектикалық,
компаративтік, функциональдық әдістемелемік принциптерге сүйендік.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері, әсіресе халыққа Жолдаулары, Қазақстан-2030
бағдарламасы, Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін
демократиялық қоғамды жедел дамыту басшылыққа алынды. Сол сияқты Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Заңдары мен нормативті-құқықтық актілері
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Ғылыми еңбектің мақсаты мен міндеттеріне
және қисынына сай дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, соған сәйкес
жеті тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
1 ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ АДАМДАРДАҒЫ ЕРКІНДІКПЕН САЛЫСТЫРҒАНДА ЕЖЕЛГІ
АДАМДАРДАҒЫ ЕРКІНДІК
1.1 Б. Констанның еркіндіктің екі түріне салыстырмалы сараптамасы
Топсыз индивид – жансыз абстракция. Топта ғана, сондай-ақ топаралық
қарым-қатынаста ғана тұлға қалыптасады, оның мүдделері, құндылық бағдарлары
және саяси қызметінің мотивтері анықталады. Әрбір адам – көптеген топтың
өкілі: отбасылық, кәсіптік, діни, демографиялық және т.б. Топтың көмегі
арқылы тұлға өз мүдделерін іске асыруға және қорғауға мүмкіндік алады.
Халықты алатын болсақ, онда ол саясаттың басты субъектісі ретінде
әрекет етеді, билік үшін күресуші әртүрлі бәсекелес топтардан тұратын
күрделі, іштей қарама-қайшы түзілімді білдіреді. Демократияның мақсаты –
қоғамдағы әралуандылықты, плюриализмді ынталандыру, барлық азаматқа бірігу,
өз мүдделерін ашық білдіру мүмкіндігін беру.
Демократия – құбылмалы болғандықтан және бірауызды еместігінен, ол
көпшіліктің тұрақты өкіметі емес, әдетте әр түрлі жеке адамдардан,
топтардан және біріккен пәтуә негізінде құрылады. Бір де бір топ қазіргі
батыс қоғамындағы басқа қоғамдық қауымдастың қолдауына сүйенбей өкіметті
жеке-дара иемдене алмайды және шешім қабылдауға қабілеттері жоқ. Құрамдас,
наразылық топтар өкіметі жеке-дара иемдену тенденциясын тоқтатып, қажетті
әлеуметтік қарама-қарсы тойтарыс беріп, жағымсыз шешімді қоршап алулары
мүмкін.
Осы немесе басқа топтардың мүдделерінің саяси шешімдеріне қысым
көрсету, әдетте, олардың мүшелерінің саясатқа деген тартылуын арттыра
түсіп, оның үстіне олардың келесі саясатқа деген ықпалын күшейтеді. Ең
соңында саяси одақтар мен ымыра негізіндегі күрделі бақталастық қарым-
қатынасында мемлекеттік шешімде көп қырлы әсерлі, топтық мүдделер арасында
тепе-теңдік құрылады.
Демократия, әртүрлі қоғамдық топтарға өздерінің ойларын еркін
жеткізуге және бәсекелестік күресте олардың ымыра шешімдеріндегі балансын
көрсетуге мүмкіндік беретін көріністегі басқару формасы.
Қоғамға демократия қажет пе?
Демократияның әлемде таралуы – күрделі және қарама-қайшы процесс.
Афина мемлекетінің пайда болу сәтінен бастап демократиялық мемлекеттер ылғи
да азшылық күйінде қалатын болды. Адамзат тарихында демократияның сирек
құйылма, демократиялық мемлекеттердің санының кеңеюуінен әдетте, оның
құйып алу созылмасы байқалады, - осындайлардың сандарының азаю немесе
жалпы көп ғасырға жоғалуы жүреді. Кез келген мемлекет демократияға дайын ба
және оның қоғам мен жеке адамдарға беретін қандай қабілеті бар, –
мемлекеттердің құлдырауы, хаос және анархия.
Көптеген жылдар аралығында ымырашыл демократия комммунисттік идеология
және социализм құрамдас мемлекеттермен күрестегі Батыстың ең бір негізгі
символы болды. Бұл күнделікті жағдайға ғана ізін қалдырмай, демократия
туралы ғылыми көріністе те көрінді. Оның асқақтатата жалпы таралуына
себепші болып, мүмкіншіліктеріне жоғары баға беріп, демократияны барлық
елдер мен халықтар үшін ең жақсы және әмбебап саяси құрылым формасы ретінде
негіздеді.
Әлемдік саяси ой-пікірде демократия құндылық және ұтымды-пайдалық
түрде негізделген. Олардың біріншілері демократияны өзін-өзі бағалаушы
ретінде қарастырады (оның экономикалық және әлеуметтік әсеріне тәуелсіз),
негізгі жалпыадамзат құндылығының мемлекет құрылымында шынайы жүзеге асуы
ретінде: бостандық, теңділік, әлеуметтік әділдік және т.б. Шындығында іс-
жүзінде осылай ма?
Қаншалықты қазіргі демократия моделі өзіне осы құндылықтарды іске
асырады немесе оның іске асуына себебін тигізе ме және осы құндылықтар
жалпыадамзаттық болып табыла ма, яғи, барлық адамдардың арманы ма және
қалауы ма немесе тым болмаса олардың басым көпшілігі?
Демократиялық құндылықтардың ең бір қадірлі түрі – бостандық.
Мыңжылдық аралығында бостандықтан көрінгендердің көбі игілік болып
саналмады. Тіпті аттиканың ұлы ойшылы Аристотель де адамдарға қалай өздері
өмір сүргілері келеді, солай өмір сүру керек деген дұрыс белгі емес,
басқарудың жаман формасы деп есептеді.
Кейбір өркениет тіпті өздерінің ымырашыл түсініктерінде бостандық
дегенді, яғни мемлекеттен және қоғамнан тәуелсіз болуды білмейді. Мәселен,
Қытайға бостандықтың ымырашыл түсінігін ХІХ ғасырда ғана еуропалық
христиандық миссионерлер әкелген. Бұл қоғам мемлекеттің басқаруымен
адамгершілік, үлкеннің кішіге қамқорлылығы сияқты және үлкенді тыңдау, игі
тәрбиелік, ізеттік және жазалау прициптерінің негізінде құрылған
шынайылықтан шыққан қоғамдық және саяси иерархия.
