Салықтардың икемділік принципі
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚазаҚстан Республикасының салыҚ
жҮйесiнiҢ жалпы сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және оның
жiктелуi
1.2 Салық жүйесiндегi салық қызметiнiң құрылымы және атқаратын
қызметтерi
1.3 Салық жүйесiндегi салық салудың механизмi
2 ҚазаҚстан Республикасынын бюджет және САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГі КЕЗДЕГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiне салық түсiмдерiн талдау
3 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІН ОДАН ӘРІ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi кейбiр өзектi
мәселелер
3.2 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесiн одан әрi жетiлдiру
жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
Кіріспе
Кез-келген мемлекет өзінің экономикалық тұрақтылығына бір жағынан
мемлекеттік қазынаға қор жинау арқылы қоғамның жан -жақты дамуына керекті
ақша қаражатымен қамтамасыз ететін, екінші жағынан шаруашылық
субъектілерінің кәсіпкерлік қызметке деген ынталылығын арттыратын мықты
салықтық механизм құру арқылы ғана жете алады.
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және
саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек
экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты
сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты
мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизімі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңыздысы.
Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі, әлеуметтік-
экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігімен тікелей байланысты.
Мемлекеттік саясат аясында жүргізіліп жатқан экономикалық және
әлеуметтік қайта құрулар соған сәйкес шешімдер мен ережелерге негізделеді.
Оларды жүзеге асырмайынша қоғамның алдыға қойған: экономикалық өсім,
қаржылық тұрақтылық, азаматтардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі, олрдың
қауіпсіздігі және тағы басқа мақсаттарына жете алмайды. Бақылау кері
байланыс формасы ретінде, біруақытта басқарушылық шешімдердің орындалуының
катализаторы ретінде қызмет етеді. Басқарылып отырған объектінің нағыз
жағдайы туралы қажетті ақпаратты ала отырып және оны сараптап, орын алған
жағдайды түзетуге бағытталған нормативті актілерді, басқарушылық шешімдерді
қабылдау арқылы қажетті шараларды қолдану турасында қорытынды шығаруға
болады.
Әкімшіліктің басты қызметі қоғамның экономикалық өміріндегі жүзеге
асырылып жатқан операциялардың заңдылығын қадағалауға бағытталған.
Нарықтық экономика жағдайында басқару құрылымдарының күрделілігі бақылаумен
де байланысты, көптүрлі, тармақталған және әсерлі болғандықтан, қаржылық,
несиелік, мақсатты және басқа да салаларда бақылау ерекше болады. Және
осылардың барлығы экономикалық бақылау ұғымын құрайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономикалық және әлеуметтік
процесстерді басқаруда мемлекеттік реттеушіліктің рөлін арттыруда көрініс
береді. Бұл салықтардың маңыздылығын билік құрылымдарын қажетті құралдармен
қамтамасыз ету әдісімен ғана емес, қоғамдық ұдайы өндіріс пропорциясына
мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі элемент ретінде де арттырады.
Салық салу жүйесін реформалаудың қажеттілігі республикада нарықтық
қатынастарды қалыптастыруға, ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге
енуіне бастама болды.
Қазіргі салық саясаты әлемдік тәжірибеде қабылданған: әділеттілік,
қарапайымдылық және экономикалық бейтараптық принциптерін есепке ала отырып
жалғасқан.
Ал, бүгін біздің республикамызда салық реформасының басты мақсатына
қол жеткізілді деп айтуға болады. Қазақстан ТМД-дағы көршілерінен біршама
озып мазмұны жағынан нарықтық және формасы жөнінен өркениетті салық
жүйесіне ие болды.
Дегенмен, соңғы кездері салық жүйесінің пайдалы әсер ету коэффиценті
төмендеу тенденциясына ие болып отыр, экономикадағы құрылымдық дағдарыстың
нәтижесінен туындаған фискалды көріністердің әсерінен салық салудан жаппай
жалтару байқалады және салықтық жеңілдіктер жүйесі экономиканың шынайы
тұтунышылығымен сәйкес келмейді.
Соңғы кездері заңды және заңмен қарастырылмаған құралдарды қолдану
арқылы салықтан жалтару кең таралды. Бұл өз кезегінде салық органдары
қызметкерлерінен әрүрлі сипаттағы жалтару мен оны жүзеге асырудың көптеген
механизімдерін тиянақты түрде сараптаудан өткізуді талап етті. Сонымен
бірге олардың жалпы салық салынатын табысқа сәйкесінше бюджеттің табыс
бөлімін қалыптастыруға тура және жанама әсерін зерттеу қажеттілігі туды.
Барлығымызға белгілі, кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесін
тұрақтандырудың басты шарттарының бірі салық салушылардың тәртібімен
тікелей байланысты тұрақты салық жинауды қамтамасыз ету болып табылады.
Осы ережелерді дұрыс сақтау арқылы Қазақстан Республикасы бюджеті
мен бюджеттен тыс қорларға төлемдер мен түсімдердің өз уақытында және толық
түсуі, дұрыс есептелуі салық заңдылығының құқықтық нормалары үшін салықтық
бақылаудың ортақ жүйесі анықталады.
салық жүйесінің дамуы кезеңдері тақырыбының өзектілігі сонда,
әртүрлі деңгейдегі бюджетке түсімдердің өсуін қамтамасыз етуге бағытталған
қаржылық және бюджеттік саясаттың жүзеге асуына мүмкіндік береді.
Ал, аталған тақырыптағы диплом жұмысының мақсаты - салық реформасының
мемлекет пен қоғамның мүддесін қорғауда және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызмет етуіне жағымды жағдай туғызу мақсатында қызмет
ететіндігін нақтылау және оған баға беру.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы салық реформасының
ұйымдастырылуы және оны жүзеге асырудың заңмен қамтылу жағдайы болып
табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық және
шет елдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар және
салық салу саласындағы отандық заңнама (Салық Кодексі), басқа да заңдық –
нормативтік актлер табылады.
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚазаҚстан Республикасының салыҚ
жҮйесiнiҢ жалпы сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және оның
жiктелуi
Салық реформасының негізгі тетігі және оны жүзеге асырудың
әдіснамалық негізі болып салық заңнамасы табылады.
Салықтық заңдар салықтық қатынастарды реттейтін, қаржылық –
құқықтық нормаларды біріктіретін, нормативтік – құқықтық актілер
жиынтығы ретінде анықталады (1(. Берілген анықтамамен келісуге болар
еді, егер осы анықтамаға сәйкес құқықтық реттеу объектісі болып
салықтық құқықтық қатынастар саналмаса. Сол арада, реттеу объектісі
болып құқықтық емес, ал бекітілген салықтық заңдар актісіне сәйкес,
құқықтық нормалар тарапынан дәл заңды әсер ету нәтижесінде
құқықтық қатынастар болып қалыптасатын қоғамдық қатынастар саналады.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар салықтық заңдар нормаларының
тарапынан құқықтық реттеу объектісі болып емес, ал сол реттеудің
өнімі болып табылады. Сонымен бірге, әдебиеттерде айтылған пікірге
сәйкес, салықтық заңдар негізінде жатқан принципті концепция болып,
олардың заңды актілерінің дамушы және нақтылаушы баспаларын жоққа
шығаратын, тікелей әсер ететін салықтар туралы заңдарды жасау болып
саналады. Салықтардың заңи негізі көптеген жағдайлардың бір
мағыналы еместігін, талқылау мүмкіндігін жоққа шығарып салық
төлеушілерді ақиқатты түрде қорғау үшін қажетті жағдай жасайды.
Сондықтан салықтық заңдар түсінігімен тек қана заңдар түсінілуі
керек, сонымен қатар жергілікті билік органдарының конституция
негізінде шығарылған шешімдері саналады. Дәл осындай тәжірибе
көптеген шет елде бар. Мұнда салық салуды реттейтін қандай
нормативтік құқықтық актілер салықтық заңдар түсінігімен
қамтылатындығын анықтамай жатып, конституциялық тәртіппен барлық
салық салу мәселелері заңдар деңгейінде шешіледі деп бекітілген.
Сонымен қатар әдебиеттерде салық салу мәселелері тек қана
ерекше салықтық заңдар арқылы, яғни салықтық қатынастарды реттейтін
арнайы заңдар көмегімен шешу туралы қозғалды. Тіпті салықтық заң
анықтамасы ұсынылды. Осы анықтамаға сай салықтық заң бұл арнайы
тәртіппен мемлекеттік биліктің жоғарғы өкілетті органы қабылдаған
және салық сферасындағы маңызды және принципиалды қоғамдық
қатынастарды реттейтін, жоғарғы заң күшіне ие нормативтік акт (2(.
Салықтық заңдарды жалпы және арнайы деп бөлу ұсынылды, жалпыға
толық салық жүйесі мен оның негіздерін реттеуші қаулыларға ие заң
шығарушы актілер салықтық түрткілердің маңызды мінездемелері кірсе,
арнайыға салықтың жекелеген түрлері мен топтарын реттейтін
нормативтік актілер кіреді.
Салықтық қатынастарды тек қана арнайы салықтық заңдар арқылы
реттеу ұсынысы тәжірибе жүзінде көп орын алған көптеген жағдайлар,
яғни қандай да бір салық салу мәселелері қандайда бір себептер
(көбінесе қызығушылық танытып отырған тұлғалардың лоббирлеуінің күші
негізінде) ортақ немесе салалық заңдармен шешілген. Мысалы, спорт
туралы заң қабылданды делік және оны құрастырушылар өздерінің ең
ізгі ниеттерімен басқара отырып, дене шынықтыру, спорттық ұйымдар
мен қоғамдарға шамадан тыс сан алуан салықтық жеңілдіктер жасау
мүмкіндігі бар. Көбінесе салық салу мәселелері қаржылық заңдармен
шешіледі, мысалы, бюджетті бекіту туралы заң. әрине, мұндай
нормативтік шығармашылық салықтық заңдарды шайып тастайды, оны
калейдаскоптандырады, құқықтық реттеудің көп қайнар көздерін
шығарады. Мұның бәрі салықтық заңдарды қолдануды тек қана
қиындатып қана қоймайды, өйткені оның нормалары салық салуға
тікелей қатысы жоқ, сан алуан нормативтік актілердің көп санының
шашылып қалуында, бірақ ең маңыздысы мемлекеттің салық саясатын
спонтанды және апатты етеді.
Салықтық қатынастарды реттеу идеясы тек қана арнайы салықтық
заңдар арқылы реттеу бұл ескі идея, салық ісі бойынша мамандар
бұны әлденеше рет айтқан (тәжірибелік жұмысшылар мен салықты зерттеу
ісімен айналысатын ғалымдар). Кейбір елдерде мұндай идея
конституциялық деңгейде қаржылық заң немесе салықтар туралы заң
түрінде көрінісінде жүзеге асқан. Қазақстанда осындай бағытта жүріп
келеді ( бірақ, салықтық кодекс деңгейінде ғана). Қандай болса да ҚР-
ң салық кодексінде Салықтық емес заңдарды салық салумен
байланыстыру мәселелері, кодексте көрсетілген жағдайлардан басқасы,
тиым салынады.
Салықтық кодекс кейбір қадамдарды жөғарыдағы мәселелерді дәл
осы уақытта шешу үшін ұйымдастырады. Жекелей алғанда, ол салықтық
заңдар категориясын енгізді, бірақ оған анықтама бермейді.
Біздің ойымызша, салықтық заңдар – бұл салық салу сферасындағы
қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық актілер
жиынтығы.
Салық кодексі ҚР-ң салықтық заңдары салық кодексінің өзінен
және осы кодексте көрсетілген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады. Соңғыларының санына ҚР Үкіметінің қаулыларын жатқызуға
болады. Мысалы, заңды тұлғалар мүлкіне салынатын салыққа қатысты
салық кодексі заңды тұлғаларға салық салу объектілерінің құнын
анықтау тәртібін ҚР Үкіметі белгілейді (3(.
Көбінесе Салық Кодексі қандайда бір мәселелерді шешуді
уәкілетті мемлекеттік органға жүктеледі. Мысалы, кодекс салықтық
есептілікті уәкілетті органның бекітілген тәртібі мен формасы
бойынша толтырылады.
ҚР-ң салықтық заңдарды жетілдіру процесінің нақты
жетістіктеріне, біздің ойымызша, біріншіден салық кодексін қабылдағанда
айқындалған оның кодталған қасиеті, және екіншіден салық салу
мәселелеріне арналған нормативтік құқықтық актілер жүйесінің осы
кодекстегі басымдылығы.
Сонымен, салық кодексі бюджетке төленетін салықтар және басқа
да міндетті төлемдер бойынша берілген кодексте ескерілмеген
міндеттемелер ешкімге жүктелмейтіндігін бекітеді. Бұл салық
кодексінде көрсетілген салықтар тізімі жабық және оған жаңа салық
енгізу үшін берілген кодекске өзгертулер енгізу қажет екендігін
білдіреді. Соның нәтижесінде, салықтарды белгілеу Салық Кодексінің
ерекше хұқы болып табылады. Осыдан, салық салуға қатысты, бірақ
салық кодексінде ескерілмеген кез келген нормативті құқықтық актіні
қабылдау, мұндай акт жарамсыз және сәйкесінше ешқандай құқықтық
нәтижелерді болмайтындығынан туындайды.
Осыдан басқа, салық кодексі қазіргі кодекспен басқа заңды
актілер арасында қайшылықтар бар болғанда, салық салу мақсатында
салық кодексінің нормаларықызмет етеді.
Қазіргі Кодекспен ескерілген жағдайлардан басқа, салықтық емес
заңдарғасалық қатынастарын реттейтін нормаларды енгізуге тиым
салынады. Осымен байланысты келесіні аңғаруға болады.
Біріншіден, салықтық заңдар ұғымын енгізе отырып, Салық
Кодексі, осы заңдарды жекеше құқықтық категория ретінде ерекшелейді.
Бұл салықтық заңдар және қаржылық заңдар ұғымдарының арақатынасы
туралы сұрақтарды туындатады. Сұраққа жауап бере отырып, біз осы
жағдайда жекенің жалпыға арақатынасын айтамыз: қаржылық заңдар
заңдардың саласы ретінде көрінеді, ал салықтық заңдар қаржылық
заңдар институты, дәлірек айтқанда, осындай институттың бөлімі
бюджеттік заңдар ретінде көрінетін, қаржылық заңдардың бір бөлігі
болып табылады.
