Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
І – негізгі бөлім
І.І. Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы
ІІ – бөлім
ІІ.І. Банктердің нарықтық экономикадағы ролі
ІІ.ІІ. Қазақстандағы 1991 ж. бергі банктік реформа
ІІІ – бөлім
ІІІ.І. Банктік қызметті ұйымдастырудың негізі
ІІІ.ІІ. Банктік қызметті бақылау мен қадағалау
ІV – бөлім
ІV.І. Банк қызметіндегі тәуекелдік
ІV.ІІ. Банк ісіндегі бәсеке
Қорытынды

Кіріспе

Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік
жүйесі болған жоқ, себебі республика аумағында КСРО – ның
орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары мен бөлімдері
қызмет етті. Осыған байланысты банктік жүйенің
тарихы КСРО мен революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз
байланысып келді. Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер,
ипотекалық несие банктері мен басқа да несиелік мекемелер
кірді.
Ресейдің Мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы
бастады) барлық несие жүйесінің Орталық банкі болып
табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың монополиялық
құқығына ие болды. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің
Мемлекеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық
банктердің салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан
көбін ж\е есептік – қарыздық операциялардың 1\3 бөлігіне
жуығын жұмылдырды. Басқа елдердің орталық орталық
эмиссиондық банктеріне қарағанда, Ресейдің Мемлекеттік банкі
тек банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті,
сауданы, қор жинаушыларды да несиелендірді. 1914 жылдың
қарсаңында ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік
қазынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.
Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743
филиалымен) қарыз капитал нарығында басымдық жағдайға ие
болып, 1914 ж. шоғырланудың жоғары дәрежесіне жетті.
Орта ж\е ұсақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін
мынадай ұсақ несиелік мекемелер қызмет атқарады: өзара несие
беру қоғамы (11081), қалалық қоғамдық банктер (343).
Ипотекалық несие жүйесі - мемлекеттік дворяндардың жер
банкі мен мемлекеттік жер банкі, 10 акционерлік жер
банктері, 36 қалалық несиелік банктер мен ипотекалық несиенің
басқа да банктерінен құрылды.
Несиелік мекемелердің ішіненә әсіресе, деревнялардағы
дәулетті адамдарға қызмет көрсететін несиелік копперация
кеңінен танылды. Ол қарыз – жинақ кассалары мен несиелік
серіктіктестіктерден тұрады.

2.1. Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы

1917 ж. Қазан революциясынан кейін банк ісін
ұйымдастыруда мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды.
Елде Мемлекеттік банк құрылды, кейіннен жеке коммерциялық
ж\е басқа да банктерді ұлтшылдандыру нәтижесінде, бәрі
бір мемлекетке жататын, салалық ж\е аумақтық банктер
құрылды. Банктік жүйенің бір құрамдас бөлігі мемлекеттік
еңбек жинақ кассалары болды.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мемлекеттік
банктермен бірге: кооперативтік ж\е жеке, мемлекеттік-
капиталистік, соның ішінде шетел капиталының қатысуымен де
мемлекеттік емес несиелік мекемелер құрылды. 1922 ж.
деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын
көздеген несиелі ж\е қарыздық – жинақ серіктіктестіктері
мен олардың одағы ұйымдастырыла бастады. 1924 ж. ауыл
шаруашылық капперацияларына салым қабылдау, қарыз беру мен
есеп айырысудағы делдалдық нысанында несиелік операцияларды
жүргізу рұқсат етілді. 1926 ж. 1 сәуір қарсаңында
КСРО – да 16 185 серіктестіктер құрылған еді, бұлардың
ішінде 2426 – несиелік ж\е қарыздық жинақ, сондай – ақ 12424
– ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.
1922 жылдан бері сауданы, өнеркәсіпті несиелендіру үшін
өзара несиелендіру қоғамы, сонымен бірге, Оңтүстік – Шығыс
мемлекеттік – капиталистік акционерлік банк ж\е шетел
капиталынынң қатысуымен Ресейлік коммерциялық банк
құрылды.
Экономикалық социалистік секторының дамуына қарай
кооперативтік ж\е жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты
ж\е қызметін тоқтатты. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
несиелік кооперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы таратты.
Жеке секторды сауда ж\е өнеркәсіп саласынан ығыстыру
өзара несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты.
Басқа несиелік органдар қызметтері мемлекеттік салалық
банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекомбанк, Орталық ауыл
шаруашылық банк ж\е 1922 – 1925 жж. құрылған басқа да
банктерге көшеді.
КСРО – да 1930 – 1932 жж. жүргізілген несиелік реформаның
нәтижесінде жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды.
Капитал жұмсалымдарды қаржыландыру ж\е несиелендіруге
байланысты 4 арнайы банктер құрылды.
