Бұрынғы өткен батырлар
ЕРТӨСТІК
Ертегі мәтіні түпнұсқадан дайындалды (ОҒК-ның қолжазба қорының 209
бумасы, 21 бет).
Ең алғаш рет В.В.Радлов өз еңбегінде (Образцы народной литературы
тюрксих племен. СПб., Живущих в Южной Сибири и Дзюнгарской степи. 1870, ІІІ-
т., № 10) батыс-сібір татарларының Иртюшлюк атты ертегісін жариялаған. Ал
осы еңбектің 5-томында қырғыздың Эр Тештюк эпосының 2146 өлең жолы жарық
көреді. Онан кейінгі ертегі жариялануы Г.Н.Потанин еңбегінде жалғасады
(Казак-киргизские предания. Ж. Ст., стр. 90-95). В.В.Радлов еңбегіне
сүйене отырып, Г.Потанин Ертөстік ертегісін өзге халықтардың (ағылшын,
француз, кавказ ертегілерімен, монғол) эпостық мұраларымен салыстыра қарап,
ертегі варианттарының Монғолиядан бастап Батыс Европаға дейін өте кең
таралғандығын анықтаған (Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом
европейском эпосе. М., 1899, с.68). Кейінірек Г.Н.Потанин Төстік туралы екі
түрлі қазақ ертегісін салыстырып қарастырады (Казак-киргизские и алтайские
предания, легенды и сказки).
Ертегінің толық сюжеті халықаралық көрсеткіште тіркелмеген. Алайда
көрсеткішке сәйкес келетін мотивтері мен сюжеттері де бар. ЕВ 155+АА 650,
АаTh 650 В, ЕВ 281, С3, ВР ІІ 90+АА 300, АаTh 300, ЕВ 216, 220, ВР 160
(Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. Сост.: Н.С.Смирнова,
С.А.Каскабасов, Е.Д.Турсунов. А., 1972).
Ертегідегі Ұлын жалмауызға беру мен Жалмауыздан қашу мотивтері
алғашқы қауымдағы инициация ғұрыптарының елесі. Жалмауыз кемпірдің
негізінде көне матриархат тұсындағы рубасы шаман әйелдердің кәмелетке
жеткен қыздарды сынақтан өткізетін образының қызметі сақталған. Яғни, ұлды
сұрауының себебі – одан ер болуды талап ету, кәмелетке толу ғұрыптарын
атқаруды міндеттеу.
Ал Ертөстіктің 8 ағасына бір үйден қалыңдық алуы көне эндогамия
салтының көрінісі. Экзогамиялық некеге дейінгі көне неке түрі эндогамия
салты бойынша рулас ағайындардың барлығы бір рудан немесе бір отбасыдан
шыққан әйелдерге үйленген. Қаһарманның әкесіне қанша ұлы болса, сонша келін
бір үйден табу міндеттелген.
Ертегіде жан туралы көне анимистік ұғымдар да көрініс тапқан.
1. Өкпе түріндегі жан. Суда жүзіп жүрген өкпені түрткенде оның жалмауыз
кемпірге айналатындығы туралы мотивтер көптеген ертегілер сюжетіне тән
(Әлібек, Жалмауыз кемпір, Қасиетті бала т.б.). Бұл қазақтың су – о
дүние, ондағы өкпе өлген адамының жаны, ал жалмауыз кемпір - өлілер
патшалығының күзетшісі дейтін демонологиялық түсініктің көрінісі. Өкпе
түріндегі жалмауыз кемпір өлгеннің жанының тыныштығын қорғайды, оған біреу
қауіп төндірсе өзінің қалпына келіп, тиісушіні жазалайды.
2. Жанның денеден бөлек өмір сүруі туралы түсінік. Мысалы:
Шойынқұлақтың жанының елік ішінде сақталуында қазақтардағы әр нәрсенің
жаны, иесі, рухы бар, сондай-ақ ол адамның өзінен бөлек те өмір сүре алады
дейтін анимистік түсініктің сілемі аңғарылады. Жанның орны әр түрлі тұрғыда
көрінеді. Мысалы: Таудың ұшар басында, құдықтың түбінде, кейіпкердің
семсерінде, өте сақ әрі беймәлім аңның немесе мақұлықтың қарнында т.б.
Ертөстік ертегісіндегі жалмауызға Ұлын беруге уәде ету сарыны басқа
ертегілердің сюжетінде де кездеседі. Мысалы: Есекмерген ӘӨИ-дің қолжазба
қоры. 174-бума. Қараглыш, Әлібек батыр (А.Василев. Образцы народной
словесности, с.53-58, Жалмауыз кемпир. М.Миропиев. Демонологические
рассказы киргизов, стр. 32-35. Жалмауыз-кемпир. А.Диваев. Э.О.. 1901,
вып.ІХ).
Батырлық ертегіге тән компоненттермен бірге Ертөстік ертегісінің
мазмұнында қиял-ғажайып ертегілерінің де көп белгілері бар. Оның көнелігін
көрсететін кейіпкердің ғажайып тууы мен жылдам өсу, тілеп алған ұл,
жалмауызға ұлын уәде ету, айдаһармен алысу, мифологиялық құс самұрықпен
кездесу. Мұндай мотивтер Ертөстік ертегісіне классикалық сипат береді.
Ертегіде кейіпкерлердің ғажайып тууы мен пайда болуы (кемпірдің төстікті
жеуі) туралы ұғым (портеногенезис – ғайыптан туу адамның аң мен өсімдіктен,
кейде жансыз нәрседен, табиғат құбылыстарынан тууы) көрініс тапқан.
В.Жирмунский бұл ертегі сюжетінде – кейіпкердің о дүниеге, өлілер
еліне сапары туралы түсінік жатқандығын атап көрсетіп, мұндай сюжеттердің
алтайдың батырлық ертегілеріне де тән екендігін айтты. Және ол көне түркі
халықтарының шамандық түсініктерімен тамырлас екендігін де тұжырымдады.
(Жирмунский В.М. Тюркский геройческий эпос. Л., Наука, 1974. с.79).
Қазақтың импровизатор ақыны Кенен Әзірбаев Ертөстіктің жеке сюжеттерін
өлеңге айналдырып, кейіннен поэма деңгейіне көтерген. (Төкетай мен Мәнікер.
Ертөстік (аңыздар) Х.Әзірбаев. Таңдамалы шығармалары. Өлеңдер, дастандар,
айтыстар. А., Жазушы, 1974, 333-369 б.). (К.Әзербаев. Бұрынғы өткен
батырлар. Айтыстар, дастандар. А., Жазушы. 1984. 35 б.).
Ертегі бұрынғы жарияланымдарында қиял-ғажайып ертегілерінің қатарында
қаралды: Қазақ ертегілері. І т. Құрастырған Е.Ысмайлов. Кіріспесін жазған
М.Әуезов, Е.Ысмайылов, Қазмемкөркемәдеббас. 1957. 3-41 б.; Казахские
сказки, т.1. с. 3-35, Қазақ ертегілері. 1982, Алтын сақа, 1984.
Ертөстік ертегісінің сюжеттері әр түрлі халықтар фольклорында да
(қырғыз, түрік, курд) кездеседі.
ЕртегініңОҒК-ның 28 бумасында, 75, 152, 209 бумаларында, ӘӨИ-дің
қолжазба қорының 119 бумасында үзінділері сақталған.
Қырғыз фольклорында ғалымдар ертегі мен эпос сюжеттерін салыстыра
отырып, Ертөстікті ертегілік эпос - деп жіктеп ондағы эпос құрайтын
негізі бөлшектерді саралайды. Сөз башы. (Эр Түштүк. Айтуучу. С.Қаралаев.
Фрунзе. 1969, 5-20 б.).
Ы.Абдрахманов қырғыз халқының атақты Манасшысы С.Қаралаевтан
Ертөстіктің эпикалық поэма түрін жазып алған, ол орыс, француз тілдеріне де
аударылған (Эр Төштюк. Киргизский народный эпос. Сказитель Саякбай Каралаев
перев. С.Сомова. – Фрунзе. Киргосиздат. 1858, с.210). 1923 жылы осы жырдың
ертегілік түрінің жазылып алынған орысша мәтінінің нұсқасы ОҒК-да сақтаулы.
(Ер Төстик. Сказка запись. М., Дайрова. 1823. ОҒК қ-152. № 2, с. 89).
Ертегінің толық түпнұсқасын тұңғыш жазып алуды жүзеге асырған
И.Ахметов. Ол ОҒК-нің қолжазба қорында сақталған, томға осы мәтін беріліп
отыр.
Қазақ фольклорында бұл ертегі түрлі жанрлық тұрғыдағы жіктеулерге негіз
болған. М.Әуезов ертегіні қиял-ғажайып ертегілерінің қатарында қараса
(М.О.Әуезов Ертегілер, А., 1957.), Ә.Марғұлан батырлық өлең санатында сөз
қылады. (О характере и исторической обусловленности казахского эпоса.
Изв.хр. АН ССР. Серия. истории. 1946, № 2, с.80).
М.Ғабдуллин бастапқы кезде эпикалық поэма деп атаса, бірде қиял-
ғажайып ертегілерінің қатарына жатқызады да кейінірек батырлық ертегі деп
атайды. (Қазақ халық ауыз әдебиеті. А., 1964. 100-105 б. Ғабдуллин М.
Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жырлары. А., Ғылым, 1972, 300 б.).
Р.Бердібай Ертөстікті көне эпос қатарында талдайды (Эпос мұраты. А.,
1986).
Ертегі жанрының пайда болу, даму, өзгеру заңдылықтарын арнайы зерттеген
С.А.Қасқабасов бұрынғы-соңғы жіктеулердің барлығын назарда ұстай отырып,
батырлық ертегі жанрына тән белгілерді ғылыми негіздейді. Батырлық
ертегінің өзін архаикалық және қаһармандық эпос әсерімен пайда болып,
жырдан туған батырлық ертегілер деп жіктейді де Ертөстік ертегісін көне
батырлық ертегілерге жатқызады. (С.А.Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы.
А., Ғылым, 1984. 208-209 б.).
1. Бұл түпнұсқада атарға деп берілген (дұрысы отар).
2. Түпнұсқада тарғау деп оқылады (тарғақ).
3. Түпнұсқада соқысын деп берілген (дұрысы сонысын).
4. Түпнұсқада алты таяқты болып кеткен (алты аяқты).
5. Түпнұсқада бөтеке деп жазылған. Көп текстке байланысты бетеге деп
түзеттілді.
6. Түпнұсқаның кейбір тұстарында желаяқтар - жүгірткіштер деп
берілген. Контекстке байланысты желаяқтар деп түзетілді.
ЖАЙЫҚ ПЕН ЕДІЛ
Ертегі ОҒК-ның Сирек қолжазбалар қорының 161-бумасында сақталған
түпнұсқа бойынша дайындалды.
Бұл – негізі – хикая арқылы пайда болған архаикалық батырлық ертегі
(С.А.Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы. 205 б.).
Хикаяның дәстүрлі сюжеті бойынша аңшы иен далада құбыжықпен я болмаса
әр түрлі демонологиялық кейіпкерлермен кездеседі. Аталған ертегіде ағайынды
екі жігіттің жезтырнақпен күресу тарихы әңгімеленеді. Әдетте, хикаялардағы
жезтырнақ – жез тырнақтары арқылы адамға қастандық жасайтын әйел
бейнесіндегі құбыжық кейіпкер. Халық түсінігінде кейде ол жалмауыз
кемпірмен (Баба-Яга) я болмаса Жалғыз көзді дәумен алмастырылатындығы осы
мазмұндағы хикаялар мәтіндерінен байқалады.
Жалғыз адамның жезтырнақпен кездесіп оны өлтіруі туралы сюжет қазақ
фольклорында өте көп кездеседі.
Адамның жезтырнақты өлтіруі туралы хикаялардың варианттары өткен
ғасырда-ақ қағаз бетіне түскен.
А.Вамбери. Путешествие по Средней Азии из Тегерана через Туркменскую
пустыню по восточному берегу Каспийского моря в Хиву, Бухару и
Самарканя[1]. М., 1867, с.369; А.Хорошхин. Сборник статей, касающихся
Туркестанского края. СПб., 1876, с.428; М.Миропиев. Демонологические
рассказы киргизов[2]. СПб., 1888, с.15; Сб. Материалов для статистики Сыр-
Дарыинской обл., Ташкент, 1904, вып. ХІ, с. 70;1906, № 1-2, с. 127; Ср.
Азия, 1910, № 11, с.116-122; ВЕ, ІІ, с.38-44; 103-105; КС, ІІ, с.263; КС,
ІІІ, с.79-83. А.Диваев. Э.О. 18906, № 1-2, с.217.
Г.Н.Потанин Жайық сөзінің алтайлардағы әр түрлі этимологиялық мәнін
көрсеткен (Онгон, құдайдың аты, жыртқыш аңның аты т.б.), (Казак-киргизские
предания. Ж. Ст., № 13).
Жайық пен Еділ ертегісінің бір үлгісін Мәшһүр-Жүсіп жариялаған
(Мәшһүр Жүсіп. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілері шығармалары. 6 том. Павлодар.
2006).
Бұл сюжеттің кең таралғандығы өзге ертегілер мазмұнынан да анық
байқалады (Қара мерген. Н.Н.Пантусов. Образцы... вып.1. Джезтырнак - А.А.
Диваев. Э.О., 1904, вып.ХІ., Қарамерген - ОҒК. 162-бума, Боранбай
мерген - ОҒК. 122-бума. Мамай батыр, ӘӨИ. 116-бума).
БОЗ АТТЫ БОРАН БАТЫР
ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорында (№28 Д-бума) сақталған бұл ертегі
Қазақ ертегілері (ІІ т. 307-326) жинағында жарияланған. Осы атаумен
аталатын өзге бір вариантын Ә.Диваев жазып алып жариялаған. (Э.О. 1891, №
2, 202-207 б.)
Адам баласының демонологиялық кейіпкер – жезтырнақпен кездесуі
жөніндегі бұл типтес қазақ хикаялары өз киімін (ағаш түбіртегіне) томарға
кигізу арқылы жауыз күштерден құтқаратын орыс хикаяларының мазмұнына ұқсас
болып келеді (Э.В.Померанцева. С.170, № 270). Мұндай хикая сюжеттері қазақ
фольклорында да өте кең таралған.
Бұл мазмұндағы хикая вариантын жариялаған Ә.Диваев: Жезтырнақ – тура
мағынасында алынған (тырнақтары өте күшті әйел, бейнесіндегі жын) дейді.
Қазақтарда жезтырнақ туралы әңгімелер өте көп, олардың бәрі өзара ұқсас
келеді. Батыр мен оның ұрпағының ерлік күресін суреттеу оқиғалары қабат
алынады (Э.О. 1906, № 1-2. С.217).
Ертегі де Боранның өзінің және оның қызының жезтырнақты құртуы
баяндалады.