Бостандықты мойындамаудың ең ұзақтығы, оның түсіндіруінде теріс
бағалауы ретінде жалпы пікір бой алды. Осы ойдың логикасын терең аша
отырып, Е.И. Замятиннің белгілі романындағы бір кейіпкер Біз бостандықты
ұйымдастырылмаған, жабайы адамзат күйі ретінде, келесі бет жағы қылмыс пен
сор деп теңестіріп қараймыз деген.
Қазіргі кезде бостандыққа біршама тартылу көбейсе де, көптеген
адамдар, басым көпшілігі, ойланбастан бостандықты, әсіресе саяси, тұрмыстық
жағдайға, сақтыққа және тәртіпке айырбастап жібереді. Халықтың бостандыққа
деген осындай көзқарастары мемлекеттік құрылымда бостандықтың шынайы түрде
жүзеге асу ретінде демократияны дәлелдеуге күмән келтіреді.
Сірә, егерде бостандықтың өзі жұршылыққа негізгі жалпы азаматтық
құндылық болып саналмаса, онда демократия оған үміттене алмайды,
бостандықтың тым тар аспектісіне ғана ниеттене алады – саяси бостандыққа.
Айтылып кеткендей, демократия жекк адамның өзіндік бостандығының және басқа
құқықтарының жоқ болуымен толығымен қосылады, көпшіліктің зорлығымен. Иә
және саяси бостандыққа демократияның өз принциптері экономикалық,
әлеуметтік, ақпараттық және нарықтық қоғамда бір қалыпта жеткілікті бөліп
тастамаған кейбір басқа ресурстардың көмегімен әдетте қолдануға
шектелмейді.
Демократия үшін бөлінбестей болып табылатын, бір ғана, бостандық
формальды-саяси аспекттісі, үкімет мүшелерінің қалыптасуына қатысудағы
азаматтардың бірыңғай құқықтығы. Осы құқық қазіргі азаматтар үшін құндылық
болып табыла ма?
Мыңжылдық аралығында кез келген саяси бостандықтар кірмей толығымен
монархиялар мен аристократтардың басқаруы тиісті және әділетті болып
саналды. Әлемдік жеке көзқарастардың дамуымен және өздік тұлғалық сана-
сезім адамдардың мемлекеттік істерге араласуына кірісулерін молайтты, саяси
бостандық бір қоғамдық құндылыққа айналды. Бірақ, саясат қазіргі адам
өміріне жеткілікті әсер тигізетіне қарамастан, оның қалыптасуына еркін
қатысуға мүмкіндік болса да, көпшілік азаматтарға өкіметке тең құқылы әсер
қажетті құндылық болып саналмайды.
Бұл біріншіден, адамзаттардың тікелей қажетті өмірлік мүдделері әдетте
сыртқы саяси сферасында жатуымен түсіндіріледі және олардың қолданылуы
тікелей демократиямен байланысты емес. Саяси бостандық оның орындалуына
кедергі болуы да мүмкін. Мұндай жағдайда азаматтар, өздерінің бостандығын
басқа өмірлік қажетті мақсаттар үшін шектеуді артық көреді, мәселен
экономикалық тиімділік, қауіпсіздікті нығайту және тәртіпті т.б. Сондай-ақ
демократия, көпшіліктің шешуімен даралықтың шектелуінің құралы ретінде
толығымен шығуы мүмкін, ал кей кезде кез-келген бостандық, мысалы Веймар
мемлекетінің Гитлерге жоғарғы өкіметтің демократияны беру жағдайы сияқты.
Халықтың сана-сезімінде саяси бостандықтың төмен бағалық статусы
жөнінде, сондай-ақ тікелей плюстар және минустар, жеке өзінің пайдасы
мен шығынның қолайсыз ара қатынастары да түсіндіреледі. Саяси құқықты
белсенді таратудан тікелей пайда әдетте көп емес және бір адамды жиі саяси
шешімге қатынасуына ықпал жасаудың өзі күмәнды болып көрінеді. Уақыттың,
энергияның жіберілуі, ал кей кезде саяси істің тиімділігі үшін қажет
жіберілген материалдық қаражат, тіпті айтарлықтай. Сондықтан ағымдағы
көзқарастармен, тар эгоисттік қызығушылықтағы жеке адамға саяси
бостандықты қолдануға мүлде пайдалы емес, мемлекеттік шешімдерге қатысуға
және қоғамдық жағдайларға. Бірақта қоғамдық қызмет адамның өздігінен дамуға
жәрдем береді, көпшілік адамдар сонда да саясаттан гөрі өзін өзі таныту
үшін басқа сфераны қолайлы көреді.
Көпшілік адам үшін саяси бостандықтың және демократияның әлсіз
байланысы және бостандықты демократияның құндылығының негізделуіндегі
күмәнділігі қою төмен мәнділігі туралы болын көрінеді.
Демократияның дәлелдеуіндегі кең таралған басқа да құндылықтары
өздерінің нанымдылығымен ерекшеленбейді, мәселен оның теңдікпен теңдестіруі
және әлеуметтік әділеттілік. Бұл түсініктердің өзі жеткілікті бір мағынада
емес әр түрлі адамдармен, сондай-ақ ғалымдармен түсіндіріліп жүр.
Қазірге өмірде көпшілік азаматтардың құрметі бойынша теңдіктің
құндылықтары әр адамға бірдей өмірлік мүмкіндік беруінде, жеке адамның
өзіндік даму мүмкіндіктері немесе әр адамның еңбегіне, істеген қылығына
қарай алулары. Осындай теңдік әлеуметтік тепе-теңдікке және әділетсіз
теңсіздікке қарама-қарсы әділеттік болып саналады.
Демократия теңдік мүмкіншіліктерін қамтамасыз ету және істеген
еңбегіне қарай құрметтеу істерімен әлсіз байланыста. Ол тек барлық
азаматтардың формальдық теңдігін білдіреді, яғни, олардың тепе-теңдігі
заңды түрде ғана. Оның қамтамасыз етілген саяси теңдігі адам өміріндегі
мүмкіндіктер теңдігінің шындығынан өте алыста және әлеуметтік теңсіздікті
жтығып тұратын перде ретінде қолданылады.
Демократияның бостандықпен, теңдікпен және тұтастай гуманизммен әлсіз
байланысын есепке ала отырып, оны адамзат құндылығының ең бір негізін
қалаушы болып табылатын әлеуметтік әділдікпен теңестіретін ешқандай негіз
жоқ.
