Негізгі құралдардың жіктелуі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы.
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының бірі
- пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы
ақпараттық мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық
мәліметтің негізгі қайнар көзі — бухгалтерлік баланс. "БАЛАНС" сөзі француз
тілінен алынған. Бұл сөз қазақ тіліне аударылғанда "таразы" немесе "тепе-
тең" деген мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорынның
бухгалтерлік балансы актив және пассив деп аталатын екі бөлімді кесте болып
табылады. Оның сол жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай
және ақшалай шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни
пассив бөлімінде қорлану көздері қарастырылады. Бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес бухгалтерлік баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның
өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктері қарастырылады. Ұйым осыларды
пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді
кәсіпорынның әлуетті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың пассиві деп
аталатын бөліміңде кәсіпорынның қорлану көздері туралы ақпаратты мәлімет
жазылады. Ұйымның қорлану көздері меншікті капитал және тартылған (сырттан
немесе басқа жақтан алынған, қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді.
Мұндағы тартылған капшпал дегеніміз кәсіпорынның міндеттемелері, яғни
кредитор берешек борыштары болып табылады. Кредиторлар қатарына заңды
немесе жеке тұлғаларды жатқызуға болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының
алдындағы қарызын уақтылы төлей алмаған жағдайда, олар үйымнан активтерін
сату арқылы қарызын қайтаруды талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті
капиталы инвесторлардың мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтық
сомасынан міндетгемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға тең болады.
Инвестордың кредитордан айырмашылығы - өз алашағын алу үшін жанталасатын
(тырысатын) болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан
міндет-темелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті
капиталға ие және де кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы
айтылғандарды қорытындылай отырып ұйымның барлық активтері инвесторлар мен
кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік
баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатындығы сөзсіз.
актив = меншікті капитал + міндеттеме
Бұл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:
актив — міндеттеме = меншікті капитал

Әдетте кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай
негізделіп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив
бөлімі ұзақ мерзімді активтер және агымдагы активтер деп аталатын екі
тараудан тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің қатарына кәсіпорынның
материаддық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы
(инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқызылады. Ал
ағымдағы активтер тарауында ұйымның материалдық құндылықтары, тауарлары,
дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мерзімді дебиторлық борыштары,
қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да
ағымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстың пассив бөлімі үш
тараудан тұрады. Оның бірі меншікті капитал деп аталып, онда кәсіпорынның
жарғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны
көрсетіледі. Пассив бөлімінің екінші және үшінші тараулары тиісінше ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер деп аталады. Ұзақ мерзімді
міндеттемелер қатарына кәсіпорынның үзақ уақытқа алған несиелері мен
қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міндеттемелер тарауында ұйымның алдағы
кезеңдерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен.тыс мекемелерге қарызы,
жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
бойынша қарызы, зейнетақы қорларына қарызы және басқада кредиторлық
борыштары көрсетіледі.

Бухгалтерлік баланстың түрлері.
Өзінің жасалу уақытына, қолданылу барысына қарай бухгалтерлік баланс
әр түрлі болып келеді. Кәсіпорның жаңадан құрылған уақытында жасалған
бухгалтерлік баланс кіріспе баланс деп аталады. Кіріспе баланста ұйымның
қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы
негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни құрылтайшыларының,
акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе
заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста
кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.
актив = меншікті капитал
Бұл тендік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе занды
тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып
есептеледі.
ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде айтылғандай белгілі бір уақытқа, яғни
айдың, тоқсанның немесе жыл-дың басына жасалынады. Осыған сәйкес
кәсіпорынньщ өз қызметі барысында әрбір белгіленген есеп беретін уақыттағы
(айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) қүрастырылған балансы агымдагы
бухгалтерлік баланс болып есептеледі.