Екіншіден, салықтық заңдардың негізгі бөлігі біріңғай заң
актілеріне, Кодекс нысаны ретінде біріктірілген.
Үшіншіден, салықтық заңдар жүйесінде салық кодексі жоғарғы
заңды күші бар, акт рөлін атқарады.
Бұл салық кодексіне қайшы тұратын басқада заңды актілер
заңсыз болатынын білдіреді. Заң актілері мерзімі бойынша салық
кодексі қабылданғаннан кейін қабылдаған болса да салықтық кодекс,
осы кодексте сәйкес келмейтін салықтар туралы нормативті құқықтық
актілерді мойындаудың салдарын қарастырмайды. Бірақ, заңдылықтың
жалпы принциптерінен шыға отырып, мұндай сәйкес келмеушілік актінің
жарамсыздығы демек, оның заңды күші жоқ деп түсінуге болады. Бұдан
сұрақ туындайды, кім және қандай тәртіпте салықтар туралы нормативті
құқықтық актілердің салық кодексіне сәйкес келмейтіндігін, яғни
жарамсыздығын мойындайды.
Жарамсыз актінің заңды кемшілігі соншалықты анық, оның
жарамсыз екендігін мойындау орындаушының өзімен жүзеге асырылады.
Мұндай акт қабылдау сәтінен бастап жарамсыз және орындаушы үшін
актінің ресми жарамсыз екендігін растайтын ешбір міндеттемелерді
тудырмайды.
Нормативті құқықты актінің салық кодексіне сәйкес еместігін
мойындау, сот тәртібі арқылы жүзеге асырылады деп түсінуге болады.
Демек, бұл нормативті құқықтық актілерді жарамсыз екендігін
мойындағанда оларды негізделетін актілер қатарына жатқызуға болады.
Салықтық заңдар актінің жарамсыздығын мойындау, салық төлеушінің
салықты төлеу уақытша міндеттемелерден ғана емес, осы актімен
байланысты бұзулар және осы актімен ескертілген салықтардан
жалтарынудың жауапкершілігінен босатылады.
Жоғарыда айтылғандай, салық кодексі мемлекеттік уәкілетті
органға, яғни мемлекеттік салық службаларын басқаратын органдарға
шешімдерді жиі табыстайды. Заңи әдебиеттерде мемлекеттік уәкілеттік
органдардың құқықтық актілері туралы пікірлер айтылған, ведомствалық
нұсқауға сәйкес салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін өзгерте
немесе бекіте алмайды, олардың негізгі мақсаты – салықтарды өз
уақытында және дұрыс жинаумен байланысты басқару органдарының
практикалық қызметінде бір түрлі әдістерін оқуға сиымды және аса
мінсіз регламенттеу болып табылады.
Бірақ, тәжірибеде нұсқаулар арқылы заңдардың мазмұны
бұрмаланады, салық төлеушілердің құқықтарымен заңды қызығушылықтары
шектеледі.
Соңғы нәтижемен толық келісу қажет. Шынында да, салықтық
қатынастарды құқықтық реттеу практикасы салық органдарының өздерінің
ведомстволық актілерін қабылдай отырып, салық заңдарын жөндеу сияқты
мысалдарға толы (Әлбетте, осы органдар үшін пайдалы жағынан).
Бірінші кезекте, бұл олардың құқықтары мен әкімшілік
өкілеттіктерінің кеңеюінен, сонымен қатар салық төлеушілердің қосымша
міндеттемелерін бекітуінен көрінеді. Анық көрініп тұрғандай, басты
және негізгі міндеті салық жинау болып табылатын органдарға елдің
экономикалық және әлеуметтік даму аспектілері аса қызығушылық
білдірмейді, салықтық қатынастар облысында нормаларды шығару
объективті қарсы көрсетілген. Осыған қоса, осы қатынастарда біз
өзекті әлеуметтік жағдайға тап боламыз: бұл қатынастардың 1 жағы –
салықты алушы ретінде шығаратын мемлекет – осы қатынастарды құқықтық
құралдармен реттейді, ал 2-ші жағы – салық төлеуші – еш нәрсе қарсы
қоя алмайды. Осының өзі осы қатынастар тек бір жақтың, яғни
мемлекеттің ғана пайдасына реттелетінің алғышарты болып табылады.
Бірақ егер де салықтық қатынастарды құқықтық реттеуді жалғыз мақсаты
көбірек салық жинау болып табылатын орган жүзеге асырса, онда осы
қатынастардың бұрмалаушылық сипаттамасынан құтылу мүмкін емес.
Сондықтан да әлемнің көптеген елдерінде салықтық қатынастарды
мемлекет пен қоғамның қызығушылықтарының үйлесуін қамтамасыз ету
үшін және экономикалық жүйені құру үшін көптеген мүмкіндіктер
беретін парламенттердің реттеуі кездейсоқ емес. Ал салықтық
ведомстволар қандай да бір өзіндік нормативтік құқықтық актілерді
қабылдауға құқы жоқ салық заңдарын атқарушы ретінде ғана көрінеді.
Салық ісі кейде, арнайы дайындықты талап ететін, қабылдау үшін аса қиын
түсініктер мен терминдерді басқаратынын айта кету керек. Бірақ, кейде салық
актілерінің тексттері, оның авторлары өздерінің алдына қарапайым
азаматтардың оларды түсінбейтіндей етіп жазуды мақсатқа қоятынын
мойындауға болмайды. К.Маркстің өзі шатасу кез-келген салық салудың көмек
шегі болып табылады деп жазды.
Сонымен бірге, салық ғылымы салық туралы заңдық актілердің
қайшылықтары мен анықсыздықтары мемлекеттің қазынашылық мүдделерінде оның
пайдасына салық, сот және басқа да органдармен алынып тастай алмайды. Кез-
келген түсіндіру (және ол кіммен жүргізілмесе де) тек қана салық төлеушінің
пайдасына шешіледі.
Өкінішке орай, Қазақстан Республикасының салық кодексінде осыған
ұқсас ереже көрініс таппаған.
Осы ережелерді кейбір авторлар салық төлеушінің дұрыстығының анық-
қанығына жету принципі деп атайды.
Сонымен бірге, экономикалық және заңдық әдебиеттерде, сондай-ақ
мерзімді басылым қарама-қарсы сипаттағы сөйлемдер – онда салық заңдылығы
салық төлеушілердің кінәлаудың анық-қанығына жетуі, өйткені барлық салық
салу салық төлеушілердің алдын-ала арсыздығы және компетентсіздігі және
олардың барлығының үнемі салықты төлеуден жалтарынуынан тұрғызылған.
Әдебиеттерде айтылғандай, салық төлеушінің бастапқы криминалдығы
туралы ой салық саясатының негізсіз қаталдатуын ақтаудың әдісі ғана болып
табылады. Оның орнына, салық инспекция және салық полиция органдарымен өз
жұмыстарын жетілдіру мақсатында өз тәжірибесіндегі (көп жағдайда қылмыстық-
құқықтық бояуы бар) бірнеше тән емес жағдайларға сүйене отырып, салық
төлеушілерді ақталатындардың және кінәсіз кінәлілардың жағдайына жатқызады.
Қазақстан жағдайына қатысты, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасы
Парламентінің бұрынғы Мәжіліс Төрағасы М.Т.Оспановтың пікірі бойынша:
Қазіргі Қазақстан жағдайында салық қатынастары мен салықтарды басқару
облысында елеулі ғылыми-теориялық жасалулардың болмауы, шетел тәжірибесін
көзсіз, оны пайдалануды талдаусыз көшіру бүгінде қайта қабылдаған Салық
кодексі (сөз 1995ж. 24 сәуіріндегі Салықтар және бюджетке төленетін
басқа төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы
туралы болуда) салық төлеушіге алдын-ала зұлымшылар ретінде қарау - салық
заңдылығын потенциалды бұзушысы және сондықтан да ол олармен
ынтымақтастыққа ұмтылады.
Осыған, 2001 ж. 12 маусымында Заңмен бекітілген Қазақстан
Республикасының Салық кодексі салық төлеушілерге қатынасын қатаңдатқанын
қосу қажет. Салық құқық бұзушылығын жасағаны және Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Қазақстан Республикасының кодексі үшін жауапкершілікті қатаңдатқан.
Объективтілік үшін айта кетеу керек, салықты төлеуден жалтарыну
шынында да болды. Бірақ, бұл жалтарыну немен түсіндіріледі? Дәстүрлі
заңды елемеу? Салық төлеушілердің жульнический табиғаты? Біздің
ойымызша, тәжірибеде А.Лаффер теориясын жүзеге асыру ісімен бар, оған
сәйкес көлеңкелі экономиканың дамуы салық жүйесіне кері пропорционалды
болып келеді, яғни салықтардың жоғарлауы көлеңкелі экономиканың мөлшерін
жоғарлатады, табыстың көп бөлігі декларацияланбайтын және салық салудан
жасырылатын, салықтан заңды және заңсыз жалтарынуы.
Сонымен, барлық салық төлеушілерді салық төлеуден жалтарынуға ұмтылу
күмәнді бола отырып, салық органдардың бақылау өкілеттіктерін кеңейте
отырып, ұйымдастыру мен салықтық бақылауды жақсарта отырып, салық
төлеушілерге салық салудың желісінен қашуға мүмкіндік беретін, салық
заңдылығындағы бос орындарды жою мақсатында, салық туралы заңдылықты
бұзғаны үшін жауапкершілікті мемлекет өзі тудыртқан құбылыстармен
күреседі.
Салық ауыртпалығы деңгейінің жоғарлығы жағдайында, салықты төлеуден
жалтарыну экономикалық көзқарас жағынан экономиканы толық күйреуден
сақтайтын қоғамдық игілік болатынын болжауға болады. Салық міндеттемелері
орындау кезіндегі толық заң сақтаушылық немесе салық төлемдерін
оптимизациялауды қолданбау экономиканың күйреуін білдіретін, кәсіпкерлік
қызметтің толық тоқтатылуына алып келеді.
Қазіргі кезде, салық салудың жетілдірілуін салықтардың толық жиналуын
қамтамасыз етуден бастау қажет. Бұл қате және тығырыққа тірейтін жол.
Салықты төлеуден жалтарынумен күресті салық жүйесін және салық төлеушіге
салықтарды экономикалық негізделген ететін, осы жүйені құрайтын заңдылықты
жетілдіруден бастау қажет.
Салықтық орталықтандырудың принципі
Салықтық отралықтандырудың принципі келесілермен сипатталады:
1) Қазақстан Республикасы Конституциясының 54 бабының 2 понпунктіне сәйкес
салықтарды Қазақстан Республикасының Парламенті белгілейді және күшін
жояды (кейбір, белгіленген жағдайларда Қазақстан Республикасының
Президенті), яғни орталық республикалық орган;
2) Қазақстан Республикасының салық жүйесі, заңмен белгіленген Салық
кодексімен анықталған, яғни Қазақстан Республикасы Парламентімен орталық
республикалық органның актісімен;
3) Қазақстан Республикасы территориясында қызмет ететін салықтардың барлық
негізгі элементтері Салық кодексімен анықталған;
4) салықтарды табыс көзі ретінде Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің әр
түрлі буындары арасында бөлу Бюджет жүйесі туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен және сәйкес жылға республикалық бюджет туралы
заңымен жүзеге асырылады, яғни республикалық маңызы бар нормативті
құқықтық актілермен;
5) салық қатынастарын реттейтін негізгі құқықтық актісі Қазақстан
Республикасының Салық кодексі түріндегі республикалық деңгейдегі
нормативті құқықтық актілер болып табылады;
6) Қазақстан Республикасының салық органдарының жүйесі республикалық
бағынуы бар бірыңғай орталықтандырылған жүйесі болып табылады. Салық
органдары (салық қызметі органдары) сол жерлерде Мемлекеттік кіріс
министрлігінің территориялық бөлімшелері - мемлекеттік биліктің
жергілікті органдарының бөлімшелері емес, атқарушы биліктің орталық
органы болып табылады. Ал, салық қызметі органдарының жүйесінің өзі бір
орталықтан басқарылатын, бірыңғай жүйені көрсетеді.
3. Салықтың көптілігі принципі
Адамзаттың алтын арманы болып бірыңғай салықты белгілеу табылады:
түсінуде-айқын, есептеуде-қарапайым, мөлшерде - ауыртпалық салмайтын. XVII
ғасырдың өзінде-ақ физиократтар жер рентасы салығы түріндегі бірыңғай
салықты енгізуді ұсынған, өйткені олардың пікірінше барлық салықтар жер
иеленушіге жатқызылып және барлық табыстардың көзі жер болып табылады.
Бірыңғай салықты жасау алхимиктердің философиялық тасты іздеумен қатар,
біздің күнімізде де жалғасып келеді. Бірақ, осы үміттердің жүзеге аспауы да
мүмкін, салық төлеушілердің бірыңғай салық туралы арманына салық
органдарының өзі де, мемлекет те салықтардың ұзын тізімі бар (салықтардың
көптілігі принципі) салық жүйесін қарама-қарсы қояды. Салықтардың
көптілігі мемлекетке тиімді, өйткені мұндай салық жүйесі біріншіден, салық
төлеушілердің көптілігін, екіншіден, салық төлеушілердің ақша көздерінің
көп бөлігін қамтуын, үшіншіден, мемлекетке елеулі ақша қаражаттарын
беруін, төртіншіден, мемлекет пайдасына ақша қаражаттардың календарлық
және территориялық біркелкілігін қамтамасыз етеді. Осыдан, мемлекеттің
салықтармен салу объектілерінің неғұрлым көп бөлігін қамту арқылы ақшасы
барлардың әрқайсысына (потенциалды салық төлеушіге) жету ұмтылысы.
Соңғы жылдарда салық санының елеулі түрде қысқарғанын айта кету
керек. Олардың саны бұрынғыдай айтарлықтай жоғары және бірыңғай салық (бір
ғана)туралы айту әлі ерте.
