Калькуляциялау кезінде енімнің өзіндік қүнының калькуляциясын және шығындарды есептеу объектісін дүрыс белгілеу

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

І. Кіріспе
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілгсп
қызметгердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол
кәсіпорыі І жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі
резервтерді дгр кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға,
өнімге, жұмыстар мсм қызметтерге көтерме және белшек бағаларды негіздеуге
пайдаланылаль'
Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысіы
өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құныи
калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрл І
салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану енімнің өзіндік
қүныі І жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі
ережелеріне сойкп белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе кезек пм 11
болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімдішығарғанғадейінөндіріскеқаж ч п
деңгейдегі шығындардыңмөлшерінтопшылайды. Оған жоспарлы,сметалык *. н І.
нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция — өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлІІ Ін
мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақол кезде жалакыным
энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістіңтехнологаясы, сондаИ
ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция - бұл жоспарлы калькуляцинмын • ,, түрі,
ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады
жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік садьсулягшгағьімдағыжоспарльікал ькуляцияньіңбіртүрі()п и..
табылады. Бүл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін І •.
кәсіпорынның езінде пайдаланып жүрген енімнің өзіндік күіп.ми,
калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар дснм Іп
сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп түрған нормаларды пайдаланалы
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда допн. ...
анағүрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң бучі .І и Іч•'
есеп мәліметтері бойынша жасалынады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуншіни ы және
шамаланған калькуляция жатады.
Өнімніқ өзіндік қунының нақты (есеп беру) калъкуляциясы нақты шығындармен
сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері бойынша да
(енімді өндірудің орывдалуы немесе орындалмауы, кейбір шығьшдар түрлерінің
артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері бойынша да
(материалдарға бағаның езгеруі, амортизациялық аударымдардың нормасы, суға,
газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер енгізілуіне
байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бүл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің негізінде
дайындалады.
Шамаланган калъкуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған
өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бүл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын
ала бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде енімнің өзіндік қүнының калькуляциясын және
шығындарды есептеу объектісін дүрыс белгілеу .ете үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың ендірістегі аналитикалық
есебі саналады Калькуляцияның объектісі болып енім түрлері, жүмыстар,
қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі ете жиі калькуляциялау
объектісімен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен енімнің өзіндік құны сол фабрикада
тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында есеп
объектісі, әдетте, өзінің калькуляциялау объектісімен сәйкес келе бермейді.
Мысалға, есімдік шаруашылығында есептеу объектісі күздік бидай болып
табылса, ал калькуляциялау объектісі болып - дән, сабан саналады. Мал
шаруашылығында есептеу объектісі сүтті табын болып табылады, ал
калькуляциялау объектісіне сол табынның сүті, төлі, қиы жатады.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік тізімін
белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім (бүйым) түрінің
техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық елшем бірлігіне және
оидірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де
жоспарлау ол шем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса (т және м2),
онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады.
Сонымен, іс жүзінде пайдаланатын калькуляциялық елшем бірлігін келесі топқа
біріктіруге болады:
- натуралды бірліктері - дана, метр, килограмм, тонна, литр және т.б.;
- ірілендірілген (иесіздендірілген) бірлігі — тігін бүйымының
прейскуранттық номірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.;
- өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-
натуралды бірлік, ондағы пайдалы затгың қүрамы әртүрлі тербелісте болуы
мүмкін (мысалға, спирт— 100%, күйдіргіш содасы — 92% натрий);
-құндықбірлігі;
- еңбек бірлігі (норма-сағаты);

- орындалған жұмыс бірлігі (ткм, машина-күні, ай-күні);
- пайдалы нәтиженің бірлігі — қуаты, өнімділігі және т.б.
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі немесе
бірнеше түрлі енімді алса, онда оларды шығару үшін жүмсалған жалпы шығынды
өнімдердің арасына таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім бірлігінің
өзіндік қүнын есептеуге төменде келтірілген әдістің бірін пайдаланады. Егер
де технологиялық процессте шикізатты өңдеу кешені бірнеше рет қайта
жасаудан түратын болса және ендірістің бүл кезендері бойынша шығын деңгейін
анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы енімге немесе шалафабрикатқа
бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы шығыннан белгілі
бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда оны тікелей сол
енімнің езіндік құнына қосуға болады.