Адамдар (жалпы адамзат) құрмет тұтатын құндылықтарға демократияның
қарым-қатынасы бірқалыпты емес екендігі анық – бостандыққа, тендікке,
әлеуметтік әділдік және т.б., сондай-ақ олардың әрқилы, кей кезде қарама-
қарсы түсінік берулері және олардың басқа белгілі нәрселерді қалауы, яғни
күнделікті жер бетінде болып жатқан қуаныштарды олардың мүмкішіліктерінің
жоқтығын дәлелдейді немесе, белгілі бір шамада демократияны күмәнды
құндылықтық бағалау оны әртүрлі халықтың мәжбүрлеп бақытты ету талабы
ретінде қарауға тең болады.
Егер де демократия өзі шағын болса да жалпы халық қабылдаған құндылығы
болмаса, онда ол құралдық құндығы бар, яғни қоғамға және адамдардарға басқа
басқару формаларына қарағанда салыстырмалы түрде пайда әкелетін қабілеті
бар шығар?
Екіншіден, демократия пайдасына рационалды-утилитарлы айғақтар тобы
құндылық тәсілі тұрғысынан абстракцияланады және оны азаматтар үшін барынша
ұтымды, пайдалы ұйымдастыру нысаны ретінде түсіндіреді. Демократиялық
басқару барлық қоғамдық топтарға өз мүдделерін артикулдеуге және үйлесімді
сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Ол қоғамның жаңа бағытқа, заман және
әртүрлі әлеуметтік күштердің талабына қабылдағыштығын арттырады, оңтайлы
шешімдерді табу ықтималдығын жоғарылатады.
Демократия әлеуметтік баламаны көрсету және таңдау механизмі ретінде
өзін көрсетеді. Бақталас нарықтық құрылымдармен бірлесе ол қоғамды халықтың
қалауымен кез-келген идея мен нұсқаларды дамыту үшін қоғамның дайын екенін
көрсетеді. Сондықтан демократиялық нарықтық мемлекетті ашық қоғам деп
атауға болады. Бұл капитализм және социализм сияқты кеңінен танымал
сипаттамасы бар топтармен келісімге келе алмайтының білдіреді.
Демократияның ұтымды-пайдақорлық негізделуі жеткілікті егжей-тегжейлі
теория жүйесінде жазылған. (Н.Луманн, К. Дойч және т.б.) Демократияның
жүйелік нұсқалары оны адамгершілік тұрғыдан ақтамайды, әлеуметтік жүйені
сақтау мен дамыту мүмкіншілігі үміттерімен және оның тұрақсыз өзгерісте
болатын ортаға дағдылануы. Демократиялық жүйенің жоғары икемдеушілік
бірнеше өзіне тән принциптері қызмет етеді. Сонымен, демократияны
ынталандыратын әралуандық пікір саяси талғаудың диапозонның кенейтеді және
даму жолдарының ұтымды мүмкіндіктерін тауып қоғамдық көріністің яғни рухани
және әлеуметтік байлықтың әралуандығымен қамтамасыз етеді. Демократиялық
араласу әрқилы мазмұндағы көзқарастарды білдіруге және саяси шешемдерді
қабылдауда олардың ішіндегі ең тиімдісін таңдап алуға мүмкіндік туады.
Оппозицияның бар болуы саяси шешімдердің жобаларын жан-жақты талдауға,
олардың әлсіз жақтарын көрсетуге, баламаларды табуға мүмкіндік береді.
Әрдайым парламент пен үкіметтің бәсекелестік ауысулары деркезінде қателер
мен жағдайлардың өзгеруіне байланысты саяси курсты түзетулеріне жәрдем
береді.
Демократияның жүйелік дәйектемесі өздерінің адамгершілік
пейілсіздіктері, құлықтылық тегеурінді талаптары мен жалпыадазаттық
құндылықтарын абстракциялаулары үшін сыни пікірлерге бой ұрып жүр.
Жүйеліктің бірыңғай жетістіктегі көзқараспен қарасақ жүйені өзіндік
сақтау жәрдеміндегі адамгершіліктері аз формадағы кез келген ұйымдарды
ақтауға болады.
Демократияның жүйелік моделі – жиі және оның рациональдық-пайдақорлық
негізі – бостандыққа талпынушы, демократиялық процедураны, заңды, басқа
адамдардың құқығын қорғай алатын қабілеттері бар адамға дұрыс ойлаушы және
әсер етуші жан ретінде қарау дәстүрлік ымырашыл ойлаудан мүлде шығып
қалған. Болжам бойынша, осындай демократиялық моделдің басты тұлғасы –
сайлаушы – дұрыс өзінің жеке мүддесін дұрыс түсінеді және өз мүддесінде
кандидаттардың қайсы қолайлы, жақсы қызмет істейді сонны бағалайды, және
одан кейін өз дауысын қай кандидат көп дауыс алды соған береді.
Бұндай жеке тұлғалық модель азды немесе көпті дәрежеде батыстық
болысты көрсетеді, бірақ ешқандай жан-жақты бола алмайды.
Әлеуметтік иррациональдық іс-әрекет, жеке және топтық эгоизм, халықтың
және басқа адамның мүдделерін жаратпау, бір тоқтамға келуді қаламау,
ұлттық, діни және топтық ымырасыздық бүгінгі күнде көпшілік әлем
мемлекеттерінде саяси өмірдің кәдімгі бет көрінісі болып табылады. Саяси
антропологтардың көпшілігінің айтуы бойынша, адам ылғи да демократияға
дайын емес, немесе ол – қауіпті және тәуекелдік, азғындыққа дайын, сыртқы
ықпалға, шағыстыруға беріліп кетуге дайын, және кішкене ғана жете
ұғынатын қарама-қайшылық жан. Тек қана жеке тұлғалар ғана емес, сонымен
қатар жалпы халық өкімет жағынан патерналисттік қарым-қатынасқа тартылды.
Көпшілігі эгоисттік ұмтылудан және агрессивтік инстинкт пен адамды өзінен
өзі қорғайтын қатал, беделді өкіметсіз дұрыс өмір сүре алмайды.
Солай бола тұрса да барлық адамдар мен демократия туралы барлық
пікірлермен келісе беруге болмайды, тарихтан белгілі, демократия – игілікті
іс, егерде ол саяси мәдениетке және халықтың менталитетіне сәйкес келіп,
қажетті экономикалық және әлеуметтік алдын-ала жағдайы болса ғана. Қарсылық
жағдайда ол охлократияға айналады – демагогтар бағытталған, қалың тобыр
өкіметіне, хаос пен анархияға әкеледі және ең соңында диктаторлық тәртіпке
көшеді.