4. Салық тізімінің исчерпывающий принципі
Аталған принцип бойынша, Салық кодексімен қарастырылмаған қандай да
бір салықтың, Қазақстан Республикасының территориясында болуға болмайды.
Басқаша айтқанда, осы Кодексте салықтардың және жабық тізімі бар, және оны
өзгерту (қысқартуы немесе, керісінше, кеңейтілуі) тек қана Кодекстің өзіне
сәйкес өзгертулерді енгізу арқылы жүргізіледі.
Осы принцип Салық кодексінде де аталмаған. Бірақ осы Кодекспен
қарастырылмаған, салықты төлеу бойынша міндет ешкімге де жүктелмейді
деген ережесінен шығатын болсақ, осы принциптің бар екенін айтуға болады.
5. Салықтардың икемділік принципі
Осы принцип ХІХ ғасырдың өзінде-ақ А.Вагнермен белгіленген болатын.
Оның мазмұны болып, мемлекет өзінің ағымдағы қажеттіліктерінен және нақты
экономикалық жағдайына байланысты салық ставкілерін жоғарлата немесе
төмендете алатындығында. Сонымен қатар, ол салықтардың өндіріп алу
процедурасын ықшамдау мақсатында салық ставкісі белгілі бір вилка түрінде
белгіленген, оның шегінде жыл сайын құрылатын қаржы жағдайына байланысты
ағымдағы бюджет жылына нақты ставкіні белгілеу керек деген салықтың
конструированиесін ұсынған. Салық салудың икемділік принципі салықтарды
қолдануды сұраныс пен ұсынысты ағымдағы реттеу әдісін ұсынатын, кейнсшілдік
және неокейнсшілдік сияқты экономикалық доктриналарды талап етеді.
Салықтардың икемділік принципі Қазақстан Республикасының заңдарында
да белгіленбеген. Ол салық салудың басқа принципіне, қоғамның әр қашан да
талап ететін - салықтардың тұрақтылығы принципіне (немесе салық
заңдылығының тұрақтылық принципіне) қайшы келетінін айта кетейік. Қалай
айтқанда да осы принцип бар және оның болуын тарихи дамудың қысқа
кезеңінде де көруге болады. Сонымен бірге, нақты өмірде нақты бір салықты
өзгерту туралы сөз болғанда, тек қана салықтардың икемділік принципі ғана
емес, мемлекеттің қандай да бір ойларына байланысты салықтардың бір түрін
енгізіп, керісінше күшін жоятын, салық жүйесінің икемділік принципі орын
алады.
Әдебиеттерде көрсетілген принциптерге қоса салық салудың
ұйымдастырушылық принциптері ретінде салық салудың өзгермелі принципі
және салық жүйесінің тұрақтылық принципі сияқты принциптер аталады.
Мұндағы салық салудың өзгермелі принципі салық ауыртпалығы мен салық
қатынастары мемлекеттің объективті қажеттіліктеріне сәйкес оперативті түрде
өзгере алатынын, ал салық жүйесінің тұрақтылық принципі - керісінше,
салық жүйесі глобальды салық реформасына дейін, көптеген жылдар бойы өзгере
алмайтындығын білдіреді. Осы принциптер бір-бірін алып тастайды (салық
жүйесінің тұрақтылығы салық салудың өзгермелілігін алып тастайды; салық
салудың өзгермелілігі, керісінше, салық жүйесі өзінің өзгермелілігін
білдіреді), екінші принцип арманды нақтыға беру болып табылады: салық
заңдылығы, оның көмегімен салық жүйесі құрылатын, жылына бірнеше рет
өзгертіледі, мамандардың өздері де қарап үлгере алмайды(4(.
6. Салықты өндіріп алудың ыңғайлылық принципі
Салық салу принциптерін атаған кезде, Адам Смиттің өзімен аталып
кеткен, әрбір салық салықтөлеушілерге ыңғайлы болатын уақытта және әдіспен
өндіріп алынуы тиіс болатын ыңғайлылық принципі аталмаған салық бойынша
жұмыстар жоқ.
Алайда, салық мемлекеттің салық заңдылығын және салық қызметін талдау
осы принцип ғалымдардың арманын немесе салық төлеушілердің ниеттерін
сипаттайтынын көрсетеді. Шындығында, салық салуды ұйымдастыру мен жүзеге
асыру кезінде салық төлеушілер үшін ыңғайлылық принципі емес, мемлекет үшін
ыңғайлылық принципі орын алады.
Мемлекет ең алдымен өз мүддесіне негізделе отырып, салық жүйесін
құрады. Ол да түсінікті - салықтар мемлекеттің бір жақты белгіленуі. Олар
әрқашан да мемлекетке керек және салық төлеушілерге керек емес. Салықтар
мемлекеттің ақша қаражаттарға деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін
бағытталған. Сондықтан, ол салықты мемлекеттің осы қажеттіліктерін
қанағаттандыруға ыңғайлы болатындай етіп конструкциялайды. Осы мақсатқа
әрбір салық жауап береді. Салықтың субъект, объект және ставкі сияқты
элементтері салық төлеушіге тиімсіз болуы мүмкін, ал төлеу ережесі сияқты
элементі міндетті түрде салық төлеуші үшін ыңғайлы принципінің негізінде
құрылуы, мемлекетті идеализациялау дегенді білдіретінін түсіну керек.
Мемлекетке тиімсіз салық қажет емес. Және осындай салықты ол белгілемейді.
Салықтың мемлекетке ыңғайлы болуы салық салудың объектіивті белгісі (осыдан
барып, принципі) болып табылады(4(.
Мемлекет салық салу жүйесін өзіне ыңғайлы етіп тұрғызу үшін өзі
жасаған құқықтық жүйені бұзуға баруға дайын. Мысалға, салық түсімдерінің
территориялық бөлінуінің бір қалыптылығын қамтамасыз ету үшін, мемлекет
салық төлеушілерді заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелеріне айналдырады,
алайда барлық заңды канондарға байланысты осы бөлімшелер құқықтық
қатынастардың және, демек, салық міндеттемелердің иелері субъектісі бола
алмайды. Жыл ішінде салық түсімдердің бір қалыптылығын қамтамасыз ету
үшін, мемлекет аванстық салықтық төлемдер жүйесін енгізді, оған сәйкес
салықты төлеу бойынша міндеттеме салық объектісінің болмауы кезінде пайда
бола алады. Жеке тұлғалардың мүлік салығын төлеу кезінде салық салудың
объектісі болып шығатын, құрылыстардың құны бір өкілетті органмен біржақты
тәртіппен анықталады және бұл осы мүлік иесінің ешбір келісуінсіз
жасалады.Сонымен қатар, салық 1 қазанға дейін төленуі тиіс, яғни
мемлекеттің өзімен белгіленген есепті салық кезеңі (ал, ол күнтізбелік
жылға сәйкес келеді) әлі аяқталмаған. Мемлекет салық төлеушілерді
тұтынушылармен қолма-қол ақшаның көмегімен ақшалай есепті міндетті түрде
қазыналық есте сақтау қабілеті бар қымбатты бақылау-кассалық машиналарды
қолданумен жүргізілуін міндеттейді. Олардың ойына келмейтіні, егер осы
машиналарды қолдану мемлекетке қажет болса (кәсіпкерлерге олар қажет емес),
онда ол осы машиналарды сатып алып, салық төлеушілерді олармен тегін
қамтамасыз етсін. Мемлекет табысты төлеу көзіне өз салық агентінің
міндетін жүктейді, оған сәйкес оларды мәжбүрлі және қайтарымсыз түрде
жүргізілуі тиіс, өйткені мұндай өндіріп алу мемлекетке тиімді.
Кепілдендірілген салықтық табыстарын іздеуде салық төлеушілерді күрделі
салықтық есебін жүргізуге және салық органдарына ірі салық есептерін
ұсынуға міндеттей отырып, мемлекет салықтардың күрделендірілген түрлерін
ойлап тапты. Табыс салығын төлеу бойынша декларацияның көп, күрделі,
шатастырылған формаларды атап өту жеткілікті, оларда ең білімді адамның
өзі де түсіне алмайды және оларды мамандардың көмегінсіз толтыру мүмкін
емес, салық салуды ұйымдастыру кезінде салық төлеушінің ыңғайлылығы туралы
айтуға болмайды. Осының барлығын салық төлеушілер мемлекетке осылай тиімді
және ыңғайлы болғандықтан және қатал айыптардан қорқуының нәтижесінде
орындайды.
Жалпы салықтарды мемлекет ойлап табады, және ол оларды өзіне ыңғайлы
етіп ойлап табады. Қойшы өзі қойларын, қойларға ыңғайлы етіп емес, өзіне
ыңғайлы уақытта және әдіспен қырқады.
Әбедиеттерде аталатын, салық салудың ұйымдастырушылық принциптердің
қатарына қосарлы салық салуды болдырмау принципі де жатады, онымен
салудың бір реттілігі түсініледі. Жалпы айтқанда қосарлы салық салу
түсінігі мемлекет аралық қатынастар саласына жатады, ол кезде салық
төлеушілер салықтық төлеуге бір мезгілде екі мемлекетте тартылады.
Салудың бір реттілігіне келетін болсақ (бір объект салықпен бір рет қана
салынады), онда осындай принцип заңда белгіленіп, өмірде қолданса жақсы
болар еді. Бірақ, қазіргі кезде осындай принцип бар екенін айтуға
болмайды. Ол Салық кодексінде де белгіленбеген. Сондықтан, біз тілек
нақтыға берілетін жағдайды аламыз.
1.2 Салық реформасының жүзеге асырылуының негізгі кезеңдері
Мемлекет тарихында сол кезде экономикалық қатынастар жағдайында болған
өзгерістер құнды қайта бөлуді әкімшілік тұрғыдан емес, салық түріне көшті.
Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлінің артуына әкеп соғады, яғни нарық
субъектілерінің қаржылық және өндірістік жағдайының тұрақтылығы жоғарылаған
сайын мемлекеттің дамуына әкеп соғады. Сонымен қатар салық жүйесінде
негізгі базалық қағидалары болмағандықтан көптеген салықтар мен алымдар
пайда болды. Бұл болса, жаңа салық түрлерін енгізу кезінде заң актілерімен
енгізілген болатын және бұл жағдай түсініспеушілік пен қарама-қайшылықтарға
әкеп соқты. Нәтижесінде 1991 жылдың 1 қаңтарынан бастап
“кәсіпорындардан, ұйымдардан алынатын салық туралы” КСРО-ң заңы шықты. Осы
заңмен Қазақстан және басқа да ТМД елдері өздерінің салық жүйесін құрған
болатын(5(.
Бірінші кезеңде салық заңдылығы Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде
салық жүйесін құру және осы жүйеге кіретін салықтарды құқықтық реттеу
мәселелерін шешті.
Сол кезде 1991ж. 25 желтоқсанда салық салуды құқықтық реттеудің
негізі болған Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы, сонымен бірге жекелеген салық түрлеріне арналған
бірқатар заңдар, атап айтсақ 1991ж. 24 желтоқсанда: 1) Қосылған құнға салық
туралы; 2) Акциздер туралы; 3) Жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық
туралы; 4) Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салық туралы; 5)
Кеден тарифі және баж туралы; 6) Кәсіпкерлік қызметтің субъектісі ретінде
тіркелмеген азаматтардан алынатын алымдар туралы; 7) Курорттық алымдар
туралы; 8)Мақсатты алымдар туралы; 9) Тұрақты ренталық төлемдер туралы; 10)
Қазақ КСР азаматтарынан, шетел азаматтардан және азаматтығы жоқ
тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы туралы Қазақ КСР Заңына өзгертулер
енгізу туралы; 11) 1991ж. 25 желтоқсанда Кәсіпорындардан, бірлестіктерден
және ұйымдардан алынатын салықтар туралы Қазақ КСР Заңына өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы қабылданды. Одан бұрын – 1991ж. 19
желтоқсанда 5 салық белгіленген (алайда, олардың барлығы салық деп
аталмаса да, шын мәнісінде сондай болды) Жол қоры туралы Заңы және бір
төлем қабылданған болатын.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы Заңы, әдетте
салықтардың жиынтығы деп түсінетін, осы жүйені күтпеген жерден келесідей
анықтаған: Қазақстан Республикасының салық жүйесі салық қызметі
органдарын, салықтық қатынастарды реттейтін, және салықтар мен алымдар
түріндегі бюджет жүйесіне міндетті төлемдердің жиынтығын реттейтін құқықтық
нормаларды кіріктіреді (5(.
Ал, салық жүйесінің өзі үш салықтар тобымен көрсетілді: 1)
жалпымемлекеттік, жалпы саны 17 құраған; 2) жалпы саны 10 құраған, жалпыға
міндетті жергілікті салықтар мен алымдар; 3) жергілікті салықтар мен
алымдар, жалпы саны 17.
Егер бұған, Жол қорының табысы болып саналатын 5 салық пен алымды
қосатын болсақ, онда салықтар мен алымдардың жалпы саны 49 құраған, соның
ішінде, салықтар – 24, алымдар мен төлемдер – 25. Шындығында, кейбір
салықтар мен алымдар енгізілмей қалды.Қазақстан Республикасында ең алғаш
салық заңы он алты жалпы мемлекеттік, он жалпы міндетті жергілікті және он
тоғыз жергілікті салықтардан тұрды. Сонымен қатар бюджеттен тыс қорға
аударатын міндетті арнайы төлемдерден тұрды. Мұндай төлемдер шаруашылық
сүбъектілердің келіспеушіліктерін әкелді, өйткені осы төлемдерден салық
ауыртпалылығы өсіп, шығындары көбейіп, нарықтағы бағалардың өсуіне әкелді.
Осы алғашқы қабылданған заң нарықтық сипаттан бұрын социалистік
сипатқа ие болды. Салық зандылығында 1992-1994 жылдары әр түрлі өзгерістер,
оның ішінде салықтар мен алымдар және де әр түрлі жеңілдіктер де енгізілген
болатын. Бұл өзгерістердің мақсаты салық жүйесінің экономикалық қатынастар
жағдайына бейімдеу. Нәтижесінде ретсіз әр түрлі салықтардан және алымдардан
тұратын салық жүйесі пайда болды және әр түрлі заңдар арасында қарама-
қайшылықтар пайда болды. Салық ауыртпалығы сонша ауыр болғаннан шаруашылық
субъектілер өз табыстарын жүйелі түрде жасыруға мәжбүр болды. Сол кезде тек
бір салық түрі бойынша тоғыз әр түрлі салық ставкалары (0 ден 70 пайызға
дейін) болып, кей жағдайларда табыстың 75-85 пайызын алып отыратын. Бұл
жағдай экономикаға тежеу болып, кері әсерін тигізді.
