Шаруашылықты жүргізуші субъектілердің есеп саясаты
Кіріспе.
Халық шаруашылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын
орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз
алдына сараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Бұл ғылымды жан-жақты
зерттейтін, экономикалық жағынан талдайтын, өз алдына ғылыми даму жолдарын
анықтайтын әдістерімен бірге бұл ғылымды оқытатын пән бар. Осы орайда
қоғамдық өндіріс процестерін бухгалтерлік есеп ғылымының пәні деп айтуға
болады немесе қоғамдық өндіріс процестерін бухгалтерлік есепке алынатын
біртұтас тұлға деп қарауға болады. Өйткені бухгалтерлік есеп қоғамдық
өндірістің дамуы жолында қажет. Бухгалтерлік есептік мәліметтері мен
көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге
бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің
негізгі міндеті – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды
мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу. Қоғамымыздың даму
кезеңдерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті экономикалық
заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс
белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс
ұйымдастырудың маңызы зор. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің
ұйымдастыруына қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып отырғандығы
бухгалтерлік есептің тарихынан белгілі. Бухгалтерлік есеп көптеген жүз
жылдар бұрын пайда болып, бүгінгі күнге дейін дамып пайдаланылып келеді.
Тайпалардың арасындағы шаруашылық операцияларға байланысты табылған
жазулардан бухгалтерлік есеп біздің заманымызға дейін V ғасырда жүргізілді
деген дерек бар. Ал біздің заманымызға дейін ІІ ғасырда Грецияда
салынған құрылысқа кеткен шығындар есептеліп, салынған үйдің, ғимараттың
қабырғасында жазылатын болған.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып
отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде өндіріс құрал-
жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы
кең етек алуда. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке
тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты
жаңа сипат алып отыр. Бұл бойынша еліміздегі халық шаруашылығының қай
саласындағы субъектілер болмасын олардың өндірістік және қаржылық іс
әрекеті өз шығындарын өзі өтеу, өзін өзі қаржыландыру принциптеріне
негізделуі тиіс. Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен
істеліп жатқан жұмыстардың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет тарапында және
экономика өмірінде атқаратын ролінің ұшан-теңіз екендігі дәлелдеуді қажет
етпейді. Нарық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілерінде
бухгалтерлік есептің маңызы ерекше зор. Шаруашылық субъектілерінде
бухгалтерлік есеп жұмысы Бухгалтерлік есеп туралы, Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы
шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің бас шоттар жоспарына сай
бекітілген ортақ принциптер мен ережелер және Қазақстан Республикасы қаржы
және Кіріс министрліктерінің бухгалтерлік есеп жөнінде шығарған нұсқаулар
мен ережелері, сондай-ақ ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Қазіргі
кезде елімізде қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп стандартына барынша жақындатылған.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметтегі жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
1995 жылдың 26 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Бухгалтерлік есеп туралы заңды күші бар №2732 Жарлығы қабылдады. Бұл заң
жарық көргеннен бері оны жүзеге асыру жолында көптеген жұмыстар
атқарылуда. Осы заңға сәйкес 1996 жылдың 18 қарашасында қаржы
шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің бас шоттар жоспары бекітіліп,
1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының барлық
шаруашылық субъектілері жаңа бухгалтерлік есеп стандарты бойынша өз
жұмыстарын жүргізе бастады. Қазақстан Республикасы қабылданған
бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі экономиканы көтеруге, оны ішкі және
сыртқы инвесторлар үшін неғұрлым тиімді етіп құруға мүмкіндік береді.
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру мен
есептеудің мақсаты.
Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің жанындағы Бухгалтерлік
есеп және аудит әдістемесі департаментінің №4 Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп - деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартының
бірінші бабында Кәсіпорындар мен ұйымдардың яғни субъктілердің ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі
операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі
ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістерді ол қаржылардың жұмсалуы
туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның, яғни
субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді
делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: Заңды тұлғалар, субъектілер
(банктер мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есепті осы стандарттық талаптарына сай жүргізеді және есепті
кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен бірге)
тапсырады делінген.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдың құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге
байланысты түрлі операциялар пайда болады. Әрбір КО-Н ұйым мекеме не фирма
әдетте бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп
жабдықтаушы ретінде болатын, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін
қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар
алдында сатып алушы болып табылады.
Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың фирмалардың арасында алашақ және
берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшамен есеп
айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген ережелер
мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржыларымен есеп айырысу
операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізумен оны ұйымдастырудың
мақсаттары мыналар болып табылады.
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
2. Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгендігін және оларды дұрыс
тиімді пайдалануды бақылау.
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Шаруашылық етуші субъектілердің түрлері және олардың қызметін ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлыө
субъектілерге (Қазақстан Республикасынынң аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілідіктер мен филиладар, заңды тұлғалар , кәсіпкерлік қызметпен
шұғылоданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі.
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын, өз алдына
жеке мүліктік емес және мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол
мүліктерді өз қалауынша оперативтік тұрғыда басқара алатын немесе
шаруашылықты жүргізуге меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп
атайды немесе солай деп танылады.
Филиалдар бұл заңды тұлғалардың тұрған жерінен тыс жерде орналасқан
және оның барлық немесе кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыратын дараланған
бөлімсшелері болып табылады, оның ішіне өкілдік қызметі де кіреді.
Филиал да, өкілдік те заңды тұлға болып табылмайды. Заңды тұлға
коммерциялық та, коммерциялық емес те болуы мүмкін, біріншісінің мақсаты
барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарата алады, ал екіншісінің өз
қалауынша табыс табу мүмкіндігі де және таза табысын өз қатысушыларының
арасында бөлу жағдайы да шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесідей нысанда құрылуы мүмкін:
- шаруашылық серіктестіктер;
- акционердік қоғамдар;
- өндірістік кооперативтер;
- мемлекеттік кәсіпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актілерімен қаралған діни
бірлестіктерден, қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерінен, акцилнердік
қоғамдардан, қоғамдық ірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандарынан
құрылуы мүмкін.
1. Шаруашылық серіктестіктер.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) қосқан үлесі бөліп көрсетілген
жарлық капиталы бар коммерциялық ұйымдар шаруашылық серіктестігі болып
табылады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарының есебінен құрылған,
сондай-ақ серіктестіктің шаруашылық қызметінде шығарылған және сатып
алынған мүліктер серіктестіктердің меншігіне жатады.
Қазіргі кезде шаруашылық серіктестіртер толық және коммандиттік
серіктестіктер болып құрылады.
Толық серіктестік – мұндай серіктестіктің қатысушылары толық
серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері
бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлікке ортақ жауапкершілікте болады.
Коммандиттік серіктестік – серіктестік міндеттемелері бойынша өзінің
барлық мүлкін (толық серіктестер) қосымша жауап беретін толық
серіктестіктерден және серіктестік кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыруына
араласпайтын, жауапкершілігі серіктестік (салымшылар) мүлкіне өздері
салған салымдардың жиынтығымен шектелетін қатысушылардан тұрады.
Коммандиттік серіктестіктердің қызметіне араласатын толық серіктестіктің
құқылы ережесі және олардың міндеттемелі бойынша жауапкершілігі толық
серіктестіктің тәртібімен анықталады.
2. Қосымша және жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС). ЖШС жарлық капиталы бір
немесе бірнеше серіктестік тұлғалардың ұйымдастыруымен құрылған
жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады, олардың қосқан үлесі
құрылтайшылардың құжаттарында бөліп көрсетіледі; олар өздерінің қосқан
салымдарының құны егінде ғана алған міндеттемесі мен тәуекелділік залалы
боынша жауап береді. Серіктестікке қатысушылардың саны елуден аспауы
керек. Ол бір ғана тұлғадан тұратын, басқа да серіктестіктердің жалғыз
қатысушысы ретінде болуына болмайды.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік. Мұндай серіктестіктің
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша өздерінің жарлылық капиталдағы
салымдарымен, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда – қосымша өздері
еселеген мөлшерінде салған салымдармен өздеріне тиесілі мүлкіне жауап
береді.