Кешендік ендіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістерді қолданады:
- шыгындарды шегеру. Бүл әдіс кезінде ендірісте алынатын өнімдердің бірі
негізгі енім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде қарастырылады.
Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны бойынша
шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі енімнің өзіндік қүны
деп санауға болады. Бүл әдісгі негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі болған
кезде ғана және ілеспе өнімнің үлес салмағы аса көп болмаса ғана
пайдаланады. Мысалға, молибден рудасын шығарған кезде одан ілеспе болып
саналатын мыс концентратын шегеріп тастайды және т.б.
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
коэффициенттік жолмен (әдісімен) жүзеге асады.
Енді біз коэффициенттік әдіске бір мысал келтіріп көрейік:

- аралас (қиыстыру) әдісі. Бүл әдісті кешендік өндірісте бірнеше негізгі
және ілеспе өнімдерді өндірген кезде пайдаланылады. Бүл әдісте шегеріп
тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді түрғыда пайдаланылады.
Бүл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің қүны шегеріліп, қалған
белігі негізгі енімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша
таратылады.
Олар келесі жүмыс кезеңінен түрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе өнімнің
өзіндік қүны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі өнімдердің арасына
белгіленген коэффициенттерге сәйкес таратылады; ең соңында, тікелей енімнің
өзіндік қүнына жатқызылатын және таратылатын соманың мөлшері анықталынады.
Мысалы, ақтитан қүмдарын өндеген кезде одан ілеспе өнімдерін шығарып
тастайды (ставролит, кесек қүмдарын және т.б.), ал шығыстың қалған белігін
ақ металлдар, рутолдық және ильмениттік қоспалардың (концентратгарының)
арасына белгіленген коэффициенттер бойынша және негізгі металлдың қоспасын
ескере отырып таратады.
Өндірістің технологиялық және үйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты
өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің
бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімніц өзіндік қунын калъкуляциялау және
өндіріске кеткен шыгындарын есептеудіц әдісі деп, кәсіпорынның шығынын
бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары
туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын
атайды.
Өнімнің езіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде
мыналарды атауға болады:
- өндіріс типі;
- өндірістің күрделілігі;
- шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
- өндіріс циклының ұзақтылығы;
- аяқталмаған өндірістің қолда бары, қүрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік қүнына бүл факторлардың тигізетін
әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялаудың
әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
әдістемесінде шығарылатын енімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль
атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім - бұл
жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан түрмайды. Жай өнім болып:
көмір, рудалар, мүнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.
Бұл аталған өнімдердің өзіндік қүнын есептеу аса күрделі әдістемелерді
пайдалануды талап етпейді. Бүндай жай өндірістерде бір ғана өнім түрі
калькуляцияланады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұратын
өнімдерді атайды.
Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабдықтар, автобустар және т.б. Күрделі
өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім ретінде оның бөлшектері,
түйіндері, детальдары да калькуляцияланады. Бұл соңғылары калькуляциялау
әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты роль
атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат құраса (көмір,
қара металлургия, электростанция, т.б.), ал басқаларында бірнеше күн,
мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында т.б.,
ал үшіншілерінде ол — бірнеше айларға созылуы мүмкін (кеме қүрылысында,
ауыр машина жасау кәсіпорындарындат.б.), ал төртіншісінде — түтас маусымға
созылуы мүмкін (орман шаруашылығын пайдалану).
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау
әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы мүмкін және олар
бірнеше сағаттар немесе күндер қүрайтын сомалармен салыстырғанда біршама
күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, үлкен аяқталмаған
өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да арнайы жағдайларының
әсерінен болуы мүмкін.
• 7 БЕС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады. Одан басқа іс
жүзінде жай (процесстік) әдісі де қолданылуы мүмкін.
§ 2. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік қүнын калькуляциялаудың және
шыгындарды есепке алудың қарапайым (процесстік) әдісі
у Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік қүнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су
электр станциялары, кен, көмір, мүнай мен газ өндіретін кәсіпорындар)
пайдаланылады^ Оларда, әдетте, аяқталмаған ендіріс болмайды (егер де олар
болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді.
Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті
қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге
кеткен шығындарды есептеуден түрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей
есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін ендірістің натуралды көлеміне
немесе шартты - натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір
салаларда шығындар (мысалға, көмір ендірісінде) әрбір технологиялық процесс
бойынша есептелінуі мүмкін. ^
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық
жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа (жоғарыға)
шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бүл жердегі шығындарды
есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан
шыққан. Мүнда кәсіпорын барлық шығындарды ендірілетін өнімнің бір түріне,
ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда - шығарылған өнімге жатқызады, ал
біртекті енім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша
өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген
кәсіпорындар жүмыс практикасында өндірістің қарапайым әдісінің дұрыстығын
және прогресшілдігін (іргелішілдігін) дәлелдеп берді-ЗӨнімнің өзіндік қүнын
калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нүсқасы бар.
Бірінші нусқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді шығаруға
жүмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады. Өнімнің
бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын өнімнің
санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр станциялары, құм,
сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, шалафабрикаттар және өнімнің
қүрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нусқаны аяқталмаған ендірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бүл арада
дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің қажеттілігі
туындайды. Бүл нүсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік қүнын калькуляциялау
кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады. Аяқталмаған өндірісті,
әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды.
Үшінші нусқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе
өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мүнай мен газ өндіретін,
балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мүндай жағдайларда шығындар
түтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал
өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ
өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы
скважина жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының қайтарымдылығын жақсартуға,
мүнайды диэмулсациялауға, мүнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын шығындар
тікелей белгілері бойынша мүнайға, ал газ жинау және тасылмалдау женіндегі
шығындар - газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа келісімді
бағасы бойынша бағаланады және мүнай мен газдың жалпы табылған (шығарылған)
үлесіне тепе-тең мелшерде мүнай мен газ арасында бөлінеді.
Қарапайым әдістің төртінші нүсқасын өнімнің езіндік құнын анықтамай-ақ
шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар
пайдаланады. Бүл нұсқаны химия мен қүрылыс материалдарын шығаратын
өнеркәсіп қолданады. Бүл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері үйлесімді
пайдаланылады.
§ 3. Өнімнің, жүмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың және
шығындарды есепке алудың тапсырыстық әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке-дара өндірісі бар кәсіпорындарда,
жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей
шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура
баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік
белімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы - цехқа
және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа езіндік код беріледі, онда
жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы,
ендіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады.
Тапсырыстың езіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан
тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
— барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды
жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
шоғырландыру;
— тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс" (батыс есебінде барлық
өндірістік шығындарын жинақтау тек осы "аяқталмаған өндіріс" шотында
керсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардың
жекелеген есебін үйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді үсынады.
Тапсырыстың өзіндік қүнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі
пайдаланылады.
Тек дайындау цехында (қүю, үсталық-пресс және т.б.) шалафабрикатты әдіс
пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады.
Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехқа өтеді,
бірақ бндағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.
Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде, калькуляциялаудың
бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар,
технологиялық отындар мен энергиялар — белгіленген топ кескінінде
аналитикалық есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың ендірілген орны бойынша есептелінеді және ай
сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік қүнына
жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына
есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер
ретінде танылады.

Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы тапсырыс
берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына
тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша
шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты
орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол қоймаға накладнойы өткізу
тапсырыстың жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін (әсіресе,
бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған материалдық
құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 20 -"Материалдар" бөлімшесінің
шоттары дебеттеліп, 900 немесе 920 шоттары кредиттеледі.
Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі езіндік құн тапсырыс аяқталғаннан
кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған ендіріс ретінде
қарастырылады. Тапсырыстық әдістің кемшіліктері мынада: күрделі,
қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу кезінде
материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын, нормативтік
калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала бақылау жасап
отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістің үзақ циклінде ірі
бүйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда) олардың
торабына (агрегаттарына, кострукциялық элементтеріне) жекелеген тапсырыс
ашуды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып
жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше
бүйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен
детальдар (бөлшектер) есепте беліп керсетіледі.
Тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) бірінші түрі бойынша олардың
шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялықнемесе жаппай өндірістік
тәртіпте дайындалатын бұйымдар — екінші, яғни нормативтік әдіспен
үйымдастырылады. Сейтіп, бүйымның жалпы қүны тапсырыс ескерілген жекелет І
тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және норматинтік өдісі боймшпа жалпы
немесе сериялық ендіріс тәртібінде есептелгсн тории тар мсн детпльлнрлмн
(бөлшектердің) жалпы құнынан мемесе оиидік қүиынаІІ күрышшы,
КәсіпорынныңэкономикалыққышетіІІІІІ к,ы Імпксрлсрі жгкіміеген жйіп иш
сериялықөндірісжағдайындаомдірістег і
ІІІыгмІІдпрдыспмІкппІІудмнІшрм.ІІІІ мІІІ'. әдісініңэлементтерін мүмкін
болатын жерде колдшіулм үгынүы Іиіс
Тапсырыстар бойынша шыгындар пні ІІм1 Іырыдым, пндірн • гһтіи
карточкаларындаәрбіртапсырыстыңо'нн дік к,уны ссонтелінгді. Каріомк.ші.ш
негізінде енім бірлігінің өзіндік қүнымын гсемтік килькулициисып жагаіідм
(ол 625 бетте келтірілген).

§ 4. Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік қүнын калькуляциялаудың және
шығындарды есепке алудың бөлістік әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялаудың
бөлістік* әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады, онда
бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өңдеуден
өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарында:
металлургиялық, химиялық, мұнай өндеу және басқа да салаларда қолданылады.
ІМысалы, мата тоқу кәсіпорындарында үш қайта жасау - иіру, тоқу және әрлеу
саласы; қара металлургияда — домен пеші, болат балқыту, прокат; былғары
өндірісінде - күлді, тері илеу және әрлеу саласы бар.
Дайын өнім немесе шалафабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық процесті
бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте өндіріске кеткен шығындар олардың
әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептелінеді. Әрбір
бөлістен кейін шалафабрикат шығарылады, ал түптеп келгенде — дайын енім
алынады. Белініс тізбесі пайдаланылатын жабдықтар, ендіріс процесстерінің
арасындағы үзіліс-іркілістер; шығарылатын шалафабрикаттардың, өнімнің
сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары ескеріле отырып, технологиялық
процесстер туралы деректердің негізінде белгіленеді. Бүл орайда, бөлініс
жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке алуды, аяқталмаған өндірісті
есепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі өндірген шалафабрикаттар мен
дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау мүмкіндігі ескеріледі.
Тікелей шығыстар (шикізат, негізгі материалдар, шалафабрикаттар, ендіріс
жүмысшыларының жалақысы т.б.) әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір
бөлістердің ішінде — әзірленген өнім түрлері бойынша есепке алынады
(шалафабрикат немесе дайын бүйым).
Үстеме шығыстар бөлістердің арасына таратылады, ал олар әрбір бөлістердің
ішінде — шығарылатын өнім түрлерінің арасына таратуға қабылданған
коэффициенттердің базасында жасалуы мүмкін.
Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементтері -
нақгы шығындардың ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ақ
нормалардың өзгеру есебін және олардың себебін табуды қолдану керек.
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын қүжаттауда және жедел
(оперативтік) есеп беруінде энергетикалық, материалдық және басқа да
шығындардың нақгы шығысьш ғана керсетіп қоймай, сонымен қатар өндіріс
тапсырмаларына немесе нормасьша негізделген шығындар дд көрініс табуы
керек. Белгілеген технологаялық
• Процесстгік әдіс негізінен бөлістік әдістің жеңілдетілген бір түрі
ретінде қарастырылады. Кейде "процесстік калькуляциялау" терминін
болістік одістің синонимі ретінде қодцанады. Шынында, олардың арасында
- айтарлықтай шектсулер жоқ десек те болады.
процесстің ауыткуынан, жұмсалған материалдықшығыстардың құрамының
өзгеруінеі І, шығарылған өнімнің ассортиментінен, олардың сорттылығынан
болған қосыміиа шығындар немесе үнемдеулер дер кезінде көрініс табуы тиіс.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудыц бөлістік
әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады: шалафабрикаттық және шалафабрикатсыз.
Шалафабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды
және оған үстеме шығысын қоса есептейді. Шалафабрикатсыз нұсқасында бірінші
қайта жасауға жұмсалған материалдық және еңбек шығындарына одан кейінгі
қайта жасаулардан туындаған өңдеу шығындарын қосып, содан соң өнімнің
өзіндік құны анықталады.
Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі шығындарды есепке алу өндіріс есебінің
карточкаларында немесе әрбір қайта жасауға ашылатын ведомостарыңда
жүргізіледі.
Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процессінде әртүрлі сорттағы немесе
маркадағы өнім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік қүнын анықтау үшін
түзету коэффициентін пайдаланады. Мысалы, ағаш кесу кезінде алғашқы бір
шикізаттан кесілген тақтайлар да, кесілмеген тақтайлар да, жаңқалар және
отындық кесінді шеттақтайлар да алынады. Мүндай жағдайларда белгілі бір
атаудың бірінші сорты өлшем бірлігі (единица) ретінде қабылданады, ал
қалған сорттарын коэффициенттердің көмегімен анықтайды.
Мұнай өңдеуші өнеркәсібінде, өнім шығымын техникалық түрғыдан сипаттайтын
бір өнім (шикізат) бірлігінен алынған коэффициенттер жүйесі пайдаланылады.
Егер де бір шикізаттан әртүрлі мұнай өнімдері алынатын болса, онда олардың
арасында тарату коэффициентінің кемегімен өнімнің өзіндік қүнын белгілейді,
ал өндеу шығындары әрбір өнім түрінің арасына үлес салмағы бойынша
таратылады.
Бөлістік әдістің кезінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығындар
есебін үйымдастыру ерекшеліктеріне бір мысал келтіріп көрейік.
Тоқыма өнеркәсібінде терт түрлі негізгі бөлістер болады: шикізатты
дайындау; жіп иіру, тоқу, өндеу (әдемілеу).
Өндіріске босатылған алғашқы шикізаттың (жүн, синтетика талшығы) құны 1200
мың теңге құраған. Өңдеу шығындары (кемекші материалдар, жалақы және
жалақыдан жасалатын аударымдар) әрбір цехтар (бөлістері) бойынша мынаны
құраған: шикізатты дайындау кезіндегі шығындар — 500 мың теңге; ендеу — 400
мың теңге. Жалпы есептік кезендегі үстеме шығыс — 1400 мың теңге. Кәсіпорын
шалафабрикаттық нұсқа бойынша өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялаған. Егер
де әрбір бөлістің енімі дайын енім болып саналмаса және ол сыртқа
сатылмаса, онда үстеме шығыстарын ең соңғы бөліске қосуына болады. Ал егер
де әрбір цех (немесе бөліс) ез өнімін дербес түрде сата алатын болса, онда
әрбір бөлістің шығарған өніміне үстеме шығыстар қосылады:

Шалафабрикаттық нүсқаның жағдайында барлық бөлістің жалпы шығыщі мынаны
қүрайды: 12700000 теңге (1700000 + 2400000 + 3400000 + 5200000); ал олардың
ішкі айналымы 7500000 (1700000 + 2400000 + 3400000); өнімнің соңғы езіндік
қүны 5200000 теңге (12700000 - 7500000).
Қарапайым, тапсырыстықжәне бөлістік әдістердің негізгі кемшілігі мынад^:
өнімнің нақты өзіндік қүны есептік кезеңнің соңында ғана немесе тапсырыс
орындалғаннан кейін анықталады, ал мүның өзі кәсіпорынның (цехтың)
басшылығының есеп беру кезеңі ішінде өндірістегі іс жүзіндегі шығындардың
жоспар бойынша белгіленген нормаларға сәйкестігін қадағалап отырупі
мүмкіндік бермейді. Бұдан басқа шығындарды есепке алудың әдістерііпм,
барлығында бүкіл шығарылған (шығарылатын) өнімнің өзіндік құны, сол
өздерінің жоспарланған кезіндегі орташа деңгейімен салыстырылады жәнс соның
нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша жүргізілген ұйымдық-техникалық
шараларға жұмсалған шығындардың шын мәніндегі деңгейін әрдайым дәл көрсете
бермейді.
' Бұл кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдісін қолданады, бүл
кезде өнімнің бі р
өлшемінің және бүкіл шығарылымның өзіндік қүны норматавтік өзіндік қүнмем
салыстырылады. Ал нормативтік өзіндік қүнның жоспарлы өзіндік құннан
айырмашылығы: осыкезевдежүмысістептүрған өнддрісгіктехнологиялықпроцесстіц,
сондай-ақ материалдық, еңбек және басқа да шығындардың прогресшіл
нормаларының негізінде анықгал ады. Норматавтік калькуляциялауға
технологиян ы жетілдіру және өндірісіі үйымдастыру жөніндегі үйымдық-
техникалық жоспарлы шараларын жүзеге асыру дәрежесіне қарай нормалардың
өзгерістері енгізіледі. Шығындарды есепке алу былайша құрылған: шығындардың
нормасынан материалдық, еңбек және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.