Әрине мұндай жағдай көпке созылуы мүмкін емес болатын. Қазақстанның
алғашқы салық жүйесі жоспарлы әкімшілік тұрғыда жасалып, мемлекеттің
алғашқы егемен жылдарында белгілі бір позитивті әсерін тигізіп, кейіннен
керіге әкеліп соқтырды. Сондықтан да Қазақстан үкіметі 1992 жылдан бастап
жаңа нарықтық қатынастарға сай келетін салық жүйесін жасауды жоспарлады,
яғни салық реформасына итермеледі. Аталған кезең Қазақстанның егеменді
мемлекет ретінде құрылуы кезінде өзінің салық заңдылығын қабылдауымен
ерекшеленеді.
Көрсетілген заң, салықтың түсінігін ашпаса да, Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесіне заңмен белгіленген мөлшерде және
мерзімінде, сондай-ақ мемлекеттің ақылы қызмет көрсеткені үшін
төлеушілердің ақшалай қаражаттарының міндетті аударымдары деп түсінілген
анықтаманы салықтар, алымдар мен баждарға берген.
Салық ставкілері, әдетте, көлемді мөлшерге жеткен. Мысалға, табыс
салығы 45% құраған (бірақ, кейіннен 35%, содан кейін 25% дейін
төмендетілді). Салыстырмалы түрде айта кету керек, бүгінгі таңда
корпоративтік табыс салығы 30% құрайды. ҚҚС ставкісі 28% құраған (бүгінгі
таңда 15%), азаматтардың табыс салығы бойынша минималды ставка 12%,
максималды ставка - 40% құраған (бүгінгі таңда – сәйкесінше 5 және 20%).
Салық мөлшерлемесі туралы айтқанда, Заң парламенттің заңдық
өкілеттіктерін басқа органдарға табыстау мүмкіндігін беріп, келесіні
қарастырған: Салық ставкілердің мөлшері Қазақстан Респуликасының Жоғарғы
Кеңесімен бекітіледі. Бұл құқық Қазақстан Республикасының Үкіметіне,
жергілікті Халық депутаттар кеңесіне табыстала алады.
Салық заңдылығын бұзғаны үшін, сол бір терісқылық үшін бірнеше
салықтық-құқықтық және әкімшілік сипаттағы бірнеше өндіріп алулар салуға
жол берілген, көп сатылы сипаттағы аса қатаң санкциялар белгіленген.
Мысалға, мынандай өндіріп алулар қарастырылған:
а) жасырылған пайданың барлық сомасына немесе салық салу объектісінің
жасырылған сомасына, сол сома мөлшерінде айыппұл, ал жыл ішінде қайталанса
– айыппұлдың үш есе мөлшерінде. Қасақана түрде болса, айыппұл 5 есе
мөлшерінде өндіріп алынған;
б) заңды тұлғалардан салық салу объектісіне есептің болмауынан
немесе оны белгіленген тәртіпті бұзушылықтармен жүргізу, тиесілі сомадан
10% салық;
в) мерзімі өткен әрбір күнге төленбеген сомадан 0,2% өсімпұлдар.
Бұдан басқа, қызметтік тұлғаларға 500-ден 2000 сомға дейін,
азаматтардан 1500-ден 3000 сомға дейін әкімшілік айыппұлдарды салу
қарастырылған.
Белгіленген мерзімде төленбеген салықтар (яғни бересі), және салық
заңдылығын бұзғаны үшін санкциялар заңды тұлғалардан салық органының
шешімімен бірінші кезектегі және сөзсіз тәртіппен, ал азаматтардан –
соттық тәртіпте өндіріп алынған. Алайда, бір қызығы, қызметтік тұлғалардан
және азаматтардан әкімшілік айыппұлдар соттық тәртіпте өндіріп алынған.
Сол уақытта болған жауапкершілік механизмін келесі мысалмен
көрсетейік:
Ұйым, қызмет етіп тұрған 25% ставка бойынша 250 мың теңге сома
салық төленуі тиіс, 1 млн. теңге сома көлеміндегі алған табысын
төмендеткен. Бұл жайт 5 айдан кейін, салықтық тексеріс кезінде
анықталған. (мерзімін өткізіп алу - 100 күн).
Нәтижесінде, осы ұйым келесі санкцияларды төлеуге міндетті болды: а)
төмендеткен табыстың сомасын – 1 млн. теңге; б) салық салу объектісін
төмендеткені үшін айыппұл – 5 млн. теңге; в) салық салу объектісі есебінің
болмауына айыппұл - 25 мың теңге; д) өсімпұлдар – 50 мың теңге.
Нәтижесінде 6 млн. 075 мың теңге. Және бұл 250 мың теңге бересі бар, яғни
санкциялар 24,3 бересін құраған еді. Бүгінгі таңда, айыппұлдар
санкциясы осындай қаталдыққа жететін елді табу екі талай.
Салыстырмалы түрде, бүгінгі таңда осы ұйым жасырын объектінің 50%
мөлшерінде әкімшілік айыппұл (бірақ, ол да аса көп), яғни 500 мың теңге,
және 10 мың теңге көлемінде өсімпұл төлер еді. Барлығы 510 мың теңге
немесе 12 есе аз.
Бірақ, санкциялардың қаталдығына қарамастан, салықты төлеуден
жалтарыну, сол уақыттағы жоғары деңгейді ешқашан құрамаған еді. Сондай-
ақ, салықтық аппараттың жемқорлық деңгейі ешқашан жоғары болған емес.
Дұрысында да: заңдардың қаталдығы оларды орындамаумен жеңілдетілмейді, ал
жазалаудың тиімділігі оны қаталдықпен емес, мәжбүрлікпен анықталады.
Өз кезегінде, Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы
Заңы бірқатар артықшылықтармен және қоғамда салық салуды ұйымдастырудың
объективті қажеттіліктеріне, олардың көбі өкінішке орай, құқықтық жүйені
кейінгі реформалауы кезінде жоғалып кетіп немесе заңдық актілер
заңнамасын жасаған кезде жасаушылардың субъективті көзқарасы шегінде
талап етілмей қалған сәйкес келудің дұрыс көзқарасына ықпал ететін, аса
сәтті ережелерге ие болды(6(.
Мысалға, аталған Заң, салықтық төлемдердің ұлғаюына әкелетін
заңдардың, қайтарымды күші жоқ екендігін қарастырады. Бүгінгі таңда, осы
түрдегі қарапайым және нақты нұсқау қазіргі Салық Кодексінде жоқ.
Заңның, бір объектіге сәйкес салықтық кезеңге салықтың бір түрін бір
рет ғана салу сияқты нұсқау пайдалы болар еді.
Мемлекеттік бас салық инспекциясы нұсқаулықтарының құқықтық
табиғатын анықтай отырып (сол кездегі уәкілетті мемлекеттік орган), Заң
2 маңызды ережелерді атады: біріншіден, бұл нұсқаулықтар Қазақстан
Республикасының салық бойынша заңдарды қолдану мәселелері бойынша
шығарыларды; екіншіден, бұл нұсқаулықтар Қазақстан Республикасы заңдарын
шектеулі немесе кеңейтілген түрде түсіндіруге немесе оларға қайшы келе
алмайды. Осы формула қарастырып отырған Заңды, осы себеп бойынша
түсініксіз ережелерді қамтитын, қазіргі кездегі Салық кодексінен тиімді
жағынан ерекшелейді. Әділеттік үшін, сол кезде барлық осы нұсқамаларды
толық бұзумен қатар, салық заңдарын толықтырып және кеңейтіп, тіпті осы
нұсқаулықтармен белгіленген ережелерге салық заңдылығын ғана емес, сонымен
бірге Конституцияны тікелей түзетілуі болған, заңдық жауапкершілікті
белгілеуге дейін барған нұсқаулықтар қабылданғанын айта кеткен жөн(7(.
Әкімшілік айыппұлдар тек қана соттық тәртіппен алынады деген
нұсқамасы дұрыс болған. Бүгінгі таңда, осы айыппұлдар салық органдарымен,
яғни салықтық тексерісін жүргізіп және салық заңдылығын бұзу оқиғасын
анықтайтын субъектілерден алынады. Басқаша айтқанда, берілген,
рұқсатыңызбен атасақ, юрисдикциясымен салық органы құқықтық тәртіптің
барлық негіздеріне қайшы келетін, тергеушіні, прокурор мен сотты бір
тұлғада алмастырады.
Жоғарыда айтылып кеткенді жинақтайтын болсақ, салық жүйесінің алғашқы
бес жылдық құрылуын екі кезеңге бөлуге болады.
1. кезең, 1991-1992 жылдары тәуелсіз Қазақстан өзінің салық жүйесін
құрды. кезең, 1994-1995 жылдары нарықтық қатынастарға сай келетін және
еліміздің жағдайын ескере отырып, халықаралық салық қағидаларын
қолданып, жаңа салық заңын шығару керек болды. Бұл болса, толық
реформа жүргізу керек деуге де болады.
Жаңа салық заңын дайындау кезінде халықаралық салық салудың
тәжірибесін тиімді түрде қолданылған болатын. Осы дайындық кезінде үлкен
үлестерін әр түрлі халықаралық ұйымдар (ХВҚ, Халықаралық салық қоры (қазір
“Салық және Инвестицялар жөнінде Халықаралық Орталық”), Экономикалық
Қауымдастық және Даму Ұйымы) қосқан, сонымен қатар әйгілі салық мамандары
да өз үлестерін қосқан. 1994 жылы дүниеге салық реформасының концепциясы
келді. Бұл концепцияда негізгі мақсаттар мен себептер, көрсетілген
мақсаттарға жетудегі стратегиялар, салық салу жүйесінің қағидалары, сонымен
қатар реформаның тиімді жүргізілуі үшін жағдайлар анықталған.
Бұл концепцияда жаңа салық жүйесінің негізгі концепциялары енгізілген:
экономикалық бейтараптылық, тұрақтылық, әділеттілік (горизонтальды және
вертикальды теңдік) және салық салудың қарапайымдылығы. Осы концепцияның
негізінде жаңа және ақырғы салық құжаты пайда болды. Ол “Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасының Президентінің заң күші бар жарғысы (кейіннен заң, яғни
салық кодексі).
Мемлекетте ең алғаш салық кодексін қабылдуынан бастап, маңызды
мәселелер шешілген болатын.
Салық салудың қарапайымдылығын ескере отырып, барлық ірі салықтар
түрлері бойынша жалпыға ортақ ставкалар қабылданды, салық түрлері азайды,
салық жеңілдіктерінің саны көпке қысқарды және бюджетпен есеп айырысу
тәртібі күрделіден қарапайымға айналды.
1996-1999 жылдары арасындағы кезең, салық жүйесін дамыту кезеңі.
Бұл кезеңде салық кодексінде бірнеше өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді. Бұл өзгертулер шаруашылық субъектілеріне тиімді әсерін тигізген
болатын. Бірақ та фактілер көрсеткендей кейбір өзгертулер мен толықтырулар
тиімсіз болып, яғни талданбай, оның экономикаға тигізетін әсері зерттелмей,
енгізілген болатын. Нәтижесінде осы кодекстің кейбір маңызды жақтары мүлдем
жоғалып кетті. Осылардың ішінен ең бастысы, салық заңының тұрақтылығына
деген сенімнің жоғалуы (себебі салық кодексіне жылына 6-7 рет ірі
өзгерістер жасалған).
Қазақстан Республикасының салық заңдылығының дамуының екінші кезеңі
1995ж. 12 сәуірде Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығын
қабылдаумен ерекшеленеді.
Осы Жарлықты қабылдаудың себебі – ал ол салық реформасын айқындаған
– бұрынырақ болған салық заңдарының төмен сапасы ғана емес, осы заңдар
көмегімен жасалынған, салық жүйесінің төмен сапасы. Шынында да, салық
жүйесі көптеген салықтармен ауыртпалық тудырды, олардың көбі ешбір
экономикалық негізі болмады, ал олардың бір бөлігі (мысалы, бағалы
қағаздармен операцияларға салынатын салық) антинарықтық сипатта
болғандықтан, салық төлеуден жаппай жалтарынуды және қазіргі кезде
көлеңкеге деп айту қалыптасқан, кәсіпкерлердің кетуі ретінде қоғамға
салықтық ауыртпалық қиындау болды. Салық заңдылығының регрессивті сипатта
болуы айқын болса да, бұл құбылысты да мемлекет тоқтата алмады. Салықтар
экономикалық дамудың тежегішіне айналып, халықтың жағдайын төмендету құралы
болып шықты.
Сондықтан, қаржы министрі, кейіннен вице-министр болған А.С.Соболев
идеологияны құруда белсенді ат салысқан, салықтық реформаны жүргізу
туралы шешім уақытылы болды.
Берілген реформаның құқықтық жағынан негізгі мазмұны салық
заңдылығының консолидацияланған және тіпті кодификацияланған сипатты
қабылдағанында. Бұл тек аталған Жарлықтың бұрынырақ қызмет еткен бірқатар
салық заңдарын біріктіргендігінде ғана емес (салық заңдылығының
консолидациясын жасады), сонымен бірге осы Жарлықтың ережелеріне қайшы
келетін заңдық және өзге де актілердің, заңдық күші жоқ деген ереже
белгіленгендігінде айқындалды. Салықтық емес заңдылықтарға салық салумен
байланысты мәселелерді енгізуге тыйым салынды(8(. Осы арқылы, біріншіден,
заң жүйесінде Жарлықтың салықтық мәселелері бойынша басшылық, екіншіден,
Қазақстанның құқықтық жүйесіне алғаш рет салық заңдылығы категориясы
енгізілуі белгіленді.
