Бұқар жырау шығармаларымен таныстырудың әдістемесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ 3

1 МЕКТЕПТЕ БҰҚАР ЖЫРАУ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
1.1 Бұқар жырау шығармаларымен таныстырудың әдістемесі 5
1.2 Жыраулық дәуірдің тарихилық тұстарын топтастыру әдістері 5

2 БҰҚАР ЖЫРАУ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ 9
2.1 Бұқар жыраудың тәлім-тәрбиелік идеялары
2.2 Бұқар жырау шығармаларындағы тәрбиелік мәні зор афоризмдер 13
2.3 Бұқар жыраудың "Батырлар туралы" жырын талдау 13

ҚОРЫТЫНДЫ 20
ҚОСЫМША 1 25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
29
31
36

КІРІСПЕ

ХVІІІ ғ. Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілінің бірі Бұхар жырау Абылай
хан заманында өмір сүрген. Әкесі Қалқаман белгілі батыр. Оның өлеңдері өзі
тұстас ақындармен салыстырғанда кейінге молырақ жеткен.
Бұхар жырау қазақ жеріне ертеден мәлім. Бізге жеткен арнау, терме,
толғаулары негізінен әлеуметтік, қоғамдық мәселені көтереді. Көп жайтты ол
өзінің заманы санасы тұрғысынан шешеді. Хандық құрылысты нығайту мақсатын
көздейді. Соған қоса жыраудың кейбір толғаулары адамгершілікке,
бейбітшілікке, әділеттікке үндейді, ұстамды моральдық пікірлер ұсынады.
Абылайдың сыртқы саясатына араласып, ақыл береді. (Абылайға арналған
өлеңдері).
Курстық жұмыстың мақсаты – Бұқар жырау шығармаларының тәрбиелік мәнін
анықтау.
Осы мақсатқа сүйене отырып, алдыма мынадай міндеттерді қойдым:
- мектепте бұқар жырау шығармаларын оқытудың әдіс-тәсілдерін зерделеу;

- Бұқар жырау шығармаларымен таныстырудың әдістемесімен танысу;
- Бұқар жыраудың тәлім-тәрбиелік идеяларын қарастыру;
- Бұқар жырау шығармаларындағы тәрбиелік мәні зор афоризмдеді
жинақтау.
Бұхар өмір сүрген дәуірдің ұлы бір оқиғасы — жоңғар қалмақтарының
өктемдігі, олардың қазақ жеріне баса көктеп енуі. Қалмаққа қарсы ұрыс
басталған шақтан аяғына дейін бар ауыртпалықты Бұхар елімен бірге кешкен.
Ол, әсіресе, өзі туған өлкесін азат ету күресіне тікелей араласып,
қолбасшылармен бірге ақылшы, үгітші боп белсенділік көрсеткен. Абылай
Бұхармен осы тұста қатты санасқан. (Тыңда мені, ерлерім.., Ордалы байтақ
елім бар... т.б.).
Бұхардың Керей, қайда барасың? өлеңі ханға қарсылық еткен рулы елді
келіске келтіру жөніндегі билік сөзі, ел бірлігін жақтаған жыраудың жалынды
жыры. Ол көп өлеңдерінде моральдық сарынға беріліңкіреп, ағайыншылықты,
татулықты, достықты үгіттейді, өзімшілдіктен сақтандырады. (Батпақты сайға
су түссе..., Аңсаңнан биік тау болмас...).
Бұхар тілі образды, тұспалды, суретті. Айтар терең ойларын ол жай
баяндай салмайды. Ақындарға тән асыл сөздермен шарықтай, шабыт шақыра,
асқақтата жырлайды. Сондай-ақ, жырау өлеңдері тұспал нақылдарға құрылған
шешендік үлгісін танытарлық мәнді шығармалар. (Ел бастау қиын емес...,
Қатын алма төреден..., Ақиық бүркіт төмендер...).
Бұхар өлеңдерінің көбі — арнау. (Ей, Абылай, Қалдан Серен).
Жыраудың Тілек деген толғауының да бірқыдыру мәні бар. Онда ақын хан
тілегіне қоса ел мүддесін жоғары қояды.
Бұхардың тіл ерекшеліктерін оның адам өмірі туралы жырларынан да айқын
көруге болады. Әр қилы өмір белестерін жырлауда ақын дөп басып, орынды
балама сөз тауып қолданады. Әрбір жастағы адамның қуаты, ой-сыры,
мүмкіндіктері, айналасындағы өмірге көзқарасы жан-жақты ашылады. (Атан
болған жиырма бес..., Жетпіс бес жасқа келгенде... т.б.)
Жыраудың поэтикалық тілге жетік, тұспал сөзге шешен адам болғанын
басқа толғауларынан да көптеп кездестіреміз. Ол табан асты сөз тапқыш ақпа-
төкпе сөз өнерінің жетік өкілі. Терең ойын көркемдей-кестелей білген ірі
суреткер. Бұхар өлеңдері өзінің ұйқасы жағынан да көңіл аударарлық.
Бұхар шығармалары өзінің стилі жағынан ауыз әдебиетімен және өзінен
бұрын жасаған Асан, Қазтуған, Шалкиіз толғауларымен сабақтас, ақыл, нақыл
ғибрат, өсиет ретіндегі дидактикалық туындылар.

1 МЕКТЕПТЕ БҰҚАР ЖЫРАУ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

1.1 Бұқар жырау шығармаларымен таныстырудың әдістемесі

Оқыту әдісі дегеніміз – оқушылар мен мұғалімнің білімді меңгеру
жолындағы шығармашылык бірлескен тәсілі.
Дидактика оқушының өз ынтасын, ішкі қозғаушы күшін жұмысқа бағыттауды
ұсынады. Басқаша айтқанда, әр оқушының ойлау қабілетін, сабаққа деген
қызығушылығын арттырып отыруы үзіліссіз процесс болуы керек.
Әдебиет – оқушылардың ішкі сезімін, эстетикалық талғамын туындылардың
жанрларына қарай, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай қиялдарын дамытуға
түрткі болар нысан.
Әдебиетті оқыту әдісін оның құралдарынан ажырата қараймыз. Әдіс тек
әрекетпен тікелей байланысты. Ол үшін әрекеттің негізгі мақсаты болуы шарт.
Әр түрлі құралдарды қолдану әдіске бағынышты.
Құралдардың әр түрлі болуы әдістің құрылымын өзгертуге ықпал етеді.
Әдістің жекелеген бөлімдерін амал деп айтамыз. Әдістер арқылы білім
мазмұнын меңгереміз.
Мұғалім оқушыларды оқытуда түпкі нәтижеге жеткізеді деген әдіс-
тәсілдерді тандап алуы қарастырылады.
Ізденістің қарқынды (интенсив) амалдары мазмұн ретіне алгоритміне
бағынады. 5 - 7-сынып аралығында оқушыларды, біріншіден, кітаппен жұмыс
істей білу әдісіне машықтаңдыру әрекеті көзделеді.
Оқу техникасын сақтай отырып, оқығанын қатар түсіну керек.
Ол үшін темеңдегі әрекет әдістері жүргізіледі:
1) тақырыпты анықтау, өз-өзіне сұрақ қою, есеп беру;
2) материалды ынтамен оқу, оны бөлімдерге бөлу, оқығанды жоспарға
.түсіру;
3) сұрақтарға жауап беру;
4) өз мысалдарыңды келтіру.
Мәтінмен жұмыс істеу оның мазмұн-құрылымына байланысты.
Көркем әдебиет мазмұны кейіпкерлердің іс-әрекетімен тұтастықта
беріледі.
Екінші орында әдебиет қисынынан мағлұмат беру әдісі өткізіледі.
Көрнекілік әдісі. Демонстрация. Схема, таблица, сурет, диапозитив,
диафильм.
Байқау әдісі. Оқу мақамы, жазу қарқыны сияқты әдістер 5-7-сыныптарда
жиі қолданылады. Себебі оларсыз керкем шығарманың оқиғаларын, кейіпкерлер
арасыңдағы қарым-қатынасын, олардың мінездерін көз алдына елестете алмайды.
Осындай қабілеттілікті дамыту үшін, нақтылықтан дерексіз ойды тудыру үшін
көрнекіліктің жоғарыда аталған түрлері пайдаланылады.
Тәжірибешілік әдіс. Тәжірибешіліктің өтілу барысы пәннің мазмұнына
тікелей бағынышты. Мұның өзі оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып,
темендегі талаптарды орыңдау арқылы жүзеге аспақ.
- алдымен оқушыға жаттығу жұмысының мақсатын, орыңдау ережесін алдын-
ала ескертуі;
- жаттығудың мақамдарын үнемі өзгертіп отыруы;
- жаттығудың жүйелілігі.
Жаттығу жұмысы әдебиет сабағында мәтіннің тақырыбын, мұратын, мазмұн-
құрылымын, кисынын меңгеруге машықтандырады.
Мақсатты жаттығулар оқушының дағдылары ұшталғанда ғана жүргізіледі.
Жаттығу жұмысының тиімділігі санатты оқушының өз-өзін бақылау әрекеті
болғанда жоғары дәрежеге жетеді.
9-сыныпта оқудың мақамы да өзгереді. Оқушылар ауыз әдебиетінің әр
түрлі жанрларымен танысып, қазақ әдебиетінің қалыптасу тарихы бойынша жеке
шығармаларды бағамдауға бағыт алады.
Бұхар жырау Қалқаманұлы - әдебиетте бірнеше ғасыр жалғасын тапқан
жыраулық дәстүрдің шебері, шешен, өз дәуірінің саяси ахуалына ықпал ете
алған тарихи тұлға. Бұхар есімі XVIII ғасырдағы қазақ халқының тағдырындағы
шешулі шақта үш жүздің басын біріктіре алған, ел тәуелсіздігінің сақталуына
күш салған, қазақ хандарының ішіңдегі даңқтысы Абылай атымен қатар
аталынады.
Бұхар өз шығармаларына дәуірінің келелі мәселелерін арқау етеді. Жырау
Қалденменен ұрысып деп басталатын толғауында Абылай бастаған қазақ
батырларының жоңғар әскерлерімен болған ұрысын:
Қалден хаңды қашырып,
Шөп салған жерін бұздырып,
Ұрысты қатты қыздырып, ...
деп бейнелеген. Мұнда 1726 жылы Бұланты өзені бойыңда жонғарларға
берілген алғашқы соққы суреттелген, - дейді Ә. Қоңыратбаев. Толғау
жыраудың өзі куә болған Абылай ханның ерлік істерін жырға қосқан.
Бұхар жыраудың ақылдылығы мен көріпкел, сәуегейлігі туралы сан алуан
аңыз-әңгімелер бар. Бұл жөнінде М.Ж. Көпеев: Заманындағы сыншылар ол
кісіні көмекей әулие дейді екен. Көмекейі бүлкілдеп сөйлейді де отырады
екен. Қара сөз жоқ, аузынан шыққан сөзінің бәрі жырлаумен шығады екен, -
деп жазады.
Бұхар шығармаларын ел аузынан жинап, қағазға түсіріп, ұрпақ жадына
қалдырған Мәшһүр Жүсіп Көпеев болатын. Кейін Қазақстанның әр тарапынан
әлденеше адамдардың Бұхардың айтқан сөздері деп айтып, жазып
тапсырғандары Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының қолжазба
қорында кездеседі.
Бұхар мұрасы - жыраулар әдебиетіндегі тақырыптық жағынан бай, мазмұны
терең, құрылысы күрделі туындылар. Үздік шығармаларының бірі – Бірінші
тілек тілеңіз толғауында жырау адам өмірінің мәнін, әр адамның өзіне
тілейтін жақсылықтарын ел тыныштығымен байланыстырып, тілек-баталардың ең
алдыңда бейбітшілікті қояды. Сонымен қатар халықтың тұрмыс-тіршілігі де
көрініс береді, аласапыран заман, берекесі кеткен ел, күнде жау келділеп
тұрған мазасыздық кезең, адамның мінез-құлқы, әдет-ғұрып, дәстүрі де
суреттеледі.
Бұхар, сөз жоқ, діншіл. Оның он бір тілегінің ең біріншісі - Құдай
каламайтын іске аяқ баспау:
Бірінші тілек тілеңіз,
Бір Аллаға жазбасқа!
Бұхардың діншілдігі жай тақуалық емес. Ол Құдайдың бір, пайғамбардың
хақ екендігіне шын көңілімен сенген жан. Алайда Бұхардың дінге қатысты
өлеңдерінде фәнидің баянсыздығы, бақидың рахаты жайыңда ештеңе ұшырата
алмаймыз. Соған карағанда, мемлекет қайраткері Бұхар діннің құрал ретінде,
таза пайдалылық жағынан ғана қараған сияқты.
Тілек өлеңі бүгінгі биоинформация ілімімен сәйкес келеді. Бұрынғы
бабаларымыз өздерінің бақытын микрокосмостан тілеу арқылы құра білген:
1. Бір Аллаға жазбасқа.
2. Тіліне еріп азбасқа.
3. Үшкілсіз көйлек кимеске (Ақіреттік киім).
4. Төрде төсек тартып жатпасқа.
5. Бес уақытта бес намаз, біреуі қаза қалмасқа.
6. Ардақтаған аяулың Тегіннен тегін олжа болмасқа.
7. Желкілдеген ту келіп, Сонан сасып тұрмасқа.
8. Жертұлданып тұрмасқа.
9. Төреңіз тақтан таймасқа, Тоқсандағы қарт бабаң Топқа жаяу
бармасқа.
10. Анаң бір аңырап қалмасқа.
11. Ардақтап жүрген бикешің Жылай да жесір қалмасқа. Жаттығу жұмысы.
Аталған кілтті тармақтардың алдыңғы сыңарларын ойлап көріңдер. Ай не
болар күннен соң өлеңі толғауға жатады. Толғаудың жырдан ерекшелігі -
пәлсапалық ой өрнегі.
Бұл толғаудың түйіні:
бәйшешек - қурай,
қамқа тон - шүберек,
кең сарай - мортық,
қарт бабаң - жаңылар,
бикешің - тіркеусіз о да қайтар,
арба-жүре алмас,
Құбылыстағы сары атан-қом жасамас ...
Қарама-қайшылықты сурет. Антитеза. Окушылардың жоғары деңгейіне
толғаудың қалған жолдарын ойлау тапсырмасы беріледі. Орта деңгейіне кітапты
пайдалану, ал өте төмен деңгейге жаттату тапсырмасы беріледі.
Бұхар жыраудың оқушыларды даму өрісіне бағдарлайтын Қорғанды шаһар
қаласын атты толғауыңдағы мына бір жолдар:
Ауылда адам бар болса,
Ауыл ала болмайды.
Ел иесі құт болса,
Халқы ала болмайды.
20 жасыңыз - бұлақтай,
30 жасыңыз - лақтай,
40 жасыңыз - құр аттай,
50 жасыңыз - ел екен.
60 жасыңыз - қайғылы күн екен.
80 жасыңыз - тұман түн екен.
90 жасыңыз - олжадан басқа жоқ екен.
Қалып қойған сөздерді ойлап табыңдар? Қандай сөздер қайталанады?
(Фигура)
Қайғылы - мұңлы күн, Тұман, Түн, Ел деген сөздер неге жатады?
Абылай жырының түйіні, жыраудың соқталы тұлғалығын айқыңдайтын көрінісі:
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма,
Орыспенен соғысып,
Басына мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба.
Күніне меңдей жырлайтын
Тоқсан үште қария
Енді де саған табылмас ...
Бұл тармақтардан етістіктің бұйрық райы Бұхардың Абылайға өктем
сөйлейтінін, аз халқының орыс баскерлерінен қырылып қалмау жағдайын
ойлайтын тереңдігін дәлелдейді. Осы көрініс - Бұхар атамыздың жыраулардың
ішіндегі шоқтығы биіктігін дәлелдерлік құбылыс.
Бұхар жыраудың айтуға тыйым салынып келген бір қыры-орыс отаршылдығына
қарсы қажырлы күресі дер едік. Ол шұрайлы қоныс, шүйгіңді жерлерді
біртіндеп басып алып, сол мекеңдерге бекіністер сала бастаған отаршылдардың
бұзық пиғылдарын жұрттан бұрын сезіп, содан сақтануға шақырды, тіпті сол
кіңдік кесіп, кір жуған ата қонысты тастап, бұрынғы Асан Қайғы айтқан
Жиделібайсынға қоныс аудару қажет деп тапты. Жырау туған халқының сол
тұстағы ауыр халін былайша сипаттайды:
Шүршітпенен құлақтас ...
Ортасында ұйлығып,
Кетпейін десе жері тар,
Кетейін десе алды-артын
Қоршап алған кәпір бар.
Ұйлыққан қойдай қамалып,
Бүйірінен шаншу қадалып,
Сорлы қазақ қалды, ...
Бұхардың көрегендігі мен кемеңгерлігі, алдын болжағыш білгірлігі оның
әйгілі Ханға жауап айтпасам деген толғауынан анық аңғарылады. Мұңда ол
Асан Қайғының Қилы-қилы заман болар, Қарағай басын шортан шалар деген
жұмбақ сөзінің мәнін ашуға байланысты болашақ орыс боданындағы жұрттың,
әсіресе, жастардың жай-күйі қаңдай болады деген күрделі мәселені жан-жақты
қамтып суреттейді. Жырау алдағы сол заманды бейнелегенде адамның рухани
күйреп азып-тозатынын, аяусыз қырылып, зобалаңға ұшырайтынын тап басып
сипаттайды.

1.2 Жыраулық дәуірдің тарихилық тұстарын топтастыру әдістері

Кеңестік дәуірде Бұхар жыраудың бағдарлама ауқымында, оқу нысанында
қалуының себебі жырларының астарлы мағынасын түсінбеушілік еді.
Қазіргі, өз тәуелсіздігімізді алып, әдебиетімізді жаңа қырынан тани
бастаған заманымызда оқушыларға қазақ халқының ұлы тұлғаларының
шығармаларын жүректеріне ұялата білу, ұстаздардың ең басты мәселесінің бірі
деп санаймын. Қазақ балаларын тек өз ана тілінде сусындатып, әдебиетімізден
нәр алдырсақ, бұл әдебиетіміздің болашағы үшін ғана емес, сонымен қатар
қазақ елінің болашағы, тірегі үшін де керек қажеттілік.
Парадигма - шығарманың маңызына жаңа пәлсапалық көзқарас. Олай болса,
Бұхар жырау шығармашылығындағы ізгілік пішіні барлық арнаға қызмет
көрсетіп, өміршеңдігін жоймайды.
Жыраулық дәуірдің тарихилық тұстарын топтастыру:
1. Қазақ ауыз әдебиетінің жыраулық дәуірі рулық бірліктердің,
ұлыстардың, тарихи маңызды оқиғалардың жырға арқау болған сәттері мен
мезгілі.
2. Қазақ ауыз әдебиетіндегі жыраулық дәстүрді шыққан дәуіріне қарай
кезеңдермен үңдестіре жіктеу. Жанрлық белгілерін, түрлерін қоғамдық-
экономикалық дамумен тұтастықта алып хронологиялық, хронометрлік тізбесін
жасау (мәселен көне түркі, оғыз - қыпшақ, ноғайлы дәуірі);
3. Жыраулық дәстүр жанр түріңде қай жылдардан бері дербес жанр болып
шаңырақ құрды.
4. Жырлардағы арнаулар мен толғауларда кездесетін оқиғаларды, кісі,
жер - су аттарын, көне сөздерді, тұрмыс - салт көріністерін арнайы тарихи
деректер тұрғысында тану (когнитив).
Ноғайлы дәуірі: эпикалық тұжырымдамасы, тұтастануы.
Ноғайлы дәуірі - қазақ жырауларының толғауларында ең көп тараған,
халық санасынан берік орын алған айырықша бір заман.
Шоқанның айтуынша, ноғайлар жеке бір ру емес, ол көптеген рулардың бас
қосқан одағы. Аңыз, шежіре, толғау, эпостық жырлардағы ноғайлы жұрты,
ноғайлы ұлысы, он сан ноғай, тоқсан баулы ноғай деген сөздерге
қарағанда, тарихта ғана емес, халық санасында да бұл бір әке, бір шешенің
балаларындай тату тұрған, туыс рулардың бірлікте болған дәуірі. Қаптаған
жауға өресін алдырмай, қаһарлы елдермен терезесі тең тұрған шақ бұл.
Жырлар, толғаулар бірлікті мұрат (идеал) тұтады. Қазақтардың жырларындағы
сарындары ноғайлармен көрші отырған кездері алтын заман болғаны туралы
айтылады.
Ноғайлы дәуірінің тарихтағы мезгіліне қарағанда, толғаулардағы
мерзімнің ұзаққа созылғандығы байқалады. Тарихи деректерге қарағанда,
ноғайлы ұлыстың тарих арнасына шыққан мерзімі XV-XIV ғасырларда Алтын Орда
құлағаннан кейін бұрынғы рулар мен ұлыстар ұсақ хандықтарға бөлініп
кеткеңдігі белгілі. Олардың ішіңдегі ең әрісі Ноғайлы ордасы мен Өзбек
хаңдығы болды [55].
Бұлармен қатар Қазақ, Қазан, Қырым хандықтары да өз алдына бөлініп
шықты. Ноғай Ордасының Алтын Орда хандығымен іргесін алшақтата бастаған
кезеңі XIII ғасырдың соңы. Бұл тұста XIV ғасырда Алтын Орда Ақ Орда бөлініп
шыққан тұста да әрі қарай жалғасты. Ал Ноғай ордасының айналаға кең таныла
басталуы - XV-XVI ғасырлар.
Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығының бірлік құруы жайлы Ш. Уәлиханов:
Жәнібек билік құрғанда, туыстас қазақтар мен ноғайлар бірге көшіп
қонғаңда, туыстас қазақтар мен ноғайлар бірге көшіп қонған, ол кез қазақ
жырларында алтын ғасыр деп аталады [56].
Ноғайлы Ордасы Алтын Орда мен Ақ Ордадан бөлініп шыққан көшпелілердің
куатты хаңдығы болды. Ал Өзбек хаңдығынан XV ғасырда Жәнібек Керей іргесін
бөліп алған. Қазақ хандығының құрылуынан көшпелілік пен отаршылдықтың
жіктелуін байқауға болады.
Шоқанның пікірінше, қалада тұратын туыстары өзбек, ноғайлардан
(татарлар) көшпенділер өздерін жоғары санаған, ерекшеліктің символы қазақ
деген атты мақтаныш тұтқан.
Әуелбек Қоңыратбаев: Ноғайлар төрт түрлі: 1) Сары ноғай. Бұлар 1380
жылдан соң ислам діні асты басына келіп, Қазан, Қырым, Қасимов (Еділ)
хандықтарын жасайды.
1. Кара ноғай. XVI ғасырда бұлар он сан ноғай хандығын орнатқан.
Ноғай, қазақ бүгіңде, оны оң ханы Орманбетті қазақтар өлтірген (1560 ж.).
Олардың елі - барабы татарлары.
Маңғыт ноғайлары. Бұлар Маңғыстау жерінде тұрып, көп заман казақтармен
жерлес, тілдес болған. Едіге, Орақ, Қарасай, Қазы маңғыттан шыққан Әз-
Жәнібек тұсында Ноғай ұлысы жауласады (XVI ғасыр) Қоныс Маңғыстау, батыста
Дағыстан, Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Ұлыс, Өзбек ханы Әбілхайырдан (1428 -
1468 ж.) кейін туған.
Аталған нысана жоғары оқу орны мен жалпы білім беретін мектептердің
оқытушылары мен ұстаздарына модель ретінде, тарихи ұстаным сапасында
ұсынылды.
Жыраулық дәстүрге ғылыми тұжырым:
- Халқымыздың тарихи өмір жолын анықтауға септігін тигізеді;
- Ел басқарған хандар мен билердің ұстанған саяси-әлеуметтік бағытын,
көзқарасын, бағдарын жіктеуге мүмкіндік береді;
- қазақ болып қалыптасқанға дейінгі кеңістік пен уақыт аралығында
мекендеген өлкелер мен аймақтардың қалалары мен елді жерлері жайлы мағлұмат
жиюға ынталандырады;
- Ресей империясының өмір бастауымен салыстырғаңда, Ресейдің бөлшектік
жүйесімен (Иван ІІІ-ге дейін), ал Түркі тұқымдас елдердің (ғұн, сәнби,
жужан, оғыз, қыпшақ, сақ) өмір бастауы тұтастық шеңберден бөлшектік
дәстүрге айналуы жайлы ой-пікір қалыптастыруын түрткі жасайды;
- халқымыздың дәстүрлі түсінігін, дүние-танымын, оның даму жолдарын
анықтауға ықыластандырады;
- ұлттық психология, парапсихология, ойлау, бағымдау, пайымдау, барлау
жүйесінің қыр-сырын, типтік ерекшеліктерін ажыратуға көмектеседі;
- көркемдік, шыншыл, пәлсапалық, саяси-әлеуметтік, мәдени ойлаудың
даму сатылары, уақыт пен кеңістік ұғымдарының түрлі сипаты толып жатқан
жанрлардың қалыптасу, өсу жолдарын да таныта алады;
- әдебиет пен өнерді ырғақ (такт) айналым (цикл), бейнелеу
(ассоциация) тәсілдері де уақыт пен кеңістік туралы түсініктердің тарихымен
сабақтастығын ажыратуға жетелейді;
- ауызша сөз өнері мен жазбаша әдебиеттің ара қатысы да осы ұғымдар
арқылы ажыратылады.
Уақыт пен кеңістік ұғымдарын жіктеу үш салаға бөлінеді:
- шыншылдық (биосоц), ақиқаттық (реалды), нышандық (объективті) уақыт
пен кеңістік;
- тұғырнамалық (концептуалдық) уақыт пен кеңістік-табиғат, аспан
денелері, қоршаған орта туралы біздің санамызда жинақталған ұғымдар. Бұл
тек іс жүзінде нышандық уақыт пен кеңістіктің санамыздағы үлгісі (моделі)
болып табылады. Ондай үлгілер жұртшылыққа таныс, көпшілік қабылдаған болуы
шарт.
Бұған, мәселен, әр халықтың өз өзінше қолданатын ай, күнтізбесін,
мүшел жыл санау, жыл қайыру ерекшеліктерін атасақ та жеткілікті.
Перцептуалды (перцептивческое восприятие) уақыт пен кеңістікке келетін
болсақ, бұл ұғым адамдардың сезім-түсініктерінің психологиялық қабылдау
әдістерінің белгілі жағдайлар (Sit) мен сәттерге сәйкес үндесіп өзгеріп
отыруымен төркіндес. Мәселен, көркем шығарманың өз ішінде ғана жүріп
отыратын уақыт пен кеңістікке қатысты адамдардың көңіл-күйінің өзгеріп
отыруы осының айғағы.
Аталған уақыт пен кеңістіктің үш түрлі өлшемі тұрғысынан көркем
шығарманы алып көрелік. Нышанды, шыншыл, ақиқатты уақыт (реалды) пен
кеңістікке материалдық (қағаз, не дыбыс түріндегі, не бейне сипатында)
нысана (объект), немесе ойдан шығарылған іс-әрекеттердің жинақталған
үлгісі, үшіншісінде бейнелердің, кейіпкерлердің, қаһармандардың жиынтығы
[57].
Бүкіл адамзат қоғамының уақыт пен кеңістік туралы ұғымдарын, оның
тарихын соңғы екеуінен іздесек болғандай. Себебі нақтылы бір көркем
шығарманың ішіндегі субъективті уақыт пен кеңістіктен бастап ұлттық ойлау
жүйесіне дейінгі сан-саналы түсініктердің көрінісі (отражение), мәнісі
(значимость), маңызы (сущность) міне осыларда жатыр.
Тұғырнамалық және перцептуалды уақыт пен кеңістік категорияларының
субъективті сипатта екені даусыз. Себебі олардың негізгі заңдылықтары мен
қағидалары өмірден алынғанымен, тұжырым-түйіндері, қабылдау әдістері ішкі
санада болатын үрдістер.
Ал С.Ю.Неклюдов [58] ауыз әдебиетіңдегі уақыт пен кеңістік қағидатына
арнайы тоқтала келіп, оны екі түрлі арнайы қарастыруды ұсынады. Бірі -
тарихи-генетикалық бағыттағы ізденулер. Бұл ауыз әдебиетінің белгілі
шығармаларының пайда болған мезгілі, мекені, жырлар мен толғауды тудырған
орта, тарихи шындық пен көркем шығарманың арақатысы, тарихи оқиғалардың
көрінісі, қоғамдық ортаның мән-маңызын анықтау болып табылады. Екіншісі –
шығарманың өз ішіңдегі өрілетін каһармаңды, оқиғаны белгілі бір мекенде
және белгілі бір мезгіл аралығында бейнелейтін, көркемдік-поэтикалық қызмет
атқаратын ауыз әдебиетіне лайықты уақыт пен кеңістіктің өзгешеліктерін
арнайы қарастыру.
Көркем шығарманың біріне лайық өзара байланысқа түсіп, көркемдік
қызмет атқаратын уақыт пен кеңістіктің бірлігін М. Бахтин хронотоп деп
атаған (термин жаратылыстану ғылымынан алынған). Ғалым оған мынандай
сипаттама береді: Әдеби-көркем шығармадағы хронотоп дегеніміз - уақыт пен
кеңістік белгілерінің нақтылы бір бүгіннің табиғатына лайық бірлікте
көрінуі. Мұнда уақыт қоюланады, сығылысады, сөйтіп көркемділігімен көзге
түсетіндей дәрежеге жетеді; ал кеңістік болса шоғырланады, тарихтың,
оқиғаның, уақыттың қозғалысына бағындырылады. Уақыттың белгілері кеңістікте
алынса, кеңістік уақытпен өлшеніп, уақыт арқылы ұғылады [59].

2 БҰҚАР ЖЫРАУ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ

2.1 Бұқар жыраудың тәлім-тәрбиелік идеялары

ХҮІІІ ғасырда Қазақстанда ағартушылық ой-пікірдің дамуында өзіндік із
қалдырған, ақын-жыраулар поэзиясының көрнекті өкілі Бұқар-жырау
Қалқаманұлы. Батырлар жанұясында дүниеге келген. Қалқаман батыр туралы
кезінде еліне, халқына батырлығымен белгілі болған, аты аңызға тұлға екені
белгілі. Ол өте сауатты, өз атасын елге ерте танылған және Тәуке ханның
маңындағы ең құрметті адамдардың бірі болған.
Жоңғар шапқыншылығы кезінде Бұқар жырау халқымен бірге халқының басына
туған ауыр қиыншылықты басынан кешірді, бірақ ол үмітін үзген жоқ, өз
отанын шетел басқыншыларынан қорғауға халықтан елін, жерін жанқиярлықпен
қорғайтын батырлардың, ел басқыншылардың шығатынына сенімін жоғалтқан жоқ.
Міне, осындай үміт артқан, өз кезінде барлық жандардың ең мықтысы болған
Абылай ханның кеңесшісі, ақылшыларының бірі болды. Абылайдың ел басқарған
кезеңі әртүрлі өте күрделі және қарама-қайшылық жағдайлармен сипатталады.
Осы қиын жағдай, Абылай ханның саясатының екіжақтылық сипаты Бұқар жырау
шығармашылығында өзіндік бейнеленді. Өзінің ұзақ ғұмырында Бұқар жырау
халқының көрген көптеген қиындықты өз көзімен көре білді. Сондықтан да оның
шығармашылығында өзекті тақырыптар ретінде елдің бірлігі, бейбіт өмірі, өз
отанына деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін қорғай білу, тәлім-
тәрбиелік, өскелең ұрпақ тәрбиесіне толғауларында ерекшке мән береді.
Бұқар жырау Тілек деп аталған толғауларында:

Бірінші тілек тілеңіз,
Бір аллаға жазбасқа.
Екінші тілек тілеңіз
Ер шұғыл пасық залымның
Тіліне еріп азбасқа, - деп
Үшінші тілек тілеңіз,
Үшкіліксіз көйлек кимеске.
Қазақ даласында бейбіт өмір болуын, Бұқардың авйтуынша, халық пен ел
билеген хандардың келісімі мен ел бірлігін сақтауға ақыл-кеңес береді.
Ақын халықтың тыныштығының қымбат екендігін, көрші елдермен достық
қарым-қатынаста болуды, ханды хандықтың және халықтың мұддесіне қайшы
келетін жағымсыз іс-әрекеттерден сақтандырады:
Жан біткен еріп соңынан
Он сан алаш баласын,
Аузыңа құдай қаратып,
Жусатып тағы ергізіп,
Жұмсап бір тұрсаң қолыңнан, - деп Абылай ханның ел бірлігін
сақтауға, көрші елдермен қарым-қатынас жасаудағы роліне оң бағасын береді.
Ру арасындағы тартыс жағдайында Бұқар жырау адамдарды біріктіруге,
ынтымақтыққа шақырудан шаршамайды, бұрынғы өшпенділікті ұмытып, адамдар
өзара достасудың қажеттігін, жау әруақытта да бізді айналып өтсін,
сіздер бір туған анадан қандас бауырларсыңдар,-деп руларға, тайпаларға
ықпал етуге ұмтылды.
Бұқар жырау Абылай ханның саясатына, оның қазақ рулары мен көрші елдер
мен қарым-қатынасына еркін араласа білді. Бұқар Жырау Абылау туралы
өлеңдерінде ең алдымен оның жауларымен қарсы күрестегі ерлік істерін
дәріптейді.
Бұқар жырау жақсы мен жамандық туралы, адамгершілік қасиетті, шынайы
достық пен қастықты салыстыра келіп, жырау жастарды тәлімдік-тәрбиелік мәні
бар қасиеттерді жастардың бойына сіңіруге ақыл-кеңес береді:
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.
Дос болғанмен хан болмас,
Екі жақсы дос болмас,
Дос болса, түбі бос болмас, - деп адамгершілік, ізгілік
қасиеттерді жастардың арасында кеңінен насихаттайды.
Бұқар жыраудың шығармашылығында қарама-қайшылықтар мен керітартпа
көзқарастар аз емес. Егер де ол кейбір жағдайда уақыттың және халықтың
қажеттігіне байланысты елді бірлікке шақырса, сонымен қатар кейбір
өлеңдерінде хан, сарай мүддесінен асып кете алмайды. Ханға берілгендік,
оның мүддесін көздеу, феодалдық талаптарды, ислам дінінің ұстанымдары Бұқар
жырау поэзиясына тарихи шектеушілік із қалдырады. Кейбір өлеңдерімен
толғауларында ханға, жекеленген ықпалды феодалдарға табыну, әлсіз руларды,
әлді көпшілік руларға бағынуды насихаттайды. Мәселен, Абылайға тәуелді,
бағынышты керейлер сияқты рулардың ханның өктемдігі мен қысымына шыдай
алмай басқа жаққа көшу туралы шешім алуына Бұқар жырау ханды жақтап, Керей
қайда барасың? атты өлеңінде туған жеріңен қайда көшіп барасың, егер де
Абылайдың қойған шартын орындамасаңдар мен сендердің бітіспейтін жауларың
болам,- деп хан атынан сөйлейді.
Кейбір өлеңдерінде Абылайды асыра мадақтайды, сонымен қатар Бұқар
жыраудың өлеңдерінің мазмұны исламның жаттанды қағидаларына сүйенеді. Оның
көзқарасындағы қайшылық сол кезеңнің, оны қоршаған феодалдық- патриархалдық
салт-дәстүрлермен, хандық биліктің күшімен байланысты. Бірақ оның өлеңдері
мен толғауларының терең де философиялық-дидактикалық, тәлімдік-тәрбиелік
мәні орасан зор.
Жыраудың көптеген афоризмдері мен өрнекті өлең жолдары халықтың
арасында кеңінен тарағаны белгілі, олар мақал-мәтелдерге айналғанын аңғару
қиын емес.
Бұқар жыраудың:
Жақсының аты өлмейді
Ғалымның хаты өлмейді, - деген аталы нақыл-афоризмге айналған
сөздерінің күні бүгінге дейін халқымыздың арасында кеңінен таралғандығы,
оның мақал-мәтелдерге айналғандығын білеміз. Оның нақыл сөздері мен
шешендік өнерін ұрпақ тәрбиесінде кеңінен қолдануға болады.
Жыраудың “Он екі айда жаз келер”, “Абылай ханның қасында”, “Ханға
жауап айтпасам” атты толғаулары халық болашағы мен бейбітшілікті сақтау,
отарлауды көздеген елден жыраққа, Жиделі байсынға көшу мәселесін қозғайды.
Бұл жырлардың үгіт-насихаттық, дидактикалық сипаты басым. Жыраудың табиғат
пен адам өмірін астастыра суреттейтін жырлары да мол: “Бұл, бұл үйрек, бұл
үйрек”, “Әлемді түгел көрсе де”, т.б. Осының бәрі жыраудың кәнігі шеберлігі
мен талғампаздығын танытады. Бұқар Жыраудың толғаулары, шын мәнінде, Абылай
дәуірінің айнасы. Ұлтының тамаша рухани адамгершілік қасиеттерін бойына
дарытқан көкірегі даңғыл, алмас тілді, дуалы ауыз кемеңгерді Абылай хан да
қасынан бір елі қалдырмаған. Ақыл-ойға кемел “Көмекей әулие” Абылай ханның
дұрыс шешім, парасатты пайым қабылдауына, қос бүйірдегі екі алып
мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауына, әскери дипломатиялық қарым-
қатынастарды реттеуге барынша ықпал жасайды. Заман келбеті, Отан тағдыры,
болмыс шындығы, ел тұтқасын ұстаған асқан қолбасшы, біртуар баїадүр, үздік
мәмілегер, зерделі мемлекет басшысы Абылай ханның жортуыл-жорық
күндеріндегі іс-қимылдары, ұлтының ұлы мұраттар жолындағы ізгі, жалынды
күресі — жырау мұраларында шынайы шыншылдықпен суреттеледі. Әсіресе, Бұқар
Жырау толғауларында Ресей империясының отарлаушылық, басқыншылық саясаты,
зұлымдық әрекеттері әшкереленеді. Мысалы, “Қилы заман” толғауындағы мына
бір жайлар табандап жылжып келе жатқан қайшылығы мол заманды елестетеді:

“Күнбатыстан бір дұшпан,
Ақырында шығар сол тұстан.
Өзі сары, көзі көк,
Діндарының аты боп,
Күншығысқа қарайды.
Шашын алмай, тарайды,
Құдайды білмес, діні жоқ,
Жамандықта міні жоқ, Затсыз,
тексіз бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір,
Жемқорларға жем беріп,
Азды көпке теңгеріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына.
Бауыздамай ішер қаныңды,
Өлтірмей алар жаныңды,
Қағазға жазар малыңды.
Есен алар пұлыңмен,
Солдат алар ұлыңнан,
Күндердің күні, Абылай,
Жаяулап келер жұртыңа,
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа,
Есе тимес өзіңе, Есіктегі құлыңнан.”

Қазақ қоғамының сәнінен, мәнінен айрылатынын, дінінің, тілінің,
жерінің тозатынын, қабілетсіздер сұңғылаларды илеп билейтінін, дәрменсіздік
жалайтынын, марқасқалар төбесінде бұлт үйірілетінін баяндаған. Бұл “Қилы
заман” толғауының қалай туындағанын Мәшїүр Жүсіп Көпеев былайша
түсіндіреді. Абылай хан бір салтанатты күнде ат үстінде Бұқардан сұраған:
“Асан қайғының қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар дегені не
тантық, суда жүрген шортан тауға біткен қарағайдың басына қайдан шығады.
Миға қонбайтұғын сөз ғой” — деп. Сонда Бұқарекең қырын қарап тұрып, атының
басын бұрып, қамшысын ерінің үстіне арта салып, көзіне жас алып; “Әй, хан!
Бұл сөзді сен сұрамасаң керек еді, мен айтпасам керек!” деп, осы толғауды
айтыпты. Отарлаудың небір қанқұйлы амал-айлаларын қапысыз ойластырған Ресей
империясы сахарада қара шекпенділер мен келімсектерді түпкілікті
қоныстандыру үшін, алдымен, тұс-тұстан қалалар мен бекіністер салды. Нулы,
сулы, шүйгінді, орман-тоғайлы жерлерден қазақтарды қырға ығыстырды.
Атамекенінен, ата кәсібінен ажырап, абдырай бастаған тағдыр тәлкегіне
ұшыраған халқының күйін Бұқар Жырау былайша жоқтап зарлайды: “Өзің қонған
Көкшетау,
Кәпір қала салды, ойла!
Жарқайың деген жерлерге,
Шашылып шеті барды, ойла!
Атбасар мен Қалқұтан,
Балығы тәтті су еді.
Өзен бойын шаңдып ап,
Сүзекісін салды, ойла!
Нұрада бар Ақмола,
Есілде бар Қараөткел,
Екі өткелдің аузынан,
Қараөткелді салды, ойла!
Баянауыл, Қызылтау,
Оны да кәпір алды, ойла! ...
Кетпейін десе жері тар,
Кетейін десе алды-артын,
Қарқаралы деген тауларға,
Қарқарасын шанышты, ойла!
Ұлытау, шеті Созақтан,
Берекелі жерлерден,
Көкорай шалғын көре алмай,
Шұбырып қазақ кетті, ойла!
Қоршап алған кәпір бар.
Ұйлыққан қойдай қамалып,
Бүйірден шаншу, қадалып,
Сорлы қазақ қалды, ойла!”.

Бұқар Жырау поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі ағыс-толқындарын,
күйлі-қуатты толғамдарын білімпаздықпен бажайлаған М. Әуезов: “Жырау... заман
сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді.
Өзі тұрған заманның белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды.
Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Сыртқы түрі құбажондатқан
толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жағалатқан белгімен келеді...
Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жәйі туралы: не көпке арнаған
ақыл, өсиет есебінде айтылады”, — дейді. Бұқар Жырау есілтіп-төгілтіп,
алмастай жарқылдап, дария суындай құйылып отырады. Бұған: “Еліңнің қамын же
— сана, Есіліп кеңес айт — сана” деген лебізі куә. Кейде сәуегей абыз
ишаратпен, тәмсілмен сөйлейді. Оның қапияда шығарылған филос.-дидактикалық
сипатқа бөленген құдіретті ой-толғаныстары, тапқыр билік-кесімдері толғау
түрінде беріледі. Қиыннан қиыстырылған құрыштай тастүйін сөздер, қанатты
кесек ойлар, пайымды терең байламдар белгілі бір нақысты мақалмен
тақпақтата, түйдектете, толқындата айтуды қалайды. Бұқар Жырау дәуір, өмір,
тұрмыс-тіршілік құбылыстарын және олардың себеп-салдарын түп-тамырынан
қозғап қана қоймаған, білгір дана қиял қанатында самғап, келешек заманның
кереметін де көре білген, көрегендікпен болжай таныған:

“Әлемді түгел көрсе де,
Алтын үйге кірсе де,
Аспанда жұлдыз аралап,
Ай нұрын ұстап мінсе де,
— Қызыққа тоймас адамзат!”

Ұлы ойшыл-философ сөзін де, пікірін де ойнатып, жайнатып, етек-жеңі
жинақы, ықшам, жүзіктің көзінен өткендей сырлы да сұлу мінсіз түйдек
әкелген. “Әлемді түгел көру”, “Аспанда жұлдыз аралап, ай нұрын ұстап міну”
деген данышпандық толғамдары есіңді аларлықтай есті сөздер. Бұқар Жырау
толғауларының сыртқы сымбаты мен ішкі қасиет-қуатында, көркем ойлау
процесінде шиыршық атқан жалынды шешендіктің буы, асқақ қаїармандық рухтың
лебі білінеді. Негізінде, толғаудың құрылысы күрделі ой ағымына, пікір
еркіндігіне, ауызекі сөйлеу стиліне бағынады. Тармақтар 7 — 8 буынды,
ұйқастары еркін. Тегінде, толғау муз. аспаптардың (қобыз яки домбыра)
сүйемелдеуімен орандалады. Бұқар Жырау толғауларының поэзиялық сәулеті,
ерекше қасиеті және оның сөз қолдану ерекшелігі де өзгеше. Қара суды теріс
ағызған Абылай ханды “Ай, Абылай, сен бір он бір жасыңда”, “Күпшек санды
күреңді” дейтін толғауларында: “Қара судың бетінде, Шайқалып аққан сең
едің... Алтын тонның жеңі едің”, “Алтын тұғыр үстінде, Ақсұңқар құстай
түледің ... Бақ үйіне түнедің”, деп “Айбалтасын алтынменен булатқан”,
“Періштесін жұрт үстінен дулатқан”, “Жасыл көлге мәслихатқа келтіріп,
Зәмзәм суын мыс табаққа толтырған. Қазығын қалайыдан қақтырып, тоқпағын сом
алтыннан соқтырып, Нақыра күміш шаптырып...”, “Орындығын оймыштан, Ою нақыш
салдырған, Сануылғын сары алтынға малдырған” деген поэзиялық сипаттаулары;
ердің ері Бөгембай батырды “Қазақтың қамал қорғанына”, “Бұтақты мүйіз
бұғысына” ұқсатуы, жыраулардың пірі өзін “Мен — Арғын деген арыспын, Аузы
кере қарыспын. Сен — бұзау терісі шөншіксің, Мен — өгіз терісі талыспын”
деген метафоралық салыстырулары яки өзінің образдық көркемдік бейнесін
сомдауы келісті кесек, немесе: “Бірі етек, бірі жең болған”, “Найзасының
ұшы алтын” тәрізді кестелі, келісті, көркем суретті сөйлемдер жырау
поэзиясының муз. архитектоникасын, образдық-бейнелілік табиғатын анықтайды.
Осылардың баршасы Бұқар Жыраудың жаратылысы, дүниені, ғаламды жан-жақты
ұғып-түсінуден, танып-білуден, “тұрмыс қазанында қайнап піскен”, сөз-
ұғымдарды, сөз-образдарды жаңғырта, көркейте түсер шығарымпаздық
қабілетінен, филос. көзқарасынан туған деуге болады. Б. ж. поэзиясында
ақындық даналықтан, тапқырлықтан нәр алған әсерлі, көркем теңеулер де
кездеседі. Мыс., “Ұрғашының жақсысы, Абжыландай есіліп... Бозжорғадай
бұлғаңы”; “Ормандай көп Орта жүз”; “Қорғасындай балқыған”; “Киігін қойдай
қайырған”; “Құланы құлындай тулаған, түлкісі иттей шулаған”; “Буыршындай
тіздесті”; “Ағып жатқан бұлақтай Жарға ойнаған лақтай”; “Ерттеп қойған құр
аттай”; “От орындай тұяқтым... Саптыаяқтай еріндім, Сарымсақтай азулым...
Кекілін қыздай тараған” және т.с.с. Бұлар ұлттық поэзия тілінің құлпыра
түсуіне, сырты сұлу, іші ну оюлы, өрнекті сөздердің молая беруіне жойқын
ықпал жасайтындығы даусыз. Бұқар Жырау толғауларының танымдық-эстетикалық
мәні, сұлулық әлемі даралық-авторлық айқындаулардан да байқалады. Айталық:
“сегіз қиыр шартарап”, “Төсі аршынды сұлу”, “құрсағы жуан боз бие” “алпыс
басты ақ орда”, “еңсесі биік кең сарай”, “құбылып тұрған бәйшешек”,
“ардақталған сұлулық”, “ойнай басқан аяқтым”, “қиғаш қамыс құлақтым” “Шұбар
көсем сары аяқ”, “Қоспақ өркеш сары атан”, “Тостаған көзді торыны” және
т.б. Сөз кестесі мен бунақталу тәртібінің әуенін, орайын, шырайын
түрлендіріп келтіруде меруерттей мөлтілдеген фразеологиялық оралымдардың
бір-бірімен әсем қиысып, табиғи құйылып отыруы — жырау поэзиясының басты
ерекшелігі. Мыс., “өкпеңменен қабынба, өтіңменен жарылма”, “омыртқасы
үзілген”, “Өлетұғын тай үшін, “Қалатұғын сай үшін”, “Тар құрсағын кеңіткен,
Тас емшегін жібіткен”, “Назыменен күйдірген, Құлқыменен сүйдірген”
“Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, Қайырусыз жалқы бақтырған, Қалыңсыз қатын
құштырған”, “екі қара көзді алар”, “Ауыздағы сөзі алар, Бойыңдағы әлді
алар, Бетіндегі нұрды алар, Бойыңдағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.