СӨЙЛЕМНІҢ БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 171 бет
Таңдаулыға:

М. Х. ШАЯХМЕТОВА

Cөйлемнің бірыңғай

мүшелері және олардың стилистикасы

Оқу құралы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

«ТҰРАН-АСТАНА» УНИВЕРСИТЕТІ

М. Х. ШАЯХМЕТОВА

Cөйлемнің бірыңғай

мүшелері және олардың стилистикасы

Оқу құралы

Астана, 2010

УДК 811. 512. 122 (075)

ББК 81. 2қазя7

Ш 33

Пікір берушілер:

Әбішева К. М. - филология ғылымдарының докторы, профессор

Тахан С. Ш. - филология ғылымдарының докторы, профессор

Әбдіғалиева Т. - филология ғылымдарының докторы, профессор

Шаяхметова М. Х.

Ш 33 Сөйлемнің бірыңғай мүшелері және олардың стилистикасы:Оқу құралы. - Астана, 2010. - 169 б.

ISBN 978-601-214-055-2

Бұл оқу құралы жоғары оқу орындарында өтілетін «Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис», «Қазақ тілінің стилистикасы», «Көркем мәтіндерге лингвистикалық талдау», «Қазақ тілінің практикалық курсы» атты курстарды өту барысында пайдаланылатын көмекші оқу құралы болып табылады. Бұл оқулықтың қазақ тілін толық меңгеріп, жазу, оқу, өз ойын, пікірін білікті, шешен деңгейге жеткіземін деп талпынған жастарға үлкен көмегін тигізетіні сөзсіз. Қазіргі кезеңде қазақ тіліне жазу мен мәнерлеп сөйлеуге шорқақ және оның ішінде көркемдеп, әдемі жазу әдістерін грамматикалық тұрғыдан қолдануы төмен азаматтар көбейіп келеді.

Осы тұрғыдан алғанда бұл кітаптың ұстаздарға, студенттерге және қазақ тілін толық меңгерсем деген азаматтарға пайдасы тиеді деген ойдамыз.

УДК 811. 512. 122 (075)

ББК 81. 2қазя7

Баспаға «Тұран-Астана» университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған

ISBN 978-601-214-055-2

Мазмұны

Алғы сөз . . .

І БӨЛІМ. СӨЙЛЕМНІҢ БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРІ

1. 1 Сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің дамуы . . .

1. 2 Бірыңғай мүшелердің байланысы . . .

ІІ БӨЛІМ. СӨЙЛЕМНІҢ БІРЫҢҒАЙ ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕЛЕРІ

2. 1 Сөйлемнің бірыңғай бастауыштары . . .

2. 2 Сөйлемнің бірыңғай баяндауыштары . . .

ІІІ БӨЛІМ. СӨЙЛЕМНІҢ БІРЫҢҒАЙ ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕРІ

3. 1 Сөйлемнің бірыңғай анықтауыштары . . .

3. 2 Сөйлемнің бірыңғай толықтауыштары . . .

3. 3 Сөйлемнің бірыңғай пысықтауыштары . . .

ІV БӨЛІМ. БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРДІҢ СТИЛИСТИКАСЫ

4. 1 Бірыңғай мүшелердің әдебиет тілдің стилдік тармақтарында

қолданылуы . . .

4. 2 Бірыңғай мүшелі сөйлемдердің көркем әдебиетте

қолданылуы . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

Тест сұрақтары . . .

Пән бойынша түсіндірме сөздік . . .

Тест сұрақтарының жауаптары . . .

119

125

128

159

169

Алғы сөз

Тіліміздегі бірыңғай мүшелі сөйлемдер - синтаксистің ең бір айшықты бай саласы. Тілдік құралдың стильдік қолдануының жүйесін ашу, сөздердің қолдану заңдылықтарын, оларды экспрессивтік тұрғыда дұрыс пайдалану межесін белгілеу тіл мәдениетін арттыратыны сөзсіз. Сондықтан стилистика мәселесімен қазір дүние жүзінің лингвистері шұғылдануда. Қазақ тіл білімінде стилистика мәселелері қолға кеш алынғандықтан анықтауды керек ететін мәселелердің қажеттілігін дәлелдемесе де белгілі.