3. Акцмонерлік қоғам – өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды
тарту мақсатында акция шығарумен айналысатын заңды тұлға. Қоғам
акционерлері өзінің міндеттемесі бойынша жауап бермейді және
олардың қызметімен байланысты өздеріне жататын акцияларының
құнының шегінде тәуекелділіктен алған зиянды шегеді. Акционерлік
қоғам ашық, жабық және ашық халықтық қоғам болып бөлінуі мүмкін.
Ашық акционерлік қоғам -өздерінің шығарған акциясын ашық, жеке жабық
түрде орналастыруына құқығы бар. Мұндай қоғамның қатысушылары өздеріне
тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен шығара
алады.
Жабық акционерлік қоғам. Мұндай қоғамның акциалары тек қана өз
құрылтайшылары ішінде немесе алдын ала белгіленген тұлғалар шеңберінде
таратылады. Егер де жабық акционерлік қоғамның акционерлерінің саны жүзден
асып кетсе, онда келесі үш айдың барысында акционерлердің жалпы
жиналысында қоғамның типін өзгертуге, яғни ашық акционерлік қоғамға
айналуына шешім қабылдауына болады.
Ашық қоғамның акциялары, бағалы қағадардың нарығына қарап бағаланады
және ондағы активтердің құны екі жүз мың айлық есепті көрсеткішті құраса
және акционерлерің саны бес жүзден кем болмаса, онда ол ашық халықтық
қоғам болып табылады.
4. Өндірістік кооператив – бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік
негізінде, олар өзінің еңбек етуімен тікелей қатысуының негізінде
және мүліктік пайларын (үлестерін) мүшесі ретінде біріктірудің
негізінде құрылған азаматтық ерікті бірлестік. Кооператив мүшесі
еіден кем болмауы тиіс. Кооператив мүшелері заңда қаралған тәртіп
пен дегейде қосымша (субсидиарлық) міндеттемелі бойынша
жауапкершілікте болады.
5. Мемлекеттік кәсіпорын. Мемлекеттік кәсіпорындарға жататындар:
- шаруашылықты жүргізу құқына негізделген мемлекеттік кәсіпорын. Ол өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікке жауап береді,
бірақ мемлекет міндеттемелі үшін жауапты болмайды;
- ағымдағы (оперативті) басқару құқығына (қазыналық кәсіпорын)
негізделген мемлекеттік кәсіпорын, Қазақстан Республикасы үкіметінің
немесе жергілікті атқару органының шешімімен құрылады. Қазыналық
кәсіпорынның шаруашылық қызметі оның Жарғысында көрсетілген
(белгіленген) мақсаттармен және міндеттермен анықталады. Қазақстан
Республикасы немесе жергілікті әкімшілік-аумақтық бөлініс қазыналық
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша жәрдем беру жауапкершілігін өз
мойнына алады.
6. Коммерциялық емес ұйымдар. Оларға: мекемелер, қоғамдық
бірлестіктер, қоғамдық қорлар, тұтыну кооперативтері, діни
бірлестіктер, қауымдастық (одақ) нысандағы бірлестіктер жатады.
Шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің мақсаттары оның меншік иесі
белгілейді. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектінің жарғысына
жауап беретін болса, онда ол кез келген қызмет түрін жүзеге асыруына
боладыү
Мемлекеттік мүлікті басқаруға уәкілетті органдар, басқа заңды және жеке
тұлғалар субъектінің құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргізуші
субъектіні бір немесе бірнеше құрылтайшылар құрцып, ол мемлекеттік
тіркеуден өткен күннен бастап заңды тұлға құқығына ие болуы мүмкін. Меншік
иесінің рұқсатымен шаруашылық жүргізуші субъект заңды тұлға құқығы бар
еншілес субъектілерді, сондай-ақ филиалдар, өкілдіктер, бөлімдер және басқа
да ерекшеленген бөлімшелер құра алады.
Субъектінің құрылтайшылары (акционерлері) бекіткен жарғы негізінде қызмет
етеді. Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуі керек. Жарғыда шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің тұрлер, оның атауы, орналасқан жері, қызметінің
мәні мен мақсаттары, басшының өкілеттіктері, басқару және бақылау
органдары, олардың қабілеттілігі, субъектінің мүлікті қалыптастыру және
табысты бөлу тәртібі, белгіленеді. Жарғыда сондай-ақ құрылтайшылар,
субъект әкімшілігі мен оның еңбек ұжымдарының арасындағы қарым-қатынастары
да белгіленеді.
Негізгі қорғар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектіінің дербес
балансында көрсетілген құндылықтары (мүліктері) субъектінің мүлкін құрайды.
Субъектінің мүлкін қалыптастырушы көзі болып мыналар саналады:
құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарналары (үлестер);
қызмет нәтижесінен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен табыстары;
банктер мен басқа несие берушілерідің кредиттері; бюджеттен берілген
күрделі салымдары және демеу қаражаттары; қайтарусыз немесе қайырымдылық
жарналары; ұйымдардың, кәсіпорындардың және азаматтардың құрбандықтары;
Қазақстан Республикасы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс көздері.
Мемлекет қолданылып жүрген заңдарға сәйкес субъектінің мүліктік
құқытарын қорғауға кепілдік береді. Қазақстан Республикасы заңдарында
қарастырылған жағдайды қоспағанда, мемлекеттік меншік иесінің немесе оның
уәкілетті органдарының келісімсіз субъектіден оның негізгі қорларын,
айналым қаражаттарын және олардың пайдалануындағы басқа да мүліктерін
алуына жол бермейді.
Субъектінің басқару оның меншік иесінің жарғысына сәйкес
ұйымдастырылады. Субъект басқарудың құрылымын, штатттарын, еңбекақы
төлеудің жүйесін және т.б. мәселелерін дербес анықтай алады.
Субъектінің еңбең ұжымы еңбек келісім-шартының негізінде, сондай-ақ
кәсіпорын иесі мен жұмыскерлердің еңбек қатынасын реттейтін басқа да
келісім шарттарыныің нысандарында, өз еңбегімен қатысушы азаматтарынан
тұрады. Еңбек ұжымы меншік иесімен және әрбір жұмыс істейтін
қызметкерлердің мүддесімен үйлесуін қамтамасыз етуі керек.
Шаруашылық жүргізуші субъектісі өнім шығарушы болып табылатындықтан, ол
өзін-өз қаржыландыруды және дербестік негізінде өнімді шығаруды, сатуды
және қызмет көрсетуді көздейді.
Субъект өз қызметін дербес жоспарлайды және даму болашағын, материалдық-
техникалық жағдайын қамтамасыз етумен қатар, ол күрделі құрылысын да
белгілейді. Ол өз өнімін, жұмысы мен қызметтерін Қазақстан Республикасы
заңдарынада анықталған жағдайларды қоспағанда, өз бетінше белгілеген
бағасына немесе шарттардың негізін сата алады.
Шаруашылықты жүргізуші субъектілердің есеп саясаты
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына,
олардың шешетін міндеттемелерінің күрделелігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауына жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жсалаған қорытынды шолу фактілері
кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативті-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған
барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке
алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәспорын өз қызметін болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы
басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының басқасына өткен
кезде де);
- шаруашылық қызметінің фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты мінщдеті мен негізгі арналымы
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістің синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістерлің тухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнынн айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі наөты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен таңдап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің
процедурасын дербес әзірей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі объектімін бағалау – бухгалетрлік есептің №6-
шы Негігі құралдардың есебінің стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға
төлеген нақты шығындары негізінде, негізгі құралдар объектісінің
бастапқы құны анықталады; құрылтайшылардың берген объектілері –
олардың өзара келісім бойынша; тегін берілген объектілер –
эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал
кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін – нақты өзіндік құны
бойынша; айырбас нәтижесінде алынған объектілер – ағымдағы
бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы - бухгалтерлік есептің №6-шы
Негізгі құралдың есебінің стандарттаарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің
бірін немес бірнешеуін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың
бірқалыпты (түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шы,ғару үшін
орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелінетін әдісі
(өндірістік әдіс); құнын есептеп шығарудың сандық сомасы бойынша
есептелінетін әдісі (кумулятитівтік әдіс); қалдық құнын азайтатын
әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған кезде,
амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың қандай да
түрі бойынша амортизацияны есептеудің бір ғана әдісі пайдаланады;
негізі құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың әртүрлі әдісін
пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі – кезеңі, негізгі
құралды пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі;
жою құны – есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі
құралды жою барысында алынған запас бөлешектердің, қайтып
пайдалануға жарайтын құндылықтардың қнын алып тастағаннан шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу- жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен
жөндеу жұмысынң мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв
қорларын жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені
кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтеодің амортизациясы - әрбір материалдық емес
активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және
амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай
алады;
- болашақ кезеңінің шығыстары - кезеңдері нақты анықталған жағдайда,
кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына
жатқызылуы мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-кен
дайындыө жұмыстарына кеткен шығындарына, жаға өнім түрін игеруге
кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен
шығаруы мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың
кезеңін және есептеп шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резевтері - кәсіпоры қандай резервтерді
және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртібін анықтап
өзі шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтер, көп жылғы
сыңірген еңбегі үшін марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда
дайындық жұмыстарын жүргізуге кеткен өндірістік шығындары және
басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері - кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді
болып табылмайтындығын резевтерді құрудың әдісін және резервтеуге
жататын шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестиция - кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық
инвестицияны есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта
бағаланатын кұнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе
ағымдағы мен саты алу құндарынан алынған ең кіші бағасы бойынша;
ұзақ мерзімді инвестицияның қайта бағалагған сомасын қалай
көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс ретінде де, немесе
таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі
таңдайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану –№5 Табыс деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандарына сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған
кезде танылады: табыс сомасы бораншы дәлденген деңгейі бойынша
бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты,
сондықтан оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады.
Жалпы қағидасымен қатар, кейбір операциялары бойынша, табысты
танудың қосымша жағдайлары қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша - субъектінің салытп алушыға меншік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша
дәлденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша - есептік күнге жасалған мәміленің біту
сатысын барынша дәлденггне деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу
кезіндегі жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары
барынша дәлденген деңгейде анықталады;
- дивиденттер, пайыздар түріндегі табыстар - пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде
танылуы тиіс; роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес
есептелген әдісі бойынша танылуы тиіс; дивидендтер акционерлер оны
алу құқын белгілеген жағдайда ғана танылуы тиіс. Жоғарыда аталған
барлық жағдайды табысты тек есептеу әдісі бойынша танылатындығы
қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін әзірлеген кезде
келесідей мәселелер қарастырылуы тиіс:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу
бухгалтерлік есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының)
бірін қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнімнің
(жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе
алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін. Аталған
схемалардың юбірін таңдау, кәсіпорынның қай салаға жататындығымен
байланысыт болып кетеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске
есептен щығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын
анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны
бойынша әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы
теңестірілген (ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Шаруашылық жүргізуші
субъекті аталған әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық
тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең
түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру
табалына сай келетін үйлестірілген регистрлері де жоқ. Сондықтан
оны ішкі бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы
тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың бас жоспарындағы
шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе
жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның
құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндірістке кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісінің,
шығындарды жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды. Кәсіпорын
өзінің негізгі қызметінің сипатына байланысты өзіндік құнның
калькуляциялауы мен өндіріске кеткен шығынын есептеу үшін
нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік әдістерінің бірін
немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе
шалафабрикатсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 Тауарлы
материалдық запастардың бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар
тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар
мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны
пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өнжірісті игеруге және
дайындауға кеткен шығыстаының құрамында, олардың үлес салмағы
айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі жекелеген субшоттарда
жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық мөлшерлемесін
есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібі де көрсетіледі:
жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының нормативтік
деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық
шығыстарына парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына
парапар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану
арқылы жанама шығындары таратылады, мысалыға, бұйымның тұтыну
қасиетін және оның өңдеу шығысын алынған күрделендірілген
коэффициенттері бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер
де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін,
түгендеуді жүргізудің күнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін
белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын ухгалтерлік есеп нысанын өзі
таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін,жүйелңлігін,
жасау техникасын, өзарабайланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас доспар басшылыққа ала отырып, өздеріне пайдаланатын шоттарын
іріктей алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық
қызметін және қаржылық жағдайые, мүліктік құрамын көрсететін
синтетикалық шоттарын енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына
тиісті субшоттарының тізімін жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын
аналитикалық есептерінің де толық номенклатуралық объектілерін және
олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл кезде басқарудың,
талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын ескереді. Бас
жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады. Бірақ ол
жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған негізгі әдістемелік
қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезеклігіні, есеп беру
нысаны мен құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды
пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп
саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді
қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстау
керек пе, жоқ, әлде келісім-шарттық негізінде тиісті мамандарды
жалдау керек, бухгалтрелік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру
керек, яғни есеп персоналдарының саны қандай болуы керек, қандай
бөлімдер қажет (есеп айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ
бөлімдері), олардың бағыныштылығы қалай болуы керек деген
мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда кәсіпорынның басшысы
бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырлуына қажетті жағдайларды
жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда
ұйымждастырылуы мүмкін, ол кезде кәсіпорынның баррлық бөлімшелері
біртұтас есептік жұмысқа біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған
жағдайда, кәсіпорынның жекелеген құрылымдық бөлімшелері дербес
бухгалтерия құрып, балансқа дейінгі есеп жұмысының барлық циклын
толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға тиісті
мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау жүйесінің
қандай болуын және олардың басты элементтерін анықтап, олардың
ішінен алғашқы есептік құжаттарды жасап және рәсімдеп отыратын
жауапты тұлғаларды белгілеп бөліп отыруын, олаодың есеп қызметіне
дер кезінде берілуін және т.б. осы сияқты мәселелерін шешеді.
Әрбір қызметкерлердің жауап беретін аясы мен міндеттері айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу кезінде барынша жалпы таныған талаптар мен
қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда кәсіпорын үшін де,
жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына бейімделген есеп саясатын
қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары мен талаптары №1 БЕС жан-
жақты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері
мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен
бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша),
кәсіпорын өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін жалғастыруды
көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде ниетінің жоқтығын
білдірсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады,
кәсіпорын өзі таңғдап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі
пайдаланып, тек тиімді тузетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелілік
қағидасы сақтағаны, ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық
фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықталған
(белгіленген) қағидасын ұстағаны болып табылады. Бұдан басқа, мынадай
талаптары да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте
толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту
(шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен
табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық қызметінің
барлық фактілерін есепте көресетілуін қамтамасз ету керек, демек
оның тек құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар, пайда болған
шаруашылық ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
- қайшылықсыз деп әлқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілініе, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің жіне
синтетикалық, аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастығын айтады.
- ұйымдылық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет
масштабына лайықты келетін есепті жүргізудің қолайлылығын
білдіреді.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік саясатын
әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығымен
сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде
танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы мүмкін.
Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы. Есеп айырысу нысандары.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және мәндеттемелір бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет
жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік
құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады.
Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік
көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды
жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы
әрбір мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады.
Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем
ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да әрбір
төлемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және зады тұлғалар арасында есеп аырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады.
Банк шоттарын- бұл банк мен клиенттер арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдіквалютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар – банк шоттары бакнтер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және заңжы тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшаланған бөлімшелері үшін д ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шотар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше
көздемесе, субъектінің басшысы белгіленген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағына ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы
ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері
арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі
шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассикалық
жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да
әдістерін пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек;
вексель; тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкассалық жарлықтары болып табылады.
Төлушңі мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда
көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет
көрсететін банк алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып
табылады. Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу
үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем
жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын
пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілерді төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қосы төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі
банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға
жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп
басылып қайтарылады. Төлем тапсырманың нысаны 201 бетте келтірілген.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштер)
көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды
(ЖТК неиеме ИИК);
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарынң нөмірі;
- бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК
немесе КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі
– резиденттік белгісін, ал екіншісі – экономиканың секторын
көрсетеді;
- бенефициар – аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк-алушы – банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы
көрсетіледі;
- бенефициар банкісі - бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың
негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланған) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) – филиаларалық
айналымдарының коды (ФАК немесе МФо);
- төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік –құықытық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады);
- бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік
шотына қаша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен
анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін асауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары; желед мерзімді, мерзімнен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімнен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастыр аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмейітндей
етіп жасалуы керек.
Субъектілері: жеке өздеріне тиесіл қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына,ы жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған
әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана
етіп жазылатын төлем құаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру тһлемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын
кезде ғана болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді.
Біріншісі-депозиттермен қамтылған, ал екіншісі - қамтылмаған болып
бөлінеді. Бұл кезде чектердің төленетіндігі жһнінде банктердің кепілдік
беруі мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен
байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы
жасалған келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл келесім-шартта, банк
өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни
чек берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі
белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сақтауға
міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап
пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою
құқығына ие тлұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің
мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте
жазылғандарды түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде
қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегіндегі қиғашынан
бүлінген деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы
қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектік күшіде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаугыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
- егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе
түзетулер бар болса);
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы
қолымен сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазыып қайтарылады.
Чектерлің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар онай чектердің өңделуін тез арада тоқтады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
біріншісі – банкте қалса;
екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі Клирингтік палатаға беріледі;
төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексельдер арқылы есеп айырысу
Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын
қатаң нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келеді.
Жай вексель (соло-вексель) – талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасымен вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта , не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы
туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша бұйрыққа ұқсас
болып келеді.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде
толтырылса, онда сол тілде вексель деп жазылған атауды, белгілі бір ақша
сомасын төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс
тұлғаның (төлеушінің) атауы – тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем
жасалатын орнын көрсетеді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем
жасалатындығын, сол тұлғаның атауын, вексель жасаған күн мен орнын
көрсетеді және онда вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілен талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек
төмендегі белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды.
Төлем мерзімі көрсетілген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін
вексель ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымениқатар белгіленген
орны, төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының тұратын орны
болып есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда
вексель берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып
танылады.