Сыншылар үшін демократияның рациональды-пайдакүнемділік негізделуі
ретінде де, құндылық ретінде әлсіздігі оның жан-жақты еместігінің, барлық
уақытта және халықты басқару формасы бола алмайтының белгісі. Жаман,
нәтижесіз демократия кейбір авторитарлық және жаппай режимнен қарағанда
қоғам мен азаматтар үшін жаман болуы мүмкін. Тарихтың дәлелдеуі бойынша,
әлсіз немесе сыбайласқан демократиялық режимдерден гөрі әскери хунталар
және басқа беделді өкіметтер экономиканың гүлденуіне жағдай жасады, тұрмыс-
жағдайдың өсуіне, халықтың қауіпсіздігін бекіттеуге, жеке адам бастарына
бостандықтарына кепілдік берді, сондай-ақ еңбек ақыларын көбірек әділді
бөліп беру нәтижелеріне іске асырды.
Саяси ойлар антологиясы журналының айдарында жазушы, саяси
қайраткер және публицист Бенжамен Анри Констан де Ребактың (1767-1830)
шығармасы айрықша қызығушылық тудырады. Мазмұны бойынша бұл терең
салыстырмалы-тарихи саяси зерттеу. Антик және қазіргі заманғы қоғамдардағы
еркіндік пен демократияның әртүрлі сапалық негіздерін көрсете отырып, Б.
Констан көне замандағы институттар мен принциптерді Жаңа заманға
механикалық тұрғыдан көшірудің зияндығы туралы, тұлға құқығының меншік
институтымен органикалық байланысы туралы тұжырымдар жасайды (1).
Менің сіздерге еркіндіктің екі түрі арасындағы бірқатар
айырмашылықтарды көрсеткім келіп отыр. Айырмалар осы күнге дейін байқалмай
келді немесе оларға өте аз назар аударылды. Еркіндіктің біріншісі, оны
насихаттаған ежелгі халықтар үшін соншалықты қымбат; екіншісі қазіргі
замандағы халықтар үшін ерекше құнды болып көрінеді - деп бастады сөзін
Констан, осы екі қарым-қатынасты зерттеуін қарастыра отырып.
Біріншіден, біздің замандастарымыздың еркіндіктің осы екі түрін
араластырып жіберуі әйгілі революциялар заманындағы көптеген
бақытсыздықтардың себебі болды. Кәсіпорындары өнім бермей ашуға булыққан,
ызалы адамдар жасаған өнімсіз істерден Франция қалжырап, өзін қажыңқы
сезінді. Адамдар елді өзі қаламаған игілікті пайдалануға мәжбүрлеуге,
өздері ұмтылған нәрселерді одан тартып алуға тырысты.
Екіншіден, біз соншалықты өзіміздің бақытты революциямызға
еліккендіктен (мен оны қалай болғанда да бақытты деп атаймын, өйткені
нәтижелерін назарға аламын) өкілдік басқару үлгісінің игіліктерін
пайдалануды оңды деп санайтындықтан, біз қазіргі кезде астарынан бірқатар
еркіндік пен шабытты іздестіретін жинақтың неліктен пайдалы және қызықты
болатынын зерттеу антик дәуірінің еркін ұлтына тіпті де мүмкін емес еді.
Бізге бірқатар ежелгі халықтардың өкілдік басқару іздерін тануға деген
талпыныстар белгілі, мысалы, Лакедемон республикасында (2) немесе біздің
ата-бабаларымыз галлдарда, бірақ оның бәрі бос іс.
Лакедемондарды діни-касталық аристократтар басқарды, бірақ онда
өкілдік басқару болған жоқ. Патшалардың билігі шектеулі болды, бірақ оны
өкілеттіктері бар адамдар емес, эфора шектеді, яғни қазіргі күндегі
біреулердің сайлауы біздің еркіндігімізді қорғайтыны секілді. Әрине,
патшалар бекіткеннен кейін эфора мүшелерін халық атады, эфорлар бесеу
болды. Олардың беделі қаншалықты саяси болса, соншалықты діни сипат
иеленді; олар үкіметтің қызметіне араласты, яғни атқарушы биліктің
жолдауларына; сөйтіп антик елдерінің барлық халық магистраттарында
болғандай, эфорлардың айрықша құзыреттері тирания үшін тосқауыл бола
алмады, бірақ соның қатарында тиранияны өз бойына сіңірді.
Осыған ұқсас белгілі партиялардың сізге таңғысы келетініндей
Галлдардың режимі де теократиялық және әскери болды. Пірәдарлар шексіз
билікке ие болды. Әскери тобы немесе бөлігі құлақ естімеген және басқаларды
тықсыратындай артықшылықтар иемденді. Халықта құқық та, кепілдік те
болмады.
Рим трибундарының миссиясы бірқандай шамада репрезентативті сипатта
болды. Олар олигархия бар кезеңде бірдей болған плебс органын білдірді,
патшаларды тақтан тайдырып, қатаң қанауға ұшырады. Әйтсе де, халықтың басым
бөлігі тікелей саяси құқықтардың ірі бөлігіне ие болды. Ол заңдар үшін
дауыс беруге, айыпталған патрицилерді соттауға жиналды; осылайша Римде
өкілдік жүйенің бар болғаны әлсіз белгілері ұшырасты.
Бұл жүйе – замандастардың жаңалығы, және сіздер, адамзат аласының
жағдайы антик кезеңде де билеудің осындай нысанының жүргізілуіне немесе
жеделдетілуіне қолайлы бола қоймағандығын көріп отырсыздар. Ежелгі халықтар
оның қажеттілігін сезіне де алмаған, оның артықшылығын бағалай да алмаған.
Олардың әлеуметтік ұйымы оларды еркіндікті қалауға мәжбүр еткен, бірақ бұл
бізді қамтамасыз ететін жүйеден басқа болатын.
Бұған дәлел ретінде бірнеше бетті арнаймыз.
Ең алдымен, мынадай сұрақ қоялық, осы күні ағылшындардың,
француздардың немесе Америка Құрама Штаттарының тұрғынының еркіндігі деген
ұғым қандай мәнге ие?