Лингвистикалық стилистиканың қарастыратын күрделі мәселелерінің бірі-синтаксистік стилистика. Ойды мәнерлі жеткізуде синтаксистік тәсілдердің маңызы ерекше, өйткені сөйлемдердің айтылуына, қолдану шеберлігіне қарай толып жатқан мағыналық реңктер аңғарылады.

Сөйлемнің бірыңғай мүшелері мәнерлілік қасиетіне сай көркем әдебиетте молынан қолданылады. Көркем шығармаларды өткенде идеялық мазмұнымен байланыстыра отыра синтаксистік категориялардың кейіпкер бейнесін жасаудағы қызметін аша көрсетіп үйрету қажет.

Жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде өтілетін «Қазіргі қазақ тілінің синтаксисі» курсында сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің зерттелу тарихы тереңдетіліп өтіледі және «Қазақ тілінің стилистикасы», «Көркем мәтіндерге лингвистикалық талдау» атты курстарды өту барысында бірыңғай мүшелі сөйлемдердің стильдік қызметіне баса көңіл аударылып, оның көркем шығармада атқаратын стильдік қызметіне байланысты студенттерге арнайы курс жүргізіледі, курстық, дипломдық жұмыстарға тақырыптар беріледі, қорғалады.

Еңбекте Абай, М. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, С. Сейфуллин, Б. Майлин, І. Жансүгіров т. б. шығармаларында кездесетін бірыңғай мүшелі сөйлемдердің грамматикалық ерекшеліктері, стилистикалық кызметі талданылады.

Бұл еңбек бұдан бұрын «Бірыңғай мүшелі сөйлемдердің көркем әдебиетте қолданылуы» деген атпен жарық көрген көмекші оқу құралының негізінде, ішінара толықтырылып, редакциялық өзгерістер жасалып екінші басылыммен ұсынылып отыр.

Құрал жоғары оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына, ғылыми қызметкерлерге, оқытушыларға арналған.

І БӨЛІМ. СӨЙЛЕМНІҢ БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРІ

Бір сөйлем мүшесі бірыңғай болып тізбектеліп басқа бір мүшеге қатысты болу арқылы сөйлем ықшамдалып айтылады. Ол үшін бірнеше бірыңғай бастауыштың бір баяндауышы, бірнеше бірыңғай баяндауыштың бір бастауышы т. с. с. болуы мүмкін. Сол арқылы сөйлемнің іргесі кеңіп, ой айқындала, саралана түседі.

Бірыңғай мүшелер өз ара салаласа байланысады да, сол тобымен сөйлемдегі басқа мүшелерден дауысталу жағынан оқшауланып, бәрі жиналып бөлек бір топ құрап тұрады. Сөйтіп, сөйлемде синтаксиситік қызметі бірдей, көбінесе өз ара тұлғалас сөйлем мүшелері бірыңғай мүшелер болады.

1. 1 Сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің табиғаты мен дамуы

Тілдік категориялардың басқа да түрлері сияқты, сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің де өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар.

Қазіргі қазақ тіліндегі сөйлемнің бірыңғай мүшелері - тіліміздің грамматикалық құрылысында ертеден келе жатқан синтаксистік құбылыс. Бұған көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетін деректер айқын айғақ бола алады. Мысалы, Орхон-Енисей жазуларында сөйлемнің тұрлаулы да, тұрлаусыз мүшелері де бірыңғай түрде кездеседі:

Бірыңғай бастауыштар: Табғач, оғуа, қытан бу үчегү қабысыр.

Бірыңғай баяндауыштар: Біз сүнүстіміз, санчдымыз. Түрк будун елті, алқынты, йоқ болты.

Бірыңғай толықтауыштар: Ебін, барқын бұадым. Оғлын, йотазын йылқысын, барқын анта алтым.

Бірыңғай анықтауыштар: Сарығ алтун, өруң күмүш, қыз кудуә, егритебі, ағы бұнсуә келтүрі.

Алтун шуңа, йаш кейікті арыт ығлат- ұлғат, удачына барсым адырылу барды, йыта.

Бірыңғай пысықтауыштар: Күн иеме, түн иеме йелу бардымыз [1] .

Мысалдарда көрсетілгендей, ескі жазу нұсқаларында да қазіргі тіліміздегі сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелері тегіс бірыңғай болып кездеседі, бірақ олар осы күнгідей жиі кездеспейді.

Бұлардың ішінде адам аттары, жер, су, ру аттарының санамалап көп аталуына байланысты сөйлемнің басқа да мүшелеріне қарағанда, әсіресе, бірыңғай бастауыштар мен бірыңғай толықтауыштар көбірек қолданылған.

Ал құрамы жағынан бұл жазулардағы бірыңғай мүшелер, көбінесе, бір сөзден жасалған дара болып келеді, казіргі тіліміздегідей жай сөйлемнің құрамын ұлғайтып, көлемін кеңейтіп күрделендіру сирек кездеседі.

Ескі жазбаларда сөйлемді күрделендіріп құрудан гөрі дара, жеке айту әдісі басым болғандығы зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде көрсетілген: «Көне замандағы тілдерде, тіпті қарапайым халық тілінде де сөйлемдерді белгілі грамматикалық, стильдік жүйелі тілдермен құрмаластырып, ұластырып айтудан гөрі, жай сөйлемді дара, жеке айту дағдысы күшті болған. Керісінше, бірнеше сөйлемдерді, шумақты сөз тіркестерін ұластырып, қиюластырып күрделендіру әдеби тілге тән» [2] .

Бұл жағдайды Н. Т. Сауранбаев та айтқан еді: «Заман өткен сайын адам баласының қоғамдық, шаруашылық, мәдени тұрмысының бір басқыштан екінші басқышқа көшіп отыруына байланысты тілдің синтаксистік құрылысы да бірте-бірте дамып отырады. Неғұрлым қоғамның алыс уақыттағы дәуірлеріне терең бойлай берсек, тілдің құрылысының да соншалық жабайы болатынын көреміз. Сол сияқты неғұрлым осы заманға жақындаған сайын тіл құрылысының қиындығын, жаңаланғанын көреміз» [3] .

Орхон-Енисей жазба ескерткіштері тілінде кездесетін бірыңғай мүшелердегі және бір ерекшелік - қазіргі тіліміздегі бірыңғай мүшелерді көбінесе тұлғалас болғандықтан шұбалаңқы етпей, ықшамды етіп айту үшін морфологиялық көрсеткіштер мен көмекші сөздер бірыңғай мүшелердің бәріне ортақ етіліп, бір-ақ рет ең соңғысына ғана жалғанса, ал ескі жазуларда көрісінше, мұндай грамматикалық тұлғалар мен көмекші сөздер бірыңғайлардың әрқайсысына жеке-жеке жалғанып келуі жиі кездеседі.

Сіз еліме, кунчуйума, оғланыма, будунума- сізіме алтмыш йашымда адырылтым. (Сізден, елімен, ханымнан, ұлымнан, халқымнан, алпыс жасымда айырылдым, яғни қайтыс болдым) .

Қадашыма, кешірме, азақ (лығ) атыма, йыта қара будыныма адырылтым, йыта екен.

(Жолдасымнан, белбеуімнен, аяқты атымнан, қасірет шегіп, қара халқымнан айырылдым, қайтыс болдым, қасірет шегемін) .

Кейбір ғалымдардың айтуына қарағанда, тіл дамуының көнерек заманында сөйлем құрамындағы сөздерді, сол сияқты жай сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыратын, қазіргі дәнекерлер, тәсілдер болмаған. Сөздер бір-бірімен көбінесе тұрған орындарына, мағыналарының жақындығына қарай қабыса байланысқан. Бірыңғай мүшелер арасы интонация арқылы да байланысады. Бірыңғай мүшелер арасындағы интонация тарихи жағынан алғанда жалғаулықты шылаулардан анағұрлым көне және оның қолданылу, жұмсалу өрісі жалғаулықтардан анағұрлым кең.

Ал Орхон-Енисей жазуы ескерткіштерінің тілінде бірыңғай мүшелердің жалғаулық арқылы байланысқан түрлеріне қарағанда, жалғаулықсыз, яғни мағыналары бір-біріне жақын сөздердің өзара іргелесіп, тіркесіп келген түрлерін жиі кездестіреміз:

Ер ердедім, адақы, егечіме, ана, егмеч, егет йерілтім. (Ерлігімнен, атамнан, анамнан, әйелімнен, күңімнен жеріндім, айырылдым, яғни қайтыс болдым) .

Қадашым, күнім, йыта, адырылтым сізіме, өз күмүш будунум, йыта, адырылтым.

(Жолдасым, туғаным, әттеген-ай, айырылдым, (қайтыс болдым) сізден, өзімнің күміс халқымнан, қайғы шегіп, айырылдым) .

Ечуміз апамыз Бумын қаған төрт булуңығ қымыс йығмыс йаймыс, басмыс ол қан йоқ болтунда кесре ел йітміс ычғынмыс қачышмыс.

(Ағамыз, атамыз Бумын қаған дүниенің төрт бұрышын қысты, жықты, жеңді, басты. Ол хан кейіннен жоқ болғанда ел құрыды, тарап кетті, қашып кетті . . . ) [4] .

Сондай-ақ, сирек те болса бірыңғайлардың жалғаулықтар арқылы байланысып келетін түрлері де кездеседі. Оның өзінде де қазіргі тіліміздегі бірыңғай мүшелерді байланыстыру үшін жұмсалып жүрген жалғаулық шылаулардың бәрі бірдей емес, кейбіреулері ғана ұшырасады. Мысалы, «Да/де» жалғаулығын осы күнгі қалпында ескі орхон жазуларынан ұшыратуға болады:

Анта кісіре інісі қаған болмыс арінч, оғлы та қаған болмыс арінч. Ығыр а іч қағанлық да қылтым.

Ал қарсылықты жалғаулықтардың ескі жазбалар тілінде кездеспейтінін, осындай мағынаны сөйлемдердің лексикалық мағынасының ара салмағынан байқауға болатындығын Р. Әміров аталған еңбегінде айтқан еді.

Сонымен, көне түркі жазу ңұсқаларында кездесетін сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің құрамын қазіргі тіліміздегімен бірдей тепе-тең деп қарауға болмайды.

Бұл категорияның қазіргі неше алуан түрлері-бәрі бірдей белгілі бір мезгілде бірден пайда бола қалмағаны, олар тілдің өзіндік ішкі даму заңына лайықты бірте-бірте қалыптасып жетілгені белгілі.

Қазіргі әдеби тілімізде кездесетін сөйлемнің бірыңғай мүшелері былай тұрсын, ең көне деп есептелетін ертегілерді, халық дастандарында кездесетін бірыңғай мүшелердің өзі де алғашқы түрімен салыстырғанда дамудың талай өткелдерінен өткен, жетілген түрі деп қаралуы керек.

Бірыңғай мүшелердің одан әрі дамып, жиі қолданыс табуына 15-18ғ. қазақ жазбаларының тілі дәлел. Сол дәуірдегі жазбалар тілінің синтаксисін зерттеген ғалым Т. Р. Қордабаев «Тарихи синтаксис мәселелері» атты еңбегінде «Жамиғат тауарихтың» және «Шежіре түріктің» синтаксистік құрылысына тоқтала келе, онда сөйлем мүшелерінің барлық түрі де бірыңғай мүшелер адам, жер, су, ру аттары сияқты кілең зат есімдер жиі қолданылатынын атап көрсетеді:

Жалайыр, татар, ойрат, меркіт уа шақы андин башқа бағзы қауымдар мағұл ішінде ерділер.

Ұйғыр, қыпчақ, Қарлұқ, Қалач, Ағачар, Оғузның ағаларының ұрұғы Орхон, уа Көрхан, уа Көзхан аның аға-ұғланлары оғуз білән бірге ермес ерділер.

Сөйтіп, бұл кездегі жазуларда, Т. Р. Қордабаевтың сөзімен айтқанда, «Сөйлем мүшелерінің көпшілігі, әсіресе, бастауыш, толықтауыш, мекен пысықтауыш, бұлардан гөрі сирегірек баяндауыш пен аңықтауыш мүшелер бірыңғай түрде кездеседі. Барлық түрі дерлік негізінде, жалғаулықтар арқылы байланысады. » [5]

Өлеңдері тәрізді прозасында да бірыңғай мүшелерді жиі қолдану - Абай стиліне тән тәсілдердің бірі, мысалы:

Оның діні, құдайы, халқы, жұрты, білім - ұяты, ары, жақыны - бәрі мал.

Әрберден соң сыртымызға шықты, жауластық, дауластық, партияластық [ІІ. 159] .

Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мансап іздемек, пайдалы болмақ, алданбастық - бұл нәрселердің бәрінің өлшеуі бір [ІІ. 159] .

Синтаксис саласында Абай прозасының текстерінде көзге түсетін ерекшеліктерді сөйлем қанша ұзын болса да, ондағы сөйлем конструкциясы дұрыс құрылып, ой желісі немесе бірыңғай элементтер тәртібі қатаң сақталған. Бұл - сөз жоқ, проза стилін қалыптастырудағы Абайдың табысы да, үлесі де, өзіне тән стилі де.

Абай прозасында ұйқасып немесе бірдей тұлғаға қойылып, не болмаса сөз саны бірдейлестіріліп келтірілген параллель бірыңғай мүшелер, тіркестер, жеке сөйлемдер жиі кездеседі. Мысалы: Ол мал көбейсе . . . сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ; Қыстауы тарлық қылса, арызы жеткендік, сыйы өткендік [ІІ. 159] . Енді мұндай иман сақтауға қырықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек екен.

Ұлы ақынның әдеби творчествосы осы туралы жазған басқа да еңбектердің ішінде Абай қолданған жеке сөздер мен кейбір көркемдеу тәсілдерін және грамматика саласындағы бірқатар ерекшеліктерін талдап көрсетіп келеді.

Ертедегі жазба ескерткіштерінің сипатына қарай адам, жер, су, ру аттарының көбірек аталуына байланысты бірыңғай бастауыштар мен біріңғай толықтауыштар жиі, ал баяндауыш пен анықтауыштар біріңғай түрінде сирек кездессе, Абай шығармаларында сөйлемнің барлық мүшелері де бірыңғайласып жиі жұмсалады. Реалист ақын оларды көріктеу, көркемдеу құралы етумен қатар, затты, құбылысты дәл, анық, жан - жақты сипат - қасиеттерімен толық қамту арқылы нақышты сурет жолдарын құрастырады, әсіресе Абайдың «Аттың сыны», жыл мезгілдеріне арналған өлеңдері сондайға құралған. Солардан кейбір үзінділер келтірейік:

Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ,

Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ.

Ауыз омыртқа шығыңқы, майда жалды,

Ой желке, үңірейген болса сағақ.

Теке мұрын, салпы ерін, ұзын тісті,

Қабырғалы, жотасы болса күшті.

Ойынды еті бөп - бөлек, омыраулы,

Тояттаған бүркіттей салқы төсті.

Жуан, тақыр бақайлы, жұмыр тұяқ,

Шынтағы қабырғадан тұрса аулақ.

Жерсоғарлы, сіңірлі, аяғы тік,

Жауырыны етсіз, жалпақ тақтайдай-ақ.

Кең сауырлы, тар мықын, қалбағайлы,

Алды-арты бірдей келсе ерге жайлы.

Күлте құйрық, қыл түбі әлді келіп,

Көтендігі сығыңқы, аламайлы . . .

Адамның не заттың, не табиғат құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой-қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөздердің бір түрі эпитет арқылы суреттейді. Өмір картинасын немесе портрет жасау үшін эпитет, әсіресе күрделі эпитеттер көп қолданылады. Бір жолда бір ғана эпитет емес, бірнеше бірыңғай мүшелер, бірнеше эпитеттер қатар келген.

. . . Сабырсыз, арсыз, еріншек,

Көрсе қызар, жалмауыз,

Сорлы қазақ сол үшін,

Алты бақан ала ауыз.

Өзін-өзі күндейді,

Жақынын жалған міндейді,

Ол - арсыздық белгісі.

Ұятсынбай, ойланбай,

Қой дегенге тіл алмай,

Іс қылмай ма ол кісі?

Бір-ақ секіріп шығам деп,

Бір-ақ ырғып түсем деп,

Мертігеді, жатады.

Ұрлықпен мал табам деп,

Егессе ауыл шабам деп,

Сүйтіп Құдай атады . . . [1. 66]

Адамның психологиясындағы өзгеріс, құбылыстарды суреттеуде қазақ әдебиетінің классигі Абайдың да сүйіп қолданғаны осы бірыңғай мүшелер арқылы тікелей суреттеу әдісі болды. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері арқылы автор жансызға жан беріп, тілсізге тіл бітіреді, не қайғылы, не қуанышты оқиғаны суреттегенде, оған және табиғат қосылады да, оны бұрынғыдан да күшейте түседі. Шығармадағы оқиғаға табиғатты қатыстырып не қайғыртып, не қуантып суреттелген жерлер өте әдемі, оқушыны еріткендей әсерлі және күшті болып келеді. Міне, осылар сияқты жаратылыстың жансыз нәрселерін, тап жанды нәрселердей етіп суреттейді.

. . . Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,

Соқыр, мылқау танымас тірі жанды.

Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,

Басқан жері сықырлап, келіп қалды.

Дем алысы - үскірік, аяз бен қар,

Кәрі құдаң қыс келіп, әлек салды.

Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып,

Аязбенен қызарып, ажарланды.

Бұлттай қасы жауып екі көзін,

Басын сіліксе, қар жайып, мазаңды алды.

Борандай бұрқ-сарқ етіп долданғанда,

Алты қанат ақ орда үй шайқалды.

Әуес көріп жүгірген жас балалар

Беті-қолы домбығып, үсік шалды.

Шидем мен тон қабаттап киген малшы

Бет қарауға шыдамай, теріс айналды.

Қар тепкенге қажымас қайран жылқы

Титығып құруына аз-ақ қалды.

Қысты суреттеген өлеңде, қысқа адам сияқты кейіп беріп, басқан жерін сықырлатып қоюда сөйлемнің бірыңғай мүшелері жәрдемін тигізіп тұрғанын байқаймыз. Қысты әуелі ақ сақалды шалша, ақ киім киіндіріп алмаса, оны дем алғызып, басқан жерін сықырлатып жүргізе алмас еді.

Міне, бұл өлеңдерінде біріңғай анықтауыштар арқылы бірде бәйге атты сынын суреттесе, бірде жылдың төрт мезгілінің бірі - қыстың тамаша көрінісін қарт адам бейнесінде келісті суреттейді, ал енді бірде адам бойындағы жағымсыз қасиетті да санамалап, саралап көрсетеді. Шығармаларында бірыңғай баяндауыштарды да жүйелі қолдау арқылы Абай іс - әрекетке, оқиғаға көтеріңкі, қозғалмалы сипат/динамичность/ береді:

Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,

Масатыдай құлпырар жердің жүзі.

Жан-жануар, адамзат анталаса,

Ата-анадай елжірер күннің көзі.

Жаздың көркі енеді жыл құсымен,

Жайраңдасып жас күлер құрбысымен,

Көрден жаңа тұрғандай кемпір мен шал

Жалбаңдасар өзінің тұрғысымен.

Қырдағы ел ойдағы елмен араласып,

Күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып,

Шаруа қуған жастардың мойны босап,

Сыбырласып, сырласып, мауқын басып.

Түйе боздап, қой қоздап - қорада шу,

Көбелекпен, құспенен сай да ду-ду.

Гүл мен ағаш майсып қарағанда,

Сыбдыр қағып бұраңдап ағады су [1. 120] .

Автор адамды, олардың амалын және басынан өткізген күйініш-сүйініштерін суреттеумен қатар, оқиғаның болған жағдайларын да суреттейді. Шығармаға табиғатты не сол оқиғаның болған жерлеріне жыл мезгілін қатыстырады.

. . . Қырдағы ел ойдағы елмен араласып,

Күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып, . . . [1. 122]

. . . Қызарып, сұрланып,

Лүпілдеп жүрегі

Өзгеден ұрланып,

Өзді - өзі керегі . . . [1. 135]

Қазіргі қазақ әдеби тілі - сан салалы стильдік жүйелері дамып, қалыптасып жетілген бай тіл. Тілдегі бар әдіс - тәсілдер бұрынғының негізінде соңғы кезде жетіліп, қолдау іргесін кеңейтті, жұмсалу аясын молайтты.

Әдеби тілдің қолданысында грамматикалық категорияларды стильдік мақсатқа сай қолдану - адамның ой - өрісі, дүние тануын да кеңейтіп отырады. Мұндай зандылық бірыңғай мүшелердің қолдануы сипатынан да байқалады.

Көркем әдебиет стилінде бірыңғай мүшелі сөйлемдердің экспрессивтік рөлі тек оның мағынасымен, байланысу тәсілдерімен ғана емес, соңымен қатар олардың сонымен де байланысты келеді. Сөйлемде бірыңғайлар қатары: қос/екі/ мүшелі, үш мүшелі, көп мүшелі болып келеді. Көркем әдебиетте ең жиі қолданылатыны - екі мүшелі және үш мүшелі бірыңғайлар. Бұлар көбінесе - бір - бірінің мағынасын толықтыра, анықтай түсу үшін, кейде екі не одан да көп затты, ұғымды салыстыру үшін қолданылады:

Абай мен Ербол құс жайына, аңшылық жайына ауысқан соң, тату құрбы сияқтанып кетті. Ел жинақы боп, топталып көшпей, бытырап, ен жайылып келеді (М. Әуезов) .

Қос мүшелі, үш мүшелі бірыңғайлар (әсіресе етістікті баяндауыштардан жасалған түрі) істің барысын, динамикасын қысқа, дәл суреттеуде ұтымды келеді.

Осыны ойлағанда, Сүйіндік сескеніп, шошып кетті (М. Әуезов) .

Дала боран. Жел дүрілдейді, ысқырады (Б. Майлин) .

Автор ойын әсерлі, өткір етіп беру үшін кейде өзара мағыналас идиомалық тіркестерді де бірыңғай етіп береді.

Барлық Ырғызбай Дәркембайды содан бері көзге түрткі ғып, шетке қағып, қырына алып беретін. (М. Әуезов) .

Табиғатты суреттеу (пейзаж) кейде жаратылыстың көрінісін суреттейді, кейде кейіпкердің басында болған күйініш-сүйінішімен, сағынышымен байланысып келеді.

Жоғарыда Абай жаздың әдемі көрінісін суреттеумен қатар, салтанат түзеген бай ауылын және байлардың қолындағы жылқышылардың ауыр тұрмысын да көрсетеді. Реалист Ұлы ақын табиғатты суреттеумен қатар, бай мен кедей тұрмысының айырмасын да көрмей кете алмады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.