Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе 3

1 Бухгалтерлік есеп туралы заңға кіріспе 5
1.1 Бухгалтерлік есептің стандарттары және тұжырымдамалық негізі 5
1.2 Бухгалтерлік есеп нысандары (формалары) 8

2 Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесі 13
2.1 Бухгалтерлік есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын
талаптар 13
2.2 Есеп саясатының мазмұны 14

3 КӘСІПОРДАҒЫ БУХГАЛЕРЛІК ЕСЕП ЖҰМЫСЫНың ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУ ережелері
(“ҚазАвтоКөлік” АҚ мысалында) 17
3.1 Ұйымның қаржы-экономикалық қызметі
3.2 Ұзақ мерзімді активтердің есебі 17
3.3 Материалдық емес активтер есебінің аудиті 20
26
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер 32
34

Кіріспе

Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін
ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендгін
республикамыздың тәуелсіздігінің 16 жылы ішінде атқарылған жұмыстар көз
жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі
өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды.
Сондықтан бұған дейінгі ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігін,
қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында өндірілетін өнім мен көрсетілетін
қызметтің негізгі, яғни оның тиімділігі мен ұқыптылығы - бұл кәсіпорындағы
бухгалтерлік есептің дұрыс жолға қойылуынан бастау алатындығы сөзсіз. Міне,
сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет
көрсетілуі үшін бухгалтерлік есепті дамытуымыз қажет. Өнімдерді өндіру
барысында ресурстарды үнемдеп жұмсап, жоғарғы өнімді техникалар мен
технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешімін тапса, онда
кәспорындарда өнім өндіру және оны сатуға қатысты кететін шығындарды
мейлінше азайтуға қол жетеді.
Жұмыстың негізгі мақсаттары:
Біріншіден, қаржылық есеп-қисаптардың жаппай қол жетерлігі үшінші
тұлғалардың (соның ішінде несиегерлердің, жеткізушілердің,
жұмыскерлердің жəне т.б.) мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді,
өйткені бұл кəсіпорындар мен үшінші тұлғалардың арасында ақпарат
бөлудегі теңсіздікті қысқартады.
Екіншіден, бұл қоғамды ықтимал негативті экономикалық салдардан
қорғауға көмектеседі; ол мысалы, экономикалық маңызды компаниялар
жағдайында, егер олардың қызметі жəненемесе жабылуы жергілікті экономикаға
елеулі негативтік əсерін тигізуі мүмкін болса, маңызды бола алады.
Еліміз егемендік алып, өз алдына ел болғанына жиырма жылдан астам
уақыт өтті. Осы жылдардың аралығында елімізде бухгалтерлік есеп саласын
дамыту бағытында көптеген жұмыстар атқарылды десек артық айтқандық емес.
Бұған дәлел 1995-жылдың 26-желтоқсанында Қазақстан Республикасының
президенті Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар жарлыққа қол қойған
болатын болса, 2006-жылы 24-маусымда бұл “Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік” -деп аталатын заң болып қайта қабылданды. Ал 2011-жылыдың 28-
ақпанында Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік” -деп аталатын №234-III заңы күшіне енді. Еліміздегі ірі
кәсіпорындар өз қаржылық есептілігін бухгалтерлік есептің халықаралық
стандарттарына сай жасауға көшті.
Экономиканың қай саласындағы болмасын ұйымдар мен еңбек ұжымдары
шикізатпен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға,
ысырапты жоюға, өзінің өндіріп шығаратын өнімін халықаралық рыноктағы
бәсекелестікке жарамды етіп шығаруға, өндірісін ұлғайтуға, өндіретін
өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және де қоршаған ортаны сақтауда оған
зиян келтірмеуге мүдделі. Бұл орайда ұйымның материалдық құндылықтарын,
ақша қаражаттарын, сондай-ақ басқа да ресурстарын тиімсіз жұмсауға қарсы
күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша атап өтуге болады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отыратын еңбекақы құралдарын, яғни материалдық
активтерді айтады.

1 Бухгалтерлік есеп туралы заңға кіріспе
1.1 Бухгалтерлік есептің стандарттары және тұжырымдамалық негізі

24 маусым 2006 жыл №32-1 Қазақстан Республикасының қаулысы бойынша
бухгалтерлік есеп заңына өзгерістер енгізілген. Бухгалтерлік есеп шоттары
Қазақстанның стандартына көшкен, сонымен қатар бухгалтерлік есеп бас
жоспары өзгерген. Екі санды кодтан үш санды кодқа көшкен Қазақстан
Республикасының қаржы министрлігінің бұйрығы бойынша 2009 жылы 22
желтоқсанда №426 халық аралық қаржылық есеп беру стандартына сәйкес
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандартына көшкен.
Бухгатерлік есеп туралы заңында 5- тарауы.
1-тарауда жалпы ережелер жазылған, бұл заң барлық жеке кәсіпкерлерге
заңды тұлғаларға Қазақстан Республикасының аумағында тіркелген міндетті
түрде бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру осы заңға сәйкес
тапсырлады. Бұл заң конститутцияға сәйкес жазылған. Бұл заңда бухгалтерлік
стандарттары шоттардың типтік жоспары ұсынған, және бухгалтерлік есеп
негізгі принциптері мен функциялары бекітілген. Бұл заңның 6-шы бабында
бухгалтерлік құжаттардың анықтамасы түрлері регистрлары оларға
қабылданған талаптары мен міндеті реквизиттер бекітілген мыналар жатады:
1) құжаттың аты-жөні
2) толтырылған күні
3) мекеменің аты-жөні
4) операцияның мазмұны
5) өлшем бірлігі
6) жауапты адамның аты-жөні мен қолтаңбасы
7) бабында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру туралы жазған 1)басқарушылар
кәсіпорынның есеп саясатын құрайды. Бухгалтерлік есеп басшылар бас
бухгалтер қызметінің шотына кіргізіледі немесе өзі жеке бухгалтерлік есеп
жүргізеді.
8 бабында бухгалтерлік есеп жүргізетін ішкі бақылау туралы жазылған.
Стандарт сөзі ағылшын тілінен аударғанда үлгі, норма деген мағынаны
білдіреді. Ал бухгалтерлік есеп стандартгары дегеніміз кәсіпорындағы есеп
жұмысын дұрыс жүргізудің және құжаттарды дұрыс толтырудың ережесі болып
табылады. Әрбір осындай ереже бухгалтерлік есептің әдістері мен тәсілдерін,
мәні мен мағынасын және терминологиясын анықтайды. Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есеп беру стандарттарының қай-қайсының болмасын өз мақсаты,
қолданылу аясы (орны), анықтамасы, қолданысқа (күшіне) енген уақыты және
мазмұны болады.
Мақсаты. Бұл бапта стандарттың қандай мақсатқа арналып шығарылғандығы
және есеп мәселелері қысқаша баяндалады.
Қолданылу аясы. Стандарттың пайдаланылатын жерлері мен қандай
жағдайда (жерлерде) қолданылмайтындығы осы бапта жазылады.
Анықтамасы. Стандарттағы келтірілген негізгі терминдерге түсініктеме
берілетін бап болып табылады.
Қолданысқа (күшіне) енген уақыты. Стандарттың қай уақыттан бастағы
күшіне енетіндігі осы бапта жазылады.
Мазмұны. Бұл бапта кәсіпорынның есеп саясатына түсінік беріледі.
Кей кездерде стандарттың қосымшалары да жарыққа шығуы мүмкін. Бұл
қосымшада жаңа стандарттың басқа қай елдерде қолданылғандығы жазылып және
оған қоса мысалдар берілуі де мүмкін. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп
беру стандарттары халықаралық және ішкі болып екі түрге бөлінеді.
Халықаралық стандартты қаржылық есеп беру стандартын дайындаудың (жасаудың)
халықаралық комитеті жасап шығарады. Ал ішкі бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есеп беру стандарттары әр елде бухгалтерлік есепті жүргізу үшін, сол елдің
ішінде жасалынады. Бұл жоғарыда аталған халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарты мен ішкі бухгалтерлік есеп стандартының арасында тікелей байланыс
болуы қажет. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартын дайындау (құру)
барысында әрбір елдердегі тәжірибеде кездескен мәселелер жан-жақты
талданып, оны шешу жолдары іздестірілетін болса, әрбір ел өзінің ішкі
бухгалтерлік есеп стандарттың жасауы (құруы) барысында халықаралық
бухгалтерлік есеп стандарттарын негізге алады. Бүкіл әлемдегі елдерде
қаржылық есеп беруде қолданылатын бухгалтерлік есеп принциптерін бір ізге
салуға (унификациялауға) қол жеткізу үшін 1973 жылғы 29 маусымда Қаржылық
есеп беру стандартының халықаралық комитеті құрылды. Жалпы бұл ұйымның
құрылуы АҚШ, Австрия, Германия, Голландия, Жапония, Ирландия, Канада,
Мексика, Ұлыбритания және Франция сынды елдердің бухгалтерлерінің келісімге
келуімен іске асырылды. Алғашқы уақытта, яғни Қаржылық есеп беру
стандартының халықаралық комитеті құрылған кезде оның құрамына жоғарыда
аталған елдерден жеті білікті маман алынған болатын. Ал бүгінгі күні оның
құрамында бұл аталған елдерден басқа Үндістан, Малайзия, Оңтүстік Африка
Республикасы, Швейцария, Зимбаб және тағы да басқа елдердің өкілдері бар.
