Биотехнология және генетикалық инженерия

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1 ГЕНЕТИКАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ 5
1.1 Генетика — бүкіл тірі организмдерге тән тұқым қуалаушылық
пен өзгергіштікті зерттейтін биология ғылымының бір саласы
1.2 Биотехнология және генетикалық инженерия 5
1.2.1 Генетикалық инженерия 9
1.2.2 Жасушалық инженерия 13
15
2 ГЕНДІК-ИНЖЕНЕРЛІК ВАКЦИНАЛАРДЫ АЛУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 Вакциналар, гендік-инженерлік вакцина туралы түсінік
2.2 Генетикалық инженерия гендерді тасымалдау тәсілі 17
2.3 Генетикалық инженерияның жұмысының негізгі кезеңдері 17
2.4 Генетикалық инженериядағы зерттеулер 21
2.5 Генетикалық инженерия туралы қалыданған заңдар мен
келісім-шарттар 24
26
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 27

31
33

Кіріспе

Генетикалық инженерия - молекулалық және клеткалық генетиканың
қолданбалы саласы. Белгілі қасиеттері бар генетикалық материалдарды In
vitro жағдайында алдын-ала құрастырып, оларды тірі клеткаға енгізіп,
көбейтіп, зат алмасу процесін өзгеше жүргізу. Бұл әдіспен организмдердегі
генетикалық информацияны көздеген мақсатқа сай өзгертіп, олардың геномдарын
белгіленген жоспармен қайта құруға болады.
Генетикалық инженерия ол функционалдық активті генетикалық
құрылымдарды рекомбинаттық ДНҚ молекулалары түрінде қолдан құрастыру.
Генетикалық иженерияның мәні жеке гендерді бір организмнен алып басқа
организмге көшіру. Бұған рестриктаза мен лигаза ферменттерінің ашылуы
мүмкіндік туғызады. Рестриктазалар ДНҚ молекуласын белгілі жерлерден жеке
үзінділерге қиып бөлшектейтін ыдыратушы фермент. Қазір ДНҚ молекуласын бір-
бірінен өзгеше 120 жерінен үзетін 500-ден астам рестриктазалар анықталған.
Алынған полинуклеотид бөлшектерінінің комплементарлық немесе жабысқыш
ұштарны ДНҚ лигазасы – бір-біріне желімдеп реттеп жалғасытырып қосады. Осы
ферменттердің көмегімен бір ДНҚ молекуласынан қажетті ген бөлініп алынып,
басқа ДНҚ молекуласын үзінділерімен құрастырылып рекомбинанттық, яғни жаңа
будан ДНҚ жасалады.
Биологиялық қауіпсіздік – адамзаттың ең басты міндеттерінің бірі.
1975 жылы биоқауіпсіздік туралы Халықаралық конференцияда (Асиломар,
Колифорния) рекомбинантты ДНҚ молекуласы экспериментінің негізгі қағидасы
қабылданды.
1985 жылы Биоқауіпсіздік ақпараттық жұмыс тобы құрылды, оған БҰҰ
индустриалды даму Ұйымының елдер-мүшелері кірді, және қоршаған ортаны
қорғау Бағдарламасы БҰҰ, сонымен қатар Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау
ұйымы.
1991 жылы оларға БҰҰ Тағамдық ресурстар мен ауылшаруашылық ұйымы
қосылды.
Биотехнология аумағында заңнама жасау әлі толық жөнге келмеді.
Бір жағынан үкімет тарапынан биотехнологиялардың легализациясы болып
жатса, екінші жағынан заңнамадағы өзгешеліктер өнімді глобаоды нарыққа
шығаруға кедергі жасап отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты – гендік-инженерлік вакциналарды алу
технологиясын толық қарастыру. Осыған байланысты келесі міндеттерді алдыма
қойдым:
- Генетиканың даму тарихына қысқаша шолу;
- Биотехнология және генетикалық инженерия түсініктерін ашу;
- Генетикалық инженерияның даму тарихымен таныстыру;
- Генетикалық инженерия туралы қалыданған заңдар мен келісім-
шарттарды талдау.
Гендік инженерия – биотехнология әдісінің бір түрі. Бұл – инновациямен
ілесе келген үрдіс. Біздің елімізге гендік модификацияланған өнімдердің
дені сырттан келуде. Сондықтан сол сырттан келетін өнімдерге талапты
күшейткен жөн дер едім... Тек сол сырттан келетін өнім түрлеріне талапты
күшейтіп, олардың техникалық регламенттеріне мынау гендік
модификацияланған өнім дегенді нақтылап көрсетуі қажеттігін міндеттеп
отырған жөн. Егер өнімнің сыртында мынау гендік модификацияланған өнім
деген жазу нақты анық көрінер болса, онда тұтынушы ол өнімді қолданарда өзі
ойланады, өзі шешеді. Гендік инженерияға біз заңмен тыйым сала алмаймыз.
Себебі бұл – жаңа заман үрдісі. Қазірде көптеген елдер астық
шаруашылығында, мал шаруашылығында, адам ағзасын зерттеуде бұл әдісті
қолдану үстінде. Ал енді жағдай бұлай қалыптасып отырған тұста біз заң
жүзінде қатаң бақылау қойып, бұған белгілі мөлшерде тыйым саламыз десек,
қателесеміз. Сондықтан арнайы бөліктеріне шарт жасау қажет. Бірақ
биотехнологиялық жетістіктерді есепке алсақ, қатаң бақылауды күшейтудің
қажеті жоқ.