Өнеркәсі ж\е электр шаруашылығының несиелендіру банкі -
өнеркәсіп ж\е электр шаруашылығының күрделі құрылысын
қаржыландыру банкі (Промбанк) болып қайта құрылды. Ол 1959
ж. КСРО Құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.
Социалистік жер бөлінісін қаржыландыру банкі (КСРО Ауыл
шаруашылық банкі) көптеген несиелік серіктестіктер мен
республикалық ауыл шаруашылық банктердің орнына (1959 ж. оның
қызметтері КСРО Мембанкі мен Құрылыс банк арасында
үлестірілді) ұйымдастырылған.
Коопеация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі
(Всекомбанк) жалпы Ресейлік кооперативтік банк негізінде
(1939 ж. Всекомбанк өз жұмысын тоқтатты, ал оның актитері
мен пассивтері 1959 ж. таратылған КСРО Сауда банкіне
берілді) құрылған.
Коммуналдық ж\е тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі
(Цекомбанк) 1959 ж. таратылды да оның қызметтері КСРО
Құрылыс банк пен Мембанк арасында үлестірілді.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру ж\е ұзақ
мерзімді несиелендірумен айналысты. Ал КСРО Мембанкінде
халық шаруашылығының барлық салаларын қысқа мерзімді
несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің барлық несие
жүйесінің орталық ж\е жетекші бөлімі ретіндегі ролі одан
ары арта түсті. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп
айырысу мен ағымдық шоттары КСРО Мембанкіде
шоғырландырылды.
Одақтас республиканың балығында, соның ішінде
Қазақстанда барлық банктердің республикалық мекемелері
ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк ісінің ұйымдастырылған
принципі банктердің жоғары билік органдарына бағынуы,
қандай да бір жергілікті ережелердің бекітілуіне жол
бермеу сақталады.
Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша
айналымын шоғырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның
ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым немесе мекеме тек бір
банкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай алды.
Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақатады, несие
ж\е қолма – қол ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма – қол
емес есеп айырысу операцияларын жүргізді.
КСРО –да банктік реформа 1987 – 1988 жж. жүргізілді.
Нәтижесінде, КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін
(Стройбанк) құру негізінде : Өнеркәсіп құрылыс банкі
(Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі ж\е Тұрғын үй -
әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін
жинақ кассалары жүйесінің негізінде: Сыртқы экономбанк
(Внешэкономбанк) құрылды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен
ұйымдарға кассалық ж\е несие – есеп айырысу қызмет
көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкі деп
жарияланды.
КСРО Өнеркәсіп – құрылыс банкіне (Промстройбанк) несиелік
саясатты жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі,
сондай – ақ өнеркәсіп, құрылыс, көлік пен байланыстағы,
КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты міндеттер
жүктелді. Банк – шаруашылықтың осы салаларындағы
кәсіпорындар мен бірлестіктердің есеп айыру, қарыздық ж\е
басқа да шоттарын жүргізді. Осыдан кешенді несиелік
есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіптік кешеніндегі
кәсіпорындарға – КСРО Атроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен
ж\е сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО
Тұрғын үй - әлеуметтік банкі; халыққа қызметті - КСРО Жинақ
банкі көрсетті. КСРО Сыртқы эконом банкі экспорттық-
импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды ұйымдастыру
мен жүргізуді қамтамасыз етті.
Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік – аумақтық
принципі бойынша құрылды. Одақтас республикаларда
республикалық банктер ж\е облыстарда банктерді басқару
ұйымдастырылды. Банктердің аудандар немесе қала деңгейінде
өз мекемелері болды. Олар алғашында мына принцип
бойынша құрылды: ауданда клиенттері басымырақ болса, онда
мамандандырылған банктердің, осы ауданда бір мекемесі
құрылды. Тек КСРО Жинақ банкі ғана ерекшеленеді,
себебі оның мекемелері әр ауданда, колхозда ж\е совхозда
болды. Мамандандырылған банктердің төменгі буыны (Жинақ
банкілерінен басқалары) өзінің мамандануына қарамастан,
ауданның барлық клиенттеріне қызмет көрсетті. Негізінен
банктердің мамандануы тек басқару деңгейінде ғана
көрінді, ал төменгі мекемелері әмбебап несиелік мекемелерге
айналды. Олардың ауданның, яғни барлық саланың
кәсіпорындарына қызмет көрсетулеріне тура келді.
Олар банктердің саны бойынша 4 несиелік жоспарға
ие болды. Көрсетілген банктердің салаларға жатуы, олардың
клиенттерінің әмбебаптығымен қарсы келді, бұл өз алдына
ең алдымен несиелік ресурстарды құрумен байланысты
бірқатар мәселелерді тудырды. Бұл қаражаттардың өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы банктен бақылаусыз
банкке тасқындай құйылынуымен күрделене түсті. Әрбір
банк өз ресурстары шеңберінде жұмыс істеу үшін
КСРО Мембанкінде ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша
банкаралық есеп айырысуға көшу қажет болды.
КСРО Мембанкінен бөлінген коммерциялық банктер
негізінен мамандандырылғандар ретінде қызмет етті, әр банк
белгілі бір салада (өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық,
сыртқы сауда) монополияға ие болды. Олар өз
кәсіпорындарын қаржыландырып, несиелендіріп отырды, көбіне
осы кәсіпорындардың өміршеңділігін, пайдалылығын, негізделгенін
ескермей төмен пайыздармен қаржыландырды. Осы банктердің
активтерінде залалды мемлекеттік кәсіпорындардың уақыты
өткен саласыз қарыздардың мөлшері басымырақ болады.
Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы банк жүйесінің
жұмысын шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ,
несиелік механизмге түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ,
керісінше, аумақтырақ ж\е көп бөлімді, шығынды сипатқа
ие болды, алғышқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық
ақпараттық жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО
Мембанкінің ролі әлде қайда әлсіреп кетті, ол
мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете алмады.
Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны
жүргізу, яғни банк жүйесін батыстағы үлгідегідей екі
деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып табылады.
Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО
Мембанкі – Орталық, коммерциялық ж\е инвестициялық банктердің
қызметін атқаратын әмбебап несиелік мекеме болды. КСРО
Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ республикалық конторы
қалада, өнеркәсіпте, көлік ж\е басқа да шаруашылық
салаларына инвестициялық қызмет көрсетуді жүзеге асырды.
Акционерлік бастамаларда қызмет ететін КСРО Сыртқы сауда
банкі (Внешторгбанк) валютадағы ж\е валютамен жасалатын
операцияларға қызмет көрсетті.
70 – жыл бойы КСРО – нгың банктік жүйесінде, оның
ішінде Қазақстанда қатаң орталықтандыру мен шоғырландыру,
несиелік – банкті ықпал ету әдістемелерінде әкімшілік,
өктемдік, ұсақ – түйек регламенттеу, сондай – ақ шаруашылық
органдардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды.
Қалыптасқан ақша – несиелік қарым – қатынастар тәжірибесі,
пайда болып келе жатқан нарықтық қатынастар шарттарына сай
келмеді.
Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында
ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының институттары
мен құралдары мақсатты түрде жойылып отырды. Утопиялық
идеологиялық концепция негізінде үлкен көріксіз КСРО
Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида
құрылды, ал өз астына несиелік жүйені түгелдей басып
алды ж\е бәсекелестіктің элементтерін, жарыс пен
тәуекелділікті толығымен жойды.
Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың
желтоқсанында Қазақстан бірден нарықтық талаптарына жауап
беретін меншікті банктік жүйесін құруға кірісті. 1991 ж.
қаңтарында, елдегі банктік реформаның бастамасы болып
табылатын, Қазақ КСР – дағы банктер ж\е банктік қызмет
туралы Заң қабылданды. Республикалық мемлекеттік банк
облыстық басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР Ұлттық
банкіне айналды. Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкі
акционерлік – коммерциялық Тұран банкіне, Агроөнеркәсіпбанк –
Қазақстан Республикасы акционерлік – коммерциялық Агробанкіне,
Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік – коммерциялық Жинақ
банкіне ауысты. 1993 ж. бұл банктер акционерлік банктер
болып қайта өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан
Республикасы Халықтық банк деген атқа ие болды.
1989 ж. басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас,
кооперативтік, жеке банктер пайда бола бастады. Осы жылы
Интеринвестбанк КРАМДС банк сияқты ж\е т.б. коммерциялық
банктер құрылды.

2.2. Банктердің нарықтық экономикадағы ролі

Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды ж\е
біртұтас құрылымдарының бірі.
Банктердің ж\е тауарлы – ақшалай қарым – қатынастардың
дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді ж\е де олар бір –
бірімен өзара тығыз байланысты. Банктер халық
шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен
тікелей байланысты болды. Олар арқылы ұдайы өндіріс
үрдісіне қатысушыларының экономикалық мүдделерін
қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер қаржылық
делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын,
халықтық жинақтарын ж\е шаруашылық қызметтің үрдісінде
босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып,
қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай
айырысу жүргізеді ж\е экономика үшін басқа да көптеген
қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі
мен қоғамдық өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
Қаржылық делдал осылай қоғамға ақша капиталын
салааралық, ауданаралық үлестіру механизмін қамтамасыз
ету арқылы маңызды халық шаруашылығы қызметін атқарады.
Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар
болып табылады. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша
нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен міндеттемелерді
жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру
арқылы қарыз алушыға жаңа талап қойды.
Осы жаңа міндеттемелер мен талаптарды жасау үрдісі
қаржылық делдалдықтың негізін құрайды. Несие беруші
қарыз алушыға ж\е соған қатысты қаржылық инстиуттар
қызметінің қозғалысы орын ауыстыруы, қаржылық
ресурстардың қйылуы қаржылық делдалдық деп аталады.
Әр түрлі көздерден ақша капиталын жинау арқылы
банктер жалпы ақша қаражаттарының тобын құрайды ж\е де
оларды жұмыс істеп тұратын капиталға айналдырып, әр
түрлі шарттардағы несиеге деген талаптарды қанағаттандыра
алады.
Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық – несиелік
қызмет көрсетуін ұйымдастыру ж\е несиелік жүйенің қызмет
етуі шаруашылық құрылымдардың дамуында маңызды роль
атқарады.
Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады
ж\е барлық қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар
тек делдалдық қызметтен шығып, ұдайы өндірістің
барлық фазасының аясына ғана кіреді. Несиелік жүйе
ертегідей күшке ие бола отырып нақты өндіріске ең
қауіаті түрде араласуы мүмкін. К.Маркс келесіде :
Ағылшын банкісі сияқты мекеменің сауда мен өнеркәсіпке
билік етуіне назар аударады. Банктер шаруашылық өмірдің
орталығы, барлық экономиканың негізгі түйіні екені
ескерілді.
Банктік жүйенің мақсаты мен міндеттері негізінен
экономиканы жалпы басқарудың мақсаттары ж\е міндеттерімен
бірдей әйтсе де банктер басқарудың кішігірім жүйелері
ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетуді
қамтамасыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Экономиканы басқару органы ретіндегі банктің ролі оның
өзінің қызметтерін орындау үрдісінде ж\е банк ісін
ұйымдастыруда жалпы принциптерді сақтауда көрініс табады.
Экономиканы басқару процесінде банктер негізінен
басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетеді, ал әр
қоғамның экономикалық қатынастары ең алдымен мүдде
ретінде көрініс алады, ал экономикалық мүдде өндірістің
мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын
әдістемелерді пайдаланады. Мүддені осылай деп түсінуден
келесі туындайды, яғни оларға қажеттіліктерді қанағаттандыру
арқылы әсер етуге байланысты. Банктер басқарудың
экономикалық әдістері мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық
әр түрлі буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттіліктерін
әр түрлі несиелермен немесе қолма – қолсыз есеп айырысу
арқылы экономиканың үздіксіз қызмет етуіндегі қажеттілігін
қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғалысын
қамтамасыз етеді.
Банктер есеп айырысу операцияларын жүргізудің тәртібін
бұзғаны үшін айыппұл, төлем төлеу күнін созғаны үшін
өсім, несиені өз уақытында қайтармағандығы үшін жоғары
пайыздарды алумен өзінің мүддесін ғана емес, сонымен қатар,
бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесін
қорғайды.
Банктер өз қызметтерін орындау кезінде функционалдық
(экономикалық), салалық (министерстволар, компания, фирмалар)
ж\е аумақтарды (жергілікті орган) басқару органдарымен өзара
тығыз байланыста жұмыс істейді.
Банктер экономикалық басқарудың органы болғандықтан,
оның өз клиенттерінің алдындағы жауапкершілігі де
экономикалық сипатта. Банктердің экономикалық жауапкершілігінің
ең алдымен олар қызмет көрсететін меншік түріне,
ведомстволық тәуелділігіне байланысты емес, шаруашылық
органдарының, (яғни өз акционерлерінің) шаруашылық ж\е
қаржылық қызметтерінің нәтижелерімен байланысты. Банктердің
айналысында өздеріне әрбір банкті таңдайтын фирмалар мен
компаниялар топталады. Олар басқа жағдайларда пайдамен
қамтамасыз етілетін, өзі ж\е клиенттері үшін операцияларды
неғұрлым тиімді жүргізетін несиелік сипаты жүргізіледі.
Банктерде басқарудың басқа органдарында жоқ ағымдағы
ақпараттар болды. Ең алдымен ол қызмет көрсетілетін
клиенттерінің негізгі қызметі туралы ақпарат болып
табылады. Шотта еңбекақы беру, жабдықтаушыларға төлем
жасау, банктік несиелерді қайтару үшін қаражаттың
болмауы тек объективті емес, сонымен бірге, осы шарт
иесінің жұмысының нашар екендігінің күнделікті оперативті
көрсеткіші болып табылады. Шотқа ақшаның келіп түсуі
жабдықтаушының тиеген тауарларының тиеген тауарларының
өткендігін ж\е т.б. білдіреді. Банктің мәліметтері
бухгалтерлік есепті құруды күтпей – ақ кәсіпорын қызметтерінің
көптеген маңызды факторы туралы, әрі олардың нәтижелерін
алдын ала көтеруге мүмкіндік береді. Бұл банктерге өз
клиенттерінің жағдайын білуге, оларды бақылауға ж\е
олардың тағдыры мен табыстылығын анықтауға мүмкіндік
береді.