Қаржылық есеп беру стандартының халықаралық комитеті өздерінің жарыққа
шыққан жаңа стандарттары мен басқадай нұсқаулары, ережелері және
түсініктері үшін табыс алып отырады. Сонымен қатар бұл комитетке
бухгалтерлердің халықаралық федерациясы, қаржылық институттар, бухгалтерлік
фирмалар және басқадай ұйымдар қаржылық көмек көрсетіп отырады. Халықаралық
қаржылық есеп беру стандартының негізгі мақсаты – мына төмендегілерді
орындай отырып, қаржылық есеп беруге қол жеткізу:
• қаржылық ақпаратты құру барысында қажетті міндеттер;
• ақпараттық жүйені құру принциптері;
• осы ақпараттардың сапалық сипаттамалары;
• қаржылық есеп берудің элементтері;
• өлшеу және мойындау критерийлері.
Қаржылық есептің мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы және
қаржылық жағдайының өзгеруі туралы ақпараттар беру. Сондай-ақ ұйымның
қаржылық есебін мыналарға қажетті ақпараттық мәліметтердің болуы қажет:
• қаржы салымын жасау және несие беру туралы шешім қабылдауға қажетті
мәлімет;
• ұйымның алдағы кезеңдегі ақшалай айналымын бақылауға қажетті мәлімет;
• ұйымға берілген ресурстармен байланысты міндеттерін бағалауға қажетті
мәлімет;
• басқару органдарының жұмысын бағалауға қажетті мәлімет.
Қаржылық есеп ұйымның бухгалтерлік ақпараттарының алғашқы таратылым
құрал болып есептеледі. Ал бұл қаржылық есеп бухгалтерлік есептің жеті
элементінен құралады. Элемееттердің алғашқы үштігінің қатарына ұйымның
балансында көрсетілетін активтері, меншікті капиталы және міндеттемесі
жатқызылады. Қалған төрт элементі кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі
туралы есебінде көрсетілетін табыс, шығын, пайда және зиян деп аталатын
топтардан тұрады. Қаржылық есеп беру тұжырымдамалары (концепциялары) шешім
қабылдау үрдісінде көрсетілетін бухгалтерлік ақпараттардың қажеттілігін
анықтайды және оны бекітеді. Есеп тұжырымдамасын (концепциясын) жалпы және
жеке — деп аталатын екі түрге бөлуге болады.
• Жалпы тұжырымдама бұл бірнеше елдің бухгалтерлік есеп туралы көзқарасын
білдіреді.
• Жеке тұжырымдама тек қана бір елдің өз ішінде жүргізілетін бухгалтерлік
есеп туралы көзқарасын білдіреді.
Тұжырымдамалар халықаралық бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
стандартында қарастырылған бухгалтерлік есеп принциптері, есеп саясаттары,
есеп берулер негізінде құрастырылады. Бұған дейін айтылып жүргендей қазіргі
таңда бухгалтерлік есептің әлемдік теориясында, сондай-ақ тәжірибесінде екі
негізгі, жалпы деп аталатын континенттік (еуропалық) және америкалық
тұжырымдама қатар жүргізіліп келеді.
Бухгалтерлік есептің континенттік (еуропалық тұжырымдамасы
кәсіпорынның жұмысына мемлекеттің ықпал етуімен және араласуымен
түсіндіріледі. Бұл бойынша сол елде қызмет атқаратын барлық ұйымдар
мемлекет бекіткен шоттар жоспары және басқа да нормативті құжаттар бойынша
жұмыс істеуі тиіс. Сондай-ақ кәсіпорынның бухгалтерлік есеп берудегі
қолданылатын ақпараттық мәліметтері бұл континенттік (еуропалық)
тұжырымдамасы бойынша салық органының және басқа да мемлекеттік органдардың
қажеттілігін қамтамасыз ететіндей болуы керек. Дүние жүзінде бұл модельде
кәсіпорынның отырған және оның негізінде өзінің кәсіпорындары жұмыс
жүргізіп отырған елдердің қатарына Австрияны, Германияны, Жапонияны және
басқа да Еуропа елдерін жатқызуға болады.
Америкалық тұжырымдаманың континентік (еуропалық) тұжырымдамадан
өзгешелігі, бұл модельде кәсіпорының бухгалтерлік есеп берудегі мәліметтері
негізінен қаржы салымшылары мен несие берушілердің қажеттілігін қамтамасыз
етуге арналған. Бұл жағдайда ұйымның салық жүйесі қаржылық есептен бөлек
және оған тәуелсіз шешімін тауып отырады, Бүгінгі таңда бұл модельді АҚШ,
Канада, Ұлыбритания, Голландия, Австралия, Үндістан (Индия), Оңтүстік
Африка Республикасы және тағы басқа елдер қолданып отыр.
Міне, осы жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтылн болсақ әрбір ел
өзінің бухгалтерлік есебін континенттік (еуропалық) немесе америкалық
тұжырымдама бойынша жүргізілуі мүмкін екендігі анықталады. Біздің
еліміздегі ұйымдардағы бухгалтерлік есеп Кеңес Одағы тұсында континенттік
(еуропалық) тұжырымдама (концепция) бойынша жүргізгендігі белгілі. Бүгінгі
күннің өзінде осы қалыптасып қалған модель өз күшін жоймай келеді. Яғни
барлық кәсіпорындардың есеп жұмысымен мемлекеттің басшылығымен салық
органының қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында жасалынып отырылады.

1.2 Бухгалтерлік есеп нысандары (формалары)

Бухгалтерлік есептің нысандары (формалары) деп – белгі бір
дәйектілікпен және өзара байланысты, екі жақты принципті пайдалана отырып
бухгалтерлік есеп жазуын жүргізуге арналған есеп тіркелімін (регистрін)
айтады.
Бухгалтерлік есеп нысандарын және есептелетін ақпаратты өңдеу
технологиясын әрбір кәсіпорын өзі таңдайды және оны есеп саясатында
көрсетеді.
Қазіргі кезде кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп нысандарының келесідей
түрлері қолданылады: мемориалдық-ордерлі, бас журнал, журнал-ордерлі, жай
және ықшамдалған (мүлікті есептеу тіркелімдерін бірге қолдану).
Бухгалтерлік есептің мемориалдық-ордерлі нысандары қазіргі кезде
қолданылатын ескі нысандардың бірі болып табылады. Есептің бұл нысандарында
кітаптық және карточкалық тіркелімдер қолданылады. Синтетикалық
(топтамалық) есеп үшін кітаптарды қолдану ыңғайлы болса, ал аналитикалық
(талдамалық) есеп үшін көбінесе карточкалар қолданылады. Мұның себебі әрбір
шаруашылық операциясы бойынша толтырылатын алғашқы құжат немесе бірыңғай
алғашқы құжаттар үшін бухгалтерлік есептер екі жақты жазу жазылып және ол
мемориалдық-ордерлі нысан түрінде ресімделеді.
Мысалы: қоймадан материалдарды босату (жіберу) туралы әрбір жүк
құжаттың (накладной) есептеуде жеке жазбамен көрсетудің орнына осындай
бірнеше жүк құжатты жинақтаушы тізімдемеге жазады, одан кейін осы
тізімдеменің қорытынды мәліметтері негізінде мемориалдық-ордерлі бір ғана
бухгалтерлік жазба жасалады. Оның ішінде жазбаның қысқаша мазмұны беріледі
немесе құжатқа сілтеме жасалады, шот корреспонденциясы және сомасы
көрсетіледі. Мемориалдық-ордерге оның жасалған уақыты (күні, айы, жылы)
көрсетіліп бас бухгалтер қол қояды.
Сонымен қатар мемориалдық-ордерге солардың негізінде жазбалар жасалған
басты құжаттар қоса беріледі. Барлық мемориалдық-ордерлер жасалғаннан кейін
арнайы тіркеме журналында тіркеледі. Әрбір мемориалдық-ордерге реттік нөмір
беріледі. Тіркемелі журналдағы жазбадан кейін мемориалдық-ордер мәліметтері
ай сайын синтетикалық (топтамалық) есептің тіркелімі болып табылатын бас
кітапқа көшіріледі. Бас кітапта жазбаларды топтастырады. Әрбір синтетикалық
(топтамалық) есептің дебит және кредит айналымдары корреспонденцияланушы
шот бойынша сәйкес кестелерге (графиктерге) бөлек жазылады.
Айдың соңында бас кітаптың қорытындысы негізінде синтетикалық
(топтамалық) есептің шоттары бойынша жай немесе шахматты нысандағы айналым
тізімдемесі (ведомосы) құрылады. Бас кітаптың мәліметтері синтетикалық
(топтамалық) және аналитикалық (талдамалық) есептің айналым тізімдемелерін,
бухгалтерлік балансты, сонымен қатар есеп берудің басқа нысандарын құру
үшін қолданылады.
Мемориалдық-ордер формасы аналитикалық (талдамалық) есептік
кітаптарда, карточкаларда немесе бос беттерде жүргізіледі. Аналитикалық
(талдамалық) есеп тіркелімдеріндегі жазбаларды мемориалдық-ордерлерге қоса
берілген құжаттардан алады. Ай соңында аналитикалық (талдамалық) есеп
тіркелімдерінің жазбалары негізінде айналым және сальдолық тізімдемелер
сәйкес синтетикалық (топтамалық) шотпен біріктірілген аналитикалық
(талдамалық) шот тобына бір тізімдеме құрылады. Бұл тізімдемелердің
мәліметтері синтетикалық (топтамалық) шоттармен біріктірілген аналитикалық
(талдамалық) шоттардың сальдосы мен айналымдарының қорытындыларын салыстыру
үшін қажет.
Есептің мемориалдық-ордерлі нысаны есептік тіркелімдерінің
жеңілдігімен және есеп жазбаларының техникасымен ерекшеленеді. Алайда бұл
нысанының кемшілігі ретінде – құжаттардағы бір ғана ақпараттық
мәліметтердің тізімдемелерге, мемориалдық-ордерлерге, журналдарға,
синтетикалық (топтамалық) жэне аналитикалық (талдамалық) есептің
тіркелімдеріне бірнеше рет қайталанып жазылуын атап өткен дұрыс.
Басқа нысандарға қарағанда мемориалдық-ордер нысанын жүргізу көп
еңбекті керек етеді. Оның бір түрі бас-журнал нысаны. Бұнда негізгі есеп
тіркелімі карточкалар мен бос беттер емес, бас журнал деп аталады. Ол
азғана шоттарды пайдаланатын шағын кәсіпорындарда қолданылады. Оның
өзгешелігі кітапта бухгалтерлік жазу хронологиялық және жүйелі түрде
ұштастырылып жазылады.
Бас журналдың бұлай құрылуы оған жазылған жазуды көзге көрнекті болып
және оған шолуды жеңілдетеді. Журналда шығарылған қалдықтар (сальдо)
синтетикалық (топтамалық) шоттар бойынша дайын айналым тізімдемесі
(ведомосы) бола алады да, бөлек айналым тізімдемесін (ведомосын) жасауды
қажет етпейді. Бас журналда алғашқы және соңғы қалдық шығарылып отырады,
сондықтан да кез келген уақытта бас журналдың негізінде баланс жасауға
болады. Бас журналды жүргізгенде бөлек немесе біртектес алғашқы құжаттар
негізінде мемориалдық-ордерлер жасалады.
Журналда жазбалар мемориалдық ордерлердің нөмірлері мен күнін,
корреспонденцияланушы шоттардың кодтарын, жеке және жалпы сомаларды
көрсетумен бірге дебит және кредит бойынша жүргізіледі. Содан кейін әрбір
шот бойынша бір айдағы айналым есептеліп, соңғы сальдо анықталады. Бас
кітаптың көрсеткіштері негізінде синтетикалық шоттар бойынша бухгалтерлік
баланс құру үшін қолданылатын айналым тізімдемесі толтырылады.