1 ГЕНЕТИКАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

1.1 Генетика — бүкіл тірі организмдерге тән тұқым қуалаушылық пен
өзгергіштікті зерттейтін биология ғылымының бір саласы

Генетика — бүкіл тірі организмдерге тән тұқым қуалаушылық пен
өзгергіштікті зерттейтін биология ғылымының бір саласы. Тұқым қуалаушылық
пен өзгергіштіктің заңдылықтарын ашып, оларды қоғамды дамыту үшін
пайдаланудың жолдарын шешуде генетика ғылымы зор үлес қосты. Сондықтан,
биология ғылымының басқа салаларының арасында маңызды орын алады.
Жер бетіндегі тірі материяның дамуы олардың үздіксіз ұрпақ
алмастыруымен қатар жүріп отырады. Тіршілік организмдердің көбеюімен
тікелей байланысты. Сол арқылы белгілі бір биологиялық түрге тән белгілер
мен қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Басқаша айтқанда, ұрпақтар
белгілі дәрежеде өзінің ата-анасына ұқсас болып туады. Мұны тұқым
қуалаушылық дейді. Көпшілік жағдайда организмнің белгілері мен қасиеттері
өзгермей біршама тұрақты түрде берілетіндіктен, ұрпағы ата-аналарына ұқсас
болып келеді. Бірақ олардың арасында толық ұқсастық болмайды. Бір ата-
анадан тарайтын ұрпақтың бір-бірінен қандай да бір белгісі жөнінен
айырмашылығы болады.
Организмнің тұқым қуалаушылық қасиеті сыртқы орта факторларының
әсерінен үнемі өзгеріп отырады. Оны — өзгергіштік дейді. Көбею барысында
организмнің белгілі бір қасиеттерінің тұрақты сақталуымен қатар, екінші
біреуі өзгеріске ұшырайды. Осыған байланысты олар жаңарып, түрлене түседі.
Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік — бірімен-бірі қатар жүретін, бір
жағынан бір-біріне қарама-қарсы, өзара тығыз байланысты процестер.
Организмдердің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылымды
генетика деп атайды (грекше “genetіkos” — шығу тегіне тән). Бұл атауды 1906
жылы ағылшын биологы У.Бэтсон ұсынды.
Тұқым қуалаушылық туралы алғашқы түсініктер ежелгі дәуірде —
Демокрит, Гиппократ, Платон және Аристотель еңбектерінде кездеседі.
Гиппократ жұмыртқа клеткасы мен сперма организмнің барлық бөліктерінің
қатысуымен қалыптасады және ата-ананың бойындағы белгі-қасиеттері ұрпағына
тікелей беріледі деп есептеді. Ал Аристотельдің көзқарасы бойынша белгі
қасиеттердің тұқым қуалауы тікелей жүрмейді. Яғни тұқым қуалайтын материал
дененің барлық бөліктерінен келіп түспейді, керісінше, оның әр түрлі
бөлшектерін құрастыруға арналған қоректік заттардан жасалады.
Бұдан кейін Ч.Дарвиннің пангенезис теориясы маңызды орын алады. Бұл
теория бойынша өсімдіктер мен жануарлардың барлық клеткалары өзінен ұсақ
бөлшектер — геммулалар бөліп шығарады. Олар жыныс органдарына өтеді де сол
арқылы белгілер мен қасиеттер ұрпаққа беріледі. Геммулалар кейде “мүлгіген
жағдайдаң болып, бірнеше ұрпақтан кейін білінуі мүмкін. Соған байланысты
ұрпақтарда арғы ата-ана тектерінің белгі-қасиеттері қайталана алады деп
есептелінген.
ХІХ ғасырдың 80-жылдарында “пангенезис” теориясын А.Вейсман өткір
сынға алды. А.Вейсман “ұрық плазмасы” туралы болжам ұсынды. Бұл болжамында
тек жыныс клеткаларында кездесетін, тұқым қуалайтын заттың болатындығын
айтты.
Генетиканың биология ғылымының жеке бір саласы ретінде қалыптасуына
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ашылған ірі ғылыми жаңалықтар себепші болды.
1965 жылы чех ғалымы Мендель дің “Өсімдік будандарымен жүргізілген
тәжірибелер” деген еңбегі жарық көрді. Ол тәжірибелері арқылы тұқым
қуалаушылықтың негізгі заңдылықтарын қалыптастырады. Сөйтіп, Мендель
генетиканың негізін қалады. Бірақ оның еңбегі 1865 жылдан бастап 35 жыл
бойы көпшілік биологтарға, соның ішінде Ч.Дарвинге де белгісіз күйде қалды.
Мендель ашқан тұқым қуалау заңдылықтары тек 1900 жылы ғана өзінің
тиісті бағасын алды. Себебі үш елдің ғалымдары: голландиялық Г. де Фриз,
неміс ғалымы К.Корренс және австриялық генетик Э.Чермак-Зейзенегг әр түрлі
объектілермен тәжірибелер жүргізіп, нәтижесінде Мендель заңдылықтарының
дұрыстығын дәлелдеді. Көп кешікпей бұл заңдылықтардың жануарларға да тән
екендігі анықталды. 1909 жылы ағылшын биологы У.Бэтсон өсімдіктер мен
жануарлардың әрқайсысының 100 шақты белгілерінің тұқым қуалауы Мендель
заңдарына сәйкес жүретіндігін дәлелдейтін ғылыми деректерді жариялады.
Сөйтіп, Мендель ілімі ғылымнан берік орын алды.
*(герекше “genos” — шығу тегі), генотип және фенотип деген ұғымдарды
қалыптастырды.
Генетика тарихының бұл кезеңінде организмдердің жекелеген белгілерінің
ұрпақтан-ұрпаққа берілуіне жауапты тұқым қуалаушылықтың материалдық бірлігі
— ген туралы ұғым қалыптасып, Мендель ілімінің әрі қарай дамуына мүмкіндік
туды. Дәл сол кездегі (1901 жыл) голландиялық ботаник ғалым Х. Де Фриздің
организмнің тұқым қуалайтын қасиеттерінің өзгеретіндігін көрсететін мутация
теориясының ұсынылуы генетика ғылымының дамуында ерекше орын алады.
Генетика тарихындағы шешуші бір кезең американдық генетик, әрі
эмбриолог Т.Морган ның және оның ғылыми мектебінің тұқым қуалаушылықтың
хромосомалық теориясын ашуымен тығыз байланысты. Т.Морган және оның
шәкірттері жеміс шыбыны — дрозофилаға тәжірибе жасаудың нәтижесінде тұқым
қуалаушылықтың көптеген заңдылықтарын ашты.
Тұқым қуалайтын өзгергіштік туралы ілімді дамытуда орыс ғалымы
Н.И.Вавилов зор үлес қосты. Ол 1920 жылы тұқым қуалайтын өзгергіштіктің
ұқсас (гомологиялық) қатарлары заңын қалыптастырды. Бұл заң бір-біріне
жақын туыстар мен түрлерде болатын тұқым қуалайтын өзгерістердің ұқсас
болып келетіндігін дәлелдейді.
Ғылымға енгізілген жаңалықтың бірі — 1927 жылы орыс ғалымдары
Г.А.Надсон мен Г.С.Филипповтың радиоактивті сәулелердің төменгі сатыдағы
саңырауқұлақтарда мутация тудыра алатындығын дәлелдеуі еді.