Бұл әрбіреудің тек заңға бағыну құқығы, бір немесе бірнеше индивидтің
бетімен кеткен іс-әрекетінің салдарынан жексұрын қатынасқа да, тұтқындауға
да, түрмеге жабылуға да, өлім жазасына да ұшырамау құқығы. Бұл әркімнің де
өз ойын еркін білдіру, өз ісін таңдау және онымен айналысу құқығы; өз
мүлкіне иелік ету, тіпті оны теріс мақсатқа болсын пайдалану құқығы; өзінің
жүріп-тұруы үшін рұқсат сұрамау және өз іс-әрекеті үшін ешкімнің алдында да
есеп бермеу құқығы. Бұл әркімнің басқа индивидпен өз мүдделерін талқылау
үшін, не өзі және оның сыбайластары таңдаған культті жолдау үшін не жай
ғана өз күндері мен сағаттарын өздерінің икемдері мен қиялдарына сәйкес
толтыру үшін бірлесу құқығы. Ақыр соңында, бұл әркімнің барлық немесе
жекелеген шенеуніктерді тағайындау не өкілдік арқылы, не билікті есептесуге
мәжбүр ететін петиция, сұрату немесе басқадай тәсілдер арқылы билікті
жүзеге асыруға ықпал ету құқығы. Енді осы еркіндікті ежелгі халықтардағы
еркіндікпен салыстырып көріңізші.
Соңғысы ұжымдық, жоғары биліктің бірнеше функциясын тікелей жүзеге
асырудан тұрды, жалпы алғанда – қоғамдық орындарда соғыс және бейбітшілік
мәсеелерін талқылаудан, жат жерліктермен одақтар құрудан, заңдарға дауыс
беруден, үкімдер шығарудан, магистраттардың шығыстары мен актілерін
тексеруден, оларды халыққа жариялаудан, сондай-ақ олардың әрекетін
айыптаудан немесе ақтаудан тұрды. Бірақ соның барлығымен яғни ежелгі
халықтардың еркіндік деп атағанымен бірге олар индивидтің қоғамдастықтың
беделді адамына толық бағынуына жол берді, мұны ұжымдық еркіндік формасына
сәйкес келеді деп есептеді. Сіз олардан біздің замандастарымыздың
түсінігіндегі еркіндікті құрайтын құқықтардың іс жүзінде ешқайсысын да таба
алмайсыз. Барлық жеке іс-әрекеттер қатаң қадағалауда болды. Жеке
тәуелсіздік пікірге де, іске де, тіпті дінге де жайылмаған. Біз өзіміздің
қымбат құқықтарымыздың бірі деп қарайтын өз сенімін, мүмкіндігін таңдау
мүмкіндігі көне заманда қылмыс деп көрінетін еді. Біздіңше ең төмен болып
саналатын істерде қоғамдық организмнің беделі индивидтердің еркін басады
және оларды қанайды. Спартандықтарда Терпандр (4) эфорларды мұқата отырып,
артық ішекті өз лирасына қоса алмады. Билік ең қарапайым деген үй
шаруаларына да араласты. Жас лакедемоняндық өзінің әйеліне де еркін кіріп
шыға алмады. Римде цензор отбасылық өмірге де сыни көзқараспен қарады. Заң
салттарды жүргізді, салттар барлық жерге жайылып жүргендіктен заңның
басқармайтын ештенесі қалмады.
Осымен, ежелгі жеке адамдардың, тәуелсіздерлік қоғамдық істері жеке
өмірдің құлы болып қалады. Азамат ретінде, ол соғыс және бейбітшілік
мәселелерін шешеді; жеке адам ретінде, ол бақылауда үстінде, өзінің барлық
талаптарынан шектеледі және басым болады; ұжымдық мүшенің бөлшегі ретінде,
ол өтінеді, айыпталынады, әшкерілінеді, қуғынға ұшыратады немесе өзінің
магистраттары мен бастықтарын өлімге сатып жібереді; бірақ, болашақта
ұжымдық мүшеге бағынышты, ол, кезінде жағдайдан, қадір-қасиеттен айырылуы
мүмкін, қарғыс алып немесе бөлшігі болып жүрген, қоғамдастық болып
жүргендерден озбырлық көру. Қазіргі адамдарда, керсінше, жеке өмірдегі
тәуелсіз тұлға саясатта еркін мемлекеттердің жағында ғана суверенен. Оның
суверенитеті шектеулі, ылғи дерлік негізделуден айылылған; және анық болған
кездін өзінде-ақ, бірақ жеке адам жеткілікті жие уақытта, әртүрлі қау
саулап және сақтықтың шараларымен байланған, бұл суверенитеттің іске
асыра алады, одан айырылу үшін ғана.
Ескертпелерді алдын ала, егер істей алсан, осы жерден тоқтау қажет.
Антикада мен суреттеп өткендей, ұжымдық мүшеге жеке адамның өмір сүруге
деген бағышы осылай толық болмаған мемлекет болған. Бұл барлық
мемлекеттердің ішіндегі ең белгілі - өздерініңде біліп отырған шығарсыздар
– ол Афина. Біз әлі бұл мәселеге ораламыз, және фактының өзінің әділдігін
Тани отыра, себебін түсіндіремін. Біздің байқауымызша, неге барлық ежелгі
Афина мемлекеттерінен гөрі басқалар қазіргі мемлекеттер ұқсайды. Барлық
басқа мемлекеттерде қоғамдық юрисдикация шектеусіз болған. Кондорсенің
айтуынша (5), антика кезіндегі адамдар жеке құқықтық туралы түсініктері
мүлде болмаған. Олар заң арқылы жүргізіп отырған машина ретінде болған.
Сондай-ақ, Рим мемлекеттінің алтын ғасырында да табынушылық сипатталады –
жеке адамдар бір кездері ұлттарға бөлінген, азамат – полисқа.
Енді біздер мен ежелгілердің едәуір айырмашылқтарына көңіл бөлейік.
Барлық антикалық мемлекеттер тар шекараларда бекітілген. Ең адамы көп,
ірі және елеулі дегеннің өзін қазіргі мемлекеттің мөлшері кішісінің өзімен
салыстыра алмайсың. Бұл мемлекеттердің осындай мөлшердің нәтижесінің себебі
жауынгерлік рухтары болған; әр халық әрдайым өздерінің көршілерін
талқандаған немесе өздері олармен талқандалынған. Амалсыз бір-біріне қарама-
қарсы қойылған, бұл халық тоқтаусыз не соғысқан, не бір-бірін қорқытқан.
Жеңімпаз болғысы келмегендердің өзі, жеңіліп қалудан қорқандарынан қару-
жарақтарын тастамаған. Барлықтары өздерінің қауіпсіздігін, тәуелсіздігін,
өмір сүрулерін соғыс құнымен сатып алған. Соғыс антика кезіндегі еркін
мелекеттердің күнделікті жағдайлары, ылғиғы жұмыстары болған. Ақырында,
осындай өмірдің шарасыздық салдары, барлық мемлекеттерде құлдар ұстаған.