Журнал-ордерлі нысанын пайдалану барысында бухгалтерлік есеп
ақпараттарын тіркеудің негізгі принципі – жинақталымдық тізімдемелерде
(ведомостерде) алғашқы (бастапқы) құжаттардың мәліметтерін жинақтау. Бұл
нысанның негізгі есеп тіркелімі Журнал-ордер болып табылады. Журнал-
ордерлерде алғашқы (бастапқы) құжаттардан немесе жинақталымдық
тізімдемелерден алынатын хронологиялық және жүйелік жазбалар біріктіріліп
көрсетіледі. Әрбір синтетикалық шотқа арнайы журнал-ордер ашылады, оның
ішінде шоттың кредитінен сәйкес шоттардың дебитіне жазылатын шаруашылық
операциялар көрсетіледі. Құралдардың (қаражаттардың) қозғалысын бақылауды
күшейту үшін журнал-ордердің жинақталымдық тізімдемелері бірге қолданады.
Кейбір журнал-ордерлерде синтетикалық және аналитикалық есептердің де
жүргізілуі мүмкін. Бірақ аналитикалық есептің карточкалары қолданылмайды
және айналым тізімдемелері құрылмайды. Журнал-ордерлерде типті шот
корреспонденциясы қойылуы мүмкін. Бұл тіркелімдерді түсініктірек етіп
көрсетеді және қателер санын азайтады. Бастапқы құжат мәліметтерін жалпы
бірыңғай шаруашылық операциялар бойынша журнал-ордерлерге немесе
жинақталымдық тізімдемелерге жазады, ал қорытынды көрсеткіштер журнал-
ордерлерге көшіріледі. Журналда талдамалық есебі жүргізілмейтін шаруашылық
операциялар бойынша мәліметтер аналитикалық есептің карточкаларында
көрсетіледі (негізгі құралдарды тағы басқаларды есептеу).
Ай соңында барлық карточкалар журнал-ордерлер және солардың
тізімдемелері бойынша қорытынды сомалар есептеледі. Карточкалардың
қорытындысы талдамалық шот бойынша айналым тізімдемелеріне көшіріледі, ал
журнал-ордерлер мен тізімдемелердің қорытындысы басқа журнал-ордерлердің
тізімдемелері мен корреспонденцияланушы шоттармен құжаттар (тауарлы және
кассалық есеп берулер, банк көшірмесі және тағы басқалар) бойынша
салыстырылады. Өзара салыстырудан кейін кредит айналымының ортақ сомасын
әрбір журнал-ордерлерден бас кітаптың сәйкес шотына жазады. Бас кітаптың
әрбір синтетикалық (топтамалық) шотының дебит бойынша айналымдарын әр түрлі
шоттардың кредиті бойынша айналымдар корреспонденциясымен бірге әр түрлі
журнал-ордерлерден жинақтайды. Осыдан кейін бас кітаптағы әрбір шоттың
дебиті бойынша ортақ қорытынды есептеледі, ай соңындағы қалдық шығарылады
және бухгалтерлік баланс пен есеп беру тағы басқа нысандары құрылады.
Баланс құрудан бұрын айналым тізімдемелерінің қорытындысын бас кітаптың
сәйкес шоттарының қорытындысымен салыстыру қажет.
Бухгалтерлік есептің журнал-ордерлі нысаны есептің бас-журнал кейбір
ортақ қасиеттеріне ие, арнайы журналдардағы бастапқы құжаттардың
мәліметтері бойынша жалпы бірыңғай операциялар туралы ақпарат жинақтау, бір
тіркелімде синтетикалық және аналитикалық есепті біріктіру, бас кітапта
синтетикалық шоттар мен сальдо және тағы басқалар бойынша ағымдағы
айналымдарды көрсету.
Шағын кәсіпорындар бухгалтерлік есеп нышанының жай немесе
жеңілдетілген (кәсіпорын мүлігін есептеу тіркелімдерін пайдалану арқылы)
түрін қолдана алады.
Есептің жай нысаны шаруашылық операцияларын есептеу кітабында
қарастырылады. Ол кітап кәсіпорындарда қолданылатын барлық шоттарды
қамтиды, сондай-ақ синтетикалық (топтамалық) және аналитикалық (талдамалық)
есепті біріктіреді, яғни біріктірілген тіркелім болып табылады. Бұл құжатқа
жазылатын ақпараттар алғашқы (бастапқы) құжаттардан алынып, хронологиялық
тізбекте бір уақытта шоттар бойынша топтау арқылы жүргізіледі.
Кітап ұйымның кез келген уақыттағы (күнгі) мүліктері мен қаржылық
міндеттемелерінің барлығын анықтауға, бухгалтерлік есеп құруға мүмкіндік
береді. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінің жай нысанындағы аталған есеп
тіркелімінен басқа есеп айырысу - төлем тізімдемесін ауыстыратын
қызметкерлермен есеп айырысу тізімдемесі жүргізіледі.
Есептің бұл нысаны өндірістік емес салалардағы шағын кәсіпорындар үшін
қолайлы.
Әрбір тізімдеме әдетте, қолданылатын бухгалтерлік шоттың біреуі
бойынша жүрген операцияларды есептеу үшін қолданылады (шоттардың жұмыс
жоспарына сай).
Бастапқы құжаттар (актілер, жүк құжаттар, есеп-қисап және тағы басқа)
негізінде шаруашылық операциялар екі тізімдемеде көрсетіледі: біріншіде –
шоттың дебиті бойынша кредиттелуші шот нөмірі, екіншіде –
корреспонденцияланушы шоттың кредиті бойынша дебиттеуші шоттың нөмірінің
ұқсас жазбасы.
Жеке тізімдемелердегі қаражат қалдықтары, солардың негізінде жазбалар
жүргізілген бастапқы құжаттардың сәйкес мәліметтерімен салыстырылуы керек
(кассалық есеп беру, банк көшірмесі және тағы басқалары).
Кәсіпорынның бір айдағы атқарған жұмыстары туралы мәліметтерін
қорытындылауға арналған қаржы-шаруашылық қызметінің айлық қорытынды
жинақтау тізімдемелері арқылы шахматтық тізімдеме құрылады. Ал бұл
шахматтық тізімдемедегі мәліметгер негізінде кәсіпорынның айналым
тізімдемесі, бухгалтерлік балансы және есеп беру нысандарының басқа да
түрлері жасалады.