Ген теориясын дамытуда орыс биологтары А.С.Серебровский мен
Н.П.Дубининнің эксперименттік және теориялық жұмыстарының үлкен маңызы
болды. Сол сияқты популяциялық генетика мен эволюциялық генетиканың негізін
қалауда орыс генетигі С.С.Четвериковтың алатын орны ерекше.
Генетиканың даму тарихы үш кезеңге бөлінеді. Оның алғашқы екеуі
1865—1953 жылдар аралығын, яғни классикалық генетика дәуірін қамтиды.
Генетика тарихындағы үшінші кезең — 1953 жылдан басталады. Ол — химия,
физика, математика, кибернетика сияқты нақты ғылымдардың зерттеу әдістері
мен электрондық микроскоп, рентгенқұрылымдық анализ, т.б. қолданудың
нәтижесінде молекулалық генетика негізінің қалануы.
1944 жылы американдық микробиолог әрі генетик О.Эври тұқым
қуалаушылықтың материалдық негізі — ДНҚ екендігін дәлелдеді. 1953 жылы
американдық биохимик әрі генетик Дж. Уотсон мен ағылшын биофизигі Ф.Крик
ДНҚ молекуласының молекулалық құрылымының моделін жасады.
Қазіргі кездегі генетиканың дамуы тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік
туралы ілімнің барлық салаларында зерттеу жұмыстары молекулалық деңгейде
жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Мысалы, генді организмнен тыс қолдан
синтездеу, дене клеткаларын будандастыру, генетикалық материалдың алмасуы
(рекомбинация), геннің қайта қалпына келуі (репарация), биополимерлерді
қолдан синтездеу, генетикалық инженерия сияқты проблемаларды зерттеу
кеңінен таралып отыр.
Генетика мен селекцияның дамуына Қазақстан ғалымдарының да қосқан
үлесі ерекше. Алшақ будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис, т.б.
мәселелерді қамтитын генетикалық зерттеулер жүргізілуде. Дәнді және
техникалық дақылдарды түрішілік және түраралық будандастырудың нәтижесінде
бидайдың, арпаның, көксағыздың, жүгері мен қант қызылшасының жоғары өнімді
будандары мен сорттарын алуда К.Мыңбаев, А.Ғаббасов, Ғ.Бияшев,
Н.Л.Удольская және т.б. еңбектері зор. М.Х.Шығаева мен Н.Б.Ахматуллина
микроорганизмдер генетикасының дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Н.С.Бутарин, Ә.Е.Есенжолов, А.Ы.Жандеркин алшақ будандастыру әдісімен
қойдың архар-меринос тұқымын алды. М.А.Ермеков, Ә.Е.Еламанов, В.А.Бальмонт,
т.б. қазақтың ақбас сиырын, Алатау сиырын және Қостанай жылқысын, т.б. асыл
тұқымдарды шығарды.
Қазақстанда тұңғыш рет М.А.Айтхожиннің басқаруымен молекулалық
биология және ген инженериясы саласында көптеген зерттеулер жүргізіліп,
ғылымға айтарлықтай жаңалықтар қосылды.
Соңғы жылдары елімізде генетиканың аса маңызды салалары: молекулалық
генетика, экологиялық генетика және радиациялық генетика бойынша ғылыми-
зерттеу жұмыстары жүргізілуде.

1.2 Биотехнология және генетикалық инженерия

Биотехнология дегеніміз — биологиялық организмдердің қатысуымен
жүретін процестерді, адамның мақсатына сай өзгерту арқылы өндірісте
пайдалану. "Биотехнология" деген терминді алғаш рет 1919 жылы венгр ғалымы
К.Эреки енгізді. Қазіргі биотехнологияның басты мақсаты — өсімдіктердің
жаңа сорттарын, жануарлардың асыл тұкымын, микроорганизмдердің штаммаларын
шығару. Оны адам өміріне қажетті заттар өндіру үшін биологиялық нысандар
мен процестерге негізделген жаңа ғылымның және өндірістің сапасы деп
қарауға болады. Ата-әжелеріміз ежелден микроорганизмдерді қымыз бен шұбат,
айран ашытуға, құрт пен ірімшік жасауға, нан пісіруге, тері илеуге, т.б.
қажетті заттарды дайындауға пайдаланған. Қазіргі биотехнологияның мынадай
негізгі бағыттары бар: микробиологиялық өндіріс, жасушалық инженерия жөне
генетикалық инженерия. Биотехнологияда биохимия, микробиология, молекулалық
биология, генетика ғылымдарының жетістіктерінің нәтижесінде өте бағалы
биологиялық белсенді заттар — гормондар, ферменттер, витаминдер,
антибиотиктер, органикалық қышқылдар — сірке, лимон, сүт және кейбір дәрі-
дәрмектер алынады. Қазір ең жоғары өнімді микроорганизмдер штаммаларының
көмегімен 150-ден астам биологиялық заттардың түрлері синтезделді. Мысалы,
адамда және кейбір жануарлар организмінде синтезделмейтін аминқышқылы
лизинді тек микроорганизмдер арқылы алады. Егер жануарлар организмінде
лизин жетіспейтін болса, оның денесінің өсуі тоқтайды. Сондықтан лизинді
жануарлардың жемшебіне қосып береді. Биотехнологияның биологиялық әдістерін
қоршаған ортаны ластанудан тазарту үшін қолданады. Ластанған суларды
микроорганизмдердің көмегімен тазартады. Үлкен қалалардың, өндіріс
орындардың шығарған зиянды қалдықтарын тазарту кейбір бактериялардың
қатысуымен жүреді. Металл қалдықтарымен (уран, мыс, кобальт, т.б.)
ластанған суларды тазарту үшін оларды өз жасушаларына жинайтын
бактериялардың түрлерін пайдаланады. Сонымен биотехнология экологиялық
мәселелерді шешуге қатысады. Үндістанда, Қытайда, Филиппинде үйлерді
жылытуға және тамақ дайындауда биогаз — метан мен кеміркышқыл газдың
қоспасын пайдаланады. Ол үшін арнаулы контейнерлерге малдың қиын, қант
өндірісінің, ауыл шаруашылығы заттарының калдыңтарын жинап, оларға
бактерияның арнайы себіндісін қосады. Осы қоспадан биогаз алады.