Жұмыстың механикалық түрлері, сондай-ақ басқа халықтарда өнеркәсіптік
жұмыстар, қолдары кесенделген адамдарға тапсырылған.
Қазіргі заман бізге мүлде басқа жағдайды көрсетеді. Қазіргі
мемлекеттердің ішіндегі ең кішілерінің өзі ауқымды, бес ғасыр жасаған Рим
немесе Спартаға қарағанда. Қайта өрлеу ғасырының арқасында бірнеше
мемлекетке бөлініп кеткен Европаның өзі – шындықтан гөрі, көзге көрерлік.
Бұрынғы кезде әр халық туғаннан басқа біреулерді жау қылып қараулықтан
оқшауланған әулеттер пайда болды, қазір адамдың көпшілігі, әр түрлі
есімдермен, әлеуметтік ұйымдардың әрқилы тәсілдерін алып, өздерінің
табиғатынан біртектес. Варварлық ордтан қорықпау үшін де, бұл табиғатынан
жетерліктей күшті. Соғыс оған ауыртпалық болу үшін, ол жеткілікті сауатты.
Ол тұтастай бейбітшілікке ұмтылады.
Осы айырмашылықтан келесі мәселелер шығады. Соғыс коммерцияның алды,
немесе соғыс және коммерция бір мақсатты көздеген екі әртүрлі тәсіл ретінде
көрсетіледі: нені қалайсың, соған ие болу. Коммерция иеленуге тырысатын
иегер жағынан алым күші. Бұл бір нәрсені күшпен алмай, өзара келім бойынша
алуға жасалған тәсіл. Ең күшті адамда және барлық адам ортасында сауда-
саттық идеясы ешқашан тумайды. Тек қана тәжірибе оған соғыс, яғни күшті
басқа біреуге қолдану, оны әртүрлі сынақ және жеңіліске ұшырататының
дәлелдейді, сауда-саттық жолына итермелейді – жұмсақтау және дұрысырақ
тәсіл, жеке мүдделеріне сәйкес келетін нәрсеге келу мақсаттында біреуді
қызықтыру. Соғыс – құлшыныс, сауда – есеп. Сондықтан да сауданың соғысты
ауыстыратын уақыт тууы тиіс. Біз сондай уақытқа жақындадық.
Мен ертеде саудамен айналысатын халықтар болмады деп айтқым келмейді.
Бірақ олар жалпы ережеге қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие, бөлектеу
болды. Дәрістің шеңбері маған сіздерге антик дәуіріндегі сауда прогресінің
бүкіл кедергілерін көрсетуге мүмкіндік бермей отыр; оның үстіне сіздер де
олар туралы менен аз білмейсіздер; мен тек біреуін-ақ атайын. Құбыланаманы
білмеу сол кезде теңізде жүзушілерді жағалаудан көз жазбауды талап етті.
Геркулес бағанасы арқылы өту, яғни Гибралтар бұғазы арқылы өту өте батыл
қадам болып саналды. Финикиялықтар мен карфагендіктер – навигаторлардың ең
бір шеберлері – бұған бертінде ғана батылы жетіп қадам жасады, және олардың
үлгісі ұзақ уақыт бойы еліктеусіз қалды.
Афинада теңізбен азаматтардың 60% айналысты, жүздің небәрі 12% үшін
теңіз әдеттегі іс болды – ұзаққа жүзу идеясы қауіп-қатермен
байланыстырылды.
Ертедегі сауда жасайтын халықтар кәсібінің әдет-ғұрыптары, әдеттері,
тәсілдері дәуір рухымен, яғни соғыс және өшпенділік жағдайында енген
болатын. Сауда бақытты ерекшелік болды; бұл тек бүгін ғана ол – әдеттегі
құбылыс, ұлттың жалғыз ғана мақсаты, жалпы үрдіс, нақты өмірі. Соңғылары
бейбітшілікті қалайды, ал бейбітшіліктің салдары – жеткіліктілік және оның
көзі ретінде – Өндіріс. Соғыс бұрынғыша ниеттің неғұрлым тиімді орындалу
құралы. Бірақ ол көбінесе жеке адамға да және ұлттарға да бейбіт еңбектің
және жүйелі айырбастың нәтижелеріне тең пайдаларды бермейді. Бұрынғы
адамдарда сәтті соғыс қоғамдық және жеке байлықты құлдармен, үлеспен,
жермен толықтырды, Біздің замандастарымызда тіпті сәтті соғыстың бергенінен
гөні алғаны көп.
Сайып келгенде, коммерцияның, діннің, адамзаттың зиялы және
адамгершілік прогресінің арқасында еуропа халықтарында енді құлдар жоқ.
Еркін адамдар барлық кәсіппен айналысуы, барлық қоғамдық қажеттілікті
орындауы тиіс.
Сіз осы айырмашылықтардың қажетті нәтижесінің көзбен көресіз.
Біріншіден, елдің ауқымдығы әрбір жеке адамның саяси маңызын азайтады.
Римнің немесе Спартаның ең атақты емес азаматы күш болды. Ұлыбританияның
немесе Құрама Штаттардың Қарапайым азаматына қатысты әңгіме мүлдем басқаша.
Оның жеке ықпалы елді басқаруда бағыт нұсқайтын қоғамдық еріктіте мүлдем
сезілмейді.
Екіншіден, құлдық жою еркін тұрғындардың демалыс уақытын алды, ал
құлдар ауыр жұмыстың үлкен бөлігін атқарған болатын. Егер құлдар болмаса,
20 мың еркін афиналықтар күн сайын қала алаңында еркін пікір таласпаған
болар еді.
Үшіншіден, коммерцияның соғыстан айырмашылығы ол адамның өмірінде іс-
әрекетсіздік жасауды қалдырмайды. Саяси әдет-ғұрыпты тұрақты жүзеге асыру –
саяси істерді күнделікті талқылау, пікір таластар, жиналыстар, саяси
факциялардың тобына және қозғалысына қатысу, егер осы терминді қолдануға
болса, ертедегі азат халықтардың міндетті күн тәртібіне кірді. Осы қызмет
болмаса, олар іс-әрекетсіздіктен қажыған болар еді. Бірақ біздің
замандастарымында осындай қызмет алаңдаушылық пен шаршағандық тудырған
болар еді. Өз ісімен, өз кәсіпкерлігімен, өзінде бар немесе үміттеніп
жүрген байлығымен айналысып жүрген адам осының барлығынан аз ғана уақытқа
босай алады.