Боран батыр ертегісінің бір аяқталмаған варианты Мәшһүр-Жүсіп
мұраларында сақталған (Шығармалары. 6-том, 2000. 196 б.). Бұл вариантта
Боран батыр бүкіл қазақтың намысын жыртқан батыр ретінде дәріптеліп, ел
намысы үшін жеке басының баймен араздығын да ұмытып қырғыз елінен байдың
жесірін алуға сапар шегеді. Жалғыз өзі емес, 25 жігіттің жезтырнақпен
күресуі арқылы Жезтырнақты түгел қырып, қырғыздан жесірін алып келсе,
Жарқынбайдың жылқысын түгел қалмақ айдап кетеді. Ел намысы – ер намысы
деп Боран батыр жауды қуады (эпостың әсері). Жеңіп, келісімге келеді. Бұл
нұсқада батырдың ұрпақтары туралы да сөз болады.
КЕРҚҰЛА АТТЫ КЕНДЕБАЙ
Томға мәтін ӘӨИ-дің қолжазба қорының 198-бумасындағы араб жазуындағы
түпнұсқа бойынша дайындалды. Ел арасынан жинап, қорға тапсырған Е.Ысмайлов.
Бұрынғы жарияланымдарында (Қазақ ертегілер, 1957. 42-53 б. 1 том, Алтын
сақажинағы, 1983. 54-61. Казахские сказки, т.2. 49-58 б.). Ертегі мәтіні
көп әдеби редакциялауға ұшыраған. Және қиял-ғажайып ертегілерінің
санатында қаралған. Алғаш рет 1957 жылы басылып, онда 1948 жылғы экспедиция
материалдарынан алынды деп дерек берілген. Бұл басылымда сол олқылықтардың
барлығы түпнұсқаны беру арқылы қалпына келтіріліп батырлық ертегіге тән
белгілері сараланды.
Керқұла атты Кендебай ертегісі – Нағыз классикалық түрдегі көне
ертегі үлгісі (С.А.Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы. А., 1984. 209 б.).
Ертегіде екі түрлі сюжет бар. Біріншісі: батырдың тұтқын болған елді
іздеп, оны зорлықшыл ханның құлдығынан құтқаруы. Екіншісі: елді шапқан жау
ханның қиын тапсырмаларын батырдың орындап шығуы. Осы жолдағы кейіпкердің
жеті басты дәу, ақырған арыстан, жәдігөй кемпір секілді қаскөй күштермен
күресі ертегіге көнелік сипат береді. Көне батырлық ертегіге тән
қасиеттерін С.А.Қасқабасов былайша тұжырымдайды: (Қазақтың халық прозасы.
А., 1984, 208-212 б.):
Біріншіден, көне батырлық ертегіге тән қаһарманның ғажайып тууы мен
ғажайып өседі, екіншіден, бала кезінен өте күшті асқан мерген болып керемет
ерлік көрсетеді, үшіншіден, батырға лайық керемет аттың тууы, өте жылдам
өсуі, төртіншіден батыр ел намысын қорғаушы, бесіншіден, ол кәдімгі батырға
лайық ерлікпен үйленеді, яғни, ертегіге тән қаһармандық үйлену салтын
орындайды, алтыншыдан, батыр жеті басты дәумен де, алып арыстанмен де,
жәдігөй сиқырлы жалмауыз кемпірмен де жалғыз өзі шайқасады. Батырлық ертегі
ретіндегі сипатын айқындайтын белгі – Кендебайдың ел намысын қорғауы,
тұтқын болған елді жау қолынан құтқаруы – басты тақырып.
Ал елді шапқан жау ханның тапсырмасын орындау сол жолдағы түрліше қиял-
ғажайыптық оқиғаларға араласуы сияқты ертегінің көне белгілері батырдың
образын мадақтауға қызмет етеді.
Қаһарман іс-әрекетіне түрткі болатын аққуға айналған пері қыздардың
көрінуі – халықтың аққу жайлы көне тотемдік түсініктерінің жаңғырығы. Түркі-
моңғол халықтарында аққуды киелі құс санап өлтіруге тыйым салынады. Өйткені
халықта жұп болып өмір сүретін құстың біреуін өлтірсең, екіншісі сені
қарғап, көп ұзамай өзің де өлесің деген сенім бар. Мәселен: якут,
буряттарда бір елдің түпкі атасы аққу дейтін тотемдік түсініктер мен қатар
үйдің төбесінен аққу мен бүркіт ұшса жоғарыға су немесе сүт шашатын ырымдар
сақталған. (Михайловский В.М. Шаманство Сравнительно-исторические очерки.
Вып.1. М., 1892. С.41). Көне түркілік түсінікте түсінде аққуды көрудің
өзін, оның қанатына мініп саяхаттауды жақсылықтың нышаны ретінде жорыған
(Стеблева И.В. Древнетюркская Книга гаданий как произведение поэзий. В кн.:
История, культура языки народов Востока. 1970).
Қытай дерек көздерінде көне түркілік шежірелік аңыздар бойынша түркілер
ең алғаш Оңтүстік Алтайда тұрған. Олар 70 ағайынды болады. Үлкені Нашиду
Қасқырдан (волчица) туылған ол жаңбыр мен жел шақыра алады. Оның Қыс пен
Жаз дейтін екі әйелі болған. Жаз төрт ұл туады да оның үлкені аққуға
айналады. Оны Надулу деп атайды. Ол жылылық таратушы болғандықтан,
барлығы соған бағынады (Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. М.,
1951).
Мысалы: қазақтың Едіге эпосының мазмұнында кейіпкердің шығу тегінің
ерекшелігі де, ата-бабаларының пері-аққулар мен байланысынан деп суреттейді
(Едіге батыр. А., 2002). VІ-VІІІ ғасырлардағы (біздің заманымызға
дейінгі) жоғарғы Чумыш қазбаларында, атқа мінген батыр мен жұп аққулардың
бейнесі кездескен. Оның мәнін зерттеушілер: батыр жолда келе жатып шомылып
жатқан аққу қыздарға жолығып, олардың бірін әйелдікке алуы туралы
әңгімелермен байланыстырады. Мұндай әңгімелер Батыс Европаға өткен
ғұндармен бірге көне герман жазбаларында да кездеседі.
Бұл сюжеттің түрлі вариациялары Оралдан Дунайға дейінгі көне және
ортағасырлық түркілерде көптеп кездеседі (қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек,
түркмен және монғол, буряттарда) (Хайуанаттар туралы ертегілер, 328 б. А.,
1979. Құрастырғандар: С.А.Қасқабасов, Е.Д.Тұрсынов).
АЛПАМЫС
Белгілі Алпамыс батыр жырының ертегілік түрі. Ертегіде эпоста
баяндалатын оқиғалар түгел қамтылмайды. Ертегінің сюжеттік қаңқасын
құрайтын негізгі мотивтер: баласыздық зары, әулие-әнбиелердің көмегімен
кейіпкердің дүниеге келуі, батырдың ат таңдап мінуі, жалмауыздың алдауымен
зынданға түсуі, атының батырды зынданнан шығаруы, еліне келгенде әйелінің
тойының үстінен шығып, Ұлтанқұлды жеңіп дегеніне жеткені ертегі тілімен
қысқаша баяндалады.
Алпамыс батыр жырының сюжетіндегі кейбір мотивтер ежелгі замандардағы
сақ, скиф жұрты заманынан бастау алады. Сондай-ақ, жырдағы, ертегідегі
батырдың еліне келгенде әйелінің тойының үстінен шығуы көне гректің
Одиссея жырында да бар. Бұл мотивтің түрліше сипаты жөнінде ғалымдар
пікірлер айтқан. Аталмыш мотивті терең зерттеген ғалым И.И.Толстой батырдың
еліне оралғанда бүкіл жұртының танымай қалу себептерін жан-жақты
қарастырған. (Толстой И.И. Возвращение мужа в Одиссе и русской сказки в
кн. С.Ф.Ольденбергу. К пятидесяти летию науч-обществ. деятельности. 1882-
1932. Л., 1934. 509-523. Пропп В.Я). Исторические корни волшебной сказки.
252-254 с.
Алпамыс батырдың түркі халықтарындағы түрлі версияларын салыстыра келіп
кейін В.М.Жирмунский Алтайдың батырлық ертегісі Алып Манашпен
ұқсастықтарын сөз қылған.
Мәтін ӘӨИ-дің қолжазба қорындағы түпнұсқадан дайындалды.
Алпамыс батыр ертегісінің (ӘӨИ-дің қолжазба қоры 50-бума) (араб
жазуында, айтушысы - Ә.Оспанов, жинаушысы Т. Сыдықов).
Ал Алты жасар Алпамыс ертегісінде әкесінің кегін, ел намысын, қуған 6
жасар батырдың ерлік эпизоды басты негізге алынады (томға мәтін ОҒК-нің
қолжазба қорындағы 351-бумасындағы түпнұсқадан дайындалды. Жинаушысы -
Ә.Диваев).
Мұнда Алпамыс әкесінің аты Байбөрі емес Жүзбай деп беріледі. Қарсылас
жақтың түс көруі арқылы батырдың бейнесі сипатталып болашақ соғыстың
бағдары айқындалады.
Ертегіде Алпамыстың негізгі көмекшілері – соқыр қаз, жолдас жігіті
Қаз – көне тотемдік түсінік. Бұл қазақтың шежірелік тарихында бүкіл
халықтың арғы атасы ретінде түсінілетін ұғымдарда бар.
Алпамыс батырдың қаздан хабар айтуы өзге түркі халықтарының батырлық
эпосы мен ертегілеріне де тән мотив. Мысалы: Башқұрттың Алпамыш и Барсын -
Хылуу деп аталатын ертегісінде жалғыз қаздан Барсын Хылу хат жолдаса,
Алтайдың Алып-Манашында, Алып Манаш – бір қаздың қанатын сындырып алып,
өзінің еліне хат жазады. Бұл – өзбектің Алпамышына да тән.
Бұрын ертегі ҚЕ-нің 3 томында жарияланған. Ондағы түпнұсқадан ауытқулар
мен өңдеулер қалпына келтірілді.
БАЙҒҰЛАН
Ертегі ОҒК-ның сирек қолжазбалар қорының 1-бумасында сақталған (араб
жазуы), қолжазба түпнұсқасы бойынша алғаш жариялануға ұсынылып отыр.
Ертегіні ел аузына жазып алып қорға тапсырған Ж.Төлеев. Ол жөнінде өзге
дерек жоқ.
Байғұлан ертегісінде көне ұғымдар: кейіпкердің дәумен жалғыз алысуы,
әйелі, қарындасы, анасының көмек көрсетпей қастандық жасауы баяндалады.
Батырдың алыс, қатерлі сапарларға шығуының негізі себепкері – өз анасы.
Өтірік ауырып, өз ұлынан құтылу үшін адам бармас жердегі киіктің өтін
әкелу, алыс дариядағы шаянның өтіне жұмсау, олардың бәрінен аман-есен
келген соң, айдалаға әлсіретіп жалғыз тастап кеткенде тұлпары ғана
көмектесіп, сол арқылы алыстағы апасына хабар жетіп, ел жұртына қайта
оралып баласымен қауышуы сөз болады. Жауына жасырын келіп, нысана
дәлдеудегі мергендігі арқылы ғана танылумен дұшпанының құтын қашырады.
Ертегіде әйелдердің қастық жасауы көне ана еркі заманындағы аналар
культінің әлсірей бастағандығын көрсетеді.
Әйелі мен қарындасының сатқындығы, жауға көмектесіп соған қосылып
кейіпкерді жауға жалғыз қалдыру көне эндогамиялық неке нормаларының бұзыла
бастаған кезеңінде тууы мүмкін.
Ертегі алғаш рет 1989 жылы (Ертегілер, 4-том) батырлық ертегілер
санатында жарияланған. Бірақ мәтінде ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктерін
әдеби редакциялау орын алған. Түпнұсқаны беру арқылы бұл олқылық орнына
келтірілді.
Түпнұсқадағы бағанаға деген сөз контекстке байланысты бағанағы
болып өзгертілді.
Мәтіннің ашылмай жатқан түйе деген сөйлеміндегі ашалмай сөзінің
дұрысы ащыламай.
Түпнұсқада Барша мұраты басына жетеді деген сөйлем Барша мұрат –
мақсатына жетеді деп түзетілді.
ҚҰЙЫМ БАТЫР
Ертегіде ағайынды үш ұлдың басынан кешкен оқиғалары баяндалып ондағы ең
кіші ұлдың тапқырлық, батырлық белсенділік, т.б. ерекше қасиеттері
мадақталады.
Бұл – ең көне мұрагерлік салттағы кіші ұлдың (минорат) ролін көрсететін
түсініктердің сарқыншағы.
Кіші ұлдың ертегідегі бейнесі жөнінде дүние жүзі фольклорында бірқатар
пікірлер айтылған: Д.ж. Фрэзер (рус. перевод. фольклор в Ветхом Завете. М.,
1931. стр. 165-196, онда негізінен библиялық минорат пен майорат
талданады). Е.М.Мелетинский Происхождение сказок о младшем брате и их роль
в формирований сказочного эпоса. В кн.: Герой волшебной сказки. М., 1958,
стр. 64-160. И.Г.Оршанский. Исследования по русскому праву обычному и
брачному. СПб., 1879. М.Ковалевский. Современный обычай и древний закон.
Т.1. стр. 333-335.
Қазақ ертегілеріндегі кіші ұлдың ролі жөнінде С.А.Қасқабасов
еңбегінде жан-жақты тұжырымдалған
Ғалым кенже ұлды дәріптеу мотивінің қазақ ертегілеріндегі ерекшелігін
атап көрсете отырып, ертегілік июниораттың екі түрлі кезеңін айқындайды.
Біріншісі – рулық құрылыстың өркендеу дәуіріндегі рулық дәстүрді сақтаушы
образы. Кейінгісі – рулық салттың әлсіреуінен кіші ұлдың қудаланып,
әлеуметтік жағынан қысымға түсуі.
(К вопросу о сказочном юниарате. Изв. Ан. КазССР. Серия общ. Науки. №
5. стр. 63-65).
Құйым батыр – сюжетінің кілті – түс көру мотивінен басталады.
Халықтық сенімде түс көру мен оны жоруға ерекше көңіл бөлінген. Өйткені ол
– не жақсылықтың не жамандықтың хабаршысы ретінде түсінілген. Түс көру
мотиві фольклордың әр түрлі жанрларында ерекшелігімен көрінеді.
Қаһармандық эпостардағы бұл мотив алда болатын оқиғаның хабары түрінде
беріліп, келешек істің айна-қатесіз келетінін көрсететін болжам түрінде
көрінеді. Кейде жауға кеткен баласының жолына қараған ата-ананың көңіліне
медет етерлік таяныш ретінде де беріледі (Қобыланды, Қарасай-Қази,
Құбығұл, Алпамыс т.б.).