Кәсіпорынның жойылу балансы осы үйым өз қызметш тоқтатар кезде,
таратылатмн уақытта жасалады. Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге
бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит
мамандарын даярлауда көп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали
Әбдіманапов өзінің "Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері" атты
еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі ұйымның жабылуына байланысты, ал
екіншісі ұйымның жабылғандығын қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған
болатын. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л.А. Крятова мен Х.Х. Эргашев
өздерінің "Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері" атты еңбегінде жойылу
балансы үш кезеңнен тұрады және олардың біріншісі кәсіпорынның жабылуы
алдында, екіншісі жабылуы барысыңда, ал үшіншісі кәсіпорын жұмысын
тоқтатқаннан кейін жасалынады деп атап өткен. Жалпы, бұл айтылғандарды
талдай отырып, авторлардың бірінің айтқаны дұрыс, ал екіншісінікі қате деп
қарауға болмайды. Бұдан шығатын қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардың
қай-қайсыныңда пікірлері дұрыс деуге болады. Себебі кәсіпорынның жойылу
балансының саны, яғни оның жасалыну кезеңдері ұйымның таратылуына кететін
уақытпен тікелей байланысты. Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы ұзақ
уақытқа созылатын болса, жойылу баланстарының саны да соған сәйкес және
қажеттілігіне қарай арта түсуі мүмкін.

Касса операцияларының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасы жұмысшы-қызметкерлерге
есептелінген еңбекақы бойынша есеп айырысу үшін, күнделікті көлік
құралдарына қажетті шығындарды (жанар-жағар майға) төлеп отыру үшін, кеңсе
тауарларын сатып алу үшін, сондай-ақ ұйымның хат және басқа да құжаттарды
пошта арқылы жөнелтуі үшін есеп айырысуға арналған. Касса арнайы
жабдықталған, яғни дабылдама (дыбыстық белгілер, сигнализация) орнатылған,
және ақшаларды сақтайтын сейфі бар бөлмеде орналастыруды қажет етеді.
Кассадағы нақты ақшалар касса қызметкерінің мөрі сүргіш (сургуч) арқылы
басылып жабылатын сейфте сақталуы тиіс. Бұл сейфтің кілті мен сүргіш
(сургуч) басатын мөр касса қызметкерінде, ал кілттің екінші данасы арнайы
ыдысқа салынып кәсіпорындар мен ұйымдардың басшысында сақталады. Касса
қызметкері әрбір жұмыс күнінің соңында кассаны жауып күзетшіге тапсыруы
тиіс. Кассадағы ақшалардың түгелдігіне касса қызметкері, яғни кассир толық
жауап береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарда кассирлік жұмысқа қызметкер
орналасқан уақытта, яғни ұйым басшысы касса қызметкерін тағайындау туралы
(жайлы) бұйрыққа қол қойғаннан кейін кәсіпорынмен касса қызметкері арасында
материалдық жауапкершілікке келісімшарт жасалуы қажет. Кәсіпорындар мен
ұйымдар өздерінің есеп айырысу шотынан нақты ақшаны сол есеп айырысу шоты
ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы арқылы ғана ала алады. Банк
мекемесінен нақты ақша алу үшін кәсіпорынның касса қызметкері чек
кітапшасындағы парақты толтырады. Бұл чек парағын толтыру барысында чекке
банк мекемесінен алынғалы отырған, яғни кәсіпорынның жұмсауға тиісті нақты
ақшаларының сомасы және бұл соманың қандай мақсатқа жұмсалатындығы жазылып
көрсетілуі тиіс. Толтырылған чекке кәсіпорынның бас бухгалтері және басшысы
қол қойып, осы ұйымның мөр таңбасы басылады. Барлық толтыруға тиісті
ақпараттар толтырылмағанша, чекке қол қоюға болмайды. Сонымен қатар чекке
лауазымды адамдардың, яғни қол қоюға тиісті адамдардың қолы қойылмаса (екі
адамның қолдары қойылмайынша), мөр басуға рұқсат етілмейді. Кәсіпорындар
мен ұйымдардың касса қызметкері банк мекемесінен нақты ақша аларда банк
бақылаушысының қатысуымен ақшаны санап алуы тиіс. Сонымен қатар банк
мекемесінен алынған нақты ақша сол алынған күні кәсіпорындар мен ұйымдардың
кассасына кіріске алынуы керек. Ол үшін кассир кассалық кіріс ету ордерін
толтырып, содан соң оны кассалық кітапқа жазады. Кәсіпорынның кассасына
қолма-қол нақты ақшаны кіріске алу, яғни қабылдау үшін бас бухгалтердің
немесе ол сенім білдірген адамның кассалық кіріс ету ордеріне қол қоюы
керек және ақша төлеген заңды немесе жеке тұлғаға осы толтырылған кассалық
кіріс ету ордерінің квитанциясы беріледі. Осы нақты ақшаны кассаға қабылдау
барысында толтырылатын кассалық кіріс ету ордеріне ұйымның аты, ақша
төлеуші заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні, қандай мақсатқа және не үшін
ақша төлеп жатқандығы, сол ақшаның төленген уақыты (күні, айы, жылы)
жазылып, кассир мен бас бухгалтердің қолдары қойылуы қажет. Кассалық кіріс
ету ордері мына үлгілі түрде болады:

Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасыннан нақты ақша кассалық шығыс ету
ордері немесе тиісті үлгілі түрде дайындалған басқа да ақша төлеу
тізімдемелері, сондай-ақ кәсіпорындар мен ұйымдардың басшысы мен бас
бухгалтерінің қолдары қойылған ақша алу үшін жазылған өтініштер, шоттар
тағы да басқа құжаттар бойынша беріледі. Бұл құжаттарға кассалық ордердің
деректемесі (реквизиті) көрсетілген мөртаңба (штамп) басылуы керек. Егер
кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген құжаттарда кәсіпорындар мен
ұйымдардың басшысының "рұқсат етемін" деген жазуы және қолы қойылған болса,
онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса қажет болып саналмайды.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордері
бойынша ақша берген кезде касса қызметкері нақты ақша алушы адамның төл
құжатын немесе өзі куәландыратын басқа да құжаттарын көрсетуді талап етуі
керек. Сонымен қатар касса қызметкері осы көрсетілген құжаттарда жазылған
деректерді, яғни ақша алушы адамның аты-жөнін, құжатының нөмірін және ол
құжатты кім бергендігін, қай уақытта берілгендігін кассалық шығыс ету
ордеріне жазуы тиіс. Кассадан нақты ақша алушы адамдар кассалық шығыс ету
ордеріне алып жатқан сомының теңгедегі бөлігін жазумен, ал тиынын сандармен
көрсетеді. Кассалық кіріс ету ордері және оның квитанциясы, сондай-ақ
кассалық шығыс ету ордері және оның орнына жүретін немесе оған қосымша
тіркелетін құжаттарды кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері
сиямен немесе шарикті қаламсаппен анық етіп толтырулары қажет. Бұл
құжаттарды өзгертуге олардағы саңдармен әріптерді түзетуге, өшіруге
ешқандай рұқсат етілмейді. Кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету
ордерлерін немесе олардың орнына жүретін құжаттарды кассаға берместен бұрын
бухгалтерия қызметкерлері тіркеу журналына тіркеп жазады. Кассалық шығыс
ету ордері мына үлгілі түрде болады:

алдына кассалық кітап ашылады. Сонымен қатар бұл жағдайда кассалық
операциялар бойынша толтырылатын барлық құжаттарда кіріске алынған яғни
келіп түскен және шығыс етілген, кассадан төленген ақшалардың сомасы шетел
валютасымен және сол күнгі бағам (курс) бойынша ұлттық валютаға (теңгеге)
айналдырылып жазылады.

Тауарлық-материалдық қорлар жайлы түсінік
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, ету үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ әзірге ұйымға
келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі ағымдағы
активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық
үдерісіне (процесіне) ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай
отырып өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса,
еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын
түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын
жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады.
Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік қор болып табылады.