Сайып келгенде, коммерциямен айналысу адамдарда жеке тәуелсіздікке
нақты ұмтылысты туғызады. Коммерция биліктің араласуынсыз олардың мұқтажын
қанағаттандырады, ниеттерін орындайды. Онымен қатар: осындай араласу
әрқашан дерлік (мен неге "дерлік" деген сөзі айтып отырғанымды білмеймін)
тек бөген және ауыртпашылық. Әрқашан, ұжымдық билік жеке есепке араласқысы
келсе, ол адамды тек ренжітеді. Әрбір ретте, билік атқарушылар біз үшін
біздің ісімізді жасағысы келген кезде, олар бұны мүлдем нашар және бізден
гөрі ысыраппен жасайды.
Енді Афины туралы әңгімелеу уәдем туралы; олардың мысалын менің кейбір
тұжырымдарына қарсы келтіруге болар еді, бірақ ол керісінше, олардың
барлығын да растайды.
Бұрын мойындалғандай, барлық грек республикаларының ішінде Афины ең
саудалық және сонымен қатар, олар өздерінің азаматтарына Рим мен Спартаға
қарағанда шексіз көп жеке еркіндіктер берді. Егер мен тарихи егжей-
тегжейлерге кіре алмасам, мен коммерцияның ықпалынан афиналықтарда көне
халықтарды қазіргі заманғылардан айырмашылығы болатын көптеген қасиеттер
жоғалғанын көрсеткен болар едім. Афиндықтардың сауда рухы бүгінгі
коммерсанттардың рухымен ұқсас. Ксенофонт Пелопоннес соғысы кезінде
афиналық саудагерлер құрлықтағы кәсіпорындардан өз капиталдарын алғанын
және қаражаттарын архипелаг аралдарына аударғанын айтады. Комперция ол
жерде тауар айналымын жасады. Исократтан кепілдік хаттарды пайдалану туралы
ескерткенін байқауға болады. Сіз Афиналықтардың қаншама әдет-ғұрыптары
біздікімен ұқсас болғаны көріп отырсыз. Олардың әйелдермен жасалған қарым-
қатынастарынан (тағы да Ксенофонттың сөзін келтіремін) сіз жұбайлардың
үйдегі бейбітшілік пен нығыз татулыққа қанағаттанғандығын байқауға болады;
олар әйелдердің нәзік табиғатымен санасады, құмарлықтың алынбас билігіне
көзін жұмады, бірінші нәзіктігін кешіреді, екіншісін ұмытады.
Шетелдіктермен қатынастарға келсек, онда афиналықтар оларға отбасымен
келген, қолөнермен айналысқан, ісін заңдастырған адамдарға азаматтық
құқықтарды оңай берді. Соңында, олардың жеке тәуелсіздікке тым
құмарлықтарына таң қалмауға болмайды. Лакедемонда, философ айтқандай,
азаматтар магистраттың бірінші шақырған даусына үн қатты, бірақ
афиналықтар, егер кім де кім оны биліктен тәуелсіз деп санаса, өжеттілік
танытты.
Сонымен бірге, көне халықтардың мінезіндегі шешуші өзге де жағдайлар
афиналықтарға да тән болғандықтан; Афинада құлдар және аумағы өте шектеулі
болғандықтан, біз одан көне заманға тән болған еркіндіктің белгілерін
табамыз. Халық заңдар жасайды, магистраттардың іс-әрекетін бақылайды,
Периклдің есеп беруін талап етеді, ұрысқа басшылық жасаған барлық әскер
басшыларының өлімін талқылайды. Сонымен қатар, бүгін бізге нағыз заңсыздық
болып көрінген және көрінуі тиіс остракизм, сол уақыттағы барлық заң
шығарушылар асыра мақтаған осы заңды ерік, Афинадағы жеке адам қоғамдық
дененің жоғарғы билігіне әлі толық бағыныштылығын, қазір Еуропаның ерікті
әлеуметтік мемлекеттерінің ешқайсынан да таба алмайтынан дәлелдейді.
Айтылғандардың барлығынан билікті ұжымдық іс асырудағы қызметтегі және
тұрақты қатысатын көне еркіндік түріне бұдан әрі ере алмайтынымыз дұрыс.
Біздің еркіміз жеке тәуелсіздікті бейбіт пайдаланудан тұруы тиіс. Көне
заманда ұлттық егемендікді жүзеге асыруға әрбір қатысу бүгінгідей бос
абстракция болған жоқ. Әркімнің еркінің нақты ықпалы болды. Осы ерікті іске
асыру тірі және тұрақты қанағаттандыру берді. Осының салдарынан көне
замандағы адам өзінің саяси құқықтарын, өзінің мемлекеттік басқаруға қатысу
үлесін сақтау үшін үлкен шығынға дайын болды. Әркім өз даусының бағасын
мақтанышпен сезді, өзінің жеке маңыздылығын сезінуде едуір қанағаттанды.
Б. Костан қолжазбасында қызықты ремарка жасайды: "Егер Афинаның толық
қазіргі сипаты жеткілікті шамада белгіленбесе, онда тек дәуірдің жалпы рухы
ғана афиналық философтарға ықпал жасағандықтан: олар әрқашан тұрмыстағы
ұлттық әдет-ғұрыпқа қарама-қарсы болатындай жазды". Төменде философтардың
атына тағы да бір маңызды ескерту жасалған: "Көне заманның жеке тәуелсіздік
сияқты бір нәрсені анықтаған жалғыз табы философтар болды. Бірақ олардың
тәуелсіздігі біздің қалағанымыз болатынтай жеке ерікке ешқандай да ұқсас
болмады. Біздің еркіміз, керісінше, біз үшін бізге осы игілікке кепілдік
беретіндігімен және осындай әділетсіздікке мүмкіндік жасауымен құнды".
Біз үшін осындай қанағаттану әлі де бар. Тобыр арасында жүрген адам
олардың жасаған ықпалын тіпті ешқашан да байқамайды. Оның еркі әрқашан
жалпы ағын ішінде іссіз батып кетеді, ешнәрсе де оған жалпы істегі
ынтымақтастыққа белгі бермейді. Осылайша, біздің саяси құқықтарды жүзеге
асыруымыз бізге бұрынғы заманда болғандардың бір бөлігін де бермейді.