Бірде батырлардың дүниеге келуі оның ата-анасына пірлердің аян беруімен
байланыстырылып, түсінде сәбидің атын қойып, кім болатындығын анық
көрсетеді.
Құйым мен оның үлкен екі ағасының түсі – болашақ бастарынан кешетін
барлық оқиғалардың хабары ретінде беріліп, түс жору шындыққа айналады.
Ертегі соңында Құйымның тұспалды түсінің де мәні ашылады.
Құйымның дәумен күресіп, қалыңдығын құтқаруы – көне батырлық ертегіге
тән мотив.
Ханның батыр әйеліне көңілі кетіп, құтылудың жолын қарастыруы, ол жолды
мыстан кемпірдің табуымен батырдың алдына қойылған қиын тапсырмалар:
Алыстағы айбөкеннің сүтін, су сиырдың сүтін әкелу мен 3 түрлі дәуді жеңу
оқиғаларын басынан кешіріп, бәрінен аман-есен оралуы.
Ертегідегі мыстан кемпір – жалмауыз кемпірдің солғындаған бейнесі. Ол
тұрмыстық ауқымда ғана әрекет жасайды. Бірақ небір сұмдықтың сырын білетін
айла-шарғысы мол, тек жамандыққа жолдас тип. Ертегіде де Құйым батырды
бірінен-бірі күрделі сынақтарға жұмсаудың жолын ханға тауып беруші мыстан
кемпірдің қызметі жалмауыз кемпір әрекетіндей белсенді емес. Ол батырмен
бетпе-бет келмейді, жасырын, өзгелер арқылы жолына тосқауыл болады.
Ертегіде Қара қасқа тұлпар бейнесі дәстүрлі бейнелеулерден өзгеше.
Әдетте қанша кедергілер болса да батырдың аты да, өзі де аман-есен болады.
Бұл ертегіде батыры дұшпанмен соғыста қаза болған тұлпардың қиын тағдыры
алынады. Ерге ғана лайық аттың Құйымға көмектесуі арқылы оның образы қайта
жанданады.
Кейіпкердің алдынан кездесетін әр түрлі бөгеттер бірнеше қайталанып
келеді, әсіресе, үш рет қайталанып отыру жиі ұшырап, әрбір жаңа бөгет
бұрынғыдан да әлдеқайда қиын, күрделі болады.
Шым-шытырық оқиға – Айбөкеннің сүтіне барарда әйелінің ақылымен ханнан
қара қасқа тұлпарды алып, оның тағдырын шешуі, Айбөкеннің сырын содан
білуі, Айбөкенді құтқару, Су сиырға барар жолда Ақ дәу, Қара дәу, Қызыл
дәу деген перілермен күресіп жеңуі – оған барар алдында Алып қара құстың
балаларын айдаһардан құтқаруы сосын үш дәудің қызын алып (өзін жеңіп) су
сиырды әкелуі – әрі қарай шежірелік тұтастанған жырлардағыдай ұрпағының
дүниеге келуі мен Арпалыстың Құйымның әке-шешесі мен екі ағасын табуы
баяндалады.
Көне замандардағы 3, 7, 9, 40 сандарының магиялық мән иеленгендігі
ертегіде сақталған (Кеңесбаев С. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. А.,
1977, 312-316 б. Төлеубаев А., Реликты до исламских вервоании в семейной
обрядности казахов. А., 1891, с. 130-136).
Ертегідегі қара қасқа аттың 33 күн қамалуы, 9 қабат қорғанды бұзу 3 рет
айғайлау, 40 өгіз бағу, 40 мес су дайындау, 9 бүктемелі ақ семсер, дәумен 7
күн, 7 түн алысу, 40 ақбоз атқа міну ұғымдарындағы сандар киелілік
мәнімен байланысты.
Құйымның әйелі балгер кітапқа қарап бал ашып күйеуінің алдында
кездесетін жайттарды болжайды.
Бұл – көне шамандық сенімдердің жұрнағы. Әйел бойында көне ана-шаман
қасиеттерінің белгілері еріне төнген қауіпті ғана емес, өзіне келетін
зиянды алдын-ала сезіп, кері қайтаруынан көрінеді.
Құйым батыр - ертегісі томға ӘӨИ-дің 117-бумасындағы қолжазба
түпнұсқасынан дайындалды. Жинаушысы Ә.Жапаров.
ӘӨИ-дің (123-бума) Д.Төлебаев тапсырған нұсқасы да бар. Кейбір
өзгешеліктер болмаса, көп айырма жоқ. КС. 2-томында (126-146 б.). Койн
батыр деп берілген.
Ертегінің 1989 жылғы басылымында (Қазақ ертегілері, 4 том.) ертегінің
атынан бастап, (Құйын батыр деп берілген), бүкіл мазмұны әдеби
редакциялаулар мен қысқартуларға ұшыраған. Ертегі табиғатының ерекшелігін
ескермегендіктен қаһарманды мадақтаудың көркемдік тәсілі ретінде алынатын
және қайталанып келетін қиын тапсырмалардың біреуін ғана алып, қалғанын
қалдырып кеткен.
Мысалы: Құйым батырдың Жезтырнақпен, дәумен күресіп жеңетін көне
қабаттары мүлде алынып тасталған. Сондай-ақ Самұрық құспен достасуы мен
Құйымды ең соңғы рет өлтірудің амалы - өртегенде пері қыздарының көмегін
суреттейтін эпизодтар және Құйым балаларының болашағын болжау мен оның екі
баласының дәулермен күресетін тұстары да қысқартылған.
Түпнұсқаны беру арқылы осы олқылықтардың орны толтырылды.
ҚАРАҮЙРЕК
Томға мәтін ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорының 25-бумасындағы араб
жазуындағы түпнұсқадан дайындалды.
Ертегінің бұрынғы басылымдарындағы ҚЕ 2 том (109-115 б.) Алтын Сақа
(1983) (192-194 б.) мәтіндерге жасалған түзетулер мен өңдеулер түпнұсқа
бойынша қалпына келтірілді.
Ертегі сюжеті ағайынды үш ұлдың ең кенжесі Қараүйрек батырдың ерлігі
мен ағаларының оған жасаған қастандығын суреттейді.
Ағайынды үлкен-кіші арасындағы қарым-қатынас патриархалды полигамиялық
отбасындағы мұрагерлікке байланысты әр түрлі әйелдерден туған бір ата
ұлдарының арасындағы қайшылықты меңзейді. Дәулердің (үш ағайынды)
қарындастарын, ағаларының құрсауынан құтқаруы арқылы кейіпкердің әлсіздер
мен қорлық көргендердің жоғын жоқтаған батырлық тұлғасы мадақталған. Жеке
шағын отбасыларының нығайып, меншіктік қатынастың дамуына байланысты
ағайындылардың арасында әкенің бөліп берген еншісіне, не мұрасына
байланысты наразылықтар күшейеді. Ағаларының қастандық жасап жұртқа тастап
кетуі – көптеген ертегілер сюжетіне ортақ. (Үш ағайынды жігіт. ОҒК. 1398,
Жарты тері. 1982. ОҒК. Кедейдің үш ұлы. ӘӨИ, 118). Бірақ түбінде кіші ұл,
барлық қиындықтан өтіп, жеңіске жетеді, ағаларын жазаламақ түгілі қайта
оларды хан қыздарына үйлендіріп, байлығынан бөліп береді. Әйелінің
ақылдылығы қаһармандық эпостағы көмекші-жар тұлғасына сай келеді. Әлемдік
минорат ұғымынан қазақ ұғымының өзіндік ерекшелігі бар екендігін
С.А.Қасқабасов айтқан. (Казахская волшебная сказка. С. 150.).
Сарқыт қарындасының жалмауыздан от алу үшін баруында – ру отының иесі -
әйел дейтін көне ана еркінің түсінігі көрінеді. Бұл жөнінде Л.Я.Штернберг
(Семья и род у народов Северо-Восточной Азии. Л., 1933. 37-38 с.) жан-жақты
талдап жаза отырып, гиляктар мен орочтардағы рудың бөлініп, басқа жерге
қоныс аударғанда рудың ең ересегі оттың жартысын сындырып, жаңа жерде от
жағу үшін олардың ең үлкеніне тапсыратындығын жазады. Яғни отты бөлу
рудың ыдырау символын білдірген. С.А.Қасқабасов Отау ұғымының шығу
төркінін осы салтпен байланыста қарастырады.
Ағаларының өз оқтарынан өлуі – көне замандағы тәңірлік сот ғұрыптарын
еске салады. Бұл салттың негізінде ақиқат тек табиғаттан жоғары тұрған
құдіретті күштің араласуымен ғана анық болады дейтін діни ұғым жатыр.
Сондықтан дауласушы топтар от, су, қыздырылған темір арқылы сынақтан өтіп,
жекпе-жекке шыққан. Ертегідегі зұлым бауырлардың жазалануы осы салттың
жұмсартылған формасы.
Ертегіні Р.Тайгелдиевтен жазып алып қорға тапсырғандар: Д.Кемпірбаев,
Д.Мұсабаев.
ДЕЛДАШ БАТЫР
Ертегі кейіпкерінің іс-әрекеті жау қолында кеткен анасын іздеумен ел
кегі үшін сапардан басталады. Батыр тұлпары Сарыалатегеш образы қаһармандық
жырға сай.
Делдаш батырдың тазша бейнесіне еніп хан қыздарымен хан сарайына еніп,
оны кіші қыздың ғана аңғаруы екі түрлі көне ұғымдарды танытады.
Тазша образы – новеллалық, сатиралық ертегілерде де кездеседі.
С.А.Қасқабасов тазша бейнесін айлакер, қулықтың символы ретінде ғана
қарастыру жеткіліксіз, бұлай шектелу образдың даму эволюциясын толық
көрсетпейді деп есептейді (С.А.Қасқабасов. Казахская волшебная сказка...).
Образдың негізі – көне магиялық түсініктермен, инициация ғұрыптарына
байланысты жүзін жасыру, тотемнің терісін жамылу арқылы оның қасиетін, алу
туралы өте көне түсініктермен тамырлас.
Сондай-ақ ана еркі дәуіріндегі күйеудің қалыңдық жұртына көрінуге тыйым
салу салттарының ізі бар. Тазшаны ханның кіші қызды таңдауы мен оның қиын
шарттарын орындауы, тазшаның әлеуметтік-таптың тұрғыдан кемсітілуі кейінгі
түсінік. Ертегідегі – кенже қыз (женский юниарат) мотиві – кіші ұл мотиві
секілді әлемдік ертегіде кеңінен тараған. Кенже қызды дәріптеу – кенже ұл
мотивінен көне (Мелетинский, 165). Өзінен үлкен әпкелерінің ақымақ,
күншілдігіне қарама-қарсы кенже қыздың төзімді, ақылды, әке-шешеге сүйкімді
бейнесі орыс ертегілерінде Золушка образында жинақталған.
Кенже қыз мотиві – Аарне Томсеннің № 707 сюжеттік көрсеткішінде
берілген. Ертегідегі Делдаш батырдың қайын атасының тапсырмасын соңына
дейін тазша кейпінде атқаруы, екі үлкен қыздың күйеулерінен ақыл-
айласымен, батырлығымен дараланып, оларды әшкерелеуі арқыды образдың
даралануы көрінеді.
Алып қара құстың балаларын айдаһардан құтқару, айдаһардың жұтуы,
батырдың айдаһардың езуінен бастап екіге жарып тастауы мен Алып қара құстың
елін шауып кеткен жұрт туралы хабар беруі оқиғаларында қиял-ғажайыптың
элементтер мен батырлық эпос идеясы қатар өріледі. Қайын атасының барлық
тапсырмаларын орындаған батыр уәзір болуға келіспей, негізгі мақсаты –
анасы мен жау қолында кеткен жұртының бір бөлігін іздеп тауып,
теңсіздіктегіні теңдікке жеткізіп, құлдықтағыны босатып, қаһармандық эпос
кейіпкеріне тән ерлік іс көрсетеді.
Ертегі мәтіні томға ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорының 1172-бумасының
араб жазуындағы түпнұсқадан дайындалды.
ЖЕРДЕН ШЫҚҚАН ЖЕЛІМ БАТЫР
Ертегі мәтіні томға ӘӨИ-дің 43 бумасындағы араб жазуындағы түпнұсқадан
дайындалды.
Мұнда Кенже ұлды дәріптеу мотиві – сюжеттің негізі.
Кенже ұл (майорат) мотиві туралы ғалымдардың әр түрлі пікірлері бар.
Е.М. Мелетинский: Оны майорат пен минораттың күресі негізінде қалыптасты
десе, С.А.Қасқабасов минораттың майоратқа дейін-ақ пайда болғандығы туралы
пікір тұжырымдап, ертегілік юниараттың екі түрлі кезеңнен өткенін
дәлелдейді. Біріншісі: ерте дәуірдегі кіші ұлды рулық құрлыстың гүлденген
дәуірінде рулық дәстүрлерді сақтаушы ретінде дәріптейді. Екіншісі: кейінгі
кезеңдегі рулық қоғам әлсіреген тұста кіші ұл қудаланып, әлеуметтік
жағынан төмендетіледі.
Жерден шыққан Желім батырдың тууылуы да көне ғайыптан туу мотивімен
беріледі. Дәуден туған баланың ерекшелігі мұнда батырдың ерекше болмысын
танытатын көркемдік қызметте жұмсалады.
Анасының, қарындасының кейіпкерге көмектеспей, қастандық жасауы
матриархаттан патриархатқа өтер кездегі қайшылықты кезеңді бейнелейді. Яғни
әйел бейнесінің жағымсыз мәнде ұғыныла бастаған кезеңдерінен сыр аңғартады.
Ертегіде тегі басқа болса да ағайынды ұлдардың арасындағы тату
туысқандық қатынасты дәріптеу басым. Батырдың інісінің ағасының артынан
іздеп барып, мифтік, реалды жаулардан құтқаруы – батырлық рухқа сай
баяндалады.
Бұрын ҚЕ-нің 1-томында (76-80) және Алтын сақа жинағында (70-73)
басылған. Мәтіннің жөнделген жекелеген сөздері мен әдеби редакцияланған
тұстары түпнұсқа бойынша қалпына келтірілді.
ТОТАН БАТЫР
Ертегі ерлікпен үйлену мотивімен басталады. Осы сапардағы көмекшілері:
көз байлаушы, желаяқ, мерген, тыңшыларды ертуі қиял-ғажайып ертегі дәстүрі
бойынша баяндалады.
Ертегідегі жалмауыз кемпір бейнесі мүлде солғын. Ол батырдың сөзіне
тоқтап, берген уәдесіне сеніп, жолын босатады.
Патриархалдық рулық қоғамның сипатын жау жағына да тән етіп суреттеу
көрінеді. Көне батырлық ертегілер кейіпкерлерінің алысатын құбыжық күштері
ағайынды үш дәудің енші бөлісуі, кіші дәудің Тотанға алтыншы жолдас болып
еруі ертегідегі кейінгі замандар ізін білдіреді.