Гендік инженерия медицина, ауылшаруашылығы салаларында пайдалануға өте
тиімді. Ғалымдардың пайымдауынша, гендік инженерия халықты азық-түлікпен
қамтамасыз ету жағдайын жақсарта түседі әрі климаттық жағдайы нашар
аумақтарда егіннің мол шығуына әсер етіп, ауылшаруашылығына пайдаланылатын
химикаттар мен су қажет-тілігін азайта түседі. Сол себепті әлемнің түкпір-
түкпірінде азық-түлікті молынан өндіру үшін гендік-модифицерленген
организмдерді қосады.
ГМО деген не?
Гендік модифицирленген организмдер, яғни ГМО дегеніміз - заманауи
молекулалық-биологиялық әдістердің қолданылуымен биологиялық заңнама мен
тірі организмдердің негізінде пайда болатын организмдер. ГМО өз кезегінде
жан-жануарлардың, өсімдіктердің организмдері мен гендік-модифицерленген
микроорганизмдерді біріктіреді. Қарапайым тілде түсіндірер болсақ, ГМО бір
организмнің гендік кодына екінші генді қосу дегенді білдіреді. Бұрындары
ауылшаруашылығында өсімдіктерді өсіру барысында түрлі ауру тасымалдайтын
құрт-құмырсқа мен арамшөптерден қорғану үшін арнайы химиялық дәрі-дәрмектер
пайдаланылатын. Бұл тәжірибе қоршаған ортаның, аграрлық экожүйенің
синтетикалық заттармен ластануына әкеп соқты. Аграрлық технологияларды
дамыту үшін адамзат жаңа идеяларды ойлап табуға мәжбүр болды.
Алғаш рет ГМО-ны АҚШ ойлап тапқан екен. АҚШ-тың Monsanto 100 жылдан
бері гендік-модифицерленген организмдерді дүниеге әкелді. Тарихқа көз
жүгіртсек, 1960 жылы АҚШ пен Вьетнам арасындағы соғыс барысында алып
компания Agent Orange атты затты ойлап табады. Бұл организм ауада ату
барысында ешқандай кедергі болмау үшін Вьетнам жеріндегі өсімдіктерді түгел
жоюға бағытталған. Agent Orange затының құрамында түрлі ісік аурулары мен
адам организмінің мутациясын тудыратын диоксин бар. 1961-1971 жылдар
аралығында Вьетнам жеріне 72 миллион литр Agent Orange төгілген. Осының
салдарынан миллиондаған вьетнамдық мерт болып, АҚШ әскерінің сарбаздары
ісік аурулары мен белгісіз мутациялардың салдарынан көз жұмды.
ГМО-ға қарсылық
ГМО-мен күрес әлем елдерінде қарқынды түрде жүргізілуде. Табысы
ұлғайған халық экологиялық таза азық-түлікті пайдаланғанды жөн санайды.
Еуропада азық-түлікте ГМО 0,9 пайыздан, Жапонияда 5 пайыздан, ал АҚШ-та 10
пайыздан артық болмасын деген заң бар Кей мемлекеттер ГМО-дан бас тартып,
ГМ-мәдениетінен азат аймақ құруға талпынуда. Бүгінгі күні әлемнің 35
мемлекетінде 1300 ГМО-дан азат аймақ бар. Еуропалық мемлекеттердің гендік-
модифицерленген қоспалардан бас тартуына ауылшаруашылығы өнімдерінің
генетикалық ластануы, экономикалық шығындар мен ГМ-өнімдерінің адам өміріне
қауіп-тілігі түрткі болып отыр. Көршілес Украина да гендік қоспаларға
тосқауыл қоюды көздейді. Тіпті Украина аумағын гендік модифицерленген
организмдерден азат деп жариялау туралы заң жобасы дайындалған. Ал Ресейде
кез келген азық-түлікті өндіруші немесе сырттан әкелуші компания
құрамындағы ГМО қоспасы жөнінде ақпарат беруге міндетті. ГМО-ны бақылайтын
заң Ресейде 10 жыл бойы жүзеге асып келеді. Мамандардың айтуынша, бүгінде
Ресейде бірде-бір ГМ-өсімдік коммерциялық мақсатта өндірілмейді. Сондай-ақ
елде қауіпсіздікті бақылауға жүргізілген зерттеулер 15 ГМО қоспасы бар
өнімді тағам ретінде қолдануға рұқсат беріп отыр. Бүгінде Ресей өнімдеріне
Без ГМО деген жазуы бар қағаздар жабыстырылған. 2008 жылы БҰҰ мен Әлемдік
банк тұңғыш рет гендік модифицерленген технология саласындағы ірі бизнеске
тосқауыл қоюды қолға алды.
Ал Қазақстанда...
Қазақстанда ел аумағында гендік модификацияға ұшыраған азық-түлікті
бақылайтын Гендік инженерия қызметін мемлекеттік бақылау жөнінде заң
жобасы құрылды. Ағымдағы жылдың наурызында аталмыш құжат Мәжілістің
қарауына өтті. Заң жобасын Білім және ғылым министрлігі құрды. Әзірге
елімізде гендік модификация қызметіне тоқсауыл қоятын заңнама жоқ. Кей
мамандардың айтуынша, азық-тұлік қорабында ГМО қоспасы жөнінде ақпарат
берілмегендіктен қазақстандықтар гендік өзгеріске ұшыраған өнімді шамадан
тыс пайдаланады. Бұған елімізде трансгендік организмдерді анықтайтын арнайы
лабораторияның жоқтығы сеп болып отыр. Егер жоғарыда аталған заң жобасы
қабылданса, елімізде құрамында ГМО-сы бар балалар тағамы, өндіріске қажетті
қоспаларды дайындауға, импорт пен экспортқа түбгейлі тыйым салынады.
Қазақстанға тек мемлекеттік тіркеуден өткен ГМО-сы бар азық-түліктер ғана
кіргізіледі. Мемлекеттік тіркеуден өту үшін ғылыми дәйегі бар дәлелдемелер
келтіріліп, ГМО қауіптілігі жан-жақты сарапқа салынуы тиіс. Дәлелдемелер
мен арнайы сараптамалық құжатты импорттаушы немесе өндіруші ұсынуы тиіс.
Елімізде өндірушінің өнімі түбегейлі тексерістен өткізілуі тиіс. Алайда
адам ағзасы ГМО құрамының зияндылығы бар-жоғын қадағалайтын лабораторияның
жоқтығы бұл істе қолды байлауы мүмкін дейді мамандар.
Кез келген нәрсенің пайдасы мен зияны қатар жүретіні белгілі. Гендік
инженерияның дәрі-дәрмекті өндіруде пайдасы зор-ақ. Алайда күнделікті
тағамға қосылатын геннің қандай екенін ешкім топшылап айта алмайды. Әй
теуір гендік модификация табиғат заңдылығына қарсы құбылыс екені аян.

1.2.1 Генетикалық инженерия

Соңғы жылдары молекулалық биология мен генетика ғылымдарының
жетістіктеріне байланысты генетикалық инжерения ғылымы пайда болды.
Генетикалық инженерия организмдердің жаксы қасиеттерін сақтап қалумен қатар
оған сапалы қасиет бере алады. "Инженерия" термині құрастыру деген мағынаны
білдіреді. Генетикалық инженерияның мақсаты — алдын ала белгіленген үлгіге
сәйкес генотипі жағынан жақсарған организмдер алу. Алғаш рет генетикалық
инженерияның тәсілдерін пайдаланып инсулин алды. Инсулин гормоны адамның
ұйқы безінде жасалынады. Егер инсулиннің түзілуі бұзылатын болса, адам
диабет ауруына шалдығады. Қазір дүние жүзінде 60 млн-нан астам адам
диабетпен ауырады. Осы уақытқа дейін инсулин гормонын сиыр мен шошқаның
ұйкы безінен алатын. Ал инсулинге тәуелді адамдардың саны жылдан-жылға арта
түсуде. Осы себептерге орай адамның инсулин генін бактерияға генетикалық
инженерия әдісімен көшіру керек болды. 1982 жылы адамның инсулин
синтездейтін генін ішек таяқшасы бактериясының генотипіне енгізді. Сонда
көлемі 1000 л бактерия себіндісінен 200 г-ға дейін инсулин өндіруге болады
екен. Бұрынғы әдіс бойынша есу гормонының мұндай мөлшерін өндіру үшін
сиырдың немесе шопщаның 1600 кг ұйқы безі қажет болар еді. Инсулиннен кейін
генетикалық инженериялық әдіспен самотропин деп аталатын өсу гормонын
бактерияларда синтездеу қолға алынды. Самотропин ірі қара малдардың сүтінің
артуына қой мен шошканың еттілігінің жақсаруына әсер ететіні анықталды.
Жалпы генетика және цитология институтындағы арнайы зертханада
ғалымдардың басты тәжірибе құралының бірі – дрозофила шыбыны. Дрозофилалар
– ұсақ жәндіктер; көзі қызыл, тұрқы 2-3,5 мм-дей. Олар өсімдіктердің
шырынымен және шіріген органикалық заттармен, ал дернәсілдері
микроорганизмдермен қоректенеді. Дрозофилалар өте өсімтал, әрбір 10-12
күнде ұрпақ береді. Осындай өсімтал болғандықтан, генетикалық зерттеулерге
таптырмайтын тәжірибе құралы. Мысалы, дрозофила шыбындарымен жасаған
эксперименттік зерттеулердің нәтижесінде америкалық ғалым Т.Морган тұқым
қуалаудың хромосомалық теориясын ашты. Ал қазірде біздің қазақ ғалымдары да
осы шыбын түрін тәжірибе құралы ретінде пайдалануда. Зертханада ғалымдар
дрозофила шыбындарын ісік ауруларының түрін зерттеу үшін ғана қолданбайды.
Мәселен, косметикалық заттардың сапасыз немесе сапалы екенін тексеру үшін
сол косметикалық кремдерге қосылатын қоспалармен дрозофилаға әсер ету
немесе тағамына қосу арқылы өнімнің сапалы болмаса сапасыз екенін анықтауға
болады. Егер тексерілетін өнімнің сапасы нашар болса, дрозофила шыбынында
әртүрлі мутациялар пайда болады. Осының негізінде біз аталған өнімді
қолданысқа жібермеу туралы хабар береміз деседі мамандар...

1.2.2 Жасушалық инженерия

Жасушалық инженерия жоғары сатыдағы организмдердің, өсімдіктер мен
жануарлардың жеке жасушаларын және ұлпаларын жасанды көректік орта
жағдайында өсіру. Жасушалық инженерия әдісі арқылы бір жасушаның ядросын
екінші жасушаға көшіру және ядросыз жасушаларды өсіріп алуға болады.
Жасаңды көректік ортада, яғни "ін вітро" (жасанды) жағдайында жануарлардың
(ит пен мысықтың, тышқан мен адамның) гибридтік жасушасын алған. Жануарлар
жасушасын коректік ортада ұзақ өсіруге болады. 1997—1999 жылдары жануарлар
инженериясын зерттейтін ғалымдар үлкен табысқа жетті. Англияда Розлин
атындағы институттың ғалымдары алты жастағы саулық қойдың желінінің
жасушасын "ін вітро" жағдайында өсіріп, анасы тектес ұрпақ алды. Жапон
елінде осындай өдісті қолданып, ірі қара малдың тұқымын, Оңтүстік Африка
мен АҚШ-та кұрбақа мен тышқанның дараларын шығарды. Қазір өсімдіктер
биотехнологиясының ауыл шаруашылығында маңызды бағыттары коп-ақ.
Біріншіден, есімдіктердің кез келген органдарынан жасушасын алып, коректік
орта жағдайында өсіріп, тұтас өсімдік алуға болады. Екіншіден, осы әдіспен
бір жылда 1 млн есімдік алуға болар еді. Үшіншіден, жасушалық
биотехнологияға негізделген жасанды коректік ортада синтезделетін
экономикалық маңызды косымша заттарды (алка-лоидтер, гликозидтер, хош иісті
майлар, дәмді заттар, табиғи бояулар, т.б.) алуға болады. Төртіншіден,
өсімдіктерді клондық көбейтуге және сауықтыруға болады. Мысал ретінде,
Қазақстанда алғаш рет өсімдіктер биотехнологиясының негізін калаған
профессор Ізбасар Рахымбаевтың басшылығымен, микрокөбейту әдісін
пайдаланып, өсімдіктердің 2400-ден астам түрлерін шығарды. Осындай
жұмыстардың нөтижесінде сирек кездесетін және жойылып бара жатқан
өсімдіктердің генофондысын сақтауға және көбейтуге, сәндік өсімдіктердің
бірегей сорттарын тез арада көбейтін алуға мүмкіндік туды. "Ын вітро"
жағдайында сауықтыру әдісін қолдану арқылы шаруашылықта пайдаланатын
картоптың барлық бағалы сорттарын шығаруға болады. Қазақ мемлекеттік ұлттық
университетінің өсімдіктер физиологиясы және биохимия кафедрасында бидай
мен арпа тозаңқаптарын өсіру жұмыстары табысты жүргізілді. Гаплоидтік
регенерант өсімдіктер алынды. Қытай ғалымдары андрогенетикалық гаплоидтер
негізінде күріштің, бидайдың, жүгерінің, қара бидайдың, арпаның, т.б.
дақылдардың сорттарын шығарды. Бір жасушадан алынған тұтас есімдік және
оның ұрпақтары белгілі антибиотикке төзімді болады. Осында көрсетілген әдіс
бойынша есімдіктердің температураға, тұзды топырақ және зиянды жөндіктерге
төзімді касиеттерін арттыруға болады.

2 ГЕНДІК-ИНЖЕНЕРЛІК ВАКЦИНАЛАРДЫ АЛУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 Вакциналар, гендік-инженерлік вакцина туралы түсінік

Вирустар табиғатта кең таралған. Ол тіршілік бар жердің бәрінде де
кездеседі. Вирустар адам, мал, құс, балық, шыбын-шіркей арасында ауру
таратады. Кейбір вирустар зооантропонозонды індеттердің таралуына да
себепші болады.
Індеттен сақтанудырудың негізгі жолы – арнамалы дуалау вакцинамен
немесе қан сарысуымен егу. Егудің арқасында организмнің арнамалы қорғану
факторлары және механизмдері іске қосылады. Айта кететін бір жайт ауруға
қарсы қолданған шаралардың салдарынан қоздырушы мен ауруға шалдығатын
организм арасында популяциялық-экологиялық өзара байланыстар өзгерді.
Аурудың өршуі, вирустардың әртүрлі қасиеттері де өзгеріске түсті.
Қоздырушының бір малдан екінші малға өту жолдары да өзгереді. Осындай
жағдайларда вирустардың орталыққа байланысты күшейген түрлері пайда болып,
олардың иммунитетке қарсы тұрарлық қасиеттері бар түрлері дүниеге келді.
Сонымен қатар вирустардың уыттылығы төмендеген түрлері де пайда болды.
Сөйтіп вирустардың өзгеруіне сәйкес аурулардың жаңа түрлері пайда бола
бастады.
1. Арнамалы дауалау. Арнамалы (спецификалық) дауалау дегеніміз малды
жұқпалы аурулардан вакцина немесе гипериммунды қан сарысуы арқылы
сақтандыру. Ауырып жазылған малда және вакцина егілген соң вирусқа қарсы
пайда болған иммунитет әртүрлі дамиды. Мұнда гуморальдық және клеткалық
факторлар әртүрлі роль атқарады.
Сондықтан да вирустарға қарсы вакцина алу үшін және ол вакцинаны
қолдану үшін осы клеткалық, гуморальдық факторлардың өзара ерекшелігін
ескерген жөн.
Иммунитеттің гуморальдық және клеткалық факторлары әр түрлі
вакциналармен іске асады.
̶ Тірі вакциналар – тірі, бірақ әлсіретілген вирус штамдарынан
алынған.
̶ Өлтірілген – немесе инактивтелген вакциналар – вирустарды
физикалық және химиялық жолдармен өлтіріп алынған.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.