Материалдарды есептеудіц негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған
материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын
бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе
төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық
жолмен анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың
жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар
құнын әр объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына,
үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс
сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды
жасау қажет:
- тиісті түрде жабдықталған материалдық-қорларды сақтайтын қойма немесе
бөлме болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі бір
түрін сақтауға арналған болуы керек;
- материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түр-лері, сорттары,
олшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде
қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналас-тырылуы
керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі
тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы материалдарды
қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен
материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасайды. Сондай-ақ кәсіпорын
басшысы материалдарға жауапты адамдарды жұмысқа алу, жұмыстан босату
барысында ұйымның бас бухгалтерімен алдын ала келісіп отыруы қажет.
Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына
ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу кәсіпорын басшысының немесе ол
сенім білдірген адамның жұмысы болып табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
- материалдардың бірыңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп
айырысу бағасын белгілеу;
- құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке
алу мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау;
- бірыңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін
белгілеу және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Тауарлық-материалдық қорларды бағалау әдістері.
Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде
бағаланады:
1. Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3. ФИФО әдісі
4. ЛИФОәдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі әдетте бірімен бірін алмастыруға
болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын (асыл
металдардың, асыл тастардың т.б.) нақтылы бір материалдық қорлардың бағасын
есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалынған материалдар мен істелінген
жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай-ақ бұл
есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне
қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың өзіндік құнын
есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандағы шоты бойынша
бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар
тобының (түрінің) орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті айдың
басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар
құнының жиынтығын (қосындысын) материалдардың ай басындағы сандарының
қалдығымен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың сандарының
қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФОәдісі
ФИФО есептен шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте
кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылады.
Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші ке- зекте кіріске
алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп
жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған
материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы кезегі бойынша шығыс
етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында
қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың
бағасымен бағаланады.
ЛИФО әдісі
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар
тобы бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген қағидаға
негізделген, яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етілетін материалдар
кәсіпорынға ең соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны
бойынша бағаланады. Ал ай соңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы
кіріске алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады.
Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Сонымен
қатар материалдар өздерінің топтамалық (синтетикалық) есебінде нақты
өзіндік құнымен көрсетіледі де, ал талдамалық (аналитикалық) ессбінде
жоспарлы есептеу бағасымен немесе келісілген бағасы бойынша көрсетіледі.
Егер кәсіпорын материалдық қорлардың талдамалық (аналитикалық) есебін
келісілген бағасы бойынша есептейтін болса, онда олардың нақты құны
материалдық қорлардың сатылып алынған құны мен дайындау-тасымалдау
шығындарының қосындысынан тұрады. Бұлардың құрамына теміржол тарифы, көлік,
ұшақ басқа да тасымалдау құралдарының тарифтері, жарналар, материалдық
тиеуге, түсіруге кеткен шығындар, материалдық қорларды дайындаушылардың іс
сапары шығындары, қамсыздандыруға төленген төлем және басқа да шығындар
жатады. Егер материалдық қорлардың таңдамалық (аналитикалық) есебі жоспарлы
есептеу бағасы бойынша есептелетін болса, онда олардың нақты өзіндік құны
жоспарлы есептеу құнына баға өзгеруінен болатын ауытқуларды қосу немесе алу
арқылы анықталады.
Негізгі құралдардың жіктелуі.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады. "Негізгі құралдарга" — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер
мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құраддары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану
мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына
жатпайды. Сонымен қатар негізгі қүралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үетеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық "негізгі кұралдар" өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман
(тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық мақтандыру, бас-қару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
"Негізгі құралдарды" халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма, тағы басқалары); ә) ғимараттар
(көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары, эстакадалар, скважиналар,
тағы басқалары);
б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін
тетіктер, құбырлар, тағы басқалары);
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен жанатын
двигательдер, электроаппараттық трансформаторлар, экскаваторлар,
грейдерлер, бульдозерлер, бетон араластырғыш машина, көтергіш крандар, жүк
көтергіш шығырлар, су өлшегіш құралдар, монометрлер, таразылар, кассалық
аппараттар мен тағы да басқалары);
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, көлікке тіркемелер (прицеп), тракторлар және тағы басқалары;
ғ) құрал-саймандар мен жабдықтар (шкафтар, бактар, контейнерлер тағы да
басқа негізгі құралдар);
д) шаруашылық құрал жабдықтары (жиһаздар, креслолар, кілемдер, сейфтар,
тағы да басқалары);
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктер мен кешеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);
и) жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығын;
к) басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары тағы басқалары);

Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы "Жалға алынған негізгі құралдар" деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс
істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
а) негізгі қүралдар;
ә) тауарлық-материалдық қорлар немесең
б) қаржылық инвестициялар.

Негізгі құралдардың бағалануы.
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, баланстық құнымен,
ағымдағы құнымен, қалдық (жойылу) құнымен және келісілген құнымен
бағаланады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны — ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, қүрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген
шығындардың жиынтығынан түрады (қүралады). Негізгі қүрал-дарды тасымалдау
кезінде болған ақауларды жөңдеуге кеткен және басқа да қажет болып
саналатын шығындар активтің бастапқы құнына кіргізілмей, ол ағымдағы
кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі құралдың әр түрі бойынша
оның бастапқы құнына мынадай шығындар кіргізіледі:
а) жер учаскесінщ бастапқы кұныиа:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндсгі агенттікке
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісімшартты
ресімдеу үшін заңгердің қызметіне төленетін телем және ол үшін төленетін
салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа пайдалануға әзірлеуге кеткен
шығындар (үйді бұзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді
(табысты) алып тастағанда қалған ескі үйді бұзуға байланысты шығындар,
жерді тазалау, тегістеу, тағы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).
ә) құрал-жабдықтардың бастапқы құнына:
Құрал-жабдықты сатып алу бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп-
түсіруге кеткен шығындар оның ішінде тасымалдау кезінде сақтандыру,
монтаждау, құрал-жабдықтардың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында
кеткен шығындар тағы да басқалар енгізіледі (кіргізіледі).
Алайда құрал-жабдықтарды монтаждау, тасымалдау кезінде болған бүліну
нәтижесін жөндеу үшін кеткен сомалар ағымдағы шығындарға жатқызылады. Егер
негізгі құралдар несиеге алынған болса, ол үшін төленген пайыз сомасы да
ағымдағы шығын қатарына жатады және негізгі құралдың бастапқы құнына
қосылмайды.
Ескерту: салынатын немесе салынып жатқан құрылыс үшін алынған несиеге
есептелген пайыз (процент) сомасы бұған жатпайды. Сатып алынған үйлер мен
ғимараттардың бастапқы құнына шот бойынша сатып алу бағасы, ол үшін
төленетін салықтар мен алымдардың сомасы және бұл құралдардың құжаттарын
реттеу барысында заңгерге төленген төлемдер кіргізіледі.
Кәсіпорынның өзі салған үйлер мен ғимараттардың бастапқы құнына осы
құрылысты салу үшін кеткен шығындар: материалдар, жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленген еңбекақы сомалары, еңбекақы бойынша бюджетке
жасалған аударым, алынған несиелер үшін есептелген пайыздар сомасы
(проценттері), заңгерлерге, архитекторларға төленген төлемдер, құрылысты
салу үшін рұқсат алу барысында жұмсалған сомалар мен басқа да кеткен
шығындар енгізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар жерді және сол жерге салынған үйлер мен
ғимараттарды бір тұтас ретінде пайдалануға сатып алса, онда осы
объектілердің бастапқы құнын бухгалтерлік есепте әрбір объекті бойынша
бөліп көрсету керек. Себебі үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі
шектеулі және олар тозады, ал жердің пайдалану мерзімінде шек жоқ, яғни ол
амортизацияланбайтын материалдық актив болып табылады. Егер бұл жағдайда
жер учаскесі ғана пайдалануға алынып, ал үйлер мен ғимараттар бұзылатын
болып келісілген болса, онда олардың құндары әрбір объекті бойынша
жекеленіп бөлінбейді. Бұл жағдайда тек қана жер сатылып алынған болып
есептелінеді. Және де оның бастапқы құны бұл ретте сатып алу бағасымен
үйлер мен ғимараттарды бұзуға кеткен барлық объектілердің (жердің және ол
жердегі объектілерді қоса) шығынының қосындысынан, бұзғаннан алынған
материалдардың бағасын шегеру арқылы анықталады.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны — бұл кәсіпорынның белгілі бір уақыттағы
(мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі құралының нарықтың бағасы болып
табылады.
Негізгі құралдардың баланстық құны — бұл кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде
немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі құралдардың
бас-тапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы құны болып
табылады.
Негізгі құралдардың қалдық (жойылу) құны - негізгі құралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негізгі құралдардың келісілген құны — бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралдарды сатушы мен алушы-ның арасындағы келісілген құн болып
табылады.
Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі құралдардың бастапқы құндары тек
мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
а) негізгі құралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін ұзартатындай
немесе қысқартатыңдай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі
қаржы жұмсалғанда (кеңейткенде, жаңартқанда тағы да басқа) немесе ішінара
бұзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
ә) Қазақстан Республикасы Үкіметтің шешімдері бойынша негізгі құралдарды
қайта бағалағанда.
Негізгі құралдардың есебі әрбір бөлек объекті бойынша бүтін сомада
жүргізіледі. Негізгі құралдарды пайдалануға берген кезде оның бастапқы
құнымен қалпына келтіру құны тең болады, себебі оны пайдалануға берген
уақытымен оны қайта бағалау уақытының арасында айырмашылық жоқ. Уақыт өткен
сайын негізгі құралды өндіруге, салуға жұмсалатын материалдың бағасы және
ол үшін қолданылатын техниканың шығыны, жұмысшылардың еңбекақысы жалпы
негізгі құралды өндіру, салу жағдайы белгілі бір себептермен өзгеріп
отырады. Негізгі құралдардың құны оны бір кезде жасап шығаруға өндіруге,
салуға кеткен, жұмсалған қоғамдық қажетгі еңбекпен анықталады. Осыған
байланысты негізгі құралдарды оқтын-оқтын, уақыт өте қайтадан бағалап
(индексациялап) тұрады,
Негізгі құралдарды қайтадан бағалау (индексациялау) кезінде оның осы
кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады. Бұл
негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Кәсіпорындар мен
ұйымдарда негізгі құралдарды тиісті түрде қайта бағаланғаннан
(индексациялағаннан) бастап оларды баланста қалпына келтіру құнымен
есептейді.
Негізгі құралдардың бастапқы бағасын белгілі бір күндегі қолданылып
жүрген бағаға сәйкес келтіру мақсатында объектілерді қайта бағалау
жүргізіледі. Қайта бағалау нәтижесінде негізгі бағасының өсуіне:
Д-т: Негізгі құрал - шоты
К-т: Негізгі қүралдарды қайта бағалаудан түскен қосымша төленбеген капитал
— шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Қайта бағалау жүргізілген күні ұйымда негізгі құралдарға есептелінген
тозу сомасы негізгі құралдардың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі.
Қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың пайдалану мерзіміне қарай
субъектіде қолданылатын амортизациялық аударым сомасын есептеу әдісіне
сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске апарады. Қайта бағалаудың
барлық сомасы бөлінбеген кіріске актив есептен шығарылған сәтте ғана
ауыстырылады.
Негізгі құралдарды есептеуді ұйымдастыру.
Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында жүргізіледі.
Олардың аналитикалық (талдамалық) есебі әрбір түгендеме объектісі бойынша
бөлек жүргізіледі. Түгендеме (инвентарлық) объектісі деп өзінің құрамына
кіретін, яғни өзіне тиісті керекті жабдықтармен, саймандармен сатылып
алынған, орнатуды керек етпейтін жабдықтарды, салынып біткен жеке
құрылыстарды (үйлері мен ғимараттарды), өздерінің құрылымы (конструкциясы)
бойынша жекеленген немесе бірімен-бірі құрылымы бойынша біріктірілген, яғни
қосылған, бір зат болып саналып, белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды
айтады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдың есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың
тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға
берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның нөмірі ұйымның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.