Ақша айналымы бірлікпен сипатталады. Қолма – қол ж\е
қолма – қолсыз ақша қозғалысының аясы бір ақша білігінде
қызмет көрсетеді, әрі өзара тығыз байланысты. Банктер
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың, жергілікті халықтың
шот есептерін жүргізу арқылы ақша айналымының жиынтығын,
ал олар арқылы шаруашылық процестердің барысын
қадағалайды, әрі оларға ықпал етеді.
Банктік жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорларды
шоғырландырған: мемлекеттік шаруашылық буындардың қаражаттары,
халықтың жинақ ақшалары, т.б. бар. Банктер осы қорлардың
қалыптасуына белсенді қатысады, яғни оларды пайдалану
бойынша бақылау жүргізеді, ақша айналымын реттейді ж\е сол
арқылы ұдайы өндірістік үрдіске әсер етті. Қазақстанның
нарықтық экономикаға көшуімен банктердің алдында жаңа
мүмкіндіктер ашылуда. Меншікті жекешелендіру мен
мемлекетсіздендіру нәтижесінде жеке меншік, меншіктің ұжымдық
ж\е акционерлік түрлері, кооперативтік қозғалыс кең
етек алуда, меншіктің аралас түрінің негізінде кәсіпорындар
құрылуда. Шаруа қожалықтары санының есебі, олардың
бірлесуі, жалға беруші (арендатор) ж\е жеке еңбек қызметімен
айналысатын тұлғалар да осыған жатады.
Қоғамда белгілі бір класқа ие коммерсанттар,
кәсіпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы
бойынша экономикада, қоғамда банктердің экономикалық ролі
күшеюде. Олардың жұмысында бірінші орынға әкімшілдік -
әміршілдік әдістердің орнын – экономикалық әдістер
алмастырады. Сөйтіп экономикаға банктік ықпал етудің құндық
құрылымдарының мағынасы арта түседі.
Бұл жағдайларда экономикада инфляцияның төмендеуінде ж\е
олардың нарықтық жолға көшуінде, ең алдымен меншікті
жекешелендіру мен мемлекетсіздендірудегі ролі айрықша. Бұнда
банктік жүйенің негізгі мақсаты – несиелік механизмді
жетілдіру, ақша массасын реттеудегі әдістерін жетілдіру, есеп
айырысуды тездету ж\е төлем тәртібін сақтау болып
табылады. Қазақстан Республикасы 1993 жылы 15 қараша айынан
бастап өзіміздің ұлттық валютамыз - төл теңгемізді енгізді.
Бірақ инфляция тоқтамады. Оның шыңы 1994 жылы шілде
айында 46%-ға жетті. Ұлттық банк пен үкіметтің монетарлық
шараларды қабылдауының нәтижесінде шілде айында инфляция
(25%-ға), төмендеді, ал 1994 жылы тамызда 13,5%-ға,
қыркүйекте - 10,9%- ға тең болды.
Инфляцияның төмендеуінің нәтижесі қайта қаржыландыру
мөлшерлемесінің 300-ден 250%-ға дейін төмендеуі мен несиелік
ресурстар аукциондағы %-дық мөлшерлемесінің 460-тан 280%-ға
дейін төмендеуі, яғни несие үшін төлем – сұраныс пен
ұсыныс негізінде анықтаған, нарыққа айналды. Теңгенің
ресми ж\е бейресми валюталық бағамдарының жақындасу
тенденциясы бар. Аукциондарда қысқа мерзімді қазыналық
вексельдердің сату көлемі жоғарлауда. Инфляция төлемдерінің
жағымды сәті ретінде Ұлттық банктің директивті
несиелерді беруден бас тартуын атауға болады ж\е олар тек
агроөнеркәсіптік несие үшін ғана сақаталады. Несиелік
ресурстар аукциондарда сатылады.
Ұлттық банк үкіметінің шығындарына несиелер беруді
максималды төмендетуде. Мұндай барлық шаралар ұлттық
валютаның тұрақтануы ж\е инфляцияның төмендеуі бойынша
жағымды нәтижелер береді.
Мемлекеттік меншікке реформа жүргізуде банктердің ролі
маңызды. Банктердің активтері мен пассивтерінің сапасы
толығымен, олар қызмет көрсететін клиенттердің қаржылық
жағдайына байланысты. Осы орайда банктік еформа
мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру үрдісін бөлек
жүргізілмеуі керек. Сондықтан, банктік реформаның негізгі
мақсатының бірі – экономикалық жеке секторын құру ж\е
кәсіпорынды жекешелендіруде демеушілік көрсету болып табылады.
Бұдан келіп шығатыны – банктік реформа мемлекттік меншікті
жекешелндірудің мүдделеріне бағынуы керек. Әйтпесе олар
шығынды несиелерден арыла алмайды, бұл қазіргі кезде
көптеген мемлекеттік кәсіпорындардың несие портфелі сапасының
төмендігіне қатысты.
Банктік реформа кәсіпорындарды жекешелндіруді қайта құруға
ж\е көп шығын шығаратын кәсіпорындарды тарату немесе
қайта құруда өз үлесін алуы керек. Бұл шығынды ж\е
төлем қабілетсіз кәсіпорындарды несиелеуді шектеумен қатар
өміршең кәсіпорындарды несиелеу мүмкіндігін кеңейтеді.
Көп шығынды кәсіпорындардың өміршең кәсіпорындардан
бөлініп ж\е олардың жаңадан құрылған даму банкіне берілуі
арқылы қызмет көрсетілуі қалағн банктердегі нашар, әрекетсіз
несиелердің шоғырлануын болдырмауы тиіс.
Банктік жүйенің реформасы инвестициялық қорлардың
ролін жоғарлату ж\е сауықтыру банктерін құру жолымен
жекешеленген кәсіпорындарды қайта құруға қолғабыс етеді.
Сауықтыру банкінің ролі жекешелендіру бағдарламасының
негізгі мақсаты болып табылатын, тиісінше жекешеленген ж\е
көп шығынды кәсіпорындарға корпоративті жетекшілікті
күшейтуге қатысты арта түседі. Инвестициялық қорлар
жекешелендірілетін кәсіпорындардың саудасына қатысып, олардың
қарыздарын акционерлік капиталға алмастыруы мүмкін, яғни жеке
меншік құқық жеке тұлғаларға көшеді деген сөз.
Банктік жүйенің реформасы жеке кәсіпорындардың банктен
несие алуларын қамтамасыз етеді, жеке сектордың дамуына
жәрдемін тигізеді. Осы мерзімде ол шығынды мемлекеттік
кәсіпорындарды қайта құруды ынталандырады.
Жекешелендіруші кәсіпорындарға республикада банктік
реформаны құрудың барысында қажетті ипотекалық банктер
маңызды көмек көрсетеді, яғни бұл жерде әңгіме
жекешелендіруші кәсіпорындарға, оған тиісті мүлікті кепілге
ала отырып, ипотекалық банктің ұзақ мерзімді несиесін беру
мүмкіндігі туралы болып атбылады. Бірақ ол үшін ең
алдымен заң базасын жасау керек.

2.3. Қазақстандағы 1991 ж. бергі банктік реформа

Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық
қатынастарға көшу кезеңінде несиені басқарудың жүйесін
ж\е шаруашылық қызметіне банктік қызмет көрсету
механизмін құру, банктер мен кәсіпорындардың қызметіне
жетекшілік етуде экономикалық әдістері қолдану; банк пен
клиенттеріне, сонымен қатар, банктің өз жүй есі
шеңберіндегі, оның жекелеген буындарының арасындағы өзара
қарым - қатынастар жүйесін қайта құру, яғни жаңа
құбылыстар мен процестерді ескере отырып, принципті түрде
реформалау қажеттілігінің маңызы зор.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың
қажеттілігі, Дүниежізілік банктік мамандарының пікірінше
қысқа мерзімді мәселелер категориясының бар болуымен
түсіндіріледі ж\е оларды өз кезегінде макроэкономикалық
реформасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін деп санайды.
Бірінші категорияға (қаржылық) орталықтандырылған экономикадан
мұра болып қалған мақсатты несие мен банктік
тәжірибену мемлекеттік үлестіру жүйесінің ескі тәжірибесімен
келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау
мәселесі; екінші категория мәселелеріне банктердің
сапасыз (мерзімі өткен) қарыздары мен мемлекеттік
зиянды кәсіпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер өміршең
(несие беруге қабілетті) мемлекеттік ж\е жеке
кәсіпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткізуіне кедергі
болып, банктік қаржылық ресурстардың өміршең емес (шығынды)
кәсіпорындардың пайдасына кетуіне жол береді.
Бұдан басқа, бұрынғы жүйе мекемелер мен кәсіпорындар
арасында төлем төлеулер мен есеп айырысуларды дұрыс
жүргізе алмады.
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік
салымдардың көбеюі байқалады. 1992 жылдың І тоқсанында
несиенің сомасы жалпы ұлттық өнімнің – 11,3%-ын құрса, ал
І V тоқсанда – 2,9%құрады. Бұл негізінен қайта
қаржыландыру ж\е ұлттық банктің несиесі есебінен болады,
әрі бұл өз кезегінде Ресейдің Орталық банкінің
контокорренттік несиемен қаржыландырады. Олады келесідей
мәліметтер куәландырады: 1992 жылдың І тоқсанында Ұлттық
банктің коммерциялық банктерге берген несиелерінің сомасы –
6,7%-ды құраса, ІV тоқсанда – 17,8%-ды құраған. Мұндай
несиелік ресурстарды арнайы банктер арқылы
орталықтандырылған әкімшілдік үлестіру - өміршең емес шығынды
мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде
банктерде жұмыс жасамайтын несиелердің яғни багктердің
несиелік портфелінің нашар несиелерден құрылуына әкеліп
соқтырады.
1993 ж. қараша айында Ұлттық банкке ұлттық
валютаның енуімен ақша – несие саясатын жүзеге асыруы,
бюджетпен, банктермен өзара қарым – қатынаста классикалық
қағидаларды енгдіруі, банктердің қызметін реттеу жүйесін
нығайтуға қатысты толық жауапкершілік жүктелді.
Ұлттық валютаның енгізілуі сәтінен бастап, 1995 жылға
дейін Орталық банктің қызметін атқару, жүйе қызметін
реттеп отыратын нормативтік құжаттарды қарастыру ж\е
қабылдау тұрғысындағы дәстүрлерімен тәжірибесі жоқ Ұлттық
банк дербес түрде ақшалай несиелік саясат жүргізу
тәжірибесін қолға алды. Бұл кезең, сондай-ақ ұлттық
валбтаның бағаларды ырықтандыру саясатына орай шарттасылған
ақша – несие құралдарының ж\е факторлардың әрекетіне
бейімделуі болатын. Сонымен бір мезгілде, 1995 ж. 15
ақпан айында Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысымен
бекітілген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктік жүйені
реформалаудың бірінші бағдарламасы жасалынды.

2.4. Банктік қызметті ұйымдастырудың негізі

Банктік заңдарда, банктердің жарғалық қоры қандай
көздерден құралғанына байланысты оларды: мемлекеттік, жеке
меншік, акционерлік, аралас ж\е шетелдік банктер деп
жіктейді.
Банктерді ұйымдастырудың акционерлік формасының
ерекешеліктері мен артықшылықтары неде? Шаруашылық
серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар туралы заңға
сәйкес, біріншіден, акционерлік қоғам – бұл құрылтайшылардың
(акционерлік қоғамының қатысушыларын құрылтайшылар дейді)
меншік құқығын, Ұлттық банк берген лицензия негізінде
шығарылатын акциялармен куәландырылатын заңды тұлға.
Акционерлердің банк меншігіндегі үлесі мен табысы сатып
алынған акциялардың санымен тікелей байланысты.
Акционерлердің жауапкершілігі тек сатып алынған акция
сомасымен ғана шектелген. Егер банк банкротқа ұшыраса
немесе өз қызметін тоқтатса, барлық кінә жеке
акционерлерге емес, банкке қойылады.
Банкті басқаруда акционерлердің жауапкершілігі тек
басқарманы сайлау мен жылдық жиналыстарда банк саясатына
қатысты сұрақтар бойынша дауыс берумен шектеледі.
Банкті ұйымдастырудың акционерлік емес формасы (үлестік
жарна формасы) қатысушылардың меншік құқын куәландыратын
қандайда бір формалды куәлікті қажет етпейді.
Үлес қосушы банк қызметімен байланысты бар тәуекелді
өз мойнына алады да, оның барлық міндеттері бойынша
жауап береді. Банкрот болған жағдайда кінә банкке ж\е
де өзінің бар мүлкімен жауап беретін әрбір үлескерге
де қойылады.
Екіншіден, акционер өз акцияларын басқа тұлғаға
бере алады. Бұл жерде банктің қызмет етуі жекелеген
акционерлердің қоғамнан шығуына, біліксіздігіне банкроттыққа
ұшырауына байланыссыз. Ал үлестік жарна формасында
қатысушы өз үлесін, басқа қатысушылардың келісімінсіз бере
алмайды.
Үшіншіден, акционерлік банкте оны басқару бойынша
қызметтер нақты үлестірілген. Акционерлер басқарманы
таңдайды, соңғысы – төрағаны, ал ол басқару аппаратын,
басқару аппараты өз кезеңінде мамандар мен
қызметкерелердің міндеттерін анықтайды.
Жеке банкте қатысушылар өздері тікелей банкті
басқаруға қатысады да әкімшілік қызметкерлері болып ж\е
басқарудың тиімділігі олардың жеке бастарының жұмыс
сапасына байланысты.