Жарлықпен салықтардың саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚазаҚстан Республикасының салыҚ
жҮйесiнiҢ жалпы сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және оның
жiктелуi
1.2 Салық жүйесiндегi салық қызметiнiң құрылымы және атқаратын
қызметтерi
1.3 Салық жүйесiндегi салық салудың механизмi
2 ҚазаҚстан Республикасынын бюджет және САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГі КЕЗДЕГІ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Бюджеттегi салық түсiмдерiн талдау
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облыс бюджетiне салық түсiмдерiн талдау
3 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІН ОДАН ӘРІ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесiндегi кейбiр өзектi
мәселелер
3.2 Қазақстан Республикасының салық салу жүйесiн одан әрi жетiлдiру
жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
Кіріспе
Кез-келген мемлекет өзінің экономикалық тұрақтылығына бір жағынан
мемлекеттік қазынаға қор жинау арқылы қоғамның жан -жақты дамуына керекті
ақша қаражатымен қамтамасыз ететін, екінші жағынан шаруашылық
субъектілерінің кәсіпкерлік қызметке деген ынталылығын арттыратын мықты
салықтық механизм құру арқылы ғана жете алады.
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және
саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек
экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты
сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты
мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизімі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңыздысы.
Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі, әлеуметтік-
экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігімен тікелей байланысты.
Мемлекеттік саясат аясында жүргізіліп жатқан экономикалық және
әлеуметтік қайта құрулар соған сәйкес шешімдер мен ережелерге негізделеді.
Оларды жүзеге асырмайынша қоғамның алдыға қойған: экономикалық өсім,
қаржылық тұрақтылық, азаматтардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі, олрдың
қауіпсіздігі және тағы басқа мақсаттарына жете алмайды. Бақылау кері
байланыс формасы ретінде, біруақытта басқарушылық шешімдердің орындалуының
катализаторы ретінде қызмет етеді. Басқарылып отырған объектінің нағыз
жағдайы туралы қажетті ақпаратты ала отырып және оны сараптап, орын алған
жағдайды түзетуге бағытталған нормативті актілерді, басқарушылық шешімдерді
қабылдау арқылы қажетті шараларды қолдану турасында қорытынды шығаруға
болады.
Әкімшіліктің басты қызметі қоғамның экономикалық өміріндегі жүзеге
асырылып жатқан операциялардың заңдылығын қадағалауға бағытталған.
Нарықтық экономика жағдайында басқару құрылымдарының күрделілігі бақылаумен
де байланысты, көптүрлі, тармақталған және әсерлі болғандықтан, қаржылық,
несиелік, мақсатты және басқа да салаларда бақылау ерекше болады. Және
осылардың барлығы экономикалық бақылау ұғымын құрайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономикалық және әлеуметтік
процесстерді басқаруда мемлекеттік реттеушіліктің рөлін арттыруда көрініс
береді. Бұл салықтардың маңыздылығын билік құрылымдарын қажетті құралдармен
қамтамасыз ету әдісімен ғана емес, қоғамдық ұдайы өндіріс пропорциясына
мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі элемент ретінде де арттырады.
Салық салу жүйесін реформалаудың қажеттілігі республикада нарықтық
қатынастарды қалыптастыруға, ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге
енуіне бастама болды.
Қазіргі салық саясаты әлемдік тәжірибеде қабылданған: әділеттілік,
қарапайымдылық және экономикалық бейтараптық принциптерін есепке ала отырып
жалғасқан.
Ал, бүгін біздің республикамызда салық реформасының басты мақсатына
қол жеткізілді деп айтуға болады. Қазақстан ТМД-дағы көршілерінен біршама
озып мазмұны жағынан нарықтық және формасы жөнінен өркениетті салық
жүйесіне ие болды.
Дегенмен, соңғы кездері салық жүйесінің пайдалы әсер ету коэффиценті
төмендеу тенденциясына ие болып отыр, экономикадағы құрылымдық дағдарыстың
нәтижесінен туындаған фискалды көріністердің әсерінен салық салудан жаппай
жалтару байқалады және салықтық жеңілдіктер жүйесі экономиканың шынайы
тұтунышылығымен сәйкес келмейді.
Соңғы кездері заңды және заңмен қарастырылмаған құралдарды қолдану
арқылы салықтан жалтару кең таралды. Бұл өз кезегінде салық органдары
қызметкерлерінен әрүрлі сипаттағы жалтару мен оны жүзеге асырудың көптеген
механизімдерін тиянақты түрде сараптаудан өткізуді талап етті. Сонымен
бірге олардың жалпы салық салынатын табысқа сәйкесінше бюджеттің табыс
бөлімін қалыптастыруға тура және жанама әсерін зерттеу қажеттілігі туды.
Барлығымызға белгілі, кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесін
тұрақтандырудың басты шарттарының бірі салық салушылардың тәртібімен
тікелей байланысты тұрақты салық жинауды қамтамасыз ету болып табылады.
Осы ережелерді дұрыс сақтау арқылы Қазақстан Республикасы бюджеті
мен бюджеттен тыс қорларға төлемдер мен түсімдердің өз уақытында және толық
түсуі, дұрыс есептелуі салық заңдылығының құқықтық нормалары үшін салықтық
бақылаудың ортақ жүйесі анықталады.
салық жүйесінің дамуы кезеңдері тақырыбының өзектілігі сонда,
әртүрлі деңгейдегі бюджетке түсімдердің өсуін қамтамасыз етуге бағытталған
қаржылық және бюджеттік саясаттың жүзеге асуына мүмкіндік береді.
Ал, аталған тақырыптағы диплом жұмысының мақсаты - салық реформасының
мемлекет пен қоғамның мүддесін қорғауда және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызмет етуіне жағымды жағдай туғызу мақсатында қызмет
ететіндігін нақтылау және оған баға беру.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы салық реформасының
ұйымдастырылуы және оны жүзеге асырудың заңмен қамтылу жағдайы болып
табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық және
шет елдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар және
салық салу саласындағы отандық заңнама (Салық Кодексі), басқа да заңдық –
нормативтік актлер табылады.
1 ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕГІ ҚазаҚстан Республикасының салыҚ
жҮйесiнiҢ жалпы сипаттамасы
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесi және оның
жiктелуi
Салық реформасының негізгі тетігі және оны жүзеге асырудың
әдіснамалық негізі болып салық заңнамасы табылады.
Салықтық заңдар салықтық қатынастарды реттейтін, қаржылық –
құқықтық нормаларды біріктіретін, нормативтік – құқықтық актілер
жиынтығы ретінде анықталады (1(. Берілген анықтамамен келісуге болар
еді, егер осы анықтамаға сәйкес құқықтық реттеу объектісі болып
салықтық құқықтық қатынастар саналмаса. Сол арада, реттеу объектісі
болып құқықтық емес, ал бекітілген салықтық заңдар актісіне сәйкес,
құқықтық нормалар тарапынан дәл заңды әсер ету нәтижесінде
құқықтық қатынастар болып қалыптасатын қоғамдық қатынастар саналады.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар салықтық заңдар нормаларының
тарапынан құқықтық реттеу объектісі болып емес, ал сол реттеудің
өнімі болып табылады. Сонымен бірге, әдебиеттерде айтылған пікірге
сәйкес, салықтық заңдар негізінде жатқан принципті концепция болып,
олардың заңды актілерінің дамушы және нақтылаушы баспаларын жоққа
шығаратын, тікелей әсер ететін салықтар туралы заңдарды жасау болып
саналады. Салықтардың заңи негізі көптеген жағдайлардың бір
мағыналы еместігін, талқылау мүмкіндігін жоққа шығарып салық
төлеушілерді ақиқатты түрде қорғау үшін қажетті жағдай жасайды.
Сондықтан салықтық заңдар түсінігімен тек қана заңдар түсінілуі
керек, сонымен қатар жергілікті билік органдарының конституция
негізінде шығарылған шешімдері саналады. Дәл осындай тәжірибе
көптеген шет елде бар. Мұнда салық салуды реттейтін қандай
нормативтік құқықтық актілер салықтық заңдар түсінігімен
қамтылатындығын анықтамай жатып, конституциялық тәртіппен барлық
салық салу мәселелері заңдар деңгейінде шешіледі деп бекітілген.
Сонымен қатар әдебиеттерде салық салу мәселелері тек қана
ерекше салықтық заңдар арқылы, яғни салықтық қатынастарды реттейтін
арнайы заңдар көмегімен шешу туралы қозғалды. Тіпті салықтық заң
анықтамасы ұсынылды. Осы анықтамаға сай салықтық заң бұл арнайы
тәртіппен мемлекеттік биліктің жоғарғы өкілетті органы қабылдаған
және салық сферасындағы маңызды және принципиалды қоғамдық
қатынастарды реттейтін, жоғарғы заң күшіне ие нормативтік акт (2(.
Салықтық заңдарды жалпы және арнайы деп бөлу ұсынылды, жалпыға
толық салық жүйесі мен оның негіздерін реттеуші қаулыларға ие заң
шығарушы актілер салықтық түрткілердің маңызды мінездемелері кірсе,
арнайыға салықтың жекелеген түрлері мен топтарын реттейтін
нормативтік актілер кіреді.
Салықтық қатынастарды тек қана арнайы салықтық заңдар арқылы
реттеу ұсынысы тәжірибе жүзінде көп орын алған көптеген жағдайлар,
яғни қандай да бір салық салу мәселелері қандайда бір себептер
(көбінесе қызығушылық танытып отырған тұлғалардың лоббирлеуінің күші
негізінде) ортақ немесе салалық заңдармен шешілген. Мысалы, спорт
туралы заң қабылданды делік және оны құрастырушылар өздерінің ең
ізгі ниеттерімен басқара отырып, дене шынықтыру, спорттық ұйымдар
мен қоғамдарға шамадан тыс сан алуан салықтық жеңілдіктер жасау
мүмкіндігі бар. Көбінесе салық салу мәселелері қаржылық заңдармен
шешіледі, мысалы, бюджетті бекіту туралы заң. әрине, мұндай
нормативтік шығармашылық салықтық заңдарды шайып тастайды, оны
калейдаскоптандырады, құқықтық реттеудің көп қайнар көздерін
шығарады. Мұның бәрі салықтық заңдарды қолдануды тек қана
қиындатып қана қоймайды, өйткені оның нормалары салық салуға
тікелей қатысы жоқ, сан алуан нормативтік актілердің көп санының
шашылып қалуында, бірақ ең маңыздысы мемлекеттің салық саясатын
спонтанды және апатты етеді.
Салықтық қатынастарды реттеу идеясы тек қана арнайы салықтық
заңдар арқылы реттеу бұл ескі идея, салық ісі бойынша мамандар
бұны әлденеше рет айтқан (тәжірибелік жұмысшылар мен салықты зерттеу
ісімен айналысатын ғалымдар). Кейбір елдерде мұндай идея
конституциялық деңгейде қаржылық заң немесе салықтар туралы заң
түрінде көрінісінде жүзеге асқан. Қазақстанда осындай бағытта жүріп
келеді ( бірақ, салықтық кодекс деңгейінде ғана). Қандай болса да ҚР-
ң салық кодексінде Салықтық емес заңдарды салық салумен
байланыстыру мәселелері, кодексте көрсетілген жағдайлардан басқасы,
тиым салынады.
Салықтық кодекс кейбір қадамдарды жөғарыдағы мәселелерді дәл
осы уақытта шешу үшін ұйымдастырады. Жекелей алғанда, ол салықтық
заңдар категориясын енгізді, бірақ оған анықтама бермейді.
Біздің ойымызша, салықтық заңдар – бұл салық салу сферасындағы
қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық актілер
жиынтығы.
Салық кодексі ҚР-ң салықтық заңдары салық кодексінің өзінен
және осы кодексте көрсетілген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады. Соңғыларының санына ҚР Үкіметінің қаулыларын жатқызуға
болады. Мысалы, заңды тұлғалар мүлкіне салынатын салыққа қатысты
салық кодексі заңды тұлғаларға салық салу объектілерінің құнын
анықтау тәртібін ҚР Үкіметі белгілейді (3(.
Көбінесе Салық Кодексі қандайда бір мәселелерді шешуді
уәкілетті мемлекеттік органға жүктеледі. Мысалы, кодекс салықтық
есептілікті уәкілетті органның бекітілген тәртібі мен формасы
бойынша толтырылады.
ҚР-ң салықтық заңдарды жетілдіру процесінің нақты
жетістіктеріне, біздің ойымызша, біріншіден салық кодексін қабылдағанда
айқындалған оның кодталған қасиеті, және екіншіден салық салу
мәселелеріне арналған нормативтік құқықтық актілер жүйесінің осы
кодекстегі басымдылығы.
Сонымен, салық кодексі бюджетке төленетін салықтар және басқа
да міндетті төлемдер бойынша берілген кодексте ескерілмеген
міндеттемелер ешкімге жүктелмейтіндігін бекітеді. Бұл салық
кодексінде көрсетілген салықтар тізімі жабық және оған жаңа салық
енгізу үшін берілген кодекске өзгертулер енгізу қажет екендігін
білдіреді. Соның нәтижесінде, салықтарды белгілеу Салық Кодексінің
ерекше хұқы болып табылады. Осыдан, салық салуға қатысты, бірақ
салық кодексінде ескерілмеген кез келген нормативті құқықтық актіні
қабылдау, мұндай акт жарамсыз және сәйкесінше ешқандай құқықтық
нәтижелерді болмайтындығынан туындайды.
Осыдан басқа, салық кодексі қазіргі кодекспен басқа заңды
актілер арасында қайшылықтар бар болғанда, салық салу мақсатында
салық кодексінің нормаларықызмет етеді.
Қазіргі Кодекспен ескерілген жағдайлардан басқа, салықтық емес
заңдарғасалық қатынастарын реттейтін нормаларды енгізуге тиым
салынады. Осымен байланысты келесіні аңғаруға болады.
Біріншіден, салықтық заңдар ұғымын енгізе отырып, Салық
Кодексі, осы заңдарды жекеше құқықтық категория ретінде ерекшелейді.
Бұл салықтық заңдар және қаржылық заңдар ұғымдарының арақатынасы
туралы сұрақтарды туындатады. Сұраққа жауап бере отырып, біз осы
жағдайда жекенің жалпыға арақатынасын айтамыз: қаржылық заңдар
заңдардың саласы ретінде көрінеді, ал салықтық заңдар қаржылық
заңдар институты, дәлірек айтқанда, осындай институттың бөлімі
бюджеттік заңдар ретінде көрінетін, қаржылық заңдардың бір бөлігі
болып табылады.
Екіншіден, салықтық заңдардың негізгі бөлігі біріңғай заң
актілеріне, Кодекс нысаны ретінде біріктірілген.
Үшіншіден, салықтық заңдар жүйесінде салық кодексі жоғарғы
заңды күші бар, акт рөлін атқарады.
Бұл салық кодексіне қайшы тұратын басқада заңды актілер
заңсыз болатынын білдіреді. Заң актілері мерзімі бойынша салық
кодексі қабылданғаннан кейін қабылдаған болса да салықтық кодекс,
осы кодексте сәйкес келмейтін салықтар туралы нормативті құқықтық
актілерді мойындаудың салдарын қарастырмайды. Бірақ, заңдылықтың
жалпы принциптерінен шыға отырып, мұндай сәйкес келмеушілік актінің
жарамсыздығы демек, оның заңды күші жоқ деп түсінуге болады. Бұдан
сұрақ туындайды, кім және қандай тәртіпте салықтар туралы нормативті
құқықтық актілердің салық кодексіне сәйкес келмейтіндігін, яғни
жарамсыздығын мойындайды.
Жарамсыз актінің заңды кемшілігі соншалықты анық, оның
жарамсыз екендігін мойындау орындаушының өзімен жүзеге асырылады.
Мұндай акт қабылдау сәтінен бастап жарамсыз және орындаушы үшін
актінің ресми жарамсыз екендігін растайтын ешбір міндеттемелерді
тудырмайды.
Нормативті құқықты актінің салық кодексіне сәйкес еместігін
мойындау, сот тәртібі арқылы жүзеге асырылады деп түсінуге болады.
Демек, бұл нормативті құқықтық актілерді жарамсыз екендігін
мойындағанда оларды негізделетін актілер қатарына жатқызуға болады.
Салықтық заңдар актінің жарамсыздығын мойындау, салық төлеушінің
салықты төлеу уақытша міндеттемелерден ғана емес, осы актімен
байланысты бұзулар және осы актімен ескертілген салықтардан
жалтарынудың жауапкершілігінен босатылады.
Жоғарыда айтылғандай, салық кодексі мемлекеттік уәкілетті
органға, яғни мемлекеттік салық службаларын басқаратын органдарға
шешімдерді жиі табыстайды. Заңи әдебиеттерде мемлекеттік уәкілеттік
органдардың құқықтық актілері туралы пікірлер айтылған, ведомствалық
нұсқауға сәйкес салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін өзгерте
немесе бекіте алмайды, олардың негізгі мақсаты – салықтарды өз
уақытында және дұрыс жинаумен байланысты басқару органдарының
практикалық қызметінде бір түрлі әдістерін оқуға сиымды және аса
мінсіз регламенттеу болып табылады.
Бірақ, тәжірибеде нұсқаулар арқылы заңдардың мазмұны
бұрмаланады, салық төлеушілердің құқықтарымен заңды қызығушылықтары
шектеледі.
Соңғы нәтижемен толық келісу қажет. Шынында да, салықтық
қатынастарды құқықтық реттеу практикасы салық органдарының өздерінің
ведомстволық актілерін қабылдай отырып, салық заңдарын жөндеу сияқты
мысалдарға толы (Әлбетте, осы органдар үшін пайдалы жағынан).
Бірінші кезекте, бұл олардың құқықтары мен әкімшілік
өкілеттіктерінің кеңеюінен, сонымен қатар салық төлеушілердің қосымша
міндеттемелерін бекітуінен көрінеді. Анық көрініп тұрғандай, басты
және негізгі міндеті салық жинау болып табылатын органдарға елдің
экономикалық және әлеуметтік даму аспектілері аса қызығушылық
білдірмейді, салықтық қатынастар облысында нормаларды шығару
объективті қарсы көрсетілген. Осыған қоса, осы қатынастарда біз
өзекті әлеуметтік жағдайға тап боламыз: бұл қатынастардың 1 жағы –
салықты алушы ретінде шығаратын мемлекет – осы қатынастарды құқықтық
құралдармен реттейді, ал 2-ші жағы – салық төлеуші – еш нәрсе қарсы
қоя алмайды. Осының өзі осы қатынастар тек бір жақтың, яғни
мемлекеттің ғана пайдасына реттелетінің алғышарты болып табылады.
Бірақ егер де салықтық қатынастарды құқықтық реттеуді жалғыз мақсаты
көбірек салық жинау болып табылатын орган жүзеге асырса, онда осы
қатынастардың бұрмалаушылық сипаттамасынан құтылу мүмкін емес.
Сондықтан да әлемнің көптеген елдерінде салықтық қатынастарды
мемлекет пен қоғамның қызығушылықтарының үйлесуін қамтамасыз ету
үшін және экономикалық жүйені құру үшін көптеген мүмкіндіктер
беретін парламенттердің реттеуі кездейсоқ емес. Ал салықтық
ведомстволар қандай да бір өзіндік нормативтік құқықтық актілерді
қабылдауға құқы жоқ салық заңдарын атқарушы ретінде ғана көрінеді.
Салық ісі кейде, арнайы дайындықты талап ететін, қабылдау үшін аса қиын
түсініктер мен терминдерді басқаратынын айта кету керек. Бірақ, кейде салық
актілерінің тексттері, оның авторлары өздерінің алдына қарапайым
азаматтардың оларды түсінбейтіндей етіп жазуды мақсатқа қоятынын
мойындауға болмайды. К.Маркстің өзі шатасу кез-келген салық салудың көмек
шегі болып табылады деп жазды.
Сонымен бірге, салық ғылымы салық туралы заңдық актілердің
қайшылықтары мен анықсыздықтары мемлекеттің қазынашылық мүдделерінде оның
пайдасына салық, сот және басқа да органдармен алынып тастай алмайды. Кез-
келген түсіндіру (және ол кіммен жүргізілмесе де) тек қана салық төлеушінің
пайдасына шешіледі.
Өкінішке орай, Қазақстан Республикасының салық кодексінде осыған
ұқсас ереже көрініс таппаған.
Осы ережелерді кейбір авторлар салық төлеушінің дұрыстығының анық-
қанығына жету принципі деп атайды.
Сонымен бірге, экономикалық және заңдық әдебиеттерде, сондай-ақ
мерзімді басылым қарама-қарсы сипаттағы сөйлемдер – онда салық заңдылығы
салық төлеушілердің кінәлаудың анық-қанығына жетуі, өйткені барлық салық
салу салық төлеушілердің алдын-ала арсыздығы және компетентсіздігі және
олардың барлығының үнемі салықты төлеуден жалтарынуынан тұрғызылған.
Әдебиеттерде айтылғандай, салық төлеушінің бастапқы криминалдығы
туралы ой салық саясатының негізсіз қаталдатуын ақтаудың әдісі ғана болып
табылады. Оның орнына, салық инспекция және салық полиция органдарымен өз
жұмыстарын жетілдіру мақсатында өз тәжірибесіндегі (көп жағдайда қылмыстық-
құқықтық бояуы бар) бірнеше тән емес жағдайларға сүйене отырып, салық
төлеушілерді ақталатындардың және кінәсіз кінәлілардың жағдайына жатқызады.
Қазақстан жағдайына қатысты, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасы
Парламентінің бұрынғы Мәжіліс Төрағасы М.Т.Оспановтың пікірі бойынша:
Қазіргі Қазақстан жағдайында салық қатынастары мен салықтарды басқару
облысында елеулі ғылыми-теориялық жасалулардың болмауы, шетел тәжірибесін
көзсіз, оны пайдалануды талдаусыз көшіру бүгінде қайта қабылдаған Салық
кодексі (сөз 1995ж. 24 сәуіріндегі Салықтар және бюджетке төленетін
басқа төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы
туралы болуда) салық төлеушіге алдын-ала зұлымшылар ретінде қарау - салық
заңдылығын потенциалды бұзушысы және сондықтан да ол олармен
ынтымақтастыққа ұмтылады.
Осыған, 2001 ж. 12 маусымында Заңмен бекітілген Қазақстан
Республикасының Салық кодексі салық төлеушілерге қатынасын қатаңдатқанын
қосу қажет. Салық құқық бұзушылығын жасағаны және Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Қазақстан Республикасының кодексі үшін жауапкершілікті қатаңдатқан.
Объективтілік үшін айта кетеу керек, салықты төлеуден жалтарыну
шынында да болды. Бірақ, бұл жалтарыну немен түсіндіріледі? Дәстүрлі
заңды елемеу? Салық төлеушілердің жульнический табиғаты? Біздің
ойымызша, тәжірибеде А.Лаффер теориясын жүзеге асыру ісімен бар, оған
сәйкес көлеңкелі экономиканың дамуы салық жүйесіне кері пропорционалды
болып келеді, яғни салықтардың жоғарлауы көлеңкелі экономиканың мөлшерін
жоғарлатады, табыстың көп бөлігі декларацияланбайтын және салық салудан
жасырылатын, салықтан заңды және заңсыз жалтарынуы.
Сонымен, барлық салық төлеушілерді салық төлеуден жалтарынуға ұмтылу
күмәнді бола отырып, салық органдардың бақылау өкілеттіктерін кеңейте
отырып, ұйымдастыру мен салықтық бақылауды жақсарта отырып, салық
төлеушілерге салық салудың желісінен қашуға мүмкіндік беретін, салық
заңдылығындағы бос орындарды жою мақсатында, салық туралы заңдылықты
бұзғаны үшін жауапкершілікті мемлекет өзі тудыртқан құбылыстармен
күреседі.
Салық ауыртпалығы деңгейінің жоғарлығы жағдайында, салықты төлеуден
жалтарыну экономикалық көзқарас жағынан экономиканы толық күйреуден
сақтайтын қоғамдық игілік болатынын болжауға болады. Салық міндеттемелері
орындау кезіндегі толық заң сақтаушылық немесе салық төлемдерін
оптимизациялауды қолданбау экономиканың күйреуін білдіретін, кәсіпкерлік
қызметтің толық тоқтатылуына алып келеді.
Қазіргі кезде, салық салудың жетілдірілуін салықтардың толық жиналуын
қамтамасыз етуден бастау қажет. Бұл қате және тығырыққа тірейтін жол.
Салықты төлеуден жалтарынумен күресті салық жүйесін және салық төлеушіге
салықтарды экономикалық негізделген ететін, осы жүйені құрайтын заңдылықты
жетілдіруден бастау қажет.
Салықтық орталықтандырудың принципі
Салықтық отралықтандырудың принципі келесілермен сипатталады:
1) Қазақстан Республикасы Конституциясының 54 бабының 2 понпунктіне сәйкес
салықтарды Қазақстан Республикасының Парламенті белгілейді және күшін
жояды (кейбір, белгіленген жағдайларда Қазақстан Республикасының
Президенті), яғни орталық республикалық орган;
2) Қазақстан Республикасының салық жүйесі, заңмен белгіленген Салық
кодексімен анықталған, яғни Қазақстан Республикасы Парламентімен орталық
республикалық органның актісімен;
3) Қазақстан Республикасы территориясында қызмет ететін салықтардың барлық
негізгі элементтері Салық кодексімен анықталған;
4) салықтарды табыс көзі ретінде Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің әр
түрлі буындары арасында бөлу Бюджет жүйесі туралы Қазақстан
Республикасының Заңымен және сәйкес жылға республикалық бюджет туралы
заңымен жүзеге асырылады, яғни республикалық маңызы бар нормативті
құқықтық актілермен;
5) салық қатынастарын реттейтін негізгі құқықтық актісі Қазақстан
Республикасының Салық кодексі түріндегі республикалық деңгейдегі
нормативті құқықтық актілер болып табылады;
6) Қазақстан Республикасының салық органдарының жүйесі республикалық
бағынуы бар бірыңғай орталықтандырылған жүйесі болып табылады. Салық
органдары (салық қызметі органдары) сол жерлерде Мемлекеттік кіріс
министрлігінің территориялық бөлімшелері - мемлекеттік биліктің
жергілікті органдарының бөлімшелері емес, атқарушы биліктің орталық
органы болып табылады. Ал, салық қызметі органдарының жүйесінің өзі бір
орталықтан басқарылатын, бірыңғай жүйені көрсетеді.
3. Салықтың көптілігі принципі
Адамзаттың алтын арманы болып бірыңғай салықты белгілеу табылады:
түсінуде-айқын, есептеуде-қарапайым, мөлшерде - ауыртпалық салмайтын. XVII
ғасырдың өзінде-ақ физиократтар жер рентасы салығы түріндегі бірыңғай
салықты енгізуді ұсынған, өйткені олардың пікірінше барлық салықтар жер
иеленушіге жатқызылып және барлық табыстардың көзі жер болып табылады.
Бірыңғай салықты жасау алхимиктердің философиялық тасты іздеумен қатар,
біздің күнімізде де жалғасып келеді. Бірақ, осы үміттердің жүзеге аспауы да
мүмкін, салық төлеушілердің бірыңғай салық туралы арманына салық
органдарының өзі де, мемлекет те салықтардың ұзын тізімі бар (салықтардың
көптілігі принципі) салық жүйесін қарама-қарсы қояды. Салықтардың
көптілігі мемлекетке тиімді, өйткені мұндай салық жүйесі біріншіден, салық
төлеушілердің көптілігін, екіншіден, салық төлеушілердің ақша көздерінің
көп бөлігін қамтуын, үшіншіден, мемлекетке елеулі ақша қаражаттарын
беруін, төртіншіден, мемлекет пайдасына ақша қаражаттардың календарлық
және территориялық біркелкілігін қамтамасыз етеді. Осыдан, мемлекеттің
салықтармен салу объектілерінің неғұрлым көп бөлігін қамту арқылы ақшасы
барлардың әрқайсысына (потенциалды салық төлеушіге) жету ұмтылысы.
Соңғы жылдарда салық санының елеулі түрде қысқарғанын айта кету
керек. Олардың саны бұрынғыдай айтарлықтай жоғары және бірыңғай салық (бір
ғана)туралы айту әлі ерте.
4. Салық тізімінің исчерпывающий принципі
Аталған принцип бойынша, Салық кодексімен қарастырылмаған қандай да
бір салықтың, Қазақстан Республикасының территориясында болуға болмайды.
Басқаша айтқанда, осы Кодексте салықтардың және жабық тізімі бар, және оны
өзгерту (қысқартуы немесе, керісінше, кеңейтілуі) тек қана Кодекстің өзіне
сәйкес өзгертулерді енгізу арқылы жүргізіледі.
Осы принцип Салық кодексінде де аталмаған. Бірақ осы Кодекспен
қарастырылмаған, салықты төлеу бойынша міндет ешкімге де жүктелмейді
деген ережесінен шығатын болсақ, осы принциптің бар екенін айтуға болады.
5. Салықтардың икемділік принципі
Осы принцип ХІХ ғасырдың өзінде-ақ А.Вагнермен белгіленген болатын.
Оның мазмұны болып, мемлекет өзінің ағымдағы қажеттіліктерінен және нақты
экономикалық жағдайына байланысты салық ставкілерін жоғарлата немесе
төмендете алатындығында. Сонымен қатар, ол салықтардың өндіріп алу
процедурасын ықшамдау мақсатында салық ставкісі белгілі бір вилка түрінде
белгіленген, оның шегінде жыл сайын құрылатын қаржы жағдайына байланысты
ағымдағы бюджет жылына нақты ставкіні белгілеу керек деген салықтың
конструированиесін ұсынған. Салық салудың икемділік принципі салықтарды
қолдануды сұраныс пен ұсынысты ағымдағы реттеу әдісін ұсынатын, кейнсшілдік
және неокейнсшілдік сияқты экономикалық доктриналарды талап етеді.
Салықтардың икемділік принципі Қазақстан Республикасының заңдарында
да белгіленбеген. Ол салық салудың басқа принципіне, қоғамның әр қашан да
талап ететін - салықтардың тұрақтылығы принципіне (немесе салық
заңдылығының тұрақтылық принципіне) қайшы келетінін айта кетейік. Қалай
айтқанда да осы принцип бар және оның болуын тарихи дамудың қысқа
кезеңінде де көруге болады. Сонымен бірге, нақты өмірде нақты бір салықты
өзгерту туралы сөз болғанда, тек қана салықтардың икемділік принципі ғана
емес, мемлекеттің қандай да бір ойларына байланысты салықтардың бір түрін
енгізіп, керісінше күшін жоятын, салық жүйесінің икемділік принципі орын
алады.
Әдебиеттерде көрсетілген принциптерге қоса салық салудың
ұйымдастырушылық принциптері ретінде салық салудың өзгермелі принципі
және салық жүйесінің тұрақтылық принципі сияқты принциптер аталады.
Мұндағы салық салудың өзгермелі принципі салық ауыртпалығы мен салық
қатынастары мемлекеттің объективті қажеттіліктеріне сәйкес оперативті түрде
өзгере алатынын, ал салық жүйесінің тұрақтылық принципі - керісінше,
салық жүйесі глобальды салық реформасына дейін, көптеген жылдар бойы өзгере
алмайтындығын білдіреді. Осы принциптер бір-бірін алып тастайды (салық
жүйесінің тұрақтылығы салық салудың өзгермелілігін алып тастайды; салық
салудың өзгермелілігі, керісінше, салық жүйесі өзінің өзгермелілігін
білдіреді), екінші принцип арманды нақтыға беру болып табылады: салық
заңдылығы, оның көмегімен салық жүйесі құрылатын, жылына бірнеше рет
өзгертіледі, мамандардың өздері де қарап үлгере алмайды(4(.
6. Салықты өндіріп алудың ыңғайлылық принципі
Салық салу принциптерін атаған кезде, Адам Смиттің өзімен аталып
кеткен, әрбір салық салықтөлеушілерге ыңғайлы болатын уақытта және әдіспен
өндіріп алынуы тиіс болатын ыңғайлылық принципі аталмаған салық бойынша
жұмыстар жоқ.
Алайда, салық мемлекеттің салық заңдылығын және салық қызметін талдау
осы принцип ғалымдардың арманын немесе салық төлеушілердің ниеттерін
сипаттайтынын көрсетеді. Шындығында, салық салуды ұйымдастыру мен жүзеге
асыру кезінде салық төлеушілер үшін ыңғайлылық принципі емес, мемлекет үшін
ыңғайлылық принципі орын алады.
Мемлекет ең алдымен өз мүддесіне негізделе отырып, салық жүйесін
құрады. Ол да түсінікті - салықтар мемлекеттің бір жақты белгіленуі. Олар
әрқашан да мемлекетке керек және салық төлеушілерге керек емес. Салықтар
мемлекеттің ақша қаражаттарға деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін
бағытталған. Сондықтан, ол салықты мемлекеттің осы қажеттіліктерін
қанағаттандыруға ыңғайлы болатындай етіп конструкциялайды. Осы мақсатқа
әрбір салық жауап береді. Салықтың субъект, объект және ставкі сияқты
элементтері салық төлеушіге тиімсіз болуы мүмкін, ал төлеу ережесі сияқты
элементі міндетті түрде салық төлеуші үшін ыңғайлы принципінің негізінде
құрылуы, мемлекетті идеализациялау дегенді білдіретінін түсіну керек.
Мемлекетке тиімсіз салық қажет емес. Және осындай салықты ол белгілемейді.
Салықтың мемлекетке ыңғайлы болуы салық салудың объектіивті белгісі (осыдан
барып, принципі) болып табылады(4(.
Мемлекет салық салу жүйесін өзіне ыңғайлы етіп тұрғызу үшін өзі
жасаған құқықтық жүйені бұзуға баруға дайын. Мысалға, салық түсімдерінің
территориялық бөлінуінің бір қалыптылығын қамтамасыз ету үшін, мемлекет
салық төлеушілерді заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелеріне айналдырады,
алайда барлық заңды канондарға байланысты осы бөлімшелер құқықтық
қатынастардың және, демек, салық міндеттемелердің иелері субъектісі бола
алмайды. Жыл ішінде салық түсімдердің бір қалыптылығын қамтамасыз ету
үшін, мемлекет аванстық салықтық төлемдер жүйесін енгізді, оған сәйкес
салықты төлеу бойынша міндеттеме салық объектісінің болмауы кезінде пайда
бола алады. Жеке тұлғалардың мүлік салығын төлеу кезінде салық салудың
объектісі болып шығатын, құрылыстардың құны бір өкілетті органмен біржақты
тәртіппен анықталады және бұл осы мүлік иесінің ешбір келісуінсіз
жасалады.Сонымен қатар, салық 1 қазанға дейін төленуі тиіс, яғни
мемлекеттің өзімен белгіленген есепті салық кезеңі (ал, ол күнтізбелік
жылға сәйкес келеді) әлі аяқталмаған. Мемлекет салық төлеушілерді
тұтынушылармен қолма-қол ақшаның көмегімен ақшалай есепті міндетті түрде
қазыналық есте сақтау қабілеті бар қымбатты бақылау-кассалық машиналарды
қолданумен жүргізілуін міндеттейді. Олардың ойына келмейтіні, егер осы
машиналарды қолдану мемлекетке қажет болса (кәсіпкерлерге олар қажет емес),
онда ол осы машиналарды сатып алып, салық төлеушілерді олармен тегін
қамтамасыз етсін. Мемлекет табысты төлеу көзіне өз салық агентінің
міндетін жүктейді, оған сәйкес оларды мәжбүрлі және қайтарымсыз түрде
жүргізілуі тиіс, өйткені мұндай өндіріп алу мемлекетке тиімді.
Кепілдендірілген салықтық табыстарын іздеуде салық төлеушілерді күрделі
салықтық есебін жүргізуге және салық органдарына ірі салық есептерін
ұсынуға міндеттей отырып, мемлекет салықтардың күрделендірілген түрлерін
ойлап тапты. Табыс салығын төлеу бойынша декларацияның көп, күрделі,
шатастырылған формаларды атап өту жеткілікті, оларда ең білімді адамның
өзі де түсіне алмайды және оларды мамандардың көмегінсіз толтыру мүмкін
емес, салық салуды ұйымдастыру кезінде салық төлеушінің ыңғайлылығы туралы
айтуға болмайды. Осының барлығын салық төлеушілер мемлекетке осылай тиімді
және ыңғайлы болғандықтан және қатал айыптардан қорқуының нәтижесінде
орындайды.
Жалпы салықтарды мемлекет ойлап табады, және ол оларды өзіне ыңғайлы
етіп ойлап табады. Қойшы өзі қойларын, қойларға ыңғайлы етіп емес, өзіне
ыңғайлы уақытта және әдіспен қырқады.
Әбедиеттерде аталатын, салық салудың ұйымдастырушылық принциптердің
қатарына қосарлы салық салуды болдырмау принципі де жатады, онымен
салудың бір реттілігі түсініледі. Жалпы айтқанда қосарлы салық салу
түсінігі мемлекет аралық қатынастар саласына жатады, ол кезде салық
төлеушілер салықтық төлеуге бір мезгілде екі мемлекетте тартылады.
Салудың бір реттілігіне келетін болсақ (бір объект салықпен бір рет қана
салынады), онда осындай принцип заңда белгіленіп, өмірде қолданса жақсы
болар еді. Бірақ, қазіргі кезде осындай принцип бар екенін айтуға
болмайды. Ол Салық кодексінде де белгіленбеген. Сондықтан, біз тілек
нақтыға берілетін жағдайды аламыз.
1.2 Салық реформасының жүзеге асырылуының негізгі кезеңдері
Мемлекет тарихында сол кезде экономикалық қатынастар жағдайында болған
өзгерістер құнды қайта бөлуді әкімшілік тұрғыдан емес, салық түріне көшті.
Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлінің артуына әкеп соғады, яғни нарық
субъектілерінің қаржылық және өндірістік жағдайының тұрақтылығы жоғарылаған
сайын мемлекеттің дамуына әкеп соғады. Сонымен қатар салық жүйесінде
негізгі базалық қағидалары болмағандықтан көптеген салықтар мен алымдар
пайда болды. Бұл болса, жаңа салық түрлерін енгізу кезінде заң актілерімен
енгізілген болатын және бұл жағдай түсініспеушілік пен қарама-қайшылықтарға
әкеп соқты. Нәтижесінде 1991 жылдың 1 қаңтарынан бастап
“кәсіпорындардан, ұйымдардан алынатын салық туралы” КСРО-ң заңы шықты. Осы
заңмен Қазақстан және басқа да ТМД елдері өздерінің салық жүйесін құрған
болатын(5(.
Бірінші кезеңде салық заңдылығы Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде
салық жүйесін құру және осы жүйеге кіретін салықтарды құқықтық реттеу
мәселелерін шешті.
Сол кезде 1991ж. 25 желтоқсанда салық салуды құқықтық реттеудің
негізі болған Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы, сонымен бірге жекелеген салық түрлеріне арналған
бірқатар заңдар, атап айтсақ 1991ж. 24 желтоқсанда: 1) Қосылған құнға салық
туралы; 2) Акциздер туралы; 3) Жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық
туралы; 4) Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салық туралы; 5)
Кеден тарифі және баж туралы; 6) Кәсіпкерлік қызметтің субъектісі ретінде
тіркелмеген азаматтардан алынатын алымдар туралы; 7) Курорттық алымдар
туралы; 8)Мақсатты алымдар туралы; 9) Тұрақты ренталық төлемдер туралы; 10)
Қазақ КСР азаматтарынан, шетел азаматтардан және азаматтығы жоқ
тұлғалардан алынатын жеке табыс салығы туралы Қазақ КСР Заңына өзгертулер
енгізу туралы; 11) 1991ж. 25 желтоқсанда Кәсіпорындардан, бірлестіктерден
және ұйымдардан алынатын салықтар туралы Қазақ КСР Заңына өзгертулер мен
толықтырулар енгізу туралы қабылданды. Одан бұрын – 1991ж. 19
желтоқсанда 5 салық белгіленген (алайда, олардың барлығы салық деп
аталмаса да, шын мәнісінде сондай болды) Жол қоры туралы Заңы және бір
төлем қабылданған болатын.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы Заңы, әдетте
салықтардың жиынтығы деп түсінетін, осы жүйені күтпеген жерден келесідей
анықтаған: Қазақстан Республикасының салық жүйесі салық қызметі
органдарын, салықтық қатынастарды реттейтін, және салықтар мен алымдар
түріндегі бюджет жүйесіне міндетті төлемдердің жиынтығын реттейтін құқықтық
нормаларды кіріктіреді (5(.
Ал, салық жүйесінің өзі үш салықтар тобымен көрсетілді: 1)
жалпымемлекеттік, жалпы саны 17 құраған; 2) жалпы саны 10 құраған, жалпыға
міндетті жергілікті салықтар мен алымдар; 3) жергілікті салықтар мен
алымдар, жалпы саны 17.
Егер бұған, Жол қорының табысы болып саналатын 5 салық пен алымды
қосатын болсақ, онда салықтар мен алымдардың жалпы саны 49 құраған, соның
ішінде, салықтар – 24, алымдар мен төлемдер – 25. Шындығында, кейбір
салықтар мен алымдар енгізілмей қалды.Қазақстан Республикасында ең алғаш
салық заңы он алты жалпы мемлекеттік, он жалпы міндетті жергілікті және он
тоғыз жергілікті салықтардан тұрды. Сонымен қатар бюджеттен тыс қорға
аударатын міндетті арнайы төлемдерден тұрды. Мұндай төлемдер шаруашылық
сүбъектілердің келіспеушіліктерін әкелді, өйткені осы төлемдерден салық
ауыртпалылығы өсіп, шығындары көбейіп, нарықтағы бағалардың өсуіне әкелді.
Осы алғашқы қабылданған заң нарықтық сипаттан бұрын социалистік
сипатқа ие болды. Салық зандылығында 1992-1994 жылдары әр түрлі өзгерістер,
оның ішінде салықтар мен алымдар және де әр түрлі жеңілдіктер де енгізілген
болатын. Бұл өзгерістердің мақсаты салық жүйесінің экономикалық қатынастар
жағдайына бейімдеу. Нәтижесінде ретсіз әр түрлі салықтардан және алымдардан
тұратын салық жүйесі пайда болды және әр түрлі заңдар арасында қарама-
қайшылықтар пайда болды. Салық ауыртпалығы сонша ауыр болғаннан шаруашылық
субъектілер өз табыстарын жүйелі түрде жасыруға мәжбүр болды. Сол кезде тек
бір салық түрі бойынша тоғыз әр түрлі салық ставкалары (0 ден 70 пайызға
дейін) болып, кей жағдайларда табыстың 75-85 пайызын алып отыратын. Бұл
жағдай экономикаға тежеу болып, кері әсерін тигізді.
Әрине мұндай жағдай көпке созылуы мүмкін емес болатын. Қазақстанның
алғашқы салық жүйесі жоспарлы әкімшілік тұрғыда жасалып, мемлекеттің
алғашқы егемен жылдарында белгілі бір позитивті әсерін тигізіп, кейіннен
керіге әкеліп соқтырды. Сондықтан да Қазақстан үкіметі 1992 жылдан бастап
жаңа нарықтық қатынастарға сай келетін салық жүйесін жасауды жоспарлады,
яғни салық реформасына итермеледі. Аталған кезең Қазақстанның егеменді
мемлекет ретінде құрылуы кезінде өзінің салық заңдылығын қабылдауымен
ерекшеленеді.
Көрсетілген заң, салықтың түсінігін ашпаса да, Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесіне заңмен белгіленген мөлшерде және
мерзімінде, сондай-ақ мемлекеттің ақылы қызмет көрсеткені үшін
төлеушілердің ақшалай қаражаттарының міндетті аударымдары деп түсінілген
анықтаманы салықтар, алымдар мен баждарға берген.
Салық ставкілері, әдетте, көлемді мөлшерге жеткен. Мысалға, табыс
салығы 45% құраған (бірақ, кейіннен 35%, содан кейін 25% дейін
төмендетілді). Салыстырмалы түрде айта кету керек, бүгінгі таңда
корпоративтік табыс салығы 30% құрайды. ҚҚС ставкісі 28% құраған (бүгінгі
таңда 15%), азаматтардың табыс салығы бойынша минималды ставка 12%,
максималды ставка - 40% құраған (бүгінгі таңда – сәйкесінше 5 және 20%).
Салық мөлшерлемесі туралы айтқанда, Заң парламенттің заңдық
өкілеттіктерін басқа органдарға табыстау мүмкіндігін беріп, келесіні
қарастырған: Салық ставкілердің мөлшері Қазақстан Респуликасының Жоғарғы
Кеңесімен бекітіледі. Бұл құқық Қазақстан Республикасының Үкіметіне,
жергілікті Халық депутаттар кеңесіне табыстала алады.
Салық заңдылығын бұзғаны үшін, сол бір терісқылық үшін бірнеше
салықтық-құқықтық және әкімшілік сипаттағы бірнеше өндіріп алулар салуға
жол берілген, көп сатылы сипаттағы аса қатаң санкциялар белгіленген.
Мысалға, мынандай өндіріп алулар қарастырылған:
а) жасырылған пайданың барлық сомасына немесе салық салу объектісінің
жасырылған сомасына, сол сома мөлшерінде айыппұл, ал жыл ішінде қайталанса
– айыппұлдың үш есе мөлшерінде. Қасақана түрде болса, айыппұл 5 есе
мөлшерінде өндіріп алынған;
б) заңды тұлғалардан салық салу объектісіне есептің болмауынан
немесе оны белгіленген тәртіпті бұзушылықтармен жүргізу, тиесілі сомадан
10% салық;
в) мерзімі өткен әрбір күнге төленбеген сомадан 0,2% өсімпұлдар.
Бұдан басқа, қызметтік тұлғаларға 500-ден 2000 сомға дейін,
азаматтардан 1500-ден 3000 сомға дейін әкімшілік айыппұлдарды салу
қарастырылған.
Белгіленген мерзімде төленбеген салықтар (яғни бересі), және салық
заңдылығын бұзғаны үшін санкциялар заңды тұлғалардан салық органының
шешімімен бірінші кезектегі және сөзсіз тәртіппен, ал азаматтардан –
соттық тәртіпте өндіріп алынған. Алайда, бір қызығы, қызметтік тұлғалардан
және азаматтардан әкімшілік айыппұлдар соттық тәртіпте өндіріп алынған.
Сол уақытта болған жауапкершілік механизмін келесі мысалмен
көрсетейік:
Ұйым, қызмет етіп тұрған 25% ставка бойынша 250 мың теңге сома
салық төленуі тиіс, 1 млн. теңге сома көлеміндегі алған табысын
төмендеткен. Бұл жайт 5 айдан кейін, салықтық тексеріс кезінде
анықталған. (мерзімін өткізіп алу - 100 күн).
Нәтижесінде, осы ұйым келесі санкцияларды төлеуге міндетті болды: а)
төмендеткен табыстың сомасын – 1 млн. теңге; б) салық салу объектісін
төмендеткені үшін айыппұл – 5 млн. теңге; в) салық салу объектісі есебінің
болмауына айыппұл - 25 мың теңге; д) өсімпұлдар – 50 мың теңге.
Нәтижесінде 6 млн. 075 мың теңге. Және бұл 250 мың теңге бересі бар, яғни
санкциялар 24,3 бересін құраған еді. Бүгінгі таңда, айыппұлдар
санкциясы осындай қаталдыққа жететін елді табу екі талай.
Салыстырмалы түрде, бүгінгі таңда осы ұйым жасырын объектінің 50%
мөлшерінде әкімшілік айыппұл (бірақ, ол да аса көп), яғни 500 мың теңге,
және 10 мың теңге көлемінде өсімпұл төлер еді. Барлығы 510 мың теңге
немесе 12 есе аз.
Бірақ, санкциялардың қаталдығына қарамастан, салықты төлеуден
жалтарыну, сол уақыттағы жоғары деңгейді ешқашан құрамаған еді. Сондай-
ақ, салықтық аппараттың жемқорлық деңгейі ешқашан жоғары болған емес.
Дұрысында да: заңдардың қаталдығы оларды орындамаумен жеңілдетілмейді, ал
жазалаудың тиімділігі оны қаталдықпен емес, мәжбүрлікпен анықталады.
Өз кезегінде, Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы
Заңы бірқатар артықшылықтармен және қоғамда салық салуды ұйымдастырудың
объективті қажеттіліктеріне, олардың көбі өкінішке орай, құқықтық жүйені
кейінгі реформалауы кезінде жоғалып кетіп немесе заңдық актілер
заңнамасын жасаған кезде жасаушылардың субъективті көзқарасы шегінде
талап етілмей қалған сәйкес келудің дұрыс көзқарасына ықпал ететін, аса
сәтті ережелерге ие болды(6(.
Мысалға, аталған Заң, салықтық төлемдердің ұлғаюына әкелетін
заңдардың, қайтарымды күші жоқ екендігін қарастырады. Бүгінгі таңда, осы
түрдегі қарапайым және нақты нұсқау қазіргі Салық Кодексінде жоқ.
Заңның, бір объектіге сәйкес салықтық кезеңге салықтың бір түрін бір
рет ғана салу сияқты нұсқау пайдалы болар еді.
Мемлекеттік бас салық инспекциясы нұсқаулықтарының құқықтық
табиғатын анықтай отырып (сол кездегі уәкілетті мемлекеттік орган), Заң
2 маңызды ережелерді атады: біріншіден, бұл нұсқаулықтар Қазақстан
Республикасының салық бойынша заңдарды қолдану мәселелері бойынша
шығарыларды; екіншіден, бұл нұсқаулықтар Қазақстан Республикасы заңдарын
шектеулі немесе кеңейтілген түрде түсіндіруге немесе оларға қайшы келе
алмайды. Осы формула қарастырып отырған Заңды, осы себеп бойынша
түсініксіз ережелерді қамтитын, қазіргі кездегі Салық кодексінен тиімді
жағынан ерекшелейді. Әділеттік үшін, сол кезде барлық осы нұсқамаларды
толық бұзумен қатар, салық заңдарын толықтырып және кеңейтіп, тіпті осы
нұсқаулықтармен белгіленген ережелерге салық заңдылығын ғана емес, сонымен
бірге Конституцияны тікелей түзетілуі болған, заңдық жауапкершілікті
белгілеуге дейін барған нұсқаулықтар қабылданғанын айта кеткен жөн(7(.
Әкімшілік айыппұлдар тек қана соттық тәртіппен алынады деген
нұсқамасы дұрыс болған. Бүгінгі таңда, осы айыппұлдар салық органдарымен,
яғни салықтық тексерісін жүргізіп және салық заңдылығын бұзу оқиғасын
анықтайтын субъектілерден алынады. Басқаша айтқанда, берілген,
рұқсатыңызбен атасақ, юрисдикциясымен салық органы құқықтық тәртіптің
барлық негіздеріне қайшы келетін, тергеушіні, прокурор мен сотты бір
тұлғада алмастырады.
Жоғарыда айтылып кеткенді жинақтайтын болсақ, салық жүйесінің алғашқы
бес жылдық құрылуын екі кезеңге бөлуге болады.
1. кезең, 1991-1992 жылдары тәуелсіз Қазақстан өзінің салық жүйесін
құрды. кезең, 1994-1995 жылдары нарықтық қатынастарға сай келетін және
еліміздің жағдайын ескере отырып, халықаралық салық қағидаларын
қолданып, жаңа салық заңын шығару керек болды. Бұл болса, толық
реформа жүргізу керек деуге де болады.
Жаңа салық заңын дайындау кезінде халықаралық салық салудың
тәжірибесін тиімді түрде қолданылған болатын. Осы дайындық кезінде үлкен
үлестерін әр түрлі халықаралық ұйымдар (ХВҚ, Халықаралық салық қоры (қазір
“Салық және Инвестицялар жөнінде Халықаралық Орталық”), Экономикалық
Қауымдастық және Даму Ұйымы) қосқан, сонымен қатар әйгілі салық мамандары
да өз үлестерін қосқан. 1994 жылы дүниеге салық реформасының концепциясы
келді. Бұл концепцияда негізгі мақсаттар мен себептер, көрсетілген
мақсаттарға жетудегі стратегиялар, салық салу жүйесінің қағидалары, сонымен
қатар реформаның тиімді жүргізілуі үшін жағдайлар анықталған.
Бұл концепцияда жаңа салық жүйесінің негізгі концепциялары енгізілген:
экономикалық бейтараптылық, тұрақтылық, әділеттілік (горизонтальды және
вертикальды теңдік) және салық салудың қарапайымдылығы. Осы концепцияның
негізінде жаңа және ақырғы салық құжаты пайда болды. Ол “Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасының Президентінің заң күші бар жарғысы (кейіннен заң, яғни
салық кодексі).
Мемлекетте ең алғаш салық кодексін қабылдуынан бастап, маңызды
мәселелер шешілген болатын.
Салық салудың қарапайымдылығын ескере отырып, барлық ірі салықтар
түрлері бойынша жалпыға ортақ ставкалар қабылданды, салық түрлері азайды,
салық жеңілдіктерінің саны көпке қысқарды және бюджетпен есеп айырысу
тәртібі күрделіден қарапайымға айналды.
1996-1999 жылдары арасындағы кезең, салық жүйесін дамыту кезеңі.
Бұл кезеңде салық кодексінде бірнеше өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді. Бұл өзгертулер шаруашылық субъектілеріне тиімді әсерін тигізген
болатын. Бірақ та фактілер көрсеткендей кейбір өзгертулер мен толықтырулар
тиімсіз болып, яғни талданбай, оның экономикаға тигізетін әсері зерттелмей,
енгізілген болатын. Нәтижесінде осы кодекстің кейбір маңызды жақтары мүлдем
жоғалып кетті. Осылардың ішінен ең бастысы, салық заңының тұрақтылығына
деген сенімнің жоғалуы (себебі салық кодексіне жылына 6-7 рет ірі
өзгерістер жасалған).
Қазақстан Республикасының салық заңдылығының дамуының екінші кезеңі
1995ж. 12 сәуірде Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығын
қабылдаумен ерекшеленеді.
Осы Жарлықты қабылдаудың себебі – ал ол салық реформасын айқындаған
– бұрынырақ болған салық заңдарының төмен сапасы ғана емес, осы заңдар
көмегімен жасалынған, салық жүйесінің төмен сапасы. Шынында да, салық
жүйесі көптеген салықтармен ауыртпалық тудырды, олардың көбі ешбір
экономикалық негізі болмады, ал олардың бір бөлігі (мысалы, бағалы
қағаздармен операцияларға салынатын салық) антинарықтық сипатта
болғандықтан, салық төлеуден жаппай жалтарынуды және қазіргі кезде
көлеңкеге деп айту қалыптасқан, кәсіпкерлердің кетуі ретінде қоғамға
салықтық ауыртпалық қиындау болды. Салық заңдылығының регрессивті сипатта
болуы айқын болса да, бұл құбылысты да мемлекет тоқтата алмады. Салықтар
экономикалық дамудың тежегішіне айналып, халықтың жағдайын төмендету құралы
болып шықты.
Сондықтан, қаржы министрі, кейіннен вице-министр болған А.С.Соболев
идеологияны құруда белсенді ат салысқан, салықтық реформаны жүргізу
туралы шешім уақытылы болды.
Берілген реформаның құқықтық жағынан негізгі мазмұны салық
заңдылығының консолидацияланған және тіпті кодификацияланған сипатты
қабылдағанында. Бұл тек аталған Жарлықтың бұрынырақ қызмет еткен бірқатар
салық заңдарын біріктіргендігінде ғана емес (салық заңдылығының
консолидациясын жасады), сонымен бірге осы Жарлықтың ережелеріне қайшы
келетін заңдық және өзге де актілердің, заңдық күші жоқ деген ереже
белгіленгендігінде айқындалды. Салықтық емес заңдылықтарға салық салумен
байланысты мәселелерді енгізуге тыйым салынды(8(. Осы арқылы, біріншіден,
заң жүйесінде Жарлықтың салықтық мәселелері бойынша басшылық, екіншіден,
Қазақстанның құқықтық жүйесіне алғаш рет салық заңдылығы категориясы
енгізілуі белгіленді.
Жарлықпен салықтардың саны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz