Дебит ШОТТЫҢ АТЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Бухгалтерлік есепшот туралы түсінік
Кез келген кәсіпорынның бухгалгерлік балансында сол ұйымның
меншігіндегі шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есеп
беретін уақыттағы жағдайы көрсетіледі. Әйтседе ұйымның шаруашылық қызметін
басқару үшін оның мүліктері мен қаржыларының және олардың қорлану
көздерінің есеп беретін уақыттағы жағдайын ғана білу жеткіліксіз. Яғни
кәсіпорынның қызметін басқару үшін оның шаруашылық құралдары мен олардың
қорлану көздерінің есепті кезең барысындағы, яғни күнделікті өзгерісін
біліп, қадағалап отыру қажет. Кәсіпорында әрбір күнтізбелік жұмыс күні
барысында бірнеше операцияның орындалуы мүмкін. Бұл операциялардың барлығы
да ұйымның капиталына қандайда бір дәрежедс әсерін тигізеді. Ал осы
операцияларға сәйкес бухгалтерлік баланс баптарындағы сандарды өзгертіп
отыру, яғни әрбір операциядан кейін кәсіпорынның жаңа бухгалтерлік балансын
жасау мүмкін емес және олай жасау тиімді болып табылмайды. Осыған дейін
айтылғандай бухгалтерлік ба-ланс әрбір айдың (тоқсанның, жылдың) бірінші
жұлдызына қарай жасалады. Міне, осыған сәйкес ұйымдағы орындалатын әрбір
операцияларды және олардың негізінде болатын өзгерістерді жіктеп
(топтастырып) есептеп отыру үшін бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып отыру
үшін шаруашылық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына
қарай біріктіріп, олардың орындалған операция әсерінен өзгеріске ұшырауын
есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейіннен
бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру мәліметтерін құру үшін
пайдаланылады. Кәсіпорынның әрбір мүліктері мен қорлану көздерінің үқсас
топтары үшін белгілі бір шот ашылады.
Мысалы, ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу үшін "касса" деп аталатын
шот, кәсіпорынның шығарған, дайындаган өнімдерін есептеу үшін "дайын
өнімдер"деп аталатьш шот және т.б. шоттар қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен "Т" әрпі сияқты болып
көрінеді. Ал шоттың аты оның үстіңгі жағына жазылады. Барлық шоттар қарама-
қарсы "активтік" және "пассивтік " болып екі түрге бөлінеді. Активтік
шоттар ұйымның қолда бар мүліктерін, ал пассивтік шотгар осы ұйымның
меншікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған. Әдетте шоттың сол
жағы "дебит", ал оң жағы "кредит" болып аталады. Шоттың қоданылуы барысында
бұл "дебит" және "кредит" сөздері қысқаша Д-т (дебит), К-т (кредит) түрінде
жазылады. Жалпы шот мына түрде болып келеді.
Дебит ШОТТЫҢ АТЫ
Кредит

Кәсіпорындағы орындалған әрбір операция бір шоттың дебитіне және
екінші шоттың кредитіне жазылады. Ал ол операцияларды бұл шоттарда тіркеп
жазу белгілі бір есепті кезең барысында жалғасады. Әрбір мүлікке немесе
қорлану көздерінің белгілі бір түріне ашылған бухгалтерлік шот арқылы сол
заттың (мүліктің) немесе ақшаның ұйымдағы мөлшерін (қалған қадығын) біліп
отыру үшін "қалдық" сөзі қолданылады. Есепті кезеңнің басындағы, яғни
шоттың ашылуы барысындағы қалдық — "бастапқы қалдық", ал шоттың жабылуы
барысындағы, яғни есепті кезеңнің соңындағы қалдық — "соңғы қалдық" деп
аталады. Осы есепті кезең бойындағы шоттың дебит жағына жазылған сандардың
қосындысы "дебиттік айналым", ал кредит жағындағы сандардың қосындысы
"кредиттік айналым" деп аталады. Осы жоғарыда аталған әрбір шоттағы
"дебиттік айналым" мен "кредиттік айналымның" айырмасы сол шоттың қалдық
сомасы болып табылады. Ескеретін жағдай — шотгағы соңғы қалдық сомасын
есептегенде ол шоттың бастапқы қалдығын естен шығармау керек. Яғни кез
келген шоттың соңғы қалдығы сол шоттың бастапқы қалдығына "дебиттік
айналым" мен "кредиттік айналымның" айырмасын қосу немесе шегеру арқылы
табылады. шоттың бастапқы қалдығы дебиттік болса, соңғы табу үшін бастапқы
қалдық сомасына дебиттік айналым сомасы қосылып, одан кредиттік айналым
сомасы шегеріледі. Ал шоттың бастапқы қалдығы кредиттік болған жағдайда,
соңғы қалдық сомасын есептеу бастапқы қалдыққа кредиттік айналымды қосып,
дебиттік айналымды шегеру қажет. Бұл айтқандарымыз түсініктірек болуы үшін
төмендегідей екі шотты қарастырайық:
Дебит КАССА ШОТЫ
Кредит
Бастапқы қалдық 5000
20000 50000
45000 10000
айналым 65000 айналым 60000
соңғы қалдық (5000+65000-60000)
10000

Жоғарыдағы касса деп аталатын шотгың сощы қал-дығын есептеу үшін сол
шоттың бастапқы қалдығы (дебиттік) 5000 (бес мың) теңгеге дебиттік айналым
65000 (алпыс бес мың) теңге қосылып, кредиттік айналым 60000 (алпыс мың)
теңге азайтылды. Соның нәтижесінде бұл шоттың соңғы қалдығы (дебиттік)
10000 (он мың) теңге болды (5000+65000-60000=10000).
Ал екінші көрсетілген жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу шотының
соңғы қалдығын табу үшін бастапқы қалдығы (кредиттік) 200000 (екі жүз мың)
теңгеге кредиттік айналым 300000 (үш жүз мың) теңге қосылып, дебиттік
айналым 480000 (төрт жүз сексен мың) теңге азайтылды (шегерілді). Осының
нәтижесінде бұл шоттың соңғы қалдығы (кредиттік) 20000 (жиырма мың) теңгеге
тең болатындығы есептеліп шығарылды. (200000+ 300000-480000=20000).
Бұл мысалдардан көріп отырғанымыздай, негізінде шоттардың бастапқы
қалдығы дебиттік болса, онда ол шоттың соңғы қалдығы да дебиттік, ал шоттың
бастапқы қалдығы кредиттік болса, онда ол шоттың соңғы қалдығы да кредиттік
болуы тиіс.
Кейбір жағдайларда шоттың бастапқы немесе соңғы қалдық сомалары нөлге
тең болуы мүмкін. Мұндай жағдайда, янғи шоттың соңғы қалдығы нөлге тең
болғанда бұл шотты жабылған шот деп атайды. Қазақстан Рес-публикасының
типтік бухгалтерлік есепшоттар кестесінің "кірістер" және "шығындар" деп
аталатын бөлім шоттары есеті кезеңнің соңында міндетті түрде жабылады. Бұл
шоттарды транзиттік шоттар деп атайды. Осыған сәйкес жоғарыдағы аталған
"кірістер" және "шығындар" деп аталатын екі бөлімнің шоттарында жинақталған
сома "жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян" шотына апарылады. Яғни
"кірістер" деп аталатын бөлім шот дебиттелініп "жиынтық табыс немесе
жабылмаған зиян" шоты кре-диттелінеді және "шығындар " деп аталатын бөлім
шот кредиттелініп "жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян" шоты
дебиттелінеді. Осыдан кейін "жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян" шотының
соңғы қалдығы есептелінеді. Егер бұл шоттың соңғы қалдығы дебиттік болса,
кәсіпорын бұл есепті кезенді зиянмен аяқтағаны, ал соңғы қалдық кредиттік
болған жағдайда ұйым есепті кезеңді пайдамен аяқтағаны болып табылады. Ал
бұл "жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян" шотының соңғы қалдығының нөлге
тең болуы кәсіпорынның осы есепті кезеңдегі табыстары мен сол табысты
табуға кеткен шығындары сомасының тең болғандығын көрсетеді.

Бухгалтерлік есеишот құрылымы мен түрлері
Кәсіпорынның бухгалтерлік шоттары сол ұйымның бухгалтерлік балансы
баптарының негізінде ашылады. Сондықтан бухгалтерлік шот аттары баланс
баптарының аттарына сәйкес болуы тиіс. Бұның негізгі себебі бух-галтерлік
баланс есепті кезеңнің басына жасалып, оның баптарына сол кездегі, яғни
есепті кезеңнің басы мен соңындағы мүліктер мен қорлану көздерінің
ақшалай өлшемдегі нәтижелері жазылса, бухгалтерлік шотқа осы есепті
кезеңнің басынан соңына дейінгі мүліктер мен қорлану көздерінде
болған өзгерістер түгел жазылып отырылады. Бұдан шығатын қорытынды -
бухгалтерлік шотты бастапқы қалдығы баланстық есепті кезеңнің басындағы
сомасы деп аталатын бағанынан алынады да, шоттың соңғы қалдығы
баланстың есепті кезең бағанаға жазылады. Осыдан бухгалтерлік баланс пен
бухгалтерлік шот арасындағы тікелей байланысты көруге болады. Бухгалтерлік
баланстың актив баптарына сәйкес ашылатын шотты, яғни мүліктерді, ақшаны
тағы басқаларды есептеуге арналған шотты активті шот, ал пассив баптарьша
сәйкес ашылатын шотты, яғни кәсіп-орынның меншікті капиталы мен
міндеттемелерін есептеуге арналған шотты пассивті шот деп атайды. Активті
шоттың бастапқы және соңғы қалдығы шоттың дебит жағына жазылады, яғни
дебиттік болып табылады. Сонымен қатар бұндай шоттардың көбеюі дебит
жағына, ал азаюы (кемуі) кредит жағына жазылады.
Активті шот құрылымы
Дебит ШОТТЫҢ АТЫ
Кредит
Бастапқы қалдық
қорлардың көбеюі (+) қорлардың азаюы (-)
айналым айналым
соңғы қалдық

Ал пассивті шоттың бастапқы және соңғы қалдығы шоттың кредит жағына
жазылады, яғни кредиттік болып табылады. Соған сәйкес бұндай шоттардың
көбеюі кредит жағына, ал кемуі шоттың дебит жағына жазылады.

Пассивті шот құрылымы
Дебит ШОТТЫҢ АТЫ
Кредит
қорлану коздерінің азаюы (-) Бастапқы қалдық
айналым қорлану көздерінің көбеюі (+)
айналым
соңғы қалдық

Кәсіпорынның бухгалтерлік жүйесіндегі ақпаратты жинақтап, сақтап отыратын
негізгі бірлік — шот болып табылады. Олар кәсіпорынның әрбір активтерінің,
міндеттемелерінің және меншікті капиталдарының, сондай-ақ кірістері мен
шығындарының түрлеріне қарай ашылады. Осы шоттардың белгілі бір ережеге
сәйкес нөмірлері бойынша жасалған (орналастырылған) тізімін "шот жоспары"
немесе "шот кестесі" деп атайды. Біздің елімізде бүгінгі күні барлық
кәсіпорындар 2002 жылғы 18 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің 438-санды бұйрығымен бекітілген бухгалтерлік есептің типтік
шот жоспары бойынша өздерінің бухгалтерлік жүмысын жүргізіп келеді. Бұл
жоспар бойынша кәсіпорында қолданылатын барлық шоттарды он тарауга бөліп
қарастырған. Сондай-ақ бұл жерде әрбір тараудағы шот есеп жүмысын жүргізуге
ыңғайластырылып және өзара белгілі бір ұқсастықтары мен біртектілігіне
қарай орналастырылған.
Бірінші тарау "айналымнан тыс активтер" деп аталып, онда бес бөлімнің,
яғни материалдық емес активтердің, негізгі қүралдардың, қаржы салымдарның
(инвестициялар) шоттары қарастырылған.
Екінші тарау "тауарлық-материалдық қорлар" деп аталады. Бұл тарауда
материалдарды, аяқталмаған өндірісті және тауарларды есептеуге арналған үш
бөлім шоты қарастырылған.
Үшінші "дебиторлық борыштар және басқадай активтер" деп аталатын тарау
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштарын, күдікті борыштар
бойынша резервтерді, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің борыш-тарын, басқа
да берешек қарыздарды, алдағы кезең шығындарын және берілген аванстарды
есептеуге арналған алты бөлімнің шоттарынан тұрады.
Төртінші тарау ұйымның ақшасын есептеуге арналған. Ол тарауда қоржылық
инвестициялар, кассадағы қолма-қол ақша, есеп айырысу шотындагы ақша,
валюталық шоттағы —ақша, банктегі арнаулы шоттағы ақша және аударылган -
жолдағы ақша деп аталатын алты бөлімнің шоттары
орналастырылған. Осыған сәйкес бұл тараудың аты "қар- жылық инвестициялар
мен ақшалар " деп аталады.
Бесінші - "меншікті капитал" деп аталатын тарау ұйымның өз
меншігіндегі қаражатына есеп жүргізуге арналған сегіз бөлімнің
шоттарынан тұрады. Мұнда қор, төленбеген капитал, қайтарылып алынған
капитал, қосымша төленген капитал, қосымша төленбеген капитал, резервтік
капитал, бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян), жиынтық табыс (зиян)
бөлімдерінің шоттары қарастырылған.
Алтыншы тарау "міндеттемелер" деп аталады. Бұл тарауда кәсіпорынның
басқалардан уақытша несиеге, қарызға немесе басқадай алған берешектерін
есептеуге, сондай-ақ өнім өндіру, тауарларды сату барысында жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы үшін берешек сомаларын, бюджетке және бюджеттен тыс
мекемелерге қарыз сомаларын есептеуге арналған тоғыз бөлімнің шоттары
қарастырылған.
Жетінші тарау "кірістер" деп аталып, онда кәсіпорынның негізгі және
негізгі емес қызметтерден алатын кірістері, сондай-ақ сатылған тауарлардың
қайтарылуын, сату шегерімін және баға шегерімін есептеуге арналған үш
бөлімнің шоттары қарастырылған.
Сегізінші — "шығындар" деп аталатын тарау ұйымның сатылған тауарларының
(атқарған жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің) өзіндік құны, тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сату бойынша шығындары, жалпы және әкімшілік
шығындары, есептелген пайыз бойынша шығындары, негізгі емес қызмет бойынша
шығындары, табыс салығы бойынша шығындары, төтенше жағдайлардан және
операциялардың тоқтатылуынан болатын кірістері (шығындары), басқа ұйымдарға
үлестік қатысудан болатын кірістері (шығындары) есептелетін сегіз бөлімнің
шоттарынан тұрады.
Тоғызыншы тарау "өндірістік есеп шоттары " деп аталады. Бұл тарауда
кәсіпорынның өнім өндіруі немесе қызмет көрсетуі барысында жұмсаған
материалдық, еңбекақы және әртүрлі аударымдар бойынша шығындары өнді-ріс
түрлеріне қарай (негізгі, көмекші т.с.с.) төрт бөлімге бөлініп, топталып
қарастырылған шоттардан түрады.
Оныншы тарау ұйымның меншігіне жатпайтын басқа кәсіпорындардан
уақытша пайдалануға (қысқа мерзімге жалга) алынған, жаңылыс келіп түскен,
уақытша сақтауға қойылған тауарларды есептеуге негізделген шоттардан
тұрады. Бұл шоттар кәсіпорынның балансында есептелмейді. Соған сәйкес бұл
тарау "баланс сыртындағы шоттар" деп аталады. Баланс сыртындағы шоттар
тарауының нөмірін уақытша пайдалануға, сақтауға алынған мүліктердің түріне
қарай мекеменің өзі белгілейді.
Ал бірінші және тоғызыншы тарау аралығындағы шоттар негізінен үш таңбалы
болып келіп, олардың нөмірлері 101-ден басталып 938-ден аяқталады, яғни
бірінші тарау шоттары сәйкесінше 101-ден басталса, екінші тарау шоттары 201-
ден басталады, ал үшінші тарау 301-ден басталады және тағы сол сияқты. Осы
тараулардағы әрбір болімдердің бас шоттары екі таңбадан түрады.
Мысалы:
бірінші тараудагы материалдық емес активтер шоты — 10-шот;
материалдық емес активтердің амортизациясы (тозуы)
шоты— 11-шот;
негізгі құралдар шоты — 12-шот;
екінші тараудағы материалдық қорлар шоты — 20-шот;
үшінші тараудағы берілген аванстар шоты — 35-шот
т.с.с.
Яғни 10-бас шоты екі таңбалы болып және ол "материалдық емес
активтер" деп аталса соған сәйкес бөлімше шоттар мына төмендегідей түрде
болып келеді:
101-шот — "Лицензиялық келісімдер*,
102-шот — "Баедарламамен қамтамасыз ету",
103-шот — "Патенттер",
104-шот — "Үігьімдастыру шыгындары ",
105-шот — "Гудвилл",
106-шот — "Өзге де материалдық емес активтер ".
Жалпы бухгалтерлік есеп шоттары одан алынатын ақпараттардың түріне
және мәліметтермен қамтамасыз етілуіне қарай жинақтамалық (топтамалық,
синтетикалық) және талдамалық (аналитикалық) деп аталатын екі түрге
бөлінеді.
Жинақтамалық (топтамалық, сингетикалық) шот негізінен
бухгалтерлік баланстың баптары негізінде ашылады. Бұл шот арқылы белгілі
бір мүлік немесе қорлану көздері туралы жалпылай ақпарат алуға ғана болады.
Сондай-ақ шоттың бұл түрінде объектілер тек қана ақшалай өлшеммен
көрсетіледі.
Мысалы, дайын өнім деп аталатын шотқа қарап отырып кәсіпорынның
барлық өндірген, жасап шығарған бұйымдарының ақшалай өлшем түріндегі
өзіндік құнын көре аламыз. Сонда-ақ отындар деп аталатын шотқа қарап отырып
ұйымдағы қолда бар отын қалдығының сомасын ғана көруімізге болады.
Бірақ бұл жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттардағы
мәліметтер кейде кәсіпорынды тиімді басқару барысында жеткіліксіз болады.
Өйткені ұйымдағы басқарушы немесе осы шоттағы мәліметтерді пайдалану арқылы
шешім қабылдаушы адамға жоғарыдағы мысалда қарастырылған дайын өнімнің
қанша түрлі өнім екендігін, оның ішінде әрбір өнімнің санын және оның бір
данасының бағасын білу қажет болуы мүмкін. Сондықтан бухгалтерлік есепте
жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттармен қатар талдамалық
(аналитикалық) деп аталатын шоттар да қолданылады. Негізінен талдамалық
(аналитикалық) шот жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттардағы
мәліметтерді толық және жан-жақты ашып көрсетуге арналған. Есепке алынатын
объектілер бұл шотта өздерінің түрі бойынша ақшалай өлшеммен және заттай
өлшеммен есептелініп жүргізіледі.
Мысалы: "ККК" фирмасының есепті кезең басындағы дайын бұйымдары
А-түрлі өнімі - 10000 (он мың) теңгені, Ә-түрлі өнімі 5000 (бес мың)
теңгені қүрайды. Есепті кезең барысында 25000 (жиырма бес мың) теңгенің А-
түрлі және 15000 (он бес мың) теңгенің Ә-түрлі бұйымдары өндіріліп
шығарылды. Сонымен қатар осы кезеңде 20000 (жиырма мың) теңгенің А-түрлі
және 10000 (он мың) теңгенің Ә-түрлі өнімдері сатылды.
"ККК" фирмасының дайын бұйымдар деп аталатын жинақтамалық (топтамалық,
синтетикалық) шотында бұл операция мына түрде жазылады:

ЖИНАҚТАМАЛЫҚ (ТОПТАМАЛЫҚ, СИНТЕТИКАЛЫҚ) ШОТ
ДЕБИТ ДАЙЫН БҰЙЫМДАР
Кредит
Бастапқы қалдық 2) 30000
15000 айналым 30000
1)
40000
айналым
40000
соңғы қалдық
25000

Осы есепті кезевдегі "ККК" фирмасындағы орыңцал-ған операциялар дайын
бүйымдар деп аталатын талда-малық (аналитикалық) шотта бүйымның түрлері
бойынша мына түрде көрсетіледі.
ТАЛДАМАЛЫҚ (АНАЛИТИКАЛЫҚ) ШОТ
Дебит А – түрлі ДАЙЫН ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.