Банкті ұйымдастырудың акционерлік формасының
кемшіліктеріне мыналар жатады: акционерлік банкті құру
қиындығы (жергілікті билік органдарынан рұқсат алуды талап
етеді), өзгермелі жағдайларға бейімделу мен икемділік
дәрежесінің төмен болуы.
Осы жоғарыда аталған кемшіліктерге қарамастан банкті
ұйымдастырудың акционерлік формасы нарық жағдайда тиімді,
қолайлы болып келеді ж\е нарықтық экономикасы дамыған
барлық елдерде банктер акционерлік компания немесе
корпорация нысанында ұйымдастырылуы да кездей соқтық емес.
Банкті ұйымдастыру қиын процедураны білдіреді ж\е
ол елдің арнайы заңдарымен реттеліп отырады. Ұлттық
банк Қазақстан Республикасының аумағында банктерді құруға
рұқсат береді ж\е банктермен, олардың филиалдарын
тіркеуге алу кітабын жүргізеді.
Рұқсат Ұлттық банк белгілеген мөлшердегі төлем
негізінде беріледі.
Рұқсат берген кезде Ұлттық банк атқарылатын
банктік операциялардың шеңберін анықтайды. Банктің заңдар
мен актілерінде бантердің қызметінің ашылуы мен
тоқтатылуы реттеліп отырады.
Банкті құруға рұқсат алу үшін келесі құжаттар
қажет:
- рұқсат беруге арыз;
- экономикалық негіздеме;
- алдағы 2-3 жылдағы толық ақпараттарды қамтитын
іскерлік болжалды жоспар;
- құрылтайшылар ұсынатын банк жетекшілерінің (төраға
мен бас бухгалтердің) кәсіби жарамсыздығы жайлы мәліметтер;
- құрылтайшылардың қаржылық тұрақтылығы жайлы аудиторлық
қорытынды;
- жарғылық қор шотына қаражат салғанын растайтын құжат.
Сонымен қатар, бірлескен немесе шетелдік банк ж\е
де олардың еншілік банктерін құруға рұқсат алу үшін
келесідей құжаттар қажет:
- құрылтайшы заңды тұлғалар үшін: олардың заңды
мәртебесін растайтын, жарғы немесе басқа да құжат ж\е
алдыңғы екі жылдың жарияланған балансы; Қазақстан аумағында
шетелдік банк құруға немесе қатысу жөніндегі шетел
құрылтайшыларының сәйкес органдарының рұқсаты; шетел
құрылтайшысы келген елдің бақылау органының Қазақстан
аумағындағы шетелдік бірлескен банкке қатысуына қарсы
еместігі жайлы жазбаша анықтама.
- құрылтайшы жеке тұлғалар үшін: шетелдік беделді
банктің осы тұлғаның төлем қабілеттігін куәландыруы
қажет.
Заңды ж\е жеке тұлғалар банктің құрылтайшылары
(акционерлер) ретінде бола алады. Мемлекет тек үкімет
тұлғасында ғана банктің құрылтайшысы ж\е қатысушысы бола
алады.
Кез келген құрылтайшылардың, қатысушылардың
(акционерлердің) қатысу үлесі мемлекеттен ж\е еншілес
банктерден басқалары үшін жарғылық қордың 35%-ан аспауы
тиіс.
Банкті ашуға рұқсат беру жайлы арыз – құжатты
алған мерзімнен бастап, 3 айдан аспайтын уақыт
ішінде Ұлттық банкте қарастырылады.
Рұқсат беруден бас тартудың себептері мынада:
құрылтайшы құжатының жұмыс істеп тұрған заңдарға сай
келмеуі, құрылтайшылардың қаржылық жағдайының тұрақсыздығы;
банктің құрылтайшысының, басқарма ж\е жетекші мүшелерінің
алдағы қызметтеріндегі заңға қайшы әрекеттің болуы; алғашқы
екі жыл ішіндегі банктің меншікті қаражаттар есебінен
активтік операциялар жүргізе алмауы б.т.
Қазақстан Республикасының банктерін тіркейтін кітапта
тіркелгеннен бастап, банк заңды тұлға мәртебесін алады.
Оған тіркеу номері ж\е банктік опеацияларын жүргізуге
лицензия беріледі.
Көптеген елдерде банкті ашуға арнайы рұқсатты талап
етеді, бірақ кей жағдайларда олар құрылтайшыларды
тіркеумен ғана шектелуі мүмкін.
АҚШ – та жаңа банк құру қатал тәртіппен реттеледі.
Өз қызметтерін бастау үшін банк, штаттың билік
органдарынан чартер – лицензия алуы қажет немесе ақша
айналысын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.