Енші беру – үлкен патриархал отбасы тұсындағы балаларының үйленуіне
байланысты дәстүр. Жаңа түскен келін 2-3 жыл ата-енесімен бірге тұрып, өз
бетінше тұруға дағдыланған соң, өз алдына отау болып еншісін алған. Енші
беру – әкенің қоғамдық ықпалын көтеретін, саяси-шаруашылық сипаттағы мәні
зор дәстүр болған. Енші мөлшері әке байлығына, бала санына байланысты.
Бөлек шығарған ағаларына үйленбеген інілерін бірге шығарып, оларға да енші
берген. Қазақ ғұрыпы бойынша олар еншілес аға, іні делінген (М.Коволевский.
Очерки происхождения и развития семьи и собственности. М., 1939, стр. 121,
Х.Арғынбаев. Қазақ халқындағы неке мен отбасы. А., 1972).
Тотан батыр қайын жұртының тапсырмасы – реалды жау қалмақ, Еділ
бойындағы Сахын ханды бағындыру. Қаһармандық салтқа сай барлық көмекшілерін
қалдырып, жалғыз өзі жаумен 17 күн алысып, қайын жұртына қаратады. Онан
кейінгі ханның талаптары одан көмекшілері арқылы жеңуі ертегі шартына сай
беріледі.
Ертегі мәтіні ӘӨИ-дің қолжазба қорындағы 325 бумадағы латын жазуындағы
түпнұсқадан дайындалды.
Ертегі сюжетінің өлең үлгісіндегі түрлері бұрын жарияланған. Қазан,
1903. Батырлар жыры. 1963.
ҚЕ 3-томында (112-116 б.) және Алтын сақа жинағында (288-290 б.)
жарияланған.
Ертегідегі мыстан кемпір бұрынғы образынан көп өзгерген, кейіпкерге
қамқоршы ниеттес адам деңгейіне дейін түскен.
Ал қайын жұрттағы жалмауыз белсенді. Оның образы жыр үлгісімен
сипатталған.
ДУДАР ҚЫЗ
Ертегі сюжеті баласыз ата-ананың қудалануынан басталады. Бұл адамның
қоғамдағы орны мұрагері арқылы ғана белгіленген кезеңдердегі қатал
талаптардан хабардар етеді. Ертегі этикасына сай шеттетілгендер мен
қудаланғандар қорғалып, жақсылыққа жетеді.
Жоғарғы күштерді мейірлендіру мақсатында құрбандық шалу арқылы, ең
сүйікті тұлпары бурылдың басын құрбан ету арқылы баласыз ата-ана тілегі
орындалады.
Кейіпкердің ерекше туу мотиві баланың іште жатып әкесін шақыртып
сөйлесуі арқылы көрінеді.
Ертегінің онан әргі оқиғасы қыз баланың дүниеге келуі, оның ерекше өсуі
жігіттерге атымды тапқан кісіге ғана тиемін деп шарт қоюы – сияқты көне
мотивтермен жалғасады.
Қыздың күйеу таңдау мотиві – көне анаеркі заманында пайда болған. Қыз
тарапынан кейіпкерге қойылатын қатал талаптар кемелденген матриархат
тұсындағы некелесудің жиі кездесетін түрі. Матриархалді некенің
сарқыншақтары дамыған халықтардың бірқатарында әлі күнге дейін кездеседі.
Көркем жанр деңгейіне жеткен ертегілерде күйеу таңдау мен қиын
тасырмалар ертегі поэтикасына сай шешіледі. Атын жасыру - Адамның аты
жанымен бірге, оны құпия түрде ұстау керектігі жайлы магиялық түсініктер
қалдығы (Дж. Фрезер. Золотая ветвь. М., 1983. с. 322).
Көне түркілік ұғым бойынша қасқыр тотем баба оғыз қағанға жол
көрсетуші қамқор жебеуші ретінде көрінеді. Ертегіде көне тотемдік
түсініктің сілемі - қасқыр-күйеу ұғымына байланысты көрінеді. Ол – Адам-
қасқыр бейнесінде құбыла біледі.
Адамның қасқыр анадан тарауы туралы түсінік б.э. дейінгі ІІ ғасырдың
өзінде үйсін жұртында болған Е.Тұрсынов. Бұл ұғымның көне түріктердегі мәні
жайында Гумилев А.Н. жазған. Мысалы: Қытайлармен соғысқанда түрік, сеянбо,
жужан, хун тайпалары аттарына қасқырдың басын кигізіп алатын болғандығы,
оғызхан әсері көкжан бөрінің бастап жүруі, т.б. мысалдар. (Древние тюрки.
М., 1967).
Барлық түркі халықтарында бұл түсінік әр түрлі деңгейде көрінеді. Якут
ертектерінде қасқыр – аспан баласы алтай – тува шамандарында көмекші
жын бейнесінде (Потапов. Материалы по этнографии тувинцев районов Мангун-
Тайги и Кара Холя. Материалы по археологии и этнографии Западной Тувы,
1960.) көрінсе, қырғыздардың ырым-салттарында күні бүгінге дейін сақталған
(Баялиева Г.Н. Пережитки магических представлении и их изживание у
киргизов. Фрунзе. 1967).
Батырлық жырларда Қасқыр тотемінің сілемі көптеген батырлардың
ғажайып тууының себебі ретінде алынады.
Мұнда ең көне ғажайып күйеу мотивінің де ұшқыны бар. Ана еркі
тұсында ғажайып әйел мотиві басым болып, тотем бейнесіндегі әйелге үйлену
көбірек көрінеді.
Батыр жігіт, Батыр қыз мотивтерінің қатар көрінісі Дудар қыз бен
Төстік батырдың ағалы-қарындас болып аң аулап ерлік көрсетуінен байқалады.
Мұнда көне ағалы-қарындас образындағы алғашқы адамдар туралы
түсініктердің жаңғырығы болуы мүмкін.
Дудардың Төстіктен бала тууы, бұл кезде Төстіктің жауды қуып сапарға
кетуі қаһармандық эпос дәстүрінде өрбісе, Төктікке берілген хабарды
бұрмалап, бала мен анаға қастандық жасауды ұйымдастыратын жалмауыз кемпір
әрекеттері мен одан магиялық заттар (тарақ, айна) арқылы құтылуы қиял-
ғажайыптың мазмұнда баяндалады.
Ертегі ерекшелігінің бірі – құла аттың Дудар қыздың сенімді серігі
болуы. Ол Төстік батырдың өзін жатырқап, тулап жеңіп кетеді.
Мәтін томға В.В.Радлов жинағынан алынды. Ел қазынасы – ескі сөз
(В.В.Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілері. А., Ғылым, 1994. 112-199
б.).
ЕРКЕМ АЙДАР
Томға мәтін В.В.Радлов жинағынан алынды (Ел қазынасы – ескі сөз).
В.В.Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілері. А., Ғылым. 1994. 112- 199
б.
Ертегі оқиғасы қарындастың ағасына жасаған озбырлығын баяндайды.
Ағасының жауына қосылып, оны ең қауіпті сапарларға: 3 дәудің жүрегін,
тағаланың ақ түйесінің сүтін, көк шолақ қасқырдың өтін тауып келуге
жұмсайды. Бұл мәселенің мәнін ең көне замандар тарихындағы көзқарастар мен
түсіндіруге болады.
Кейіпкердің анасынан, әпке-қарындасынан қаталдық көруі ең көне сарын.
Онда өте ерте кезеңдердегі балаларды қолдан өлтіру мен инициация
ғұрыптарының елесі бар.
Бірге туған қарындастың қастандық жасауы ортодоксальді некеден ауытқып,
эндогамияның бұзылуын көрсетеді. Елден жырақ, аға мен қарындастың жападан-
жалғыз өмір кешуі көне батырлық ертегілерде ғана сақталған. Мысалы:
Якуттардың Олонхо вариантарында Эр-Соготох, Хара-Хырчинте, Мегюлю-Беге т.б.
образдарында сақталған (И.В.Пухов. Якутский геройческий эпос. Олохно. Стр.
117).
Кейіпкерге көмектесетін ағайынды үш қыз бен олардың үлкенінің ақылымен
жүруі – үлкен әпкенің қызметі жөніндегі көне түсінік мағынасы – мәдени-
қаһарман қызметін еске түсіреді. Ертегіде бауырына дүниенің түрлі сырын
үйрету мен батырлық қасиеттерге баулитын үлкен әпке ролі ағайынды үш қыздың
тек үлкенінің ақылымен ғана кейіпкерге көмек беруінен көрінеді. Алғашқы
адамдардың ағайынды ұл мен қыздан таралғандығы жөніндегі мифтік сананың
сілемі болуы мүмкін (Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса.
Стр. 61). Өзіне көмектескен ағайынды үш қыздың үшеуін де батырдың әйелдікке
алуы эндогамиялық салттың қалдығы.
Қарындасының тойының үстінен түсіп, қарындасы мен күйеу баласын
жазалауы да көне ұғымдар Еркемайдардың тұлпары – Күрең аты ертегіде үлкен
роль атқарады.
АЛАКӨЗ БАТЫР
Ертегі оқиғасында патриархалды қоғамдағы әке мен баланың қарым-қатынас
заңына мән беріліп, әке жолынан ауытқудың жазаға ұшырайтындығы жөнінде баян
етіледі. Бұл – сөз магиясына сену, сол арқылы оң және теріс әсер ету
мүмкіндігі туралы түсініктермен беріледі.
Алакөз батырдың әкеден теріс бата алып, қырғыздың қолында 7 жыл жатуы
қырғыздың батыр қызы Ботакөз көмегімен ғана аман құтылуы батырлық
жырлардағы сарындарды еске түсіреді. Мысалы: Қобыландыны Қарлығаның
құтқаруы. Ботакөз бейнесі – анаеркі дәуіріне тән батыр қыздың көне
қасиеттерімен қоса эпосқа тән белгілерді сипаттайды. Батырмен күресіп күш
сынасатын қыз, оның артықшылығын мойындап сенімді серік, көмекшісіне
айналады.
Бірақ ертегідегі қыз тұлғасынан қаһармандық жыр әсері ғана емес, лиро-
эпостың да әсері де байқалады. Мысалы: батыр мен сүйген қызының қосыла
алмай, қыздың қазаға ұшырауы, оғам там тұрғызу оқиғаларының баяндалуы.
Ботакөз бейнесінде көне анаеркі дәуіріндегі өзіне жар таңдап барлық
мәселеде жетекші роль атқаратын батыр-әйел белгісі сақталған.
Екінші жағынан ата-ана ризалығынсыз күйеуге тиген қыздың жазаға
ұшырайтындығы туралы патриархалды отбасылық салттардың ізі де көрінеді.
Қыз әкесінің құс болып ұшып іздеуі – мақсатты түрдегі құбылуды
танытатын мифтік сананың сәулесі.
Мәтін томға ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорының № 1418 бумасындағы араб
жазуындағы түпнұсқа бойынша дайындалды.
АҚЖАН БАТЫР
Ертегі көне батырлық ертегі үлгісіне жатады. Мұнда ерте замандардағы
бақташылық өмір мен оған төнген қауіп-қатерден құтқаратын батырдың ерлігі
мадақталады.
Хикаялардағы мергендердің жезтырнақты алдап айламен жеңу (ағаш
түбіртегіне киімін жабу арқылы) сарыны байқалады.
Бұрынғы басылымдарында мәтін бірқатар өзгертулерге ұшыраған. Мәселен:
Қазақ ертегілерінің 4-томында (А., 1989).
1. Ақжан деген кедей жігіт болыпты деп түзетілген, дұрысы: Ақжан деген
батыр болыпты.
Ал Кедейлігі ұмытылды деген сияқты әдейі өзгертілген жолдар түпнұсқа
бойынша басынан өткерген қиыншылығы ұмытылып деп өзгертілді.
Ертегі ӘӨИ-дің 124-бумасындағы түпнұсқа бойынша дайындалды. Жинаушысы:
Батыс Қазақстан облысы, Шыңғырлау ауданының тұрғыны Қиыс Жұбаншалиев.
Ол бұл ертегіні 1940 жылы 78 жастағы Қуанышалы Бақышұлынан жазып
алғандығы жөнінде мәлімет береді.
ҚАРАДӨҢ БАТЫР
Белгілі Қырымның қырық батыры эпосының ертегілік түрі.
Қарадөң батырдың қалмақта кеткен кегін іздеуі – ертегінің негізгі
сарыны. Жырдағы тоқсан баулы ноғайлының ханы өз баласы Бердіхан тұрса да
хандықты батырлығы үшін Қарадөңге беретін идея ертегіде сақталады. Ертегіде
батырдың жауы бірде қалмақ, бірде қалмақ жаулап жеткен қыздан туған үш дәу
түрінде (Қақтырғай, Шажырақай, Шарын) аралас ұғынылады.
Жаудың ұлын жау көру (тіпті ол жиен болса) қаһармандық салтқа тән.
Қарадөңнің батырлығының ұрпағы арқылы жалғасуын көрсету үшін Қарадөңнің
өзін бақытсыз жағдайда қалдырады. Ұрпағының әкесін іздеп жауға аттануы,
әкесін құтқаруы ертегінің кіріспесі рөлін атқарады да Қарадөң ұлының
жалмауызға жолығуы, оның сүтін еміп, баласы болуы, әкесі алысқан дәулермен
алысуы, кемпірдің өз балаларымен бірігіп Қарадөңге қастық ойлауы мен қиын
жолға жұмсауы негізгі сюжетті құрайды. Ал ұзақ жолда 2 дәумен кездесіп,
олардың батырға достық көмек жасауы, жыланды, айдаһарды жеңуі, бәйтерекке
келуі, тазша кейпінде еніп шаһарға келуі сюжет ішіндегі сюжет. Қарадөң
батыр бойындағы көне мергенге тән қасиет атқан садағын қырық иненің көзін
қырық бөлінді деп дәріптеледі.
Батыр бейнесі – қаһармандық эпосқа тән мадақталады. Негізгі жауын
түбегейлі жеңбей үйленбейді, басқа мақсаттарға мойын бұрмайды. Ертегінің
басты идеясы осы, қалған оқиғалар соны ашуға қызмет етеді. Өзі келіп
тиіспесе де артынан барып, алдын-ала барып, қалмақпен соғысады. Патшасын
бағындырып, дінге кіргізіп, тәжін алып, шіркеуін бұзып өз шаһарына келсе
тағы да қалмақ шапқыншылығына ұшырайды.
Ертегідегі Тәжді тұтату – арқылы әсер ету, көне магиялық ұғымдардың
елесі. Басқа дінге кіргізу – кейінгі мұсылмандық сарын.
Ертегі ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорындағы араб жазуындағы түпнұсқадан
дайындалды (116-бума). Ел аузынан жинап қорға тапсырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ертегі мәтіні түпнұсқадан дайындалды (ОҒК-ның қолжазба қорының 209
бумасы, 21 бет).
Ең алғаш рет В.В.Радлов өз еңбегінде (Образцы народной литературы
тюрксих племен. СПб., Живущих в Южной Сибири и Дзюнгарской степи. 1870, ІІІ-
т., № 10) батыс-сібір татарларының Иртюшлюк атты ертегісін жариялаған. Ал
осы еңбектің 5-томында қырғыздың Эр Тештюк эпосының 2146 өлең жолы жарық
көреді. Онан кейінгі ертегі жариялануы Г.Н.Потанин еңбегінде жалғасады
(Казак-киргизские предания. Ж. Ст., стр. 90-95). В.В.Радлов еңбегіне
сүйене отырып, Г.Потанин Ертөстік ертегісін өзге халықтардың (ағылшын,
француз, кавказ ертегілерімен, монғол) эпостық мұраларымен салыстыра қарап,
ертегі варианттарының Монғолиядан бастап Батыс Европаға дейін өте кең
таралғандығын анықтаған (Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом
европейском эпосе. М., 1899, с.68). Кейінірек Г.Н.Потанин Төстік туралы екі
түрлі қазақ ертегісін салыстырып қарастырады (Казак-киргизские и алтайские
предания, легенды и сказки).
Ертегінің толық сюжеті халықаралық көрсеткіште тіркелмеген. Алайда
көрсеткішке сәйкес келетін мотивтері мен сюжеттері де бар. ЕВ 155+АА 650,
АаTh 650 В, ЕВ 281, С3, ВР ІІ 90+АА 300, АаTh 300, ЕВ 216, 220, ВР 160
(Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. Сост.: Н.С.Смирнова,
С.А.Каскабасов, Е.Д.Турсунов. А., 1972).
Ертегідегі Ұлын жалмауызға беру мен Жалмауыздан қашу мотивтері
алғашқы қауымдағы инициация ғұрыптарының елесі. Жалмауыз кемпірдің
негізінде көне матриархат тұсындағы рубасы шаман әйелдердің кәмелетке
жеткен қыздарды сынақтан өткізетін образының қызметі сақталған. Яғни, ұлды
сұрауының себебі – одан ер болуды талап ету, кәмелетке толу ғұрыптарын
атқаруды міндеттеу.
Ал Ертөстіктің 8 ағасына бір үйден қалыңдық алуы көне эндогамия
салтының көрінісі. Экзогамиялық некеге дейінгі көне неке түрі эндогамия
салты бойынша рулас ағайындардың барлығы бір рудан немесе бір отбасыдан
шыққан әйелдерге үйленген. Қаһарманның әкесіне қанша ұлы болса, сонша келін
бір үйден табу міндеттелген.
Ертегіде жан туралы көне анимистік ұғымдар да көрініс тапқан.
1. Өкпе түріндегі жан. Суда жүзіп жүрген өкпені түрткенде оның жалмауыз
кемпірге айналатындығы туралы мотивтер көптеген ертегілер сюжетіне тән
(Әлібек, Жалмауыз кемпір, Қасиетті бала т.б.). Бұл қазақтың су – о
дүние, ондағы өкпе өлген адамының жаны, ал жалмауыз кемпір - өлілер
патшалығының күзетшісі дейтін демонологиялық түсініктің көрінісі. Өкпе
түріндегі жалмауыз кемпір өлгеннің жанының тыныштығын қорғайды, оған біреу
қауіп төндірсе өзінің қалпына келіп, тиісушіні жазалайды.
2. Жанның денеден бөлек өмір сүруі туралы түсінік. Мысалы:
Шойынқұлақтың жанының елік ішінде сақталуында қазақтардағы әр нәрсенің
жаны, иесі, рухы бар, сондай-ақ ол адамның өзінен бөлек те өмір сүре алады
дейтін анимистік түсініктің сілемі аңғарылады. Жанның орны әр түрлі тұрғыда
көрінеді. Мысалы: Таудың ұшар басында, құдықтың түбінде, кейіпкердің
семсерінде, өте сақ әрі беймәлім аңның немесе мақұлықтың қарнында т.б.
Ертөстік ертегісіндегі жалмауызға Ұлын беруге уәде ету сарыны басқа
ертегілердің сюжетінде де кездеседі. Мысалы: Есекмерген ӘӨИ-дің қолжазба
қоры. 174-бума. Қараглыш, Әлібек батыр (А.Василев. Образцы народной
словесности, с.53-58, Жалмауыз кемпир. М.Миропиев. Демонологические
рассказы киргизов, стр. 32-35. Жалмауыз-кемпир. А.Диваев. Э.О.. 1901,
вып.ІХ).
Батырлық ертегіге тән компоненттермен бірге Ертөстік ертегісінің
мазмұнында қиял-ғажайып ертегілерінің де көп белгілері бар. Оның көнелігін
көрсететін кейіпкердің ғажайып тууы мен жылдам өсу, тілеп алған ұл,
жалмауызға ұлын уәде ету, айдаһармен алысу, мифологиялық құс самұрықпен
кездесу. Мұндай мотивтер Ертөстік ертегісіне классикалық сипат береді.
Ертегіде кейіпкерлердің ғажайып тууы мен пайда болуы (кемпірдің төстікті
жеуі) туралы ұғым (портеногенезис – ғайыптан туу адамның аң мен өсімдіктен,
кейде жансыз нәрседен, табиғат құбылыстарынан тууы) көрініс тапқан.
В.Жирмунский бұл ертегі сюжетінде – кейіпкердің о дүниеге, өлілер
еліне сапары туралы түсінік жатқандығын атап көрсетіп, мұндай сюжеттердің
алтайдың батырлық ертегілеріне де тән екендігін айтты. Және ол көне түркі
халықтарының шамандық түсініктерімен тамырлас екендігін де тұжырымдады.
(Жирмунский В.М. Тюркский геройческий эпос. Л., Наука, 1974. с.79).
Қазақтың импровизатор ақыны Кенен Әзірбаев Ертөстіктің жеке сюжеттерін
өлеңге айналдырып, кейіннен поэма деңгейіне көтерген. (Төкетай мен Мәнікер.
Ертөстік (аңыздар) Х.Әзірбаев. Таңдамалы шығармалары. Өлеңдер, дастандар,
айтыстар. А., Жазушы, 1974, 333-369 б.). (К.Әзербаев. Бұрынғы өткен
батырлар. Айтыстар, дастандар. А., Жазушы. 1984. 35 б.).
Ертегі бұрынғы жарияланымдарында қиял-ғажайып ертегілерінің қатарында
қаралды: Қазақ ертегілері. І т. Құрастырған Е.Ысмайлов. Кіріспесін жазған
М.Әуезов, Е.Ысмайылов, Қазмемкөркемәдеббас. 1957. 3-41 б.; Казахские
сказки, т.1. с. 3-35, Қазақ ертегілері. 1982, Алтын сақа, 1984.
Ертөстік ертегісінің сюжеттері әр түрлі халықтар фольклорында да
(қырғыз, түрік, курд) кездеседі.
ЕртегініңОҒК-ның 28 бумасында, 75, 152, 209 бумаларында, ӘӨИ-дің
қолжазба қорының 119 бумасында үзінділері сақталған.
Қырғыз фольклорында ғалымдар ертегі мен эпос сюжеттерін салыстыра
отырып, Ертөстікті ертегілік эпос - деп жіктеп ондағы эпос құрайтын
негізі бөлшектерді саралайды. Сөз башы. (Эр Түштүк. Айтуучу. С.Қаралаев.
Фрунзе. 1969, 5-20 б.).
Ы.Абдрахманов қырғыз халқының атақты Манасшысы С.Қаралаевтан
Ертөстіктің эпикалық поэма түрін жазып алған, ол орыс, француз тілдеріне де
аударылған (Эр Төштюк. Киргизский народный эпос. Сказитель Саякбай Каралаев
перев. С.Сомова. – Фрунзе. Киргосиздат. 1858, с.210). 1923 жылы осы жырдың
ертегілік түрінің жазылып алынған орысша мәтінінің нұсқасы ОҒК-да сақтаулы.
(Ер Төстик. Сказка запись. М., Дайрова. 1823. ОҒК қ-152. № 2, с. 89).
Ертегінің толық түпнұсқасын тұңғыш жазып алуды жүзеге асырған
И.Ахметов. Ол ОҒК-нің қолжазба қорында сақталған, томға осы мәтін беріліп
отыр.
Қазақ фольклорында бұл ертегі түрлі жанрлық тұрғыдағы жіктеулерге негіз
болған. М.Әуезов ертегіні қиял-ғажайып ертегілерінің қатарында қараса
(М.О.Әуезов Ертегілер, А., 1957.), Ә.Марғұлан батырлық өлең санатында сөз
қылады. (О характере и исторической обусловленности казахского эпоса.
Изв.хр. АН ССР. Серия. истории. 1946, № 2, с.80).
М.Ғабдуллин бастапқы кезде эпикалық поэма деп атаса, бірде қиял-
ғажайып ертегілерінің қатарына жатқызады да кейінірек батырлық ертегі деп
атайды. (Қазақ халық ауыз әдебиеті. А., 1964. 100-105 б. Ғабдуллин М.
Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жырлары. А., Ғылым, 1972, 300 б.).
Р.Бердібай Ертөстікті көне эпос қатарында талдайды (Эпос мұраты. А.,
1986).
Ертегі жанрының пайда болу, даму, өзгеру заңдылықтарын арнайы зерттеген
С.А.Қасқабасов бұрынғы-соңғы жіктеулердің барлығын назарда ұстай отырып,
батырлық ертегі жанрына тән белгілерді ғылыми негіздейді. Батырлық
ертегінің өзін архаикалық және қаһармандық эпос әсерімен пайда болып,
жырдан туған батырлық ертегілер деп жіктейді де Ертөстік ертегісін көне
батырлық ертегілерге жатқызады. (С.А.Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы.
А., Ғылым, 1984. 208-209 б.).
1. Бұл түпнұсқада атарға деп берілген (дұрысы отар).
2. Түпнұсқада тарғау деп оқылады (тарғақ).
3. Түпнұсқада соқысын деп берілген (дұрысы сонысын).
4. Түпнұсқада алты таяқты болып кеткен (алты аяқты).
5. Түпнұсқада бөтеке деп жазылған. Көп текстке байланысты бетеге деп
түзеттілді.
6. Түпнұсқаның кейбір тұстарында желаяқтар - жүгірткіштер деп
берілген. Контекстке байланысты желаяқтар деп түзетілді.
ЖАЙЫҚ ПЕН ЕДІЛ
Ертегі ОҒК-ның Сирек қолжазбалар қорының 161-бумасында сақталған
түпнұсқа бойынша дайындалды.
Бұл – негізі – хикая арқылы пайда болған архаикалық батырлық ертегі
(С.А.Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы. 205 б.).
Хикаяның дәстүрлі сюжеті бойынша аңшы иен далада құбыжықпен я болмаса
әр түрлі демонологиялық кейіпкерлермен кездеседі. Аталған ертегіде ағайынды
екі жігіттің жезтырнақпен күресу тарихы әңгімеленеді. Әдетте, хикаялардағы
жезтырнақ – жез тырнақтары арқылы адамға қастандық жасайтын әйел
бейнесіндегі құбыжық кейіпкер. Халық түсінігінде кейде ол жалмауыз
кемпірмен (Баба-Яга) я болмаса Жалғыз көзді дәумен алмастырылатындығы осы
мазмұндағы хикаялар мәтіндерінен байқалады.
Жалғыз адамның жезтырнақпен кездесіп оны өлтіруі туралы сюжет қазақ
фольклорында өте көп кездеседі.
Адамның жезтырнақты өлтіруі туралы хикаялардың варианттары өткен
ғасырда-ақ қағаз бетіне түскен.
А.Вамбери. Путешествие по Средней Азии из Тегерана через Туркменскую
пустыню по восточному берегу Каспийского моря в Хиву, Бухару и
Самарканя[1]. М., 1867, с.369; А.Хорошхин. Сборник статей, касающихся
Туркестанского края. СПб., 1876, с.428; М.Миропиев. Демонологические
рассказы киргизов[2]. СПб., 1888, с.15; Сб. Материалов для статистики Сыр-
Дарыинской обл., Ташкент, 1904, вып. ХІ, с. 70;1906, № 1-2, с. 127; Ср.
Азия, 1910, № 11, с.116-122; ВЕ, ІІ, с.38-44; 103-105; КС, ІІ, с.263; КС,
ІІІ, с.79-83. А.Диваев. Э.О. 18906, № 1-2, с.217.
Г.Н.Потанин Жайық сөзінің алтайлардағы әр түрлі этимологиялық мәнін
көрсеткен (Онгон, құдайдың аты, жыртқыш аңның аты т.б.), (Казак-киргизские
предания. Ж. Ст., № 13).
Жайық пен Еділ ертегісінің бір үлгісін Мәшһүр-Жүсіп жариялаған
(Мәшһүр Жүсіп. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілері шығармалары. 6 том. Павлодар.
2006).
Бұл сюжеттің кең таралғандығы өзге ертегілер мазмұнынан да анық
байқалады (Қара мерген. Н.Н.Пантусов. Образцы... вып.1. Джезтырнак - А.А.
Диваев. Э.О., 1904, вып.ХІ., Қарамерген - ОҒК. 162-бума, Боранбай
мерген - ОҒК. 122-бума. Мамай батыр, ӘӨИ. 116-бума).
БОЗ АТТЫ БОРАН БАТЫР
ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорында (№28 Д-бума) сақталған бұл ертегі
Қазақ ертегілері (ІІ т. 307-326) жинағында жарияланған. Осы атаумен
аталатын өзге бір вариантын Ә.Диваев жазып алып жариялаған. (Э.О. 1891, №
2, 202-207 б.)
Адам баласының демонологиялық кейіпкер – жезтырнақпен кездесуі
жөніндегі бұл типтес қазақ хикаялары өз киімін (ағаш түбіртегіне) томарға
кигізу арқылы жауыз күштерден құтқаратын орыс хикаяларының мазмұнына ұқсас
болып келеді (Э.В.Померанцева. С.170, № 270). Мұндай хикая сюжеттері қазақ
фольклорында да өте кең таралған.
Бұл мазмұндағы хикая вариантын жариялаған Ә.Диваев: Жезтырнақ – тура
мағынасында алынған (тырнақтары өте күшті әйел, бейнесіндегі жын) дейді.
Қазақтарда жезтырнақ туралы әңгімелер өте көп, олардың бәрі өзара ұқсас
келеді. Батыр мен оның ұрпағының ерлік күресін суреттеу оқиғалары қабат
алынады (Э.О. 1906, № 1-2. С.217).
Ертегі де Боранның өзінің және оның қызының жезтырнақты құртуы
баяндалады.
Боран батыр ертегісінің бір аяқталмаған варианты Мәшһүр-Жүсіп
мұраларында сақталған (Шығармалары. 6-том, 2000. 196 б.). Бұл вариантта
Боран батыр бүкіл қазақтың намысын жыртқан батыр ретінде дәріптеліп, ел
намысы үшін жеке басының баймен араздығын да ұмытып қырғыз елінен байдың
жесірін алуға сапар шегеді. Жалғыз өзі емес, 25 жігіттің жезтырнақпен
күресуі арқылы Жезтырнақты түгел қырып, қырғыздан жесірін алып келсе,
Жарқынбайдың жылқысын түгел қалмақ айдап кетеді. Ел намысы – ер намысы
деп Боран батыр жауды қуады (эпостың әсері). Жеңіп, келісімге келеді. Бұл
нұсқада батырдың ұрпақтары туралы да сөз болады.
КЕРҚҰЛА АТТЫ КЕНДЕБАЙ
Томға мәтін ӘӨИ-дің қолжазба қорының 198-бумасындағы араб жазуындағы
түпнұсқа бойынша дайындалды. Ел арасынан жинап, қорға тапсырған Е.Ысмайлов.
Бұрынғы жарияланымдарында (Қазақ ертегілер, 1957. 42-53 б. 1 том, Алтын
сақажинағы, 1983. 54-61. Казахские сказки, т.2. 49-58 б.). Ертегі мәтіні
көп әдеби редакциялауға ұшыраған. Және қиял-ғажайып ертегілерінің
санатында қаралған. Алғаш рет 1957 жылы басылып, онда 1948 жылғы экспедиция
материалдарынан алынды деп дерек берілген. Бұл басылымда сол олқылықтардың
барлығы түпнұсқаны беру арқылы қалпына келтіріліп батырлық ертегіге тән
белгілері сараланды.
Керқұла атты Кендебай ертегісі – Нағыз классикалық түрдегі көне
ертегі үлгісі (С.А.Қасқабасов. Қазақтың халық прозасы. А., 1984. 209 б.).
Ертегіде екі түрлі сюжет бар. Біріншісі: батырдың тұтқын болған елді
іздеп, оны зорлықшыл ханның құлдығынан құтқаруы. Екіншісі: елді шапқан жау
ханның қиын тапсырмаларын батырдың орындап шығуы. Осы жолдағы кейіпкердің
жеті басты дәу, ақырған арыстан, жәдігөй кемпір секілді қаскөй күштермен
күресі ертегіге көнелік сипат береді. Көне батырлық ертегіге тән
қасиеттерін С.А.Қасқабасов былайша тұжырымдайды: (Қазақтың халық прозасы.
А., 1984, 208-212 б.):
Біріншіден, көне батырлық ертегіге тән қаһарманның ғажайып тууы мен
ғажайып өседі, екіншіден, бала кезінен өте күшті асқан мерген болып керемет
ерлік көрсетеді, үшіншіден, батырға лайық керемет аттың тууы, өте жылдам
өсуі, төртіншіден батыр ел намысын қорғаушы, бесіншіден, ол кәдімгі батырға
лайық ерлікпен үйленеді, яғни, ертегіге тән қаһармандық үйлену салтын
орындайды, алтыншыдан, батыр жеті басты дәумен де, алып арыстанмен де,
жәдігөй сиқырлы жалмауыз кемпірмен де жалғыз өзі шайқасады. Батырлық ертегі
ретіндегі сипатын айқындайтын белгі – Кендебайдың ел намысын қорғауы,
тұтқын болған елді жау қолынан құтқаруы – басты тақырып.
Ал елді шапқан жау ханның тапсырмасын орындау сол жолдағы түрліше қиял-
ғажайыптық оқиғаларға араласуы сияқты ертегінің көне белгілері батырдың
образын мадақтауға қызмет етеді.
Қаһарман іс-әрекетіне түрткі болатын аққуға айналған пері қыздардың
көрінуі – халықтың аққу жайлы көне тотемдік түсініктерінің жаңғырығы. Түркі-
моңғол халықтарында аққуды киелі құс санап өлтіруге тыйым салынады. Өйткені
халықта жұп болып өмір сүретін құстың біреуін өлтірсең, екіншісі сені
қарғап, көп ұзамай өзің де өлесің деген сенім бар. Мәселен: якут,
буряттарда бір елдің түпкі атасы аққу дейтін тотемдік түсініктер мен қатар
үйдің төбесінен аққу мен бүркіт ұшса жоғарыға су немесе сүт шашатын ырымдар
сақталған. (Михайловский В.М. Шаманство Сравнительно-исторические очерки.
Вып.1. М., 1892. С.41). Көне түркілік түсінікте түсінде аққуды көрудің
өзін, оның қанатына мініп саяхаттауды жақсылықтың нышаны ретінде жорыған
(Стеблева И.В. Древнетюркская Книга гаданий как произведение поэзий. В кн.:
История, культура языки народов Востока. 1970).
Қытай дерек көздерінде көне түркілік шежірелік аңыздар бойынша түркілер
ең алғаш Оңтүстік Алтайда тұрған. Олар 70 ағайынды болады. Үлкені Нашиду
Қасқырдан (волчица) туылған ол жаңбыр мен жел шақыра алады. Оның Қыс пен
Жаз дейтін екі әйелі болған. Жаз төрт ұл туады да оның үлкені аққуға
айналады. Оны Надулу деп атайды. Ол жылылық таратушы болғандықтан,
барлығы соған бағынады (Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. М.,
1951).
Мысалы: қазақтың Едіге эпосының мазмұнында кейіпкердің шығу тегінің
ерекшелігі де, ата-бабаларының пері-аққулар мен байланысынан деп суреттейді
(Едіге батыр. А., 2002). VІ-VІІІ ғасырлардағы (біздің заманымызға
дейінгі) жоғарғы Чумыш қазбаларында, атқа мінген батыр мен жұп аққулардың
бейнесі кездескен. Оның мәнін зерттеушілер: батыр жолда келе жатып шомылып
жатқан аққу қыздарға жолығып, олардың бірін әйелдікке алуы туралы
әңгімелермен байланыстырады. Мұндай әңгімелер Батыс Европаға өткен
ғұндармен бірге көне герман жазбаларында да кездеседі.
Бұл сюжеттің түрлі вариациялары Оралдан Дунайға дейінгі көне және
ортағасырлық түркілерде көптеп кездеседі (қазақ, қырғыз, қарақалпақ, өзбек,
түркмен және монғол, буряттарда) (Хайуанаттар туралы ертегілер, 328 б. А.,
1979. Құрастырғандар: С.А.Қасқабасов, Е.Д.Тұрсынов).
АЛПАМЫС
Белгілі Алпамыс батыр жырының ертегілік түрі. Ертегіде эпоста
баяндалатын оқиғалар түгел қамтылмайды. Ертегінің сюжеттік қаңқасын
құрайтын негізгі мотивтер: баласыздық зары, әулие-әнбиелердің көмегімен
кейіпкердің дүниеге келуі, батырдың ат таңдап мінуі, жалмауыздың алдауымен
зынданға түсуі, атының батырды зынданнан шығаруы, еліне келгенде әйелінің
тойының үстінен шығып, Ұлтанқұлды жеңіп дегеніне жеткені ертегі тілімен
қысқаша баяндалады.
Алпамыс батыр жырының сюжетіндегі кейбір мотивтер ежелгі замандардағы
сақ, скиф жұрты заманынан бастау алады. Сондай-ақ, жырдағы, ертегідегі
батырдың еліне келгенде әйелінің тойының үстінен шығуы көне гректің
Одиссея жырында да бар. Бұл мотивтің түрліше сипаты жөнінде ғалымдар
пікірлер айтқан. Аталмыш мотивті терең зерттеген ғалым И.И.Толстой батырдың
еліне оралғанда бүкіл жұртының танымай қалу себептерін жан-жақты
қарастырған. (Толстой И.И. Возвращение мужа в Одиссе и русской сказки в
кн. С.Ф.Ольденбергу. К пятидесяти летию науч-обществ. деятельности. 1882-
1932. Л., 1934. 509-523. Пропп В.Я). Исторические корни волшебной сказки.
252-254 с.
Алпамыс батырдың түркі халықтарындағы түрлі версияларын салыстыра келіп
кейін В.М.Жирмунский Алтайдың батырлық ертегісі Алып Манашпен
ұқсастықтарын сөз қылған.
Мәтін ӘӨИ-дің қолжазба қорындағы түпнұсқадан дайындалды.
Алпамыс батыр ертегісінің (ӘӨИ-дің қолжазба қоры 50-бума) (араб
жазуында, айтушысы - Ә.Оспанов, жинаушысы Т. Сыдықов).
Ал Алты жасар Алпамыс ертегісінде әкесінің кегін, ел намысын, қуған 6
жасар батырдың ерлік эпизоды басты негізге алынады (томға мәтін ОҒК-нің
қолжазба қорындағы 351-бумасындағы түпнұсқадан дайындалды. Жинаушысы -
Ә.Диваев).
Мұнда Алпамыс әкесінің аты Байбөрі емес Жүзбай деп беріледі. Қарсылас
жақтың түс көруі арқылы батырдың бейнесі сипатталып болашақ соғыстың
бағдары айқындалады.
Ертегіде Алпамыстың негізгі көмекшілері – соқыр қаз, жолдас жігіті
Қаз – көне тотемдік түсінік. Бұл қазақтың шежірелік тарихында бүкіл
халықтың арғы атасы ретінде түсінілетін ұғымдарда бар.
Алпамыс батырдың қаздан хабар айтуы өзге түркі халықтарының батырлық
эпосы мен ертегілеріне де тән мотив. Мысалы: Башқұрттың Алпамыш и Барсын -
Хылуу деп аталатын ертегісінде жалғыз қаздан Барсын Хылу хат жолдаса,
Алтайдың Алып-Манашында, Алып Манаш – бір қаздың қанатын сындырып алып,
өзінің еліне хат жазады. Бұл – өзбектің Алпамышына да тән.
Бұрын ертегі ҚЕ-нің 3 томында жарияланған. Ондағы түпнұсқадан ауытқулар
мен өңдеулер қалпына келтірілді.
БАЙҒҰЛАН
Ертегі ОҒК-ның сирек қолжазбалар қорының 1-бумасында сақталған (араб
жазуы), қолжазба түпнұсқасы бойынша алғаш жариялануға ұсынылып отыр.
Ертегіні ел аузына жазып алып қорға тапсырған Ж.Төлеев. Ол жөнінде өзге
дерек жоқ.
Байғұлан ертегісінде көне ұғымдар: кейіпкердің дәумен жалғыз алысуы,
әйелі, қарындасы, анасының көмек көрсетпей қастандық жасауы баяндалады.
Батырдың алыс, қатерлі сапарларға шығуының негізі себепкері – өз анасы.
Өтірік ауырып, өз ұлынан құтылу үшін адам бармас жердегі киіктің өтін
әкелу, алыс дариядағы шаянның өтіне жұмсау, олардың бәрінен аман-есен
келген соң, айдалаға әлсіретіп жалғыз тастап кеткенде тұлпары ғана
көмектесіп, сол арқылы алыстағы апасына хабар жетіп, ел жұртына қайта
оралып баласымен қауышуы сөз болады. Жауына жасырын келіп, нысана
дәлдеудегі мергендігі арқылы ғана танылумен дұшпанының құтын қашырады.
Ертегіде әйелдердің қастық жасауы көне ана еркі заманындағы аналар
культінің әлсірей бастағандығын көрсетеді.
Әйелі мен қарындасының сатқындығы, жауға көмектесіп соған қосылып
кейіпкерді жауға жалғыз қалдыру көне эндогамиялық неке нормаларының бұзыла
бастаған кезеңінде тууы мүмкін.
Ертегі алғаш рет 1989 жылы (Ертегілер, 4-том) батырлық ертегілер
санатында жарияланған. Бірақ мәтінде ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктерін
әдеби редакциялау орын алған. Түпнұсқаны беру арқылы бұл олқылық орнына
келтірілді.
Түпнұсқадағы бағанаға деген сөз контекстке байланысты бағанағы
болып өзгертілді.
Мәтіннің ашылмай жатқан түйе деген сөйлеміндегі ашалмай сөзінің
дұрысы ащыламай.
Түпнұсқада Барша мұраты басына жетеді деген сөйлем Барша мұрат –
мақсатына жетеді деп түзетілді.
ҚҰЙЫМ БАТЫР
Ертегіде ағайынды үш ұлдың басынан кешкен оқиғалары баяндалып ондағы ең
кіші ұлдың тапқырлық, батырлық белсенділік, т.б. ерекше қасиеттері
мадақталады.
Бұл – ең көне мұрагерлік салттағы кіші ұлдың (минорат) ролін көрсететін
түсініктердің сарқыншағы.
Кіші ұлдың ертегідегі бейнесі жөнінде дүние жүзі фольклорында бірқатар
пікірлер айтылған: Д.ж. Фрэзер (рус. перевод. фольклор в Ветхом Завете. М.,
1931. стр. 165-196, онда негізінен библиялық минорат пен майорат
талданады). Е.М.Мелетинский Происхождение сказок о младшем брате и их роль
в формирований сказочного эпоса. В кн.: Герой волшебной сказки. М., 1958,
стр. 64-160. И.Г.Оршанский. Исследования по русскому праву обычному и
брачному. СПб., 1879. М.Ковалевский. Современный обычай и древний закон.
Т.1. стр. 333-335.
Қазақ ертегілеріндегі кіші ұлдың ролі жөнінде С.А.Қасқабасов
еңбегінде жан-жақты тұжырымдалған
Ғалым кенже ұлды дәріптеу мотивінің қазақ ертегілеріндегі ерекшелігін
атап көрсете отырып, ертегілік июниораттың екі түрлі кезеңін айқындайды.
Біріншісі – рулық құрылыстың өркендеу дәуіріндегі рулық дәстүрді сақтаушы
образы. Кейінгісі – рулық салттың әлсіреуінен кіші ұлдың қудаланып,
әлеуметтік жағынан қысымға түсуі.
(К вопросу о сказочном юниарате. Изв. Ан. КазССР. Серия общ. Науки. №
5. стр. 63-65).
Құйым батыр – сюжетінің кілті – түс көру мотивінен басталады.
Халықтық сенімде түс көру мен оны жоруға ерекше көңіл бөлінген. Өйткені ол
– не жақсылықтың не жамандықтың хабаршысы ретінде түсінілген. Түс көру
мотиві фольклордың әр түрлі жанрларында ерекшелігімен көрінеді.
Қаһармандық эпостардағы бұл мотив алда болатын оқиғаның хабары түрінде
беріліп, келешек істің айна-қатесіз келетінін көрсететін болжам түрінде
көрінеді. Кейде жауға кеткен баласының жолына қараған ата-ананың көңіліне
медет етерлік таяныш ретінде де беріледі (Қобыланды, Қарасай-Қази,
Құбығұл, Алпамыс т.б.).
Бірде батырлардың дүниеге келуі оның ата-анасына пірлердің аян беруімен
байланыстырылып, түсінде сәбидің атын қойып, кім болатындығын анық
көрсетеді.
Құйым мен оның үлкен екі ағасының түсі – болашақ бастарынан кешетін
барлық оқиғалардың хабары ретінде беріліп, түс жору шындыққа айналады.
Ертегі соңында Құйымның тұспалды түсінің де мәні ашылады.
Құйымның дәумен күресіп, қалыңдығын құтқаруы – көне батырлық ертегіге
тән мотив.
Ханның батыр әйеліне көңілі кетіп, құтылудың жолын қарастыруы, ол жолды
мыстан кемпірдің табуымен батырдың алдына қойылған қиын тапсырмалар:
Алыстағы айбөкеннің сүтін, су сиырдың сүтін әкелу мен 3 түрлі дәуді жеңу
оқиғаларын басынан кешіріп, бәрінен аман-есен оралуы.
Ертегідегі мыстан кемпір – жалмауыз кемпірдің солғындаған бейнесі. Ол
тұрмыстық ауқымда ғана әрекет жасайды. Бірақ небір сұмдықтың сырын білетін
айла-шарғысы мол, тек жамандыққа жолдас тип. Ертегіде де Құйым батырды
бірінен-бірі күрделі сынақтарға жұмсаудың жолын ханға тауып беруші мыстан
кемпірдің қызметі жалмауыз кемпір әрекетіндей белсенді емес. Ол батырмен
бетпе-бет келмейді, жасырын, өзгелер арқылы жолына тосқауыл болады.
Ертегіде Қара қасқа тұлпар бейнесі дәстүрлі бейнелеулерден өзгеше.
Әдетте қанша кедергілер болса да батырдың аты да, өзі де аман-есен болады.
Бұл ертегіде батыры дұшпанмен соғыста қаза болған тұлпардың қиын тағдыры
алынады. Ерге ғана лайық аттың Құйымға көмектесуі арқылы оның образы қайта
жанданады.
Кейіпкердің алдынан кездесетін әр түрлі бөгеттер бірнеше қайталанып
келеді, әсіресе, үш рет қайталанып отыру жиі ұшырап, әрбір жаңа бөгет
бұрынғыдан да әлдеқайда қиын, күрделі болады.
Шым-шытырық оқиға – Айбөкеннің сүтіне барарда әйелінің ақылымен ханнан
қара қасқа тұлпарды алып, оның тағдырын шешуі, Айбөкеннің сырын содан
білуі, Айбөкенді құтқару, Су сиырға барар жолда Ақ дәу, Қара дәу, Қызыл
дәу деген перілермен күресіп жеңуі – оған барар алдында Алып қара құстың
балаларын айдаһардан құтқаруы сосын үш дәудің қызын алып (өзін жеңіп) су
сиырды әкелуі – әрі қарай шежірелік тұтастанған жырлардағыдай ұрпағының
дүниеге келуі мен Арпалыстың Құйымның әке-шешесі мен екі ағасын табуы
баяндалады.
Көне замандардағы 3, 7, 9, 40 сандарының магиялық мән иеленгендігі
ертегіде сақталған (Кеңесбаев С. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. А.,
1977, 312-316 б. Төлеубаев А., Реликты до исламских вервоании в семейной
обрядности казахов. А., 1891, с. 130-136).
Ертегідегі қара қасқа аттың 33 күн қамалуы, 9 қабат қорғанды бұзу 3 рет
айғайлау, 40 өгіз бағу, 40 мес су дайындау, 9 бүктемелі ақ семсер, дәумен 7
күн, 7 түн алысу, 40 ақбоз атқа міну ұғымдарындағы сандар киелілік
мәнімен байланысты.
Құйымның әйелі балгер кітапқа қарап бал ашып күйеуінің алдында
кездесетін жайттарды болжайды.
Бұл – көне шамандық сенімдердің жұрнағы. Әйел бойында көне ана-шаман
қасиеттерінің белгілері еріне төнген қауіпті ғана емес, өзіне келетін
зиянды алдын-ала сезіп, кері қайтаруынан көрінеді.
Құйым батыр - ертегісі томға ӘӨИ-дің 117-бумасындағы қолжазба
түпнұсқасынан дайындалды. Жинаушысы Ә.Жапаров.
ӘӨИ-дің (123-бума) Д.Төлебаев тапсырған нұсқасы да бар. Кейбір
өзгешеліктер болмаса, көп айырма жоқ. КС. 2-томында (126-146 б.). Койн
батыр деп берілген.
Ертегінің 1989 жылғы басылымында (Қазақ ертегілері, 4 том.) ертегінің
атынан бастап, (Құйын батыр деп берілген), бүкіл мазмұны әдеби
редакциялаулар мен қысқартуларға ұшыраған. Ертегі табиғатының ерекшелігін
ескермегендіктен қаһарманды мадақтаудың көркемдік тәсілі ретінде алынатын
және қайталанып келетін қиын тапсырмалардың біреуін ғана алып, қалғанын
қалдырып кеткен.
Мысалы: Құйым батырдың Жезтырнақпен, дәумен күресіп жеңетін көне
қабаттары мүлде алынып тасталған. Сондай-ақ Самұрық құспен достасуы мен
Құйымды ең соңғы рет өлтірудің амалы - өртегенде пері қыздарының көмегін
суреттейтін эпизодтар және Құйым балаларының болашағын болжау мен оның екі
баласының дәулермен күресетін тұстары да қысқартылған.
Түпнұсқаны беру арқылы осы олқылықтардың орны толтырылды.
ҚАРАҮЙРЕК
Томға мәтін ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорының 25-бумасындағы араб
жазуындағы түпнұсқадан дайындалды.
Ертегінің бұрынғы басылымдарындағы ҚЕ 2 том (109-115 б.) Алтын Сақа
(1983) (192-194 б.) мәтіндерге жасалған түзетулер мен өңдеулер түпнұсқа
бойынша қалпына келтірілді.
Ертегі сюжеті ағайынды үш ұлдың ең кенжесі Қараүйрек батырдың ерлігі
мен ағаларының оған жасаған қастандығын суреттейді.
Ағайынды үлкен-кіші арасындағы қарым-қатынас патриархалды полигамиялық
отбасындағы мұрагерлікке байланысты әр түрлі әйелдерден туған бір ата
ұлдарының арасындағы қайшылықты меңзейді. Дәулердің (үш ағайынды)
қарындастарын, ағаларының құрсауынан құтқаруы арқылы кейіпкердің әлсіздер
мен қорлық көргендердің жоғын жоқтаған батырлық тұлғасы мадақталған. Жеке
шағын отбасыларының нығайып, меншіктік қатынастың дамуына байланысты
ағайындылардың арасында әкенің бөліп берген еншісіне, не мұрасына
байланысты наразылықтар күшейеді. Ағаларының қастандық жасап жұртқа тастап
кетуі – көптеген ертегілер сюжетіне ортақ. (Үш ағайынды жігіт. ОҒК. 1398,
Жарты тері. 1982. ОҒК. Кедейдің үш ұлы. ӘӨИ, 118). Бірақ түбінде кіші ұл,
барлық қиындықтан өтіп, жеңіске жетеді, ағаларын жазаламақ түгілі қайта
оларды хан қыздарына үйлендіріп, байлығынан бөліп береді. Әйелінің
ақылдылығы қаһармандық эпостағы көмекші-жар тұлғасына сай келеді. Әлемдік
минорат ұғымынан қазақ ұғымының өзіндік ерекшелігі бар екендігін
С.А.Қасқабасов айтқан. (Казахская волшебная сказка. С. 150.).
Сарқыт қарындасының жалмауыздан от алу үшін баруында – ру отының иесі -
әйел дейтін көне ана еркінің түсінігі көрінеді. Бұл жөнінде Л.Я.Штернберг
(Семья и род у народов Северо-Восточной Азии. Л., 1933. 37-38 с.) жан-жақты
талдап жаза отырып, гиляктар мен орочтардағы рудың бөлініп, басқа жерге
қоныс аударғанда рудың ең ересегі оттың жартысын сындырып, жаңа жерде от
жағу үшін олардың ең үлкеніне тапсыратындығын жазады. Яғни отты бөлу
рудың ыдырау символын білдірген. С.А.Қасқабасов Отау ұғымының шығу
төркінін осы салтпен байланыста қарастырады.
Ағаларының өз оқтарынан өлуі – көне замандағы тәңірлік сот ғұрыптарын
еске салады. Бұл салттың негізінде ақиқат тек табиғаттан жоғары тұрған
құдіретті күштің араласуымен ғана анық болады дейтін діни ұғым жатыр.
Сондықтан дауласушы топтар от, су, қыздырылған темір арқылы сынақтан өтіп,
жекпе-жекке шыққан. Ертегідегі зұлым бауырлардың жазалануы осы салттың
жұмсартылған формасы.
Ертегіні Р.Тайгелдиевтен жазып алып қорға тапсырғандар: Д.Кемпірбаев,
Д.Мұсабаев.
ДЕЛДАШ БАТЫР
Ертегі кейіпкерінің іс-әрекеті жау қолында кеткен анасын іздеумен ел
кегі үшін сапардан басталады. Батыр тұлпары Сарыалатегеш образы қаһармандық
жырға сай.
Делдаш батырдың тазша бейнесіне еніп хан қыздарымен хан сарайына еніп,
оны кіші қыздың ғана аңғаруы екі түрлі көне ұғымдарды танытады.
Тазша образы – новеллалық, сатиралық ертегілерде де кездеседі.
С.А.Қасқабасов тазша бейнесін айлакер, қулықтың символы ретінде ғана
қарастыру жеткіліксіз, бұлай шектелу образдың даму эволюциясын толық
көрсетпейді деп есептейді (С.А.Қасқабасов. Казахская волшебная сказка...).
Образдың негізі – көне магиялық түсініктермен, инициация ғұрыптарына
байланысты жүзін жасыру, тотемнің терісін жамылу арқылы оның қасиетін, алу
туралы өте көне түсініктермен тамырлас.
Сондай-ақ ана еркі дәуіріндегі күйеудің қалыңдық жұртына көрінуге тыйым
салу салттарының ізі бар. Тазшаны ханның кіші қызды таңдауы мен оның қиын
шарттарын орындауы, тазшаның әлеуметтік-таптың тұрғыдан кемсітілуі кейінгі
түсінік. Ертегідегі – кенже қыз (женский юниарат) мотиві – кіші ұл мотиві
секілді әлемдік ертегіде кеңінен тараған. Кенже қызды дәріптеу – кенже ұл
мотивінен көне (Мелетинский, 165). Өзінен үлкен әпкелерінің ақымақ,
күншілдігіне қарама-қарсы кенже қыздың төзімді, ақылды, әке-шешеге сүйкімді
бейнесі орыс ертегілерінде Золушка образында жинақталған.
Кенже қыз мотиві – Аарне Томсеннің № 707 сюжеттік көрсеткішінде
берілген. Ертегідегі Делдаш батырдың қайын атасының тапсырмасын соңына
дейін тазша кейпінде атқаруы, екі үлкен қыздың күйеулерінен ақыл-
айласымен, батырлығымен дараланып, оларды әшкерелеуі арқыды образдың
даралануы көрінеді.
Алып қара құстың балаларын айдаһардан құтқару, айдаһардың жұтуы,
батырдың айдаһардың езуінен бастап екіге жарып тастауы мен Алып қара құстың
елін шауып кеткен жұрт туралы хабар беруі оқиғаларында қиял-ғажайыптың
элементтер мен батырлық эпос идеясы қатар өріледі. Қайын атасының барлық
тапсырмаларын орындаған батыр уәзір болуға келіспей, негізгі мақсаты –
анасы мен жау қолында кеткен жұртының бір бөлігін іздеп тауып,
теңсіздіктегіні теңдікке жеткізіп, құлдықтағыны босатып, қаһармандық эпос
кейіпкеріне тән ерлік іс көрсетеді.
Ертегі мәтіні томға ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорының 1172-бумасының
араб жазуындағы түпнұсқадан дайындалды.
ЖЕРДЕН ШЫҚҚАН ЖЕЛІМ БАТЫР
Ертегі мәтіні томға ӘӨИ-дің 43 бумасындағы араб жазуындағы түпнұсқадан
дайындалды.
Мұнда Кенже ұлды дәріптеу мотиві – сюжеттің негізі.
Кенже ұл (майорат) мотиві туралы ғалымдардың әр түрлі пікірлері бар.
Е.М. Мелетинский: Оны майорат пен минораттың күресі негізінде қалыптасты
десе, С.А.Қасқабасов минораттың майоратқа дейін-ақ пайда болғандығы туралы
пікір тұжырымдап, ертегілік юниараттың екі түрлі кезеңнен өткенін
дәлелдейді. Біріншісі: ерте дәуірдегі кіші ұлды рулық құрлыстың гүлденген
дәуірінде рулық дәстүрлерді сақтаушы ретінде дәріптейді. Екіншісі: кейінгі
кезеңдегі рулық қоғам әлсіреген тұста кіші ұл қудаланып, әлеуметтік
жағынан төмендетіледі.
Жерден шыққан Желім батырдың тууылуы да көне ғайыптан туу мотивімен
беріледі. Дәуден туған баланың ерекшелігі мұнда батырдың ерекше болмысын
танытатын көркемдік қызметте жұмсалады.
Анасының, қарындасының кейіпкерге көмектеспей, қастандық жасауы
матриархаттан патриархатқа өтер кездегі қайшылықты кезеңді бейнелейді. Яғни
әйел бейнесінің жағымсыз мәнде ұғыныла бастаған кезеңдерінен сыр аңғартады.
Ертегіде тегі басқа болса да ағайынды ұлдардың арасындағы тату
туысқандық қатынасты дәріптеу басым. Батырдың інісінің ағасының артынан
іздеп барып, мифтік, реалды жаулардан құтқаруы – батырлық рухқа сай
баяндалады.
Бұрын ҚЕ-нің 1-томында (76-80) және Алтын сақа жинағында (70-73)
басылған. Мәтіннің жөнделген жекелеген сөздері мен әдеби редакцияланған
тұстары түпнұсқа бойынша қалпына келтірілді.
ТОТАН БАТЫР
Ертегі ерлікпен үйлену мотивімен басталады. Осы сапардағы көмекшілері:
көз байлаушы, желаяқ, мерген, тыңшыларды ертуі қиял-ғажайып ертегі дәстүрі
бойынша баяндалады.
Ертегідегі жалмауыз кемпір бейнесі мүлде солғын. Ол батырдың сөзіне
тоқтап, берген уәдесіне сеніп, жолын босатады.
Патриархалдық рулық қоғамның сипатын жау жағына да тән етіп суреттеу
көрінеді. Көне батырлық ертегілер кейіпкерлерінің алысатын құбыжық күштері
ағайынды үш дәудің енші бөлісуі, кіші дәудің Тотанға алтыншы жолдас болып
еруі ертегідегі кейінгі замандар ізін білдіреді.
Енші беру – үлкен патриархал отбасы тұсындағы балаларының үйленуіне
байланысты дәстүр. Жаңа түскен келін 2-3 жыл ата-енесімен бірге тұрып, өз
бетінше тұруға дағдыланған соң, өз алдына отау болып еншісін алған. Енші
беру – әкенің қоғамдық ықпалын көтеретін, саяси-шаруашылық сипаттағы мәні
зор дәстүр болған. Енші мөлшері әке байлығына, бала санына байланысты.
Бөлек шығарған ағаларына үйленбеген інілерін бірге шығарып, оларға да енші
берген. Қазақ ғұрыпы бойынша олар еншілес аға, іні делінген (М.Коволевский.
Очерки происхождения и развития семьи и собственности. М., 1939, стр. 121,
Х.Арғынбаев. Қазақ халқындағы неке мен отбасы. А., 1972).
Тотан батыр қайын жұртының тапсырмасы – реалды жау қалмақ, Еділ
бойындағы Сахын ханды бағындыру. Қаһармандық салтқа сай барлық көмекшілерін
қалдырып, жалғыз өзі жаумен 17 күн алысып, қайын жұртына қаратады. Онан
кейінгі ханның талаптары одан көмекшілері арқылы жеңуі ертегі шартына сай
беріледі.
Ертегі мәтіні ӘӨИ-дің қолжазба қорындағы 325 бумадағы латын жазуындағы
түпнұсқадан дайындалды.
Ертегі сюжетінің өлең үлгісіндегі түрлері бұрын жарияланған. Қазан,
1903. Батырлар жыры. 1963.
ҚЕ 3-томында (112-116 б.) және Алтын сақа жинағында (288-290 б.)
жарияланған.
Ертегідегі мыстан кемпір бұрынғы образынан көп өзгерген, кейіпкерге
қамқоршы ниеттес адам деңгейіне дейін түскен.
Ал қайын жұрттағы жалмауыз белсенді. Оның образы жыр үлгісімен
сипатталған.
ДУДАР ҚЫЗ
Ертегі сюжеті баласыз ата-ананың қудалануынан басталады. Бұл адамның
қоғамдағы орны мұрагері арқылы ғана белгіленген кезеңдердегі қатал
талаптардан хабардар етеді. Ертегі этикасына сай шеттетілгендер мен
қудаланғандар қорғалып, жақсылыққа жетеді.
Жоғарғы күштерді мейірлендіру мақсатында құрбандық шалу арқылы, ең
сүйікті тұлпары бурылдың басын құрбан ету арқылы баласыз ата-ана тілегі
орындалады.
Кейіпкердің ерекше туу мотиві баланың іште жатып әкесін шақыртып
сөйлесуі арқылы көрінеді.
Ертегінің онан әргі оқиғасы қыз баланың дүниеге келуі, оның ерекше өсуі
жігіттерге атымды тапқан кісіге ғана тиемін деп шарт қоюы – сияқты көне
мотивтермен жалғасады.
Қыздың күйеу таңдау мотиві – көне анаеркі заманында пайда болған. Қыз
тарапынан кейіпкерге қойылатын қатал талаптар кемелденген матриархат
тұсындағы некелесудің жиі кездесетін түрі. Матриархалді некенің
сарқыншақтары дамыған халықтардың бірқатарында әлі күнге дейін кездеседі.
Көркем жанр деңгейіне жеткен ертегілерде күйеу таңдау мен қиын
тасырмалар ертегі поэтикасына сай шешіледі. Атын жасыру - Адамның аты
жанымен бірге, оны құпия түрде ұстау керектігі жайлы магиялық түсініктер
қалдығы (Дж. Фрезер. Золотая ветвь. М., 1983. с. 322).
Көне түркілік ұғым бойынша қасқыр тотем баба оғыз қағанға жол
көрсетуші қамқор жебеуші ретінде көрінеді. Ертегіде көне тотемдік
түсініктің сілемі - қасқыр-күйеу ұғымына байланысты көрінеді. Ол – Адам-
қасқыр бейнесінде құбыла біледі.
Адамның қасқыр анадан тарауы туралы түсінік б.э. дейінгі ІІ ғасырдың
өзінде үйсін жұртында болған Е.Тұрсынов. Бұл ұғымның көне түріктердегі мәні
жайында Гумилев А.Н. жазған. Мысалы: Қытайлармен соғысқанда түрік, сеянбо,
жужан, хун тайпалары аттарына қасқырдың басын кигізіп алатын болғандығы,
оғызхан әсері көкжан бөрінің бастап жүруі, т.б. мысалдар. (Древние тюрки.
М., 1967).
Барлық түркі халықтарында бұл түсінік әр түрлі деңгейде көрінеді. Якут
ертектерінде қасқыр – аспан баласы алтай – тува шамандарында көмекші
жын бейнесінде (Потапов. Материалы по этнографии тувинцев районов Мангун-
Тайги и Кара Холя. Материалы по археологии и этнографии Западной Тувы,
1960.) көрінсе, қырғыздардың ырым-салттарында күні бүгінге дейін сақталған
(Баялиева Г.Н. Пережитки магических представлении и их изживание у
киргизов. Фрунзе. 1967).
Батырлық жырларда Қасқыр тотемінің сілемі көптеген батырлардың
ғажайып тууының себебі ретінде алынады.
Мұнда ең көне ғажайып күйеу мотивінің де ұшқыны бар. Ана еркі
тұсында ғажайып әйел мотиві басым болып, тотем бейнесіндегі әйелге үйлену
көбірек көрінеді.
Батыр жігіт, Батыр қыз мотивтерінің қатар көрінісі Дудар қыз бен
Төстік батырдың ағалы-қарындас болып аң аулап ерлік көрсетуінен байқалады.
Мұнда көне ағалы-қарындас образындағы алғашқы адамдар туралы
түсініктердің жаңғырығы болуы мүмкін.
Дудардың Төстіктен бала тууы, бұл кезде Төстіктің жауды қуып сапарға
кетуі қаһармандық эпос дәстүрінде өрбісе, Төктікке берілген хабарды
бұрмалап, бала мен анаға қастандық жасауды ұйымдастыратын жалмауыз кемпір
әрекеттері мен одан магиялық заттар (тарақ, айна) арқылы құтылуы қиял-
ғажайыптың мазмұнда баяндалады.
Ертегі ерекшелігінің бірі – құла аттың Дудар қыздың сенімді серігі
болуы. Ол Төстік батырдың өзін жатырқап, тулап жеңіп кетеді.
Мәтін томға В.В.Радлов жинағынан алынды. Ел қазынасы – ескі сөз
(В.В.Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілері. А., Ғылым, 1994. 112-199
б.).
ЕРКЕМ АЙДАР
Томға мәтін В.В.Радлов жинағынан алынды (Ел қазынасы – ескі сөз).
В.В.Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілері. А., Ғылым. 1994. 112- 199
б.
Ертегі оқиғасы қарындастың ағасына жасаған озбырлығын баяндайды.
Ағасының жауына қосылып, оны ең қауіпті сапарларға: 3 дәудің жүрегін,
тағаланың ақ түйесінің сүтін, көк шолақ қасқырдың өтін тауып келуге
жұмсайды. Бұл мәселенің мәнін ең көне замандар тарихындағы көзқарастар мен
түсіндіруге болады.
Кейіпкердің анасынан, әпке-қарындасынан қаталдық көруі ең көне сарын.
Онда өте ерте кезеңдердегі балаларды қолдан өлтіру мен инициация
ғұрыптарының елесі бар.
Бірге туған қарындастың қастандық жасауы ортодоксальді некеден ауытқып,
эндогамияның бұзылуын көрсетеді. Елден жырақ, аға мен қарындастың жападан-
жалғыз өмір кешуі көне батырлық ертегілерде ғана сақталған. Мысалы:
Якуттардың Олонхо вариантарында Эр-Соготох, Хара-Хырчинте, Мегюлю-Беге т.б.
образдарында сақталған (И.В.Пухов. Якутский геройческий эпос. Олохно. Стр.
117).
Кейіпкерге көмектесетін ағайынды үш қыз бен олардың үлкенінің ақылымен
жүруі – үлкен әпкенің қызметі жөніндегі көне түсінік мағынасы – мәдени-
қаһарман қызметін еске түсіреді. Ертегіде бауырына дүниенің түрлі сырын
үйрету мен батырлық қасиеттерге баулитын үлкен әпке ролі ағайынды үш қыздың
тек үлкенінің ақылымен ғана кейіпкерге көмек беруінен көрінеді. Алғашқы
адамдардың ағайынды ұл мен қыздан таралғандығы жөніндегі мифтік сананың
сілемі болуы мүмкін (Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса.
Стр. 61). Өзіне көмектескен ағайынды үш қыздың үшеуін де батырдың әйелдікке
алуы эндогамиялық салттың қалдығы.
Қарындасының тойының үстінен түсіп, қарындасы мен күйеу баласын
жазалауы да көне ұғымдар Еркемайдардың тұлпары – Күрең аты ертегіде үлкен
роль атқарады.
АЛАКӨЗ БАТЫР
Ертегі оқиғасында патриархалды қоғамдағы әке мен баланың қарым-қатынас
заңына мән беріліп, әке жолынан ауытқудың жазаға ұшырайтындығы жөнінде баян
етіледі. Бұл – сөз магиясына сену, сол арқылы оң және теріс әсер ету
мүмкіндігі туралы түсініктермен беріледі.
Алакөз батырдың әкеден теріс бата алып, қырғыздың қолында 7 жыл жатуы
қырғыздың батыр қызы Ботакөз көмегімен ғана аман құтылуы батырлық
жырлардағы сарындарды еске түсіреді. Мысалы: Қобыландыны Қарлығаның
құтқаруы. Ботакөз бейнесі – анаеркі дәуіріне тән батыр қыздың көне
қасиеттерімен қоса эпосқа тән белгілерді сипаттайды. Батырмен күресіп күш
сынасатын қыз, оның артықшылығын мойындап сенімді серік, көмекшісіне
айналады.
Бірақ ертегідегі қыз тұлғасынан қаһармандық жыр әсері ғана емес, лиро-
эпостың да әсері де байқалады. Мысалы: батыр мен сүйген қызының қосыла
алмай, қыздың қазаға ұшырауы, оғам там тұрғызу оқиғаларының баяндалуы.
Ботакөз бейнесінде көне анаеркі дәуіріндегі өзіне жар таңдап барлық
мәселеде жетекші роль атқаратын батыр-әйел белгісі сақталған.
Екінші жағынан ата-ана ризалығынсыз күйеуге тиген қыздың жазаға
ұшырайтындығы туралы патриархалды отбасылық салттардың ізі де көрінеді.
Қыз әкесінің құс болып ұшып іздеуі – мақсатты түрдегі құбылуды
танытатын мифтік сананың сәулесі.
Мәтін томға ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорының № 1418 бумасындағы араб
жазуындағы түпнұсқа бойынша дайындалды.
АҚЖАН БАТЫР
Ертегі көне батырлық ертегі үлгісіне жатады. Мұнда ерте замандардағы
бақташылық өмір мен оған төнген қауіп-қатерден құтқаратын батырдың ерлігі
мадақталады.
Хикаялардағы мергендердің жезтырнақты алдап айламен жеңу (ағаш
түбіртегіне киімін жабу арқылы) сарыны байқалады.
Бұрынғы басылымдарында мәтін бірқатар өзгертулерге ұшыраған. Мәселен:
Қазақ ертегілерінің 4-томында (А., 1989).
1. Ақжан деген кедей жігіт болыпты деп түзетілген, дұрысы: Ақжан деген
батыр болыпты.
Ал Кедейлігі ұмытылды деген сияқты әдейі өзгертілген жолдар түпнұсқа
бойынша басынан өткерген қиыншылығы ұмытылып деп өзгертілді.
Ертегі ӘӨИ-дің 124-бумасындағы түпнұсқа бойынша дайындалды. Жинаушысы:
Батыс Қазақстан облысы, Шыңғырлау ауданының тұрғыны Қиыс Жұбаншалиев.
Ол бұл ертегіні 1940 жылы 78 жастағы Қуанышалы Бақышұлынан жазып
алғандығы жөнінде мәлімет береді.
ҚАРАДӨҢ БАТЫР
Белгілі Қырымның қырық батыры эпосының ертегілік түрі.
Қарадөң батырдың қалмақта кеткен кегін іздеуі – ертегінің негізгі
сарыны. Жырдағы тоқсан баулы ноғайлының ханы өз баласы Бердіхан тұрса да
хандықты батырлығы үшін Қарадөңге беретін идея ертегіде сақталады. Ертегіде
батырдың жауы бірде қалмақ, бірде қалмақ жаулап жеткен қыздан туған үш дәу
түрінде (Қақтырғай, Шажырақай, Шарын) аралас ұғынылады.
Жаудың ұлын жау көру (тіпті ол жиен болса) қаһармандық салтқа тән.
Қарадөңнің батырлығының ұрпағы арқылы жалғасуын көрсету үшін Қарадөңнің
өзін бақытсыз жағдайда қалдырады. Ұрпағының әкесін іздеп жауға аттануы,
әкесін құтқаруы ертегінің кіріспесі рөлін атқарады да Қарадөң ұлының
жалмауызға жолығуы, оның сүтін еміп, баласы болуы, әкесі алысқан дәулермен
алысуы, кемпірдің өз балаларымен бірігіп Қарадөңге қастық ойлауы мен қиын
жолға жұмсауы негізгі сюжетті құрайды. Ал ұзақ жолда 2 дәумен кездесіп,
олардың батырға достық көмек жасауы, жыланды, айдаһарды жеңуі, бәйтерекке
келуі, тазша кейпінде еніп шаһарға келуі сюжет ішіндегі сюжет. Қарадөң
батыр бойындағы көне мергенге тән қасиет атқан садағын қырық иненің көзін
қырық бөлінді деп дәріптеледі.
Батыр бейнесі – қаһармандық эпосқа тән мадақталады. Негізгі жауын
түбегейлі жеңбей үйленбейді, басқа мақсаттарға мойын бұрмайды. Ертегінің
басты идеясы осы, қалған оқиғалар соны ашуға қызмет етеді. Өзі келіп
тиіспесе де артынан барып, алдын-ала барып, қалмақпен соғысады. Патшасын
бағындырып, дінге кіргізіп, тәжін алып, шіркеуін бұзып өз шаһарына келсе
тағы да қалмақ шапқыншылығына ұшырайды.
Ертегідегі Тәжді тұтату – арқылы әсер ету, көне магиялық ұғымдардың
елесі. Басқа дінге кіргізу – кейінгі мұсылмандық сарын.
Ертегі ОҒК-нің сирек қолжазбалар қорындағы араб жазуындағы түпнұсқадан
дайындалды (116-бума). Ел аузынан жинап қорға тапсырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz