Бұрынғы өткен батырлар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

ЕРТӨСТІК

Ертегі мәтіні түпнұсқадан дайындалды (ОҒК-ның қолжазба қорының 209 бумасы, 21 бет) .

Ең алғаш рет В. В. Радлов өз еңбегінде (Образцы народной литературы тюрксих племен. СПб., Живущих в Южной Сибири и Дзюнгарской степи. 1870, ІІІ-т., № 10) батыс-сібір татарларының «Иртюшлюк» атты ертегісін жариялаған. Ал осы еңбектің 5-томында қырғыздың «Эр Тештюк» эпосының 2146 өлең жолы жарық көреді. Онан кейінгі ертегі жариялануы Г. Н. Потанин еңбегінде жалғасады (Казак-киргизские предания. «Ж. Ст. », стр. 90-95) . В. В. Радлов еңбегіне сүйене отырып, Г. Потанин «Ертөстік» ертегісін өзге халықтардың (ағылшын, француз, кавказ ертегілерімен, монғол) эпостық мұраларымен салыстыра қарап, ертегі варианттарының Монғолиядан бастап Батыс Европаға дейін өте кең таралғандығын анықтаған (Потанин Г. Н. Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе. М., 1899, с. 68) . Кейінірек Г. Н. Потанин Төстік туралы екі түрлі қазақ ертегісін салыстырып қарастырады (Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки) .

Ертегінің толық сюжеті халықаралық көрсеткіште тіркелмеген. Алайда көрсеткішке сәйкес келетін мотивтері мен сюжеттері де бар. ЕВ 155+АА 650, АаTh 650 В, ЕВ 281, С3, ВР ІІ 90+АА 300, АаTh 300, ЕВ 216, 220, ВР 160 (Казахский фольклор в собрании Г. Н. Потанина. Сост. : Н. С. Смирнова, С. А. Каскабасов, Е. Д. Турсунов. А., 1972) .

Ертегідегі «Ұлын жалмауызға беру» мен «Жалмауыздан қашу» мотивтері алғашқы қауымдағы инициация ғұрыптарының елесі. Жалмауыз кемпірдің негізінде көне матриархат тұсындағы рубасы шаман әйелдердің кәмелетке жеткен қыздарды сынақтан өткізетін образының қызметі сақталған. Яғни, ұлды сұрауының себебі - одан ер болуды талап ету, кәмелетке толу ғұрыптарын атқаруды міндеттеу.

Ал Ертөстіктің 8 ағасына бір үйден қалыңдық алуы көне эндогамия салтының көрінісі. Экзогамиялық некеге дейінгі көне неке түрі эндогамия салты бойынша рулас ағайындардың барлығы бір рудан немесе бір отбасыдан шыққан әйелдерге үйленген. Қаһарманның әкесіне қанша ұлы болса, сонша келін бір үйден табу міндеттелген.

Ертегіде жан туралы көне анимистік ұғымдар да көрініс тапқан.

1. Өкпе түріндегі жан. Суда жүзіп жүрген өкпені түрткенде оның жалмауыз кемпірге айналатындығы туралы мотивтер көптеген ертегілер сюжетіне тән («Әлібек», «Жалмауыз кемпір», «Қасиетті бала» т. б. ) . Бұл қазақтың су - о дүние, ондағы өкпе өлген адамының жаны, ал жалмауыз кемпір - өлілер патшалығының күзетшісі дейтін демонологиялық түсініктің көрінісі. Өкпе түріндегі жалмауыз кемпір өлгеннің жанының тыныштығын қорғайды, оған біреу қауіп төндірсе өзінің қалпына келіп, тиісушіні жазалайды.

2. Жанның денеден бөлек өмір сүруі туралы түсінік. Мысалы: Шойынқұлақтың жанының елік ішінде сақталуында қазақтардағы әр нәрсенің жаны, иесі, рухы бар, сондай-ақ ол адамның өзінен бөлек те өмір сүре алады дейтін анимистік түсініктің сілемі аңғарылады. Жанның орны әр түрлі тұрғыда көрінеді. Мысалы: Таудың ұшар басында, құдықтың түбінде, кейіпкердің семсерінде, өте сақ әрі беймәлім аңның немесе мақұлықтың қарнында т. б.

Ертөстік ертегісіндегі жалмауызға «Ұлын беруге уәде ету» сарыны басқа ертегілердің сюжетінде де кездеседі. Мысалы: «Есекмерген» ӘӨИ-дің қолжазба қоры. 174-бума. «Қараглыш», «Әлібек батыр» (А. Василев. Образцы народной словесности, с. 53-58, «Жалмауыз кемпир». М. Миропиев. Демонологические рассказы киргизов, стр. 32-35. «Жалмауыз-кемпир». А. Диваев. «Э. О. ». 1901, вып. ІХ) .

Батырлық ертегіге тән компоненттермен бірге «Ертөстік» ертегісінің мазмұнында қиял-ғажайып ертегілерінің де көп белгілері бар. Оның көнелігін көрсететін кейіпкердің ғажайып тууы мен жылдам өсу, тілеп алған ұл, жалмауызға ұлын уәде ету, айдаһармен алысу, мифологиялық құс самұрықпен кездесу. Мұндай мотивтер Ертөстік ертегісіне классикалық сипат береді. Ертегіде кейіпкерлердің ғажайып тууы мен пайда болуы (кемпірдің төстікті жеуі) туралы ұғым (портеногенезис - ғайыптан туу адамның аң мен өсімдіктен, кейде жансыз нәрседен, табиғат құбылыстарынан тууы) көрініс тапқан.

В. Жирмунский бұл ертегі сюжетінде - кейіпкердің «о дүниеге, өлілер еліне сапары туралы» түсінік жатқандығын атап көрсетіп, мұндай сюжеттердің алтайдың батырлық ертегілеріне де тән екендігін айтты. Және ол көне түркі халықтарының шамандық түсініктерімен тамырлас екендігін де тұжырымдады. (Жирмунский В. М. Тюркский геройческий эпос. Л., Наука, 1974. с. 79) .

Қазақтың импровизатор ақыны Кенен Әзірбаев Ертөстіктің жеке сюжеттерін өлеңге айналдырып, кейіннен поэма деңгейіне көтерген. (Төкетай мен Мәнікер. Ертөстік (аңыздар) Х. Әзірбаев. Таңдамалы шығармалары. Өлеңдер, дастандар, айтыстар. А., Жазушы, 1974, 333-369 б. ) . (К. Әзербаев. Бұрынғы өткен батырлар. Айтыстар, дастандар. А., Жазушы. 1984. 35 б. ) .

Ертегі бұрынғы жарияланымдарында қиял-ғажайып ертегілерінің қатарында қаралды: Қазақ ертегілері. І т. Құрастырған Е. Ысмайлов. Кіріспесін жазған М. Әуезов, Е. Ысмайылов, Қазмемкөркемәдеббас. 1957. 3-41 б. ; «Казахские сказки», т. 1. с. 3-35, «Қазақ ертегілері». 1982, «Алтын сақа», 1984.

Ертөстік ертегісінің сюжеттері әр түрлі халықтар фольклорында да (қырғыз, түрік, курд) кездеседі.

ЕртегініңОҒК-ның 28 бумасында, 75, 152, 209 бумаларында, ӘӨИ-дің қолжазба қорының 119 бумасында үзінділері сақталған.

Қырғыз фольклорында ғалымдар ертегі мен эпос сюжеттерін салыстыра отырып, «Ертөстікті ертегілік эпос» - деп жіктеп ондағы эпос құрайтын негізі бөлшектерді саралайды. Сөз башы. (Эр Түштүк. Айтуучу. С. Қаралаев. Фрунзе. 1969, 5-20 б. ) .

Ы. Абдрахманов қырғыз халқының атақты Манасшысы С. Қаралаевтан Ертөстіктің эпикалық поэма түрін жазып алған, ол орыс, француз тілдеріне де аударылған (Эр Төштюк. Киргизский народный эпос. Сказитель Саякбай Каралаев перев. С. Сомова. - Фрунзе. Киргосиздат. 1858, с. 210) . 1923 жылы осы жырдың ертегілік түрінің жазылып алынған орысша мәтінінің нұсқасы ОҒК-да сақтаулы. (Ер Төстик. Сказка запись. М., Дайрова. 1823. ОҒК қ-152. № 2, с. 89) .

Ертегінің толық түпнұсқасын тұңғыш жазып алуды жүзеге асырған И. Ахметов. Ол ОҒК-нің қолжазба қорында сақталған, томға осы мәтін беріліп отыр.

Қазақ фольклорында бұл ертегі түрлі жанрлық тұрғыдағы жіктеулерге негіз болған. М. Әуезов ертегіні қиял-ғажайып ертегілерінің қатарында қараса (М. О. Әуезов «Ертегілер», А., 1957. ), Ә. Марғұлан батырлық өлең санатында сөз қылады. (О характере и исторической обусловленности казахского эпоса. Изв. хр. АН ССР. Серия. истории. 1946, № 2, с. 80) .

М. Ғабдуллин бастапқы кезде «эпикалық поэма» деп атаса, бірде қиял-ғажайып ертегілерінің қатарына жатқызады да кейінірек «батырлық ертегі» деп атайды. (Қазақ халық ауыз әдебиеті. А., 1964. 100-105 б. Ғабдуллин М. Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жырлары. А., Ғылым, 1972, 300 б. ) . Р. Бердібай «Ертөстік»ті көне эпос қатарында талдайды (Эпос мұраты. А., 1986) .

Ертегі жанрының пайда болу, даму, өзгеру заңдылықтарын арнайы зерттеген С. А. Қасқабасов бұрынғы-соңғы жіктеулердің барлығын назарда ұстай отырып, «батырлық ертегі» жанрына тән белгілерді ғылыми негіздейді. Батырлық ертегінің өзін архаикалық және қаһармандық эпос әсерімен пайда болып, жырдан туған батырлық ертегілер деп жіктейді де «Ертөстік» ертегісін көне батырлық ертегілерге жатқызады. (С. А. Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы. А., Ғылым, 1984. 208-209 б. ) .

Бұл түпнұсқада «атарға» деп берілген (дұрысы отар) .
Түпнұсқада «тарғау» деп оқылады (тарғақ) .
Түпнұсқада «соқысын» деп берілген (дұрысы сонысын) .
Түпнұсқада «алты таяқты» болып кеткен (алты аяқты) .
Түпнұсқада «бөтеке» деп жазылған. Көп текстке байланысты «бетеге» деп түзеттілді.
Түпнұсқаның кейбір тұстарында «желаяқтар» - «жүгірткіштер» деп берілген. Контекстке байланысты «желаяқтар» деп түзетілді.

ЖАЙЫҚ ПЕН ЕДІЛ

Ертегі ОҒК-ның Сирек қолжазбалар қорының 161-бумасында сақталған түпнұсқа бойынша дайындалды.

Бұл - «негізі - хикая арқылы пайда болған архаикалық батырлық ертегі» (С. А. Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы. 205 б. ) .

Хикаяның дәстүрлі сюжеті бойынша аңшы иен далада құбыжықпен я болмаса әр түрлі демонологиялық кейіпкерлермен кездеседі. Аталған ертегіде ағайынды екі жігіттің жезтырнақпен күресу тарихы әңгімеленеді. Әдетте, хикаялардағы жезтырнақ - жез тырнақтары арқылы адамға қастандық жасайтын әйел бейнесіндегі құбыжық кейіпкер. Халық түсінігінде кейде ол жалмауыз кемпірмен (Баба-Яга) я болмаса Жалғыз көзді дәумен алмастырылатындығы осы мазмұндағы хикаялар мәтіндерінен байқалады.

Жалғыз адамның жезтырнақпен кездесіп оны өлтіруі туралы сюжет қазақ фольклорында өте көп кездеседі.

Адамның жезтырнақты өлтіруі туралы хикаялардың варианттары өткен ғасырда-ақ қағаз бетіне түскен.

А. Вамбери. Путешествие по Средней Азии из Тегерана через Туркменскую пустыню по восточному берегу Каспийского моря в Хиву, Бухару и Самарканя1. М., 1867, с. 369; А. Хорошхин. Сборник статей, касающихся Туркестанского края. СПб., 1876, с. 428; М. Миропиев. Демонологические рассказы киргизов2. СПб., 1888, с. 15; Сб. Материалов для статистики Сыр-Дарыинской обл., Ташкент, 1904, вып. ХІ, с. 70; 1906, № 1-2, с. 127; Ср. Азия, 1910, № 11, с. 116-122; ВЕ, ІІ, с. 38-44; 103-105; КС, ІІ, с. 263; КС, ІІІ, с. 79-83. А. Диваев. Э. О. 18906, № 1-2, с. 217.

Г. Н. Потанин «Жайық» сөзінің алтайлардағы әр түрлі этимологиялық мәнін көрсеткен (Онгон, құдайдың аты, жыртқыш аңның аты т. б. ), (Казак-киргизские предания. «Ж. Ст. », № 13) .

«Жайық пен Еділ» ертегісінің бір үлгісін Мәшһүр-Жүсіп жариялаған (Мәшһүр Жүсіп. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілері шығармалары. 6 том. Павлодар. 2006) .

Бұл сюжеттің кең таралғандығы өзге ертегілер мазмұнынан да анық байқалады (Қара мерген. Н. Н. Пантусов. Образцы . . . вып. 1. «Джезтырнак» - А. А. Диваев. «Э. О. », 1904, вып. ХІ., «Қарамерген» - ОҒК. 162-бума, «Боранбай мерген» - ОҒК. 122-бума. «Мамай батыр», ӘӨИ. 116-бума) .

БОЗ АТТЫ БОРАН БАТЫР

ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорында (№28 Д-бума) сақталған бұл ертегі «Қазақ ертегілері» (ІІ т. 307-326) жинағында жарияланған. Осы атаумен аталатын өзге бір вариантын Ә. Диваев жазып алып жариялаған. (Э. О. 1891, № 2, 202-207 б. )

Адам баласының демонологиялық кейіпкер - жезтырнақпен кездесуі жөніндегі бұл типтес қазақ хикаялары өз киімін (ағаш түбіртегіне) томарға кигізу арқылы жауыз күштерден құтқаратын орыс хикаяларының мазмұнына ұқсас болып келеді (Э. В. Померанцева. С. 170, № 270) . Мұндай хикая сюжеттері қазақ фольклорында да өте кең таралған.

Бұл мазмұндағы хикая вариантын жариялаған Ә. Диваев: «Жезтырнақ - тура мағынасында алынған» (тырнақтары өте күшті әйел, бейнесіндегі жын) дейді. Қазақтарда жезтырнақ туралы әңгімелер өте көп, олардың бәрі өзара ұқсас келеді. Батыр мен оның ұрпағының ерлік күресін суреттеу оқиғалары қабат алынады (Э. О. 1906, № 1-2. С. 217) .

Ертегі де Боранның өзінің және оның қызының жезтырнақты құртуы баяндалады.

«Боран батыр» ертегісінің бір аяқталмаған варианты Мәшһүр-Жүсіп мұраларында сақталған (Шығармалары. 6-том, 2000. 196 б. ) . Бұл вариантта Боран батыр бүкіл қазақтың намысын жыртқан батыр ретінде дәріптеліп, ел намысы үшін жеке басының баймен араздығын да ұмытып қырғыз елінен байдың жесірін алуға сапар шегеді. Жалғыз өзі емес, 25 жігіттің жезтырнақпен күресуі арқылы Жезтырнақты түгел қырып, қырғыздан жесірін алып келсе, Жарқынбайдың жылқысын түгел қалмақ айдап кетеді. «Ел намысы - ер намысы» деп Боран батыр жауды қуады (эпостың әсері) . Жеңіп, келісімге келеді. Бұл нұсқада батырдың ұрпақтары туралы да сөз болады.

КЕРҚҰЛА АТТЫ КЕНДЕБАЙ

Томға мәтін ӘӨИ-дің қолжазба қорының 198-бумасындағы араб жазуындағы түпнұсқа бойынша дайындалды. Ел арасынан жинап, қорға тапсырған Е. Ысмайлов. Бұрынғы жарияланымдарында («Қазақ ертегілер», 1957. 42-53 б. 1 том, «Алтын сақа»жинағы, 1983. 54-61. «Казахские сказки», т. 2. 49-58 б. ) . Ертегі мәтіні көп әдеби редакциялауға ұшыраған. Және қиял-ғажайып ертегілерінің санатында қаралған. Алғаш рет 1957 жылы басылып, онда 1948 жылғы экспедиция материалдарынан алынды деп дерек берілген. Бұл басылымда сол олқылықтардың барлығы түпнұсқаны беру арқылы қалпына келтіріліп батырлық ертегіге тән белгілері сараланды.

«Керқұла атты Кендебай» ертегісі - «Нағыз классикалық түрдегі көне ертегі» үлгісі (С. А. Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы. А., 1984. 209 б. ) .

Ертегіде екі түрлі сюжет бар. Біріншісі: батырдың тұтқын болған елді іздеп, оны зорлықшыл ханның құлдығынан құтқаруы. Екіншісі: елді шапқан жау ханның қиын тапсырмаларын батырдың орындап шығуы. Осы жолдағы кейіпкердің жеті басты дәу, ақырған арыстан, жәдігөй кемпір секілді қаскөй күштермен күресі ертегіге көнелік сипат береді. Көне батырлық ертегіге тән қасиеттерін С. А. Қасқабасов былайша тұжырымдайды: (Қазақтың халық прозасы. А., 1984, 208-212 б. ) :

Біріншіден, көне батырлық ертегіге тән қаһарманның ғажайып тууы мен ғажайып өседі, екіншіден, бала кезінен өте күшті асқан мерген болып керемет ерлік көрсетеді, үшіншіден, батырға лайық керемет аттың тууы, өте жылдам өсуі, төртіншіден батыр ел намысын қорғаушы, бесіншіден, ол кәдімгі батырға лайық ерлікпен үйленеді, яғни, ертегіге тән «қаһармандық үйлену» салтын орындайды, алтыншыдан, батыр жеті басты дәумен де, алып арыстанмен де, жәдігөй сиқырлы жалмауыз кемпірмен де жалғыз өзі шайқасады. Батырлық ертегі ретіндегі сипатын айқындайтын белгі - Кендебайдың ел намысын қорғауы, тұтқын болған елді жау қолынан құтқаруы - басты тақырып.

Ал елді шапқан жау ханның тапсырмасын орындау сол жолдағы түрліше қиял-ғажайыптық оқиғаларға араласуы сияқты ертегінің көне белгілері батырдың образын мадақтауға қызмет етеді.

Қаһарман іс-әрекетіне түрткі болатын аққуға айналған пері қыздардың көрінуі - халықтың аққу жайлы көне тотемдік түсініктерінің жаңғырығы. Түркі-моңғол халықтарында аққуды киелі құс санап өлтіруге тыйым салынады. Өйткені халықта «жұп болып өмір сүретін құстың біреуін өлтірсең, екіншісі сені қарғап, көп ұзамай өзің де өлесің» деген сенім бар. Мәселен: якут, буряттарда бір елдің түпкі атасы аққу дейтін тотемдік түсініктер мен қатар үйдің төбесінен аққу мен бүркіт ұшса жоғарыға су немесе сүт шашатын ырымдар сақталған. (Михайловский В. М. Шаманство Сравнительно-исторические очерки. Вып. 1. М., 1892. С. 41) . Көне түркілік түсінікте түсінде аққуды көрудің өзін, оның қанатына мініп саяхаттауды жақсылықтың нышаны ретінде жорыған (Стеблева И. В. Древнетюркская Книга гаданий как произведение поэзий. В кн. : История, культура языки народов Востока. 1970) .

Қытай дерек көздерінде көне түркілік шежірелік аңыздар бойынша түркілер ең алғаш Оңтүстік Алтайда тұрған. Олар 70 ағайынды болады. Үлкені Нашиду Қасқырдан (волчица) туылған ол жаңбыр мен жел шақыра алады. Оның Қыс пен Жаз дейтін екі әйелі болған. Жаз төрт ұл туады да оның үлкені аққуға айналады. Оны «Надулу» деп атайды. Ол жылылық таратушы болғандықтан, барлығы соған бағынады (Киселев С. В. Древняя история Южной Сибири. М., 1951) .

Мысалы: қазақтың Едіге эпосының мазмұнында кейіпкердің шығу тегінің ерекшелігі де, ата-бабаларының пері-аққулар мен байланысынан деп суреттейді («Едіге батыр». А., 2002) . VІ-VІІІ ғасырлардағы (біздің заманымызға дейінгі) жоғарғы Чумыш қазбаларында, атқа мінген батыр мен жұп аққулардың бейнесі кездескен. Оның мәнін зерттеушілер: батыр жолда келе жатып шомылып жатқан аққу қыздарға жолығып, олардың бірін әйелдікке алуы туралы әңгімелермен байланыстырады. Мұндай әңгімелер Батыс Европаға өткен ғұндармен бірге көне герман жазбаларында да кездеседі.

Бұл сюжеттің түрлі вариациялары Оралдан Дунайға дейінгі көне және ортағасырлық түркілерде көптеп кездеседі (қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек, түркмен және монғол, буряттарда) (Хайуанаттар туралы ертегілер, 328 б. А., 1979. Құрастырғандар: С. А. Қасқабасов, Е. Д. Тұрсынов) .

АЛПАМЫС

Белгілі «Алпамыс батыр» жырының ертегілік түрі. Ертегіде эпоста баяндалатын оқиғалар түгел қамтылмайды. Ертегінің сюжеттік қаңқасын құрайтын негізгі мотивтер: баласыздық зары, әулие-әнбиелердің көмегімен кейіпкердің дүниеге келуі, батырдың ат таңдап мінуі, жалмауыздың алдауымен зынданға түсуі, атының батырды зынданнан шығаруы, еліне келгенде әйелінің тойының үстінен шығып, Ұлтанқұлды жеңіп дегеніне жеткені ертегі тілімен қысқаша баяндалады.

«Алпамыс батыр» жырының сюжетіндегі кейбір мотивтер ежелгі замандардағы сақ, скиф жұрты заманынан бастау алады. Сондай-ақ, жырдағы, ертегідегі батырдың еліне келгенде әйелінің тойының үстінен шығуы көне гректің «Одиссея» жырында да бар. Бұл мотивтің түрліше сипаты жөнінде ғалымдар пікірлер айтқан. Аталмыш мотивті терең зерттеген ғалым И. И. Толстой батырдың еліне оралғанда бүкіл жұртының танымай қалу себептерін жан-жақты қарастырған. (Толстой И. И. Возвращение мужа в «Одиссе» и русской сказки в кн. С. Ф. Ольденбергу. К пятидесяти летию науч-обществ. деятельности. 1882-1932. Л., 1934. 509-523. Пропп В. Я) . Исторические корни волшебной сказки. 252-254 с.

Алпамыс батырдың түркі халықтарындағы түрлі версияларын салыстыра келіп кейін В. М. Жирмунский «Алтайдың батырлық ертегісі» «Алып Манашпен» ұқсастықтарын сөз қылған.

Мәтін ӘӨИ-дің қолжазба қорындағы түпнұсқадан дайындалды.

«Алпамыс батыр» ертегісінің (ӘӨИ-дің қолжазба қоры 50-бума) (араб жазуында, айтушысы - Ә. Оспанов, жинаушысы Т. Сыдықов) .

Ал «Алты жасар Алпамыс» ертегісінде әкесінің кегін, ел намысын, қуған 6 жасар батырдың ерлік эпизоды басты негізге алынады (томға мәтін ОҒК-нің қолжазба қорындағы 351-бумасындағы түпнұсқадан дайындалды. Жинаушысы - Ә. Диваев) .

Мұнда Алпамыс әкесінің аты Байбөрі емес Жүзбай деп беріледі. Қарсылас жақтың «түс көруі» арқылы батырдың бейнесі сипатталып болашақ соғыстың бағдары айқындалады.

Ертегіде Алпамыстың негізгі көмекшілері - соқыр қаз, жолдас жігіті

Қаз - көне тотемдік түсінік. Бұл қазақтың шежірелік тарихында бүкіл халықтың арғы атасы ретінде түсінілетін ұғымдарда бар.

Алпамыс батырдың қаздан хабар айтуы өзге түркі халықтарының батырлық эпосы мен ертегілеріне де тән мотив. Мысалы: Башқұрттың «Алпамыш и Барсын - Хылуу» деп аталатын ертегісінде жалғыз қаздан Барсын Хылу хат жолдаса, Алтайдың «Алып-Манашында», Алып Манаш - бір қаздың қанатын сындырып алып, өзінің еліне хат жазады. Бұл - өзбектің «Алпамышына» да тән.

Бұрын ертегі ҚЕ-нің 3 томында жарияланған. Ондағы түпнұсқадан ауытқулар мен өңдеулер қалпына келтірілді.

БАЙҒҰЛАН

Ертегі ОҒК-ның сирек қолжазбалар қорының 1-бумасында сақталған (араб жазуы), қолжазба түпнұсқасы бойынша алғаш жариялануға ұсынылып отыр. Ертегіні ел аузына жазып алып қорға тапсырған Ж. Төлеев. Ол жөнінде өзге дерек жоқ.

«Байғұлан» ертегісінде көне ұғымдар: кейіпкердің дәумен жалғыз алысуы, әйелі, қарындасы, анасының көмек көрсетпей қастандық жасауы баяндалады. Батырдың алыс, қатерлі сапарларға шығуының негізі себепкері - өз анасы. Өтірік ауырып, өз ұлынан құтылу үшін адам бармас жердегі киіктің өтін әкелу, алыс дариядағы шаянның өтіне жұмсау, олардың бәрінен аман-есен келген соң, айдалаға әлсіретіп жалғыз тастап кеткенде тұлпары ғана көмектесіп, сол арқылы алыстағы апасына хабар жетіп, ел жұртына қайта оралып баласымен қауышуы сөз болады. Жауына жасырын келіп, нысана дәлдеудегі мергендігі арқылы ғана танылумен дұшпанының құтын қашырады.

Ертегіде әйелдердің қастық жасауы көне ана еркі заманындағы аналар культінің әлсірей бастағандығын көрсетеді.

Әйелі мен қарындасының сатқындығы, жауға көмектесіп соған қосылып кейіпкерді жауға жалғыз қалдыру көне эндогамиялық неке нормаларының бұзыла бастаған кезеңінде тууы мүмкін.

Ертегі алғаш рет 1989 жылы (Ертегілер, 4-том) батырлық ертегілер санатында жарияланған. Бірақ мәтінде ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктерін әдеби редакциялау орын алған. Түпнұсқаны беру арқылы бұл олқылық орнына келтірілді.

Түпнұсқадағы «бағанаға» деген сөз контекстке байланысты «бағанағы» болып өзгертілді.

Мәтіннің «ашылмай жатқан түйе» деген сөйлеміндегі «ашалмай» сөзінің дұрысы «ащыламай».

Түпнұсқада «Барша мұраты басына жетеді» деген сөйлем «Барша мұрат - мақсатына жетеді» деп түзетілді.

ҚҰЙЫМ БАТЫР

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.