Сонымен қатар өркениет прогресі, дәуірдің коммерциялық бағыты, халықтар
арасындағы байланыстар жеке игілік жетістіктерінің құралдарын көбейтті және
түрлендірді.
Айтылғандарна біздің жеке тәуелсіздікке көне замандағыларға қарағанда
көбірек байланысты болғанымыз жөн. Көне замандықтар осы тәуелсіздікті саяси
құқықтар үшін құрбандық жасай отырып, көп жетістіктер үшін аздарын
құрбандық жасады; ал біз осындай құнбандыққа бара отырып, аздар үшін
көптерді бердік.
Бұрынғылардың мақсаты қоғамдық билікті елді барлық азаматтары арасында
бөлу болды. Бұны олар ерік деп атады. Біздің замандастарымыздың мақсаты –
жеке саланың қауіпсіздігі; және олар осы мақсаттар үшін қоғамдық
институттары құрған кепілдікді ерік деп атады.
Жоғарыда ұзақ және тасқынды француз революциясы кезінде ең тиімді
ниеті бар билік адамдары айтылған айырмашықтарды қолданды, сонымен сансыз
бақытсыздықтар келтірді. Және бұлар олардың атына тым қатал кінә болса да
Құдайға жақпайды: олардың қатесі тіпті кешірімді болды. Біздің бүгінгі
тұрмысымыздағы еш нәрсеге әсер етпейтін ерекше эмоцияларды бастан
кешірместен көне заманғы авторлардың тамаша беттерін оқуға мүмкіндік жоқ,
осы ұлы адамдардың іс-қимылдарын ұғуға мүмкіндік жоқ. Осы естеліктерден
бізде бізден бұрынғы табиғаттың элементтері оянатындай болады. Адамзаттың
мүмкіндіктері алдын ала белгіленген бағытта дамыған, бірақ осы мүмкіндіктер
энергия мен игілікті сезетіндей ауқымды, өз күшінен күшті болған уақыттар
туралы өкіну қиын емес. Және жақында егер біз өкіну сезімін білдірсек, онда
өкінгеніңе ұқсағың келмеуі мүмкін емес.
Бұл әсер біз өзінің қызмет бабын асыра пайдаланған, күші жоқ, қысымшыл
болған, өз принциптерінде мағынасыз және іс-әрекеттерінде мардымсыз билік
етушілердің; адамзат табын төмендету мақсатында еріктілікке жол берген
билік етушілердің билік жасауында өмір сүрген кезде өте төрең болды. Және
бүгін жекелеген адамдар осы билік етушілерді мадақтауға қорықпайды, біз
олардың қыңырлықтарының куәгерлері және құрбандықтары болғанымызды
ешқашанда ұмытпаймыз.
1.2 Аббат де Мабли, Руссо және Монтескьенің көзқарастары
Руссо және көптеген басқалары сияқты Аббат де Мабли бұрынғылардың
ізімен ерік үшін қоғамдық дененің билігін қабылдады, соның салдарынан
барлық құралы оған осы билікті оған бағынғысы келмеген, Мабли тәуелсіздігі
туралы өкінген адамдардың бір бөлігіне қолдану үшін қолайлы болып көрінді.
Ол барлық шығармаларында заңның тек іс-әрекетке қана қолданылатынына
айналып соға берді. Ол заңның адамды оған демалыс, оның заңнан, биліктен
тығылуына болатын пана бермей қудалауы үшін ойлардың, ең жылдам әсерлердің
оған бағынғанын қалады. Мабли қандай бір залықтан мәжбүрлеу шарасын байқап
қалса, онда бұны өзінің жаңалығы деп ұйғарды және сол мезетте оны ұқсау
үшін үлгі ретінде ұсынды. Ол жеке ерікті қас жауын жек көргендей жек көрді.
Және Мабли тарихта осы еріктен мүлдем айырылған (әңгіме саяси ерік туралы
болып отыр) ұлтты әрең кездестірді, ол онымен мақтана алмады. Осы философ
египеттіктерге мақтанышпен қарады, себебі ол өзі айтқандай, оларда демалыс
та, қажеттілік те барлығы заңға бағынған; барлығы заң шығарушының билігіне
бағынған, күннің барлық минуттары қандай бір міндеттерді орындаумен бос
болмаған. Тіпті махаббат та осы араласуға бағынған және заң ғана некеге
отыруға рұқсатты бірде ашты бірде жапты.
Жеке адамдарды жаншыған египеттік билікке ұқсас республикалық билік
формасын біріктірген Спарта философта тағы да бір энтузиазмді пайда
болдырды. Осы ауқымды монастырь оған жетілген республиканың үлгісі болып
көрінді. Ол Афинаны барынша жек көрді және бір маңызды академик Француз
Академиясы туралы айтқан мына сөзін "Қандай керемет деспотизм! Онда барлығы
нені қалайды соны істейді" Грециядағы басты ұлттың біріне жатқызғысы
келді. Мен ол Академияны ол осыдан отыз жыл бұрын қандай болғаны туралы
айтқанын қосуым керек.
Бақылаушылық ақылы бар Монтескье оның біршама жақсы басы болғандықтан
осы қателерді іс жүзінде болдырмады. Ол мен жоғарыда айтқан
айырмашылықтарға таң қалды, бірақ олардың шынайы себебін танымады.
"Халықтық басқару кезінде өмір сүрген грек саясатшылары, – деп жазды ол, –
ізгілік күшінен басқа өзге күшті танымады. Бүгінгі саясатышлар бізге тек
мануфактурлары, сауда, қаржы туралы, байлық туралы және тіпті астамшылық
туралы айтады" ("Заңдардың рухы туралы", ІІІ). Ол осы айырмашылықтарды
республикамен және монархиямен салыстырады, ал олар көме заман және қазіргі
заман рухының қарама-қайшылығымен салыстырылуы тиіс. Республиканың
монархияға берілген барлық азаматтары байлықты иеленуге ұмтылады және ешкім
де қоғамның қазіргі жағдайында осыған қайғырмайды. Франция азат етілгенге
дейін азаттықты басқалардан да көбірек көксеген халқы өмірлік игілікті
көбірек бағалаған басқалар сияқты халық болды. Ол өзінің ерігін ең алдымен
онда оның жүргіне жақын игілікте кепілдікті көргендіктен қымбат санады.
Еркіндік болған жерде адамдар еріктен айыра алды, енді еріктен айрыатын
барлық жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz