Бухгалтерлік есепте шоттарды жіктеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3
1 Шоттарды жіктеу және олардың түрлері мен міндеттері
1.1 Бухгалтерлік есепте шоттарды жіктеу 5
1.2 Шоттардағы екі жақты жазба 5
1.3 Синтетикалық және аналитикалық шоттар және олардың өзара 7
байланысы
10
2 Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары
2.1 Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысудың 24
синтетикалық және аналитикалық есебі
2.2 Дайын өнімнің шоттар арқылы жүргізілген есебі 24
2.3 Меншікті капиталдың бір түрі - бөлінбеген пайда есебі 28
31
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер 34
36

Кіріспе

Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік балансында сол ұйымның
меншігіндегі шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есеп
беретін уақыттағы жағдайы көрсетіледі. Әйтсе де ұйымның шаруашылық қызметін
басқару үшін оның мүліктері мен қаржыларының және олардың қорлану
көздерінің есеп беретін уақыттағы жағдайын ғана білу жеткіліксіз. Яғни
кәсіпорынның қызметін басқару үшін оның шаруашылық құралдары мен олардың
қорлану көздерінің есепті кезең барысындағы, яғни күнделікті өзгерісін
біліп, қадағалап отыру қажет. Кәсіпорында әрбір күнтізбелік жұмыс күні
барысында бірнеше операцияның орындалуы мүмкін. Бұл операциялардың барлығы
да ұйымның капиталына қандай да бір дәрежеде әсерін тигізеді. Ал осы
операцияларға сәйкес бухгалтерлік баланс баптарындағы сандарды өзгертіп
отыру, яғни әрбір операциядан кейін кәсіпорынның жаңа бухгалтерлік балансын
жасау мүмкін емес және олай жасау тиімді болып табылмайды. Бұған дейін
айтылғандай бухгалтерлік баланс әрбір айдың (тоқсанның, жылдың) бірінші
күніне қарай жасалады. Міне, осыған сәйкес ұйымдағы орындалатын әрбір
операцияларды және олардың негізінде болатын өзгерістерді жіктеп
(топтастырып) есептеп
отыру үшін бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып отыру
үшін шаруашылық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарына
қарай біріктіріп, олардың орындалған операция әсерінен өзгеріске ұшырауын
есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейінен
бухгалтерлік баланс және басқа да есеп беру мәліметтерін құру үшін
пайдаланылады. Кәсіпорынның әрбір мүліктері мен қорлану көздерінің ұқсас
топтары үшін белгілі бір шот ашылады.
Мысалы, ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу үшін “касса” деп
аталатын шот, кәсіпорынның шығарған, дайындаған өнімдерін есептеу үшін
“дайын өнімдер” деп аталатын шот және тағы басқа шоттар қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен “Т” әрпі сияқты болып
көрінеді. Ал шоттың аты оның үстіңгі жағына жазылады. Барлық шоттар қарама
– қарсы “активтік” және ”пассивтік” болып екі түрге бөлінеді. Активтік
шоттар ұйымның қолда бар мүліктерін, ал пассивтік шоттар осы ұйымның
меншікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған. Әдетте шоттың сол
жағы “дебет”, ал оң жағы ”кредит” болып аталады. Шоттың қолданылуы
барысында бұл “дебет” және ”кредит” сөздері
қысқаша Дт (дебет), Кт (кредит) түрінде жазылады. Жалпы шот мына түрде
болып келеді.

Дебет Шоттың аты Кредит

Кәсіпорындағы орындалған әрбір операция бір шоттың дебитіне және
екінші шоттың кредитіне жазылады. Ал ол операцияларды бұл шоттарда тіркеп
жазу белгілі бір есепті кезең барысында жалғасады.
Әрбір мүлікке немесе қорлану көздерінің белгілі бір түріне ашылған
бухгалтерлік шот арқылы сол заттың (мүліктің) немесе ақшаның ұйымдағы
мөлшерін (қалған қалдығын) біліп отыру үшін “қалдық” сөзі қолданылады.
Есепті кезеңнің басындағы, яғни шоттың ашылуы барысындағы қалдық –
“бастапқы қалдық”, ал шоттың жабылуы барысындағы, яғни есепті кезеңнің
соңындағы қалдық - ”соңғы қалдық” деп аталады. Осы есепті кезең бойындағы
шоттың дебет жағына жазылған сандардың қосындысы “дебеттік айналым”, ал
кредит жағындағы сандардың қосындысы ”кредиттік айналым” деп аталады. Осы
жоғарыда аталған әрбір шоттағы “дебеттік айналым” мен “кредиттік
айналымның” айырмасы сол шоттың қалдық сомасы болып табылады. Ескеретін
жағдай - шоттағы соңғы қалдық сомасын есептегенде ол шоттың бастапқы
қалдығын естен шығармау керек. Яғни кез келген шоттың соңғы қалдығы сол
шоттың бастапқы қалдығына “дебеттік айналым” мен “кредиттік айналымның”
айырмасын қосу немесе шегеру арқылы табылады. Егер шоттың бастапқы қалдығы
дебеттік болса, соңғы қалдықты табу үшін бастапқы қалдық сомасына дебеттік
айналым сомасы қосылып, одан кредиттік айналым сомасы шегеріледі. Ал шоттың
бастапқы қалдығы кредиттік болған жағдайда, соңғы қалдық сомасын есептеу
үшін бастапқы қалдыққа кредиттік айналымды қосып, одан дебеттік айналымды
шегеру қажет.

1 Шоттарды жіктеу және олардың түрлері мен міндеттері

1.1 Бухгалтерлік есепте шоттарды жіктеу

Шоттарды жіктеу бухгалтерлік есеп тәсілінің маңызды элементі ретінде
шоттар жүйесін сипаттайды, қаражат пен шаруашылық процестерін жүзге асыру
үшін оларды дұрыс қолдануға мүмкіндік береді. Бухгалтерлік есепте
қолданылатын шоттар оларда есепке алынатын объектілердің экономикалық мәні
жағынан, міндеті, құрылымдық ерекшеліктері және тағы басқа белгілері
бойынша бірдей емес. Осыған байланысты оларды сапалық біртекті топтарға
бөліп жіктеу, топтастыру талап етіледі, бұл шоттардың әрбір жекелеген
топтарына тән ерекшеліктерді анықтауға, олардың мазмұны мен есепте
қолданылу тәсілдерін түсінуге мүмкіндік береді.
Шоттарды екі белгісі бойынша жіктейді:
• Экономикалық мәні жағынан. Қаражат пен шығу көздерін жіктеу негізге
алынған.Бұл жіктеу сол немесе басқадай шоттарда не есепке алынатынын
анықтауға, нәтижесінде, есеп объектілері туралы жүйелі экономикалық
ақпарат алуға мүмкіндік береді;
• Міндеті мен құрылымы жағынан. Назардағы объекті туралы сондай немесе
басқадай экономикалық көрсеткіштерді алу үшін қандай шоттар
қолданылуға тиісті екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Екі жіктеу де
өзара тығыз байланысты және өзара шарттастырылған. Шоттарды құру, оның
құрылымы айналымдардың дебет пен кредит бойынша сипатын, оның
міндетіне де байланысты. Кейбір шоттар материалдық құндылықтарды
қозғалысы мен жағдайын көрсету үшін, басқалары - өнім өндіруге
жұсалатын шығынды есептеу үшін, үшіншілері – кірістерді анықтау үшін
қолданылады.
➢ Негізгі шоттар шаруашылық құралдарының бар – жоқтығы мен
қозғалысын, олардың пайда болу көздерін бақылау үшін
қолданылады, өйткені оларға есептелетін объектілер шаруашылық іс-
әрекеттің негізі болып есептеледі. Олар шағын топтарға бөлінеді:
• Мүліктік. Материалдық құндылықтардың өсуін, жұмсалғанын және қалдығын
бақылауға арналған. Бұл қаражаттың түсуі дебет бойынша, шығуы – кредит
бойынша көрсетіледі, шот- активті, қалдық – дебеттік. Аналитикалық шот
ақшалай және заттай түрде жүргізіледі.
• Ақшалай. Банкте, кассада әртүрлі валютамен сақтаулы ақшалай
қаражаттың бар – жоқтығын, түсуін бақылауға арналған. Шоттар активті,
дебет түсуді, кредит жұмсалуын көрсетеді, қалдық дебеттік.
• Инвестициялар акцияларға, басқа субъектілердің жарғы капиталына
салынған инвестициялар, сондай – ақ қаржылық инвестициялар. Шот
құрылымы бойынша активті.
• Меншікті капитал. Шоттар субъектінің меншікті қаражат көздерінің пайда
болуы мен пайдаланылуын есептеу үшін қолданылады, құрылымы бойынша
пассивті. Кредит бойынша шығу көздерінің ұлғаюы, дебет бойынша – ол
қаражат көздерінің шығуын бейнелейді. Кредиттік сальдо кәсіпорында
қорлардың бар – жоғын көрсетеді.
• Есеп шоттар кәсіпорынның дебиторлырымен және кредиторларымен
есептесулерді есепке алу үшін қызмет етеді. Есептесулердің әр түрлі
сипаты бұл шоттардың сан алуан құрылуын және олардың көмегімен әртүрлі
көрсеткіштер алуға себепші болады.
➢ Реттеуші шоттар. Бұлардың көмегімен ағымдағы есепте шаруашылық
құралдарының бағасы түзетіледі. Субъектінің шаруашылық құралдары
олардың өндірісі мен сатып алынуына нақтылай жұмсалған шығын
негізінде бағаланады. Реттеуші шоттар құралдардың қайсыбір түрін
бағалауды дәл анықтайды немесе реттейді. Осы мақсатпен ағымдағы
есепке алудағы негізгі шоттардан басқа олармен байланысқан
реттеуші шот жүргізіледі. Есепке алынатын объектінің нақты
мөлшерін табу үшін реттелетін шоттың сомасы негізгі шот
сомасынан алынып есептелінеді. Негізгі қаражат пен материалдық
емес активтер оларды алған немесе іске қосылған сәттен бастап
және жұмсалып кетуіне дейін бастапқы бағасы бойынша есептеледі.
Жеке шотта дербес олардың сол сәттегі тозу сомасы көрсетіледі.
Басапқы құнды тозу сомасымен салыстарып, яғни тозуды
есептегенде, негізгі құралдардың нақты (қалдықты) құнын шығарып
аламыз.

Шоттарды жіктеу

Процестер мен нәтижелердің шоттары келесідей бөлінеді:
• Жинақтау бөлу шоттары. Төлем немесе аудару сәтінде тиісті объектілерге
тікелей жатқызылмайтын шығындар мен кірістерді жинау үшін қызмет
етеді, бұлар – “Қосымша шығын” (шаруашылық ұйымдастыру жұмысына
арналған), ”Алдағы кезең шығыны”- активті шоттар және ”Алдағы кезең
кірісі” – пассивті.
• Калькуляциялық шоттар. Өнім өндірісімен, орындалған жұмыспен, өнімнің,
жұмыс материалдарының өзіндік құнын есептеу мақсатымен көрсетілетін
қызметпен байланысты барлық шығындарды есепке алу үшін арналған.
• Кіріс шоттары – негізгі және негізгі емес іс - әрекетпен түскен кіріс.
Пассивтік, кредит бойынша шоттар кіріс есептеуді (алуды) көрсетеді,
жыл соңында олар қорытынды кірісті ұлғайту үшін есептен шығарылады.
• Транзиттік шоттар (бір күндік). Бір элементті шығындарды есепке алу
үшін қолданылады. Ай соңында калькуляциялық шоттар есебіне қосылады.
Калькуляциялық шоттар сияқты бұл шоттарда да қалдық болмайды, ай
соңында 21 бөліктен басқасы жабылады (ай соңында бітпеген өндіріс
қалдығы көрсетіледі).
• Шығын шоттары. Құрылымы бойынша активті, дебет бойынша шығын өскенін
көрсетеді, жыл соңында барлық шығын жиынтық кірісті азайтуға арналып
есептен шығарылады.
• Қаржы – нәтижелік. “Операциялық – нәтижелік шот” – қорытынды кіріс.
Дебет бойынша субъектінің шығыны, ал кредит бойынша – кірістер
көрсетіледі. Кредиттік қалдық кірісті, дебеттік шығынды көрсетеді. Бұл
шотта сальдо болмайды, өйткені есепті кезең соңында алынған айырма
“Бөлінбеген табыс (жабылмаған шығын)” 5410 шотына есептен шығарылады.
5410 – кәсіпорынның салық салынғаннан кейінгі (корпоративті табыс
салығы 30%) өкімінде көрсетілеті таза табыс.
Тысқары шоттар осы кәсіпорынға тиесілі емес жауапты сақтауда немесе
уақытша пайдалануда жатқан құралды бейнелейді. Бұларды кәсіпорынға тиесілі
құралмен бірге есептеуге болмайды. Тысқары шоттарға қатысты барлық
операциялар екі жақты жазбамен емес, бір жақты, тек дебетпен немесе
кредиттен ғана көрсетіледі.

1.2 Шоттардағы екі жақты жазба

Шаруашылық операцияларды бейнелеп көрсету тәсілі ретінде екі жақта
жазба өндірісте болатын барлық шаруашылық процестерін есептеу үшін
қолданылады. Екі жақты жазба ақшалай бағасы бар шаруашылық операциялар
бухгалтерлік есебі шотында бейнелеп көрсету тәсілін білдіреді, олар
шаруашылық құралдарында, олардың шығу көздерінде және шаруашылық – құқықтық
қатынастарда өзара байланысқан өзгерістер туғызады. Шоттар арасындағы
байланыс шоттар корреспонденциясы, ал өзара шаруашылық операциялармен
байланысқан шоттар – корреспонденттелетін деп аталады. Шоттарға
енгізілерден бұрын операциялар есептік формалар (проводкалар) жасалады,
олар жазбалар қандай шотта жүргізілетінін көрсетеді. Дебеттелетін,
кредиттелетін шоттарды және шаруашылық операцияларының сомасын көрсету
бухгалтерлік проводка деп аталады, олар құжаттар негізінде жасалады.
Корреспонденттелетін шоттарға байланысты күрделі және жай бухгалтерлік
проводкалар болады. Бір дебеттелетін және бір кредиттелетін шоттардан
тұратын жай проводка деп аталады. Бір дебиттелетін және бірнеше
кредиттелінетін, керісінше, бірнеше дебиттелетін және бір кредиттелінетін
шоттардан тұратын күрделі провода деп аталады.
Мысалы:
Жай өткізгіш проводкалар:
• Жабдықтаушыға есеп шоттан тауарлық-материалдық қорлармен жабдықтаған
соң аванс сомасы аударылады:
1610 “Тауарлық – материалдық қорлармен жабдықталған соң берілген
аванстар” шот дебеті
27130 ”Ағымдық шотағы ақша” шот кредиті 63000;
Күрделі өткізгіш проводкалар:
• Кәсіпорын кассасынан беріледі:
а) іссапарлық шығындарға қолма – қол ақша
1250 ”Есеп беретін адамдар мен есеп айырысулар” шот дебеті 7000;
ә) қызметкерлерге жалақы
3350 “Қызметкерлермен еңбекті өтеу бойынша есеп айырысуар” шот дебеті
45000;
б) кассадан брілген жиынтық сома:
27130 “Кассадағы қолма – қол ұлттық валюта” шот кредиті 115000.
Айтқандарымыз түсініктірек болу үшін тағы бір мысал құрастырайық. Ол
үшін шартты баланс негізінде бухгалтерлік есепшотын ашамыз.

“ККК” фирмасының 1 қаңтар 13100 жылғы балансы

Актив Пассив
Баптардың аталуы Сомасы Баптардың аталуы Сомасы
Материалдық емес 80000
активтер 15000 Жарғылық қоры
Негізгі құралдары 30000 Бөлінбеген пайда 20030
Аяқталмаған өндіріс 90000 Банк несиесі 60000
Дайын бұйымдары 70000 Бюджетпен есеп айырысу 40000
Материалдары 20030 Жабдықтаушы – 50000
мерді-герлермен есеп
айырысу
Ақшасы 110000 Еңбекақы бойынша есеп 85000
айырысу
БАЛАНС 335000 БАЛАНС 335000

13100 жылғы қаңтар айында орындалған шаруашылық операциялар
1) Жабдықтаушы – мердігерлерден 25000 (жиырма бес мың) теңгеге
материалдар сатылып алынды (әзірге ақшасы төленген жоқ).
2) Есеп айырысу шотынан 50000 (елу мың) теңге банк несиесі өтелінді.
3) 30000 (отыз мың) теңгенің материалдары өндіріске босатылды.
4) Жабдықтаушы – мердігерлерге қарыз 65000 (алпыс бес) мың теңге банк
несиесі есебінен өтелді.
Шаруашылық операцияларды “екі жақты жазу” әдісімен есепке алу алдында
мынадай жағдайларды ескеру қажет:
• Аталған шаруашылық операциларының қандай объектілерге
қатыстылығы;
• Шаруашылық операцияның объектіге қандай әсер ететіндігі;
• Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарында
есептелінетінін;
• Операцияларды шоттардың қандай бөлігін жазу керек екендігін
(дебитіне немесе кредитіне).
Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және соған
сәкес жабдықтаушы – мердігерлерге берешек қарызы көбейеді. Келіп түскен
материалдарды есепке алу үшін “материалдар” деп аталатын активті шоты, ал
жабдықтаушы – мердігерлерге берешек соманы есепке алу үшін ”Жабдықтаушы –
мердігерлермен есеп айырысу” деп аталатын пассивті шоты қолданылады.
Активті шотта құралдардың көбеюі шоттың дебетіне, ал пассивті шотта қорлану
көздерінің көбеюі шоттың кредитіне жазылады. Соған сәйкес бұл операция
бойынша мынадай екі жақты жазу жазылады:
Дт: “Материалдар” шоты 25000теңге
Кт: ”Жабдықтаушы – мердігерлермен есеп айырысу” шот 25000теңге
Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және соған сәйкес
банк мекемесі алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияларды алдыңғы қарама-
қарсы деп түсінуге болады. Бірінші операцияда кәсіпорынның активтері және
соған сәйкес пассивтері көбейген болса, екінші операцияда ұйымның активтері
және пассивтері азайып отыр. Бұл операция бойынша ұйымның бухгалтериясыныда
мынадай екі жақты жазу жазылады:
Дт: ”Банк несиесі” шоты 50000 теңге
Кт: ”Ақшалар ” шоты 50000 теңге
Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде ешқандай
өзгеріс болмаған, яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімінің баптарына
ешқандай әсерін тигізбейді. Ал актив бөлімінде өндіріске материалдардың
босатылуына сәкес аяқталмаған өндіріс деп аталатын бөлім сомасы артып және
осыншама сомаға материалдар деп аталатын бөлім сомасы кемиді. Бұл жағдайда
екі жақты жазу мына түрде болады:
Дт: ”Аяқталмаған өндіріс” 30000 теңге
Кт: ”Материалдар” 30000 теңге
Төртіші операция нәтижесінде ұйымның қорлану көздерінде бір бөлім
көбейіп, ал екінші бөлім сол сомаға азайып отыр. Жоғарыда қарастырылған
үшінші операцияда өзгеріс тек қана активті бөлімде болған болса, бұл
операция керісінше кәсіпорынның актив бөлімінің баптарына ешқандай әсерін
тигізбей, өз әсерін тек қана пассивті бөлім баптарына тигізіп отыр. Осыған
сәйкес бұл операция бойынша мынадай екі жақты жазу жазылады:
Дт: ” Жабдықтаушы – мердігерлермен есеп айырысу” 65000 теңге
Кт: ”Банк несиесі” 65000 теңге
Келтірілген мысалдан көріп отырғанымыздай, әрбір операция бір
мезгілде және бірдей сомда бір шоттың дебитіне және екінші шоттың кредитіне
жазылып отыр. Олай болса, екі жақты жазу өзара байланысты бухгалтерлік есеп
объектілерінің дебит және кредит шоттарда бірдей сомада өзгеруін
бейнелейді.

1.3 Синтетикалық және аналитикалық шоттар және олардың өзара байланысы

Жалпы бухгалтерлік есеп шоттары одан алынатын ақпараттардың түріне
және мәліметтермен қамтамасыз етілуіне қарай синтетикалық және аналитикалық
деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Синтетикалық шот негізінен бухгалтерлік баланстың баптары негізінде
ашылады. Бұл шот арқылы белгілі бір мүлік немесе қорлану көздері туралы
жалпылай ақпарат алуға ғана болады. Сондай –ақ отындар деп аталатын шотқа
қарап отырып ұйымдағы қолда бар отын қалдығының сомасын ғана көруімізге
болады.
Бірақ бұл синтетикалық шоттардағы мәліметтер кейде кәсіпорының тиімді
басқару барысында жеткіліксіз болады. Өйткені ұйымдағы басқарушы немесе осы
шоттағы мәліметтерді пайдалану арқылы шешім қабылдаушы адамға дайын өнімнің
қанша түрлі өнім екендігін, оның ішінде әрбір өнімнің санын және оның бір
данасының бағасын білу қажет болуы мүмкін. Сондықтан бухгалтерлік есепте
синтетикалық шоттармен қатар аналитикалық деп аталатын шоттар да
қолданылады. Негізінен аналитикалық шот синтетикалық шоттардағы
мәліметтерді толық және жан-жақты ашып көрсетуге арналған. Есепке алынатын
объектілер бұл шотта өздерінің түрі бойынша ақшалай өлшеммен және заттай
өлшеммен есептелініп жүргізіеді.
Бухгалтерлік есепте шоттардың синтетикалық және аналитикалық деп
аталатын екі түрінен басқа аралық шот (субшот) деп аталатын түрі де жиі
қоданылады. Бұл шот өзінің аталуына сай синтетикалық шотқа қарағанда
жіктелінген түрде, ал аналитикалық шотқа қарағанда топтастырылған түрде
қоданылады. Сондықтан да бұны осы екі шоттың ор тасындағы, яғни аралық шот
деп атайды. Бұл шотта объектілер тек қана ақшалай өлшеммен есептеліп
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде қолданылып жүрген шоттар
жоспарында аралық шот қарастырылмаған. Еліміздің бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес барлық кәсіпорындар керек болған жағдайда әрбір
синтетикалық шоттың ішінен аралық шоттарды өз қалауы бойынша аша беруіне
болады.Сондай –ақ әрбір синтетикалық шотқа ашылатын аралық шоттың санына да
ешқандай шек қойылмайды.
Іс жүзінде синтетикалық және аналитикалық шоттардан басқа ішкі шоттар
(субшоттар), яғни синтетикалық және аналитикаық шотар арасындағы аралық
буын қолданылады, олардың көмегімен осы синтетикалық шот ішіндегі жекелеген
объектілер қорытындыланған мәліметтерді алу үшін аналитикалық шот
мәліметтерін қосымша топтасыру іске асады.
Мысалы, “Отын” 1310 шоты. Бұған “Бензин” 13101, ”Дизельді отын”
13102 ішкі шоттар ашуға болады.
Синтетикалық шоттардың аналитикалық шоттармен өзара байланысы

“Отын” 1310 синтетикалық шоты
Ішкі шоттар

Кәсіпорынның бухгалтерлік шоттары сол ұйымның бухгалтерлік балансы
баптарының негізінде ашылады. Сондықтан бухгалтерлік шот аттары баланс
баптарының аттарына сәйкес болуы тиіс. Бұның негізгі себебі бух-галтерлік
баланс есепті кезеңнің басына жасалып, оның баптарына сол кездегі, яғни
есепті кезеңнің басы мен соңындағы мүліктер мен қорлану көздерінің ақшалай
өлшемдегі нәтижелері жазылса, бухгалтерлік шотқа осы есепті кезеңнің
басынан соңына дейінгі мүліктер мен қорлану көздерінде болған өзгерістер
түгел жазылып отырылады. Бұдан шығатын қорытынды - бухгалтерлік шотты
бастапқы қалдығы баланстық есепті кезеңнің басындағы сомасы деп аталатын
бағанынан алынады да, шоттың соңғы қалдығы баланстың есепті кезең бағанаға
жазылады. Осыдан бухгалтерлік баланс пен бухгалтерлік шот арасындағы
тікелей байланысты көруге болады. Бухгалтерлік баланстың актив баптарына
сәйкес ашылатын шотты, яғни мүліктерді, ақшаны тағы басқаларды есептеуге
арналған шотты активті шот, ал пассив баптарыпа сәйкес ашылатын шотты, яғни
кәсіп-орынның меншікті капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған
шотты пассивті шот деп атайды. Активті шоттың бастапқы және соңғы қалдығы
шоттың дебит жағына жазылады, яғни дебиттік болып табылады. Сонымен қатар
бұндай шоттардың көбеюі дебит жағына, ал азаюы (кемуі) кредит жағына
жазылады.

Активті шот құрылымы
Дебит ШОТТЫҢ АТЫ
Кредит
Бастапқы қалдық
қорлардың көбеюі (+) қорлардың азаюы (-)
айналым айналым
соңғы қалдық

Ал пассивті шоттың бастапқы және соңғы қалдығы шоттың кредит жағына
жазылады, яғни кредиттік болып табылады. Соған сәйкес бұндай шоттардың
көбеюі кредит жағына, ал кемуі шоттың дебит жағына жазылады.

Пассивті шот құрылымы
Дебит ШОТТЫҢ АТЫ
Кредит
қорлану коздерінің азаюы (-) Бастапқы қалдық
айналым қорлану көздерінің көбеюі (+) айналым
соңғы қалдық