2 Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесі
2.1 Бухгалтерлік есеп саясаты туралы түсінік және оған қойылатын
талаптар

Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын,
яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық
(жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын
айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік
есепшоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі,
мәліметті өңдеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өндеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтерлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының заңы мен Бухгалтерлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады:
• бухгалгерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті талаптарына
сәйкес жүргізілуі;
• бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
• алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
• ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
• актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентаризациясын) өткізу тәртібі
(реті);
• актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
• құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу технологиясы;
• шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
• бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді:
• меншік нысаны мен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны (жауалкершілігі
шектеулі серіктестік, ашық акционерлік қоғам, жабық акционерлік қоғам,
өндірістік кооператив және тағы басқа);
• салалық қызметінің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және тағы басқа);
• қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік
саны және тағы басқа;
• салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы басқа);
• қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның экономикалық
дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары мен міндеттері,
инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі (перспективалы) мәселелерді
шешудің тактикалық тәсілдері);
• ұйымның ақпаратгық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне қажетті
барлық бағыттары бойынша);
• материалдық базасының болуы (компьютерлік техника мен басқа да
оргтехника жабдықтарымен қамсыздандырылуы, бағдарламалық-әдістемелік
қамсыздандыру және тағы басқалар);
• кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының (қаржы бөлімі қызметкерлерінің)
біліктілігі және басшылардың экономикалық батылдылығы, ынталылығы
мен тапқырлық деңгейі;
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен
есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болу қажет.
Көрсетілген талаптардың әрқайсысының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның объектілерді
есептеу жолын толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық. Кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік
есеп пен бухгалтерлік есеп беруде уақытында көрініс табуы қажет. Ешқандай
операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмейді
немесе орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға тиісті
кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол
бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
(кепілдік) бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықтығы. Есептің таңдалынған әдістері — әр айдың соңғы
күнтізбелік күніне айналымның талдамалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.

2.2 Есеп саясатының мазмұны

Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері
және тағы сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері.
• Материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу
және оларды есептен шығару жолдары.
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару) әдістері.
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объктілер арасында тарату
әдісі.
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
• Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары .
• Материалдық қорларды бағалау әдістері.
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
• Курстық айырманы есептеу.
• Тағы да басқалар шахматтық тізімдеме құрылады. Ал бұл шахматтық
тізімдемедегі элеметтер негізінде кәсіпорынның айналым тізімдемесі
бухалтерлік балансы және есеп беру нысандарының басқа да түрлері жасалады.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімніц өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі
Өндірістің технологиялық жэне ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне,
өндірістік циклдің ұзақтығына, өнім түріне, оның күрделілігіне, өндірістің
түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар шығындарды есептеу мен өнім қорын
калькуляциялаудың келесі негізгі әдістерін қолдана алады:
• нормативтік әдіс (нормативный),
• өндірістік өңдеу сатысы (попередельный),
• тапсырыстық әдіс (позаказный).
Жанама шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі
Жанама (қосымша) шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына
төменде аталған әдістерді пайдалана алады:
• өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
(прямые) шығындар;
• тікелей шығындардың жалпы сомасы;
• материалдық шығындардың сомасы;
• сметалық мөлшерлеме;
• өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Аяқталмаган өндірістің бағалануы
Жаппай және сериялы өндірісте аяқталмаған өндіріс былайша бағаланады:
• нақты немесе нормативті (жоспарланған) өндірістік құн бойынша;
• тікелей шығындар бойынша;
• жұмсалынған шикізаттар мен материалдардың құндары бойынша.
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік
балансында аяқталмаған өндіріс нақты жұмсалған шығындар бойынша
есептелінеді.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы бойынша кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте
қолданылатын тіркелімдердің мазмұны және бухгалтерлік ішкі есеп мэліметтері
коммерциялық құпия болып есептеледі.

3 КӘСІПОРДАҒЫ БУХГАЛЕРЛІК ЕСЕП ЖҰМЫСЫНың ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУ ережелері
(“ҚазАвтоКөлік” АҚ мысалында)
3.1 Ұйымның қаржы-экономикалық қызметі

“ҚазАвтоКөлік” Акционерлік Қоғамы 1994-жылы 23-қыркүйекте шаруашылық
жүргізуші субъект ретінде тіркелген. Акционерлік Қоғамның жарғысы 1994-
жылдың 27- мамырында мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі Алматы қалалық
территориялық комитетінің №965 қаулысымен бекітілген. Акционерлік Қоғам
заңды тұлға болып табылады және ол өз қызметін Қазақстан Республикасының
заңдарымен өзінің жарғысына сәйкес жүргізеді.
Акционерлік Қоғамның қаржылық және өндірістік қызметі шаруашылық
даралық негізінде жүзеге асады. Акционерлік Қоғамның өзінің жеке (дара)
балансы, банктерде есеп айрысу және өзге де шоттары, орысша қазақша аталуы
жазылған мөрі бар. Акционерлік Қоғамның қызметінің мақсаты – пайда тауып,
оны Акционерлердің мүддесінде, өндірісті дамытуға, кәсіпорын ұжымының және
қоғамға қарайтын ұйымдардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға пайдалану. Қоғам
этикеткалық орамдық, кітабтық, газеттік-журналдық, бланкілік, жарнамалық
және өзге де полиграфиялық өнім өндіріп өткізумен, көтерме және жеке
саудамен, кәсіпорындарға, ұйымдарға, жеке тұлғаларға қызмет көрсетумен және
Қазақстан Республикасының заңдарымен тиым салынбаған қызмет түрімен
айналысады.
Акционерлік Қоғамның жарғылық қордының – 100%-ы мемлекет меншігінде.
Акционерлік қоғамның барлық қатысушылары акционерлік қоғамнан алған
акцияларының құнын өтегеннен кейін акционерлік қоғамның Жарғысына сәйкес
құқтар мен міндеттерге ие болады. Нарықты қатынастық экономикаға
көшу барысында бухгалтерлік есеп және аудит қызметінің алатын орны және
қажеттілігі артуда.
“ҚазАвтоКөлік” Акционерлік Қоғамының №4 филиалының бухгалтерлік
есебінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік комитеті жасаған типтік,
арнайыландырылған типтік және типтік унифициалданған құжаттар қолданылады.
Кәсіпорындағы есеп толығымен компьютерлендірілген. Машинограммалардың
көпшілігі журнал-ордерлік қағида бойынша құрылған.
Акционерлік Қоғам тауарлық материалдық қорлар есебіне оперативтік-
бухгалтерлік әдіс қолданады. Өндіріске кеткен шығындар есебі
нормативтік әдіс бойынша жүргізіледі [4].
Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызмет туралы есеп беруі халықаралық
қаржылық есептіліктің №1 „Қаржылық есептілікті ұсыну” –деп аталатын
стандартында және Қазақстан Республикасының 2011-жылыдың 28-ақпанындағы
“Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік” -деп аталатын №234-III заңының
негізінде дайындалып Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің 21-маусым
2008-жылғы №217 бұйрығымен бекітілген №2 Ұлттық қаржылық есептілік –деп
аталатын стандартында қарастырылған. “ҚазАвтоКөлік” Акционерлік Қоғамның №4
филиалының қаржы шаруашылық қызметін талдап көрстеу үшін оның негізгі
“қаржы шаруашылық қызметінің көрсеткіштері” кестесін келтіреміз. Мұндағы
коэфициенттер келесідей есептелінеді:

Актив айнылымдылығы = негізгі құралдардың орташа жылдық құныөндірілген
өнім көлемі

Қор сиымдылығы = негізігі құралдардың орташа жылдық құныөнімді
өткізуден түскен табыс

Қор қайтарымдылығы = өнімді өткізуден түскен табыснегізгі құралдардың
орташа жылдық құны

Сату рентабелділігі = Таза табысөнімді өткізуден түскен табыс

Активтердің рентабелділігі = Таза табысактивтердің жалпы орташа
құны*100%

1-кесте
“ҚазАвтоКөлік” АҚ №4 филиалының қаржы шаруашылық қызметінің негізгі
көрсеткіштері

№ Көрсеткіштер Өткен жыл Есепті Ауытқулар
(2010ж) жыл (2011ж)
Сомада %
1 Өткізуден (сатудан) 299862,2 382993,31 +83131,11 28,0
түскен табыс (мың.тг)
2 Өнімнің өзіндік құны 291463,4 371550,29 +80086,89 27,0
(мың.тг)
3 Салық салынғанға дейінгі-23667,1 -47237,18 -23570,08
табыс (мың.тг)
4 Таза табыс (мың.тг) -23667,1 -47237,18 -23570,08
5 Негізгі құралдардың 236111,97 245508,53 +9396,56
орташа жылдық құны
(мың.тг)
6 Қор қайтарымдылығы 1,27 1,56 0,29 23,0
(мың.тг)
7 Қор сиымдылығы (мың.тг) 0,30 0,001 0,299 11,1
8 Сату табыстылығы 0,0006 0,004 0,0034 6,4
(рентабелділігі), %
9 Активтердің пайдалылығы 0,0004 0,005 0,0046 12,5
(рентабелділігі), %

Мұндағы көрсеткіштер қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
беруден және баланстан алынды. Есептеулерге келсек, онда олар жоғарыда
көрсетілген формулалар арқылы есептелінеді. Кестеден көріп отырғанымыздай
2011 жылы ұйымда қызмет көрсету, сату көлемі біршама көбейгенімен табыстық
мөлшері жоқ. Сату көлемі ұлғайып, соған қарай өнімнің өзіндік құны да
жоғарылаған. Яғни 2010 жылы 291463,4 тг. болса, 2011 жылы 371550,29 тг.
болған.
2011 жылы сатудан түскен табыс 382993,31 тг. болып, өнімнің өзіндік
құны 371550,29 болған. Ал, кезеңдік шығындар мөлшері тым көбейіп, яғни
58680207 тг. соған байланысты ұйым банкроттыққа ұшыраудың аз алдында тұр.
Өйткені кезең шығындары мен өнімнің өзіндік құны тым жоғарылаған. Мұнда
кестеде көріп отырғанымыздай активтер дейңгейі жоғарылағанымен, сондай-ақ
табыс табу деңгейі де жоғары, бірақ соған қарай шығындар мөлшері де көп.
Сондықтан ұйым корпоративтік табыс салығын төлемейді. Өйткені салық
салынғанға дейінгі табыс мөлшері (-47237186 тг.). Жалпы ұйымның қаржы-
шаруашылық қызметі туралы есептемеде 2010 жылы сатудан түскен табыстың
мөлшері 382993,31 тг. болса 2010 жылы 299862,2 тг. яғни ауытқу сомасы
(+83131,11 тг.) болды. Мұнда көріп отырғанымыздай өткен жылмен
салыстырғанда сату мөлшері (+83131,11 тг.) жоғарылаған. Ал, өнімнің өзіндік
құны (+80086,89 тг.) көбейді. Енді, менің ойымша ұйымның банкроттыққа
ұшырау себебі негізсіз шығындардың көбеюінен болып отыр. Яғни, мұнда
әсіресе кезең шығындарының үлесі артып отыр.
Ұйымның есепті жылғы, яғни 2011 жылғы бухгалтерлік балансынан көріп
отырғанымыздай міндеттемелер бойынша қарыздар өтелмеген. Және де өткен
жылға қарағанда керісінше жоғарылаған. Мысалы, салықтар бойынша қарыз
сомасы 2010 жылы 3491636 тг. болса, 2011 жылы 12766806 тг. жоғарылаған.
Бөлінбеген пайда 2010 жылы (-48424407 тг.) ал, 2011 жылы (-93598568 тг.)
құраған. Ал, кез-келген шаруашылықтың тиімділігінің артуы, едәуір дәрежеде
активтердің ұйымды пайдаланылуына байланысты болып келеді. Ұйым қаражаты
оның ішкі және сыртқы (дебиторлық қарыз, бағалы қағаздарды сатып алу)
қажеттіліктеріне пайдаланылуы мүмкін. Сондай-ақ осы ұйымның төлем
қабілеттілігінің төмендегенін де атап өтуге болады. Төлем қабілеттілігі
дегеніміз – бұл ұйым өзінің шұғыл міндеттемелері бойынша дер кезінде төлем
жасау мүмкіншілігін айтады. Яғни, ұйымның төлем қабілеті бұл белгіленген
мерзімде төлемді және міндеттемелерін өз қаржысымен өтеу дегенді білдіреді.
Енді, осы ұйымның табысының болмауын сипаттайтын болсақ, мұнда әсіресе есеп
айырысу шотында ақша қаражатының азаюы, яғни 2010 жылы 79448 тг. , 2011
жылы 25273 тг. болғандығын көруге болады. Сондай-ақ төлемі өтіп кеткен
төлемдердің бар екендігін және қаржылық, инвестициялық, тиімді баға
саясатының жоқтығы, төлем дәрменсіздігін аңғартады. Ол үшін, яғни ұйымның
қызметін тұрақтандыру үшін кредиторлық “мезгіл дефицитін” кеміту қажет және
айналым қаржыларының айналымдылығын арттыру арқылы ұйымның іскерлік
белсенділігің де арттыруға болады [6].

3.2 Ұзақ мерзімді активтердің есебі

Қазақстан Республикасының 2011-жылыдың 28-ақпанындағы “Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік” -деп аталатын №234-III заңының 3-тарау 13-
бабында қаржылық есептіліктің элементтері белгіленіп көрсетілген. Сол
элементтердідің бірі болып табылатын активтерге елімізге танымал белгілі
ғалым, професор Қ.К.Кеулімжаев өзінің Бухгалтер лік есеп принциптері –атты
еңбегінде - Актив деп кәсіпорынның ақшаға (құнмен) бағаланатын игіліктері
мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.