Кәсіпорынның бухгалтерлік жүйесіндегі ақпаратты жинақтап, сақтап
отыратын негізгі бірлік — шот болып табылады. Олар кәсіпорынның әрбір
активтерінің, міндеттемелерінің және меншікті капиталдарының, сондай-ақ
кірістері мен шығындарының түрлеріне қарай ашылады. Осы шоттардың белгілі
бір ережеге сәйкес нөмірлері бойынша жасалған (орналастырылған) тізімін
"шот жоспары" немесе "шот кестесі" деп атайды. Біздің елімізде бүгінгі
күні барлық кәсіпорындар 2005 жылғы 18 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігінің 438-санды бұйрығымен бекітілген бухгалтерлік есептің
типтік шот жоспары бойынша өздерінің бухгалтерлік жүмысын жүргізіп келеді.
Бұл жоспар бойынша кәсіпорында қолданылатын барлық шоттарды он тарауга
бөліп қарастырған. Сондай-ақ бұл жерде әрбір тараудағы шот есеп жүмысын
жүргізуге ыңғайластырылып және өзара белгілі бір ұқсастықтары мен
біртектілігіне қарай орналастырылған.
Бірінші тарау "айналымнан тыс активтер" деп аталып, онда бес
бөлімнің, яғни материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың, қаржы
салымдарның (инвестициялар) шоттары қарастырылған.
Екінші тарау "тауарлық-материалдық қорлар" деп аталады. Бұл тарауда
материалдарды, аяқталмаған өндірісті және тауарларды есептеуге арналған үш
бөлім шоты қарастырылған.
Үшінші "дебиторлық борыштар және басқадай активтер" деп аталатын
тарау сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштарын, күдікті борыштар
бойынша резервтерді, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің борыш-тарын, басқа
да берешек қарыздарды, алдағы кезең шығындарын және берілген аванстарды
есептеуге арналған алты бөлімнің шоттарынан тұрады.
Төртінші тарау ұйымның ақшасын есептеуге арналған. Ол тарауда
қоржылық инвестициялар, кассадағы қолма-қол ақша, есеп айырысу шотындагы
ақша, валюталық шоттағы —ақша, банктегі арнаулы шоттағы ақша және
аударылган - жолдағы ақша деп аталатын алты бөлімнің шоттары
орналастырылған. Осыған сәйкес бұл тараудың аты "қар- жылық инвестициялар
мен ақшалар " деп аталады.
Бесінші - "меншікті капитал" деп аталатын тарау ұйымның өз
меншігіндегі қаражатына есеп жүргізуге арналған сегіз бөлімнің шоттарынан
тұрады. Мұнда қор, төленбеген капитал, қайтарылып алынған капитал, қосымша
төленген капитал, қосымша төленбеген капитал, резервтік капитал, бөлінбеген
табыс (жабылмаған зиян), жиынтық табыс (зиян) бөлімдерінің шоттары
қарастырылған.
Алтыншы тарау "міндеттемелер" деп аталады. Бұл тарауда кәсіпорынның
басқалардан уақытша несиеге, қарызға немесе басқадай алған берешектерін
есептеуге, сондай-ақ өнім өндіру, тауарларды сату барысында жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы үшін берешек сомаларын, бюджетке және бюджеттен тыс
мекемелерге қарыз сомаларын есептеуге арналған тоғыз бөлімнің шоттары
қарастырылған.
Жетінші тарау "кірістер" деп аталып, онда кәсіпорынның негізгі және
негізгі емес қызметтерден алатын кірістері, сондай-ақ сатылған тауарлардың
қайтарылуын, сату шегерімін және баға шегерімін есептеуге арналған үш
бөлімнің шоттары қарастырылған.
Сегізінші — "шығындар" деп аталатын тарау ұйымның сатылған
тауарларының (атқарған жұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің) өзіндік құны,
тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату бойынша шығындары, жалпы және
әкімшілік шығындары, есептелген пайыз бойынша шығындары, негізгі емес
қызмет бойынша шығындары, табыс салығы бойынша шығындары, төтенше
жағдайлардан және операциялардың тоқтатылуынан болатын кірістері
(шығындары), басқа ұйымдарға үлестік қатысудан болатын кірістері
(шығындары) есептелетін сегіз бөлімнің шоттарынан тұрады.
Тоғызыншы тарау "өндірістік есеп шоттары " деп аталады. Бұл тарауда
кәсіпорынның өнім өндіруі немесе қызмет көрсетуі барысында жұмсаған
материалдық, еңбекақы және әртүрлі аударымдар бойынша шығындары өнді-ріс
түрлеріне қарай (негізгі, көмекші т.с.с.) төрт бөлімге бөлініп, топталып
қарастырылған шоттардан тұрады.
Оныншы тарау ұйымның меншігіне жатпайтын басқа кәсіпорындардан
уақытша пайдалануға (қысқа мерзімге жалга) алынған, жаңылыс келіп түскен,
уақытша сақтауға қойылған тауарларды есептеуге негізделген шоттардан
тұрады. Бұл шоттар кәсіпорынның балансында есептелмейді. Соған сәйкес бұл
тарау "баланс сыртындағы шоттар" деп аталады. Баланс сыртындағы шоттар
тарауының нөмірін уақытша пайдалануға, сақтауға алынған мүліктердің түріне
қарай мекеменің өзі белгілейді.
Ал бірінші және тоғызыншы тарау аралығындағы шоттар негізінен үш
таңбалы болып келіп, олардың нөмірлері 2930-ден басталып 8048-ден
аяқталады, яғни бірінші тарау шоттары сәйкесінше 2930-ден басталса, екінші
тарау шоттары 1310-ден басталады, ал үшінші тарау 1210-ден басталады және
тағы сол сияқты. Осы тараулардағы әрбір болімдердің бас шоттары екі
таңбадан тұрады.
Мысалы:
бірінші тараудагы материалдық емес активтер шоты — 10-шот;
материалдық емес активтердің амортизациясы (тозуы)
шоты— 11-шот;
негізгі құралдар шоты — 12-шот;
екінші тараудағы материалдық қорлар шоты — 20-шот;
үшінші тараудағы берілген аванстар шоты — 35-шот
т.с.с.
Яғни 10-бас шоты екі таңбалы болып және ол "материалдық емес
активтер" деп аталса соған сәйкес бөлімше шоттар мына төмендегідей түрде
болып келеді:
2930-шот — "Лицензиялық келісімдер*,
2711-шот — "Баедарламамен қамтамасыз ету",
2712-шот — "Патенттер",
2713-шот — "Үігьімдастыру шыгындары ",
2710-шот — "Гудвилл",
2730-шот — "Өзге де материалдық емес активтер ".
Жалпы бухгалтерлік есеп шоттары одан алынатын ақпараттардың түріне
және мәліметтермен қамтамасыз етілуіне қарай жинақтамалық (топтамалық,
синтетикалық) және талдамалық (аналитикалық) деп аталатын екі түрге
бөлінеді.
Жинақтамалық (топтамалық, сингетикалық) шот негізінен бухгалтерлік
баланстың баптары негізінде ашылады. Бұл шот арқылы белгілі бір мүлік
немесе қорлану көздері туралы жалпылай ақпарат алуға ғана болады. Сондай-ақ
шоттың бұл түрінде объектілер тек қана ақшалай өлшеммен көрсетіледі.
Мысалы, дайын өнім деп аталатын шотқа қарап отырып кәсіпорынның
барлық өндірген, жасап шығарған бұйымдарының ақшалай өлшем түріндегі
өзіндік құнын көре аламыз. Сонда-ақ отындар деп аталатын шотқа қарап отырып
ұйымдағы қолда бар отын қалдығының сомасын ғана көруімізге болады.
Бірақ бұл жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттардағы
мәліметтер кейде кәсіпорынды тиімді басқару барысында жеткіліксіз болады.
Өйткені ұйымдағы басқарушы немесе осы шоттағы мәліметтерді пайдалану арқылы
шешім қабылдаушы адамға жоғарыдағы мысалда қарастырылған дайын өнімнің
қанша түрлі өнім екендігін, оның ішінде әрбір өнімнің санын және оның бір
данасының бағасын білу қажет болуы мүмкін. Сондықтан бухгалтерлік есепте
жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттармен қатар талдамалық
(аналитикалық) деп аталатын шоттар да қолданылады. Негізінен талдамалық
(аналитикалық) шот жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттардағы
мәліметтерді толық және жан-жақты ашып көрсетуге арналған. Есепке алынатын
объектілер бұл шотта өздерінің түрі бойынша ақшалай өлшеммен және заттай
өлшеммен есептелініп жүргізіледі.
Мысалы: "ККК" фирмасының есепті кезең басындағы дайын бұйымдары
А-түрлі өнімі - 10000 (он мың) теңгені, Ә-түрлі өнімі 5000 (бес мың)
теңгені құрайды. Есепті кезең барысында 25000 (жиырма бес мың) теңгенің А-
түрлі және 15000 (он бес мың) теңгенің Ә-түрлі бұйымдары өндіріліп
шығарылды. Сонымен қатар осы кезеңде 20030 (жиырма мың) теңгенің А-түрлі
және 10000 (он мың) теңгенің Ә-түрлі өнімдері сатылды.
"ККК" фирмасының дайын бұйымдар деп аталатын жинақтамалық (топтамалық,
синтетикалық) шотында бұл операция мына түрде жазылады:

ЖИНАҚТАМАЛЫҚ (ТОПТАМАЛЫҚ, СИНТЕТИКАЛЫҚ) ШОТ
ДЕБИТ ДАЙЫН БҰЙЫМДАР Кредит
Бастапқы қалдық 15000 2) 30000
1) 40000 айналым 30000
айналым 40000
соңғы қалдық 25000

Осы есепті кезевдегі "ККК" фирмасындағы орыңцал-ған операциялар дайын
бұйымдар деп аталатын талда-малық (аналитикалық) шотта бұйымның түрлері
бойынша мына түрде көрсетіледі.

ТАЛДАМАЛЫҚ (АНАЛИТИКАЛЫҚ) ШОТ
Дебит А – түрлі ДАЙЫН БҰЙЫМДАР Кредит
Бастапқы қалдық 10000 2) 20030
1) 25000 айналым 20030
айналым 25000
соңгы қалдық 15000

ТАЛДАМАЛЫҚ (АНАЛИТИКАЛЫҚ) ШОТ
Дебит Ә - түрлі ДАЙЫН БҰЙЫМДАР Кредит
Батапқы қалдық 5000
1) 15000 1) 10000
айналым 15000 айналым 10000
соңғы қалдық 10000

Міне осы мысалымыздан көріп отырғанымыздай әрбір жинақтамалық
(топтамалық, синтетикалық) шоттардағы бастапты қалдық сомасы, соған сәйкес
талдамалық (ана-литикалық) шоттардың бастапқы қалдықтарының қо-щцысынан
тұрады. Біздің. мысалымызда (15000=10000+ 5000) теңгеге тең болып отыр.
Жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттардағы дебиттік және кредиттік
айнлымдарының сомасы да тиісінше талдамалық(аналитикалық) шоттардың
дебиттік және кредиттік айналым-дарының қосындысына тең болады. Жоғарыдағы
мысалымызда бұл сома: дебиттік айналым (40000=25000+15000) кредиттік
айналым (30000=20030+10000) теңгеге құрайды. Сондай-ақ жинақтамалық
(топтамалық, синтетикалық) шоттың соңғы қалдығы, сол шоттарға сәйкес
талдамалық (аналитикалық)шоттардың соңғы қалдықтарының қосынды сомаларына
тең болуы тиіс. Қарастырған мысалымызда бұл сома (25000=15000+10000)
теңгеге тең,
Осы жоғарыда айтылғандармен қоса әрбір ұйым өзінің талдамалық
(аналитикалық) шоттарындағы сомаларды әрі қарай жіктеулеріне де болады.
Мысалы, жоғарыдағы мысалда қарастырылган А-түрлі өнімнің бастапқы
қалдығы 10000 (он мың) теңгені құрады. Есепті кезеңде 25000 (жиырма бес
мың) теңгенің А-түрлі бұйымдары өндіргіш шығығарылып, сонымен қатар осы
кезеңде 20030 (жиырма мың) теңгенің А-түрлі өнімдері сатылған. Кәсіпорын
осы А-түрлі өнімнің өзін қанша дана және оның әрбір данасының құны қанша
теңгені құрайтындығын осы шотта көрсетеді.

ТАЛДАМАЛЫҚ (АНАЛИТИКАЛЫҚ) ШОТ

Дебит А – түрлі ДАЙЫН БҰЙЫМДАР Кредит
Батапқы қалдық 100 х 100тт.
1) 25000тт 2) 200 дана х100тт. 20030тт.
айналым 25000 айналым 20030
соңғы қалдық 150 дана х 100
тт.

Осыдан көретініміз "ККК" фирмасында есепті кезеңнің басында 100 (бір
жүз) теңгенің 100 (бір жүз) дана А-түрлі өнімдері болған. Ал есепті кезең
100 (бір жүз) теңгенің 250 (екі жүз елу дана) өнімдері өндіріліп шығарылып,
осылардың 200 (екі жүз) данасы сатылған. Соған сәйкес есепті кезеңнің
соңындағы "ККК" фирмасындағы А-түрлі өнімдер 150 (бір жүз елу) дана,
әрқайсысы 100 (бір жүз) теңгеден 15000 (он бес мың) теңгені құрайды.
Бухгалтерлік есепте шоттардан жинақтамалық (топтамалык, синтетикалық)
және талдамалық (аналитикалық) деп аталатын екі түрінен басқа аралық шот
(субшот) деп аталатын түрі де жиі қолданылады. Бұл шот өзінің аталуына сай
жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шотқа қарағанда жіктелінген түрде,
ал талдамалық (аналитикалық) деп аталатын шотқа қарағанда топтастырылған
түрде қолданылады. Сондықтан да бұны осы екі шоттың ортасындағы, яғни
аралық шот - деп атайды. Бұл шотта объектілер тек қана ақшалай өлшеммен
есептеліп жүргізіледі.
Мысалы, кәсіпорынның қолда бар отыны 100000 (жүз мың) теңгені құрайды
делік. Бұл жағдайда жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) отын шотының
бастапқы қалдығы 100000 (жүз мың) теңге түрінде жазылады. Ал осы отын шоты
ішінен аралық шот ашатын болсақ олардың бастапқы қалдығы мына түрде болады:
отын (көмір) деп аталатын аралық шотының қалдығы
30000 (отыз мың) теңге;
отын (газ) деп аталатын аралық шотының қалдығы
20030 (жиырма мың) теңге;
отын (мазут) деп аталатын аралық шотының қалдығы
50000 (елу мың) теңге.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде қолданылып жүрген шоттар
жоспарында аралық шот қарастырылмаған. Еліміздің бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес барлық кәсіпорындар керек болған жағдайда әрбір
жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттың ішінен аралық шот-тарды өз
қалауы бойынша аша беруіне болады. Сондай-ақ әрбір жинақтамалық
(топтамалық, синтетикалық) шотқа ашылатын аралық шоттың санына да ешқандай
шек қойылмайды.
Жақын жылдарда біздің еліміз бухгалтерлік есептің халықаралық
стандарттарыпа көшуге тиіс. Осыған байланысты шоттар жоспарының келешекте
керектігі туралы да мамандар арасында түрлі пікірлер қалыптасып, айтылып
жүр.
Мысалы, Америка Құрама Штаттарында шоттар кестесі жоқ, яғни ол
қолданылмайды деген сөздерді да жиі естиміз. Ал шындығында ол елде жалпы
мемлекет тарапынан барлық кәсіпорындар үшін біртекті бухгалтерлік
есепшоттарының жоспары жасалып бекітілмеген. Бірақ әрбір кәсіпорын өз
қызметіне ыңғайлы шоттар жоспарын жасап бекітеді.
Бір тұрғыдан қарағанда бұндай шешім кәсіпорындағы бухгалтер
мамандарының әдістемелік шешім таңдауында біршама тәуелсіздігін көрсетсе,
екінші жағынан елдегі кәсіпорындар мәліметтерін сәйкестендіруде немесе
мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады.
Дегенмен бұл елдегі әрбір кәсіпорындарда жасалынып бекітілетін шоттар
жоспарына халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары мен ұлттық кәсіби
бірлестіктерде қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стандарттарының ықпалын
тигізетіндігі сөзсіз. Бұдан шығатын қорытынды — әрбір кәсіпорын өз бетінше
бухгалтерлік есеп шоттарын жасағанымен, олардың өзара ұқсас болатындығы.
Сондықтанда біздің елімізде қабылданған бухгалтерлік есептің типтік шоттар
жоспарының кәсіпорындағы қаржы мамандары үшін қажетті екендігі сөзсіз.
Алдыңғы тарауларда бухгалтерлік есептің екі жақты жазу әдісіне
анықтама берілген болатын. Жалпы екі жақты жазуды кей кездері шоттар
корреспонденциясы немесе бухгалтерлік жазу, ал кей кездері проводка деп те
атайды. Жалпы алғанда кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде күнделікті болып
отыратын операцияларға сәйкес обьектінің сомасын бір шоттың дебитіне және
екінші шоттың кредитіне жазу — екі жақты жазу болып табылады.
Екі жақты жазу жүйесі
Бухгалтерлік есептің басты мақсаты құжаттарда бейнеленген шаруашылық
операцияларына бақылау жүргізу. Кәсіпорындарда орындалған әрбір шаруашылық
операцияларын шотта бейнелеу үшін бухгалтерлік есептің ерекше тәсілі
қолданылады Ол тәсіл екі жақты жазу әдісі (doubleentry system) деп аталады
Екі жақты жазудың қажеттілігі экономикалық құбылыстардың өзара
байланыстылығынан туындайды. Бухгалтерлік ссеп объектілерінің арасында
өзара белгілі бір байланыс болады. Бұған дәлел ретінде ұйымның шаруашылық
құралдары мен оның құрылу көздерінің және шаруашылық процестерінің осы
кәсіпорындағы орындалатын әрбір шаруашылық операциясын екі жақты
экономикалық құбылысқа алып келетіндігін және олардың өзгерістерінің
міндетті түрде баланстың екі бабында да бірдей сомада көрсетілуін келтіруге
болады. Екі жақты жазу шаруашылық операцияларының нәтижесінде бухгалтерлік
есеп объектілеріндегі болатын өзара өзгерістерді көрсетеді.
Осы айтқандарымыз түсініктірек болу үшін операциялардың шотта екі
жақты жазылуының тәртібін нақты мысалда құрастырайық. Ол үшін шартты баланс
негізінде бухгалтерлік есепшотын ашамыз.

"ККК" фирмасының 1 қаңтар 2005 жылғы БАЛАНСЫ

АКТИВ ПАССИВ
Баптардың аталы Сомасы Баптардың аталуы Сомасы
Материалдық емес 15000 Жарғылық қор 80000
активтер
Непзп құралдары 30000 Бөлінбеген пайда 20030
Аяқталмаған өндірісі90000 Банк несиесі 60000
Дайын бұйымдары 70000 Бюджетпен есеп 40000
айырысу
Материалдары 20030 Жабдықтаушы 50000
мердігерлермен
есеп айырысу
Ақша 110000 Еңбекақы бойын-ша85000
есеп айырысу
БАЛАНС 335000 БАЛАНС 335000

2005 жылғы қаңтар айында орындалған шаруашылық операциялар
1. Жабдықтаушы мердігерлсрден 25000 (жиырма бес мың) теңгеге
материалдар сатылып алынды (әзірге ақшасы төленген жоқ).
2. Есеп айырысу шотынан 50000 (елу мың) теңге банк несиесі өтелінді
3. 30000 (отыз мың) теңгенің материалдары өндіріске босатылды.
4. Жабдықтаушы-мердігерлерге қарыз 65000 (алпыс бес мың) теңге банк
несиесі есебінен өтеді.
Шаруашылық операцияларды "екі жақты жазу" әдісімен есепке алу алдында
мынандай жағдайларды ескеру керек:
- Аталған шаруашылық операцияларының қандай объектілерге қатыстылығын,
- Шаруашылық операцияның объектіге қандай әсер ететіндігін,
- Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарында
есептелінетінін,
- Операцияларды шоттардың қандай бөлігіне жазу керек екендігін
(дебитіне немесе кредитіне).
Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорынның материалдары және соған
сәйкес жабдықтаушы-мердігерлерге берешек қарызы көбейеді. Келіп түскен
материалдарды есепке алу үшін "материалдар" деп аталатын активті шоты, ал
жабдықтаушы мердігерлерге берешек соманы есепке алу үшін "Жабдықтаушы және
мердігерлермен есеп айырысу" деп аталатын пассивті шоты қолданылады.
Активті шотта құралдардың көбеюі шоттың дебитіне, ал пассивті шотта қорлану
көздерінің көбеюі шоттың кредитінс жазылады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.