Аударма вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге жататын
вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлға тұрған
жерде немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа
орында төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетелуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналадыү пайыздың есептелген күні көрсетілмесес, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде Бұйрыққа емес немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына вексельдің
акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына,
жасалуы мүмкін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халық шаруашылығы есептерінің арасында бухгалтерлік есептің алатын
орны ерекше. Барлық экономикалық ғылымдар ішінде бухгалтерлік есеп өз
алдына сараланып тұратын бөлек ғылыми сала. Бұл ғылымды жан-жақты
зерттейтін, экономикалық жағынан талдайтын, өз алдына ғылыми даму жолдарын
анықтайтын әдістерімен бірге бұл ғылымды оқытатын пән бар. Осы орайда
қоғамдық өндіріс процестерін бухгалтерлік есеп ғылымының пәні деп айтуға
болады немесе қоғамдық өндіріс процестерін бухгалтерлік есепке алынатын
біртұтас тұлға деп қарауға болады. Өйткені бухгалтерлік есеп қоғамдық
өндірістің дамуы жолында қажет. Бухгалтерлік есептік мәліметтері мен
көрсеткіштері қоғамдық өндірістің дамуын экономикалық тұрғыдан зерттеуге
бірден-бір негіз болып табылады. Сондықтан да бухгалтерлік есептің
негізгі міндеті – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды
мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу. Қоғамымыздың даму
кезеңдерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті экономикалық
заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану шараларын дұрыс
белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс
ұйымдастырудың маңызы зор. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің
ұйымдастыруына қойылатын талаптардың өсіп, міндеттердің артып отырғандығы
бухгалтерлік есептің тарихынан белгілі. Бухгалтерлік есеп көптеген жүз
жылдар бұрын пайда болып, бүгінгі күнге дейін дамып пайдаланылып келеді.
Тайпалардың арасындағы шаруашылық операцияларға байланысты табылған
жазулардан бухгалтерлік есеп біздің заманымызға дейін V ғасырда жүргізілді
деген дерек бар. Ал біздің заманымызға дейін ІІ ғасырда Грецияда
салынған құрылысқа кеткен шығындар есептеліп, салынған үйдің, ғимараттың
қабырғасында жазылатын болған.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып
отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде өндіріс құрал-
жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы
кең етек алуда. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке
тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты
жаңа сипат алып отыр. Бұл бойынша еліміздегі халық шаруашылығының қай
саласындағы субъектілер болмасын олардың өндірістік және қаржылық іс
әрекеті өз шығындарын өзі өтеу, өзін өзі қаржыландыру принциптеріне
негізделуі тиіс. Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен
істеліп жатқан жұмыстардың, кәсіпкерлік қызметтің мемлекет тарапында және
экономика өмірінде атқаратын ролінің ұшан-теңіз екендігі дәлелдеуді қажет
етпейді. Нарық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілерінде
бухгалтерлік есептің маңызы ерекше зор. Шаруашылық субъектілерінде
бухгалтерлік есеп жұмысы Бухгалтерлік есеп туралы, Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жасалған бухгалтерлік есеп стандарты мен қаржы
шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің бас шоттар жоспарына сай
бекітілген ортақ принциптер мен ережелер және Қазақстан Республикасы қаржы
және Кіріс министрліктерінің бухгалтерлік есеп жөнінде шығарған нұсқаулар
мен ережелері, сондай-ақ ұсыныстары негізінде ұйымдастырылады. Қазіргі
кезде елімізде қолданылып жүрген бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп стандартына барынша жақындатылған.
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметтегі жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
1995 жылдың 26 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Бухгалтерлік есеп туралы заңды күші бар №2732 Жарлығы қабылдады. Бұл заң
жарық көргеннен бері оны жүзеге асыру жолында көптеген жұмыстар
атқарылуда. Осы заңға сәйкес 1996 жылдың 18 қарашасында қаржы
шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің бас шоттар жоспары бекітіліп,
1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының барлық
шаруашылық субъектілері жаңа бухгалтерлік есеп стандарты бойынша өз
жұмыстарын жүргізе бастады. Қазақстан Республикасы қабылданған
бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі экономиканы көтеруге, оны ішкі және
сыртқы инвесторлар үшін неғұрлым тиімді етіп құруға мүмкіндік береді.
Ақшалай қаржылармен есеп айырысу операцияларын ұйымдастыру мен
есептеудің мақсаты.
Қазақстан Республикасы қаржы министрлігінің жанындағы Бухгалтерлік
есеп және аудит әдістемесі департаментінің №4 Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп - деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартының
бірінші бабында Кәсіпорындар мен ұйымдардың яғни субъктілердің ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі
операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі
ақша қаражаттарының келіп түсуі, кірістерді ол қаржылардың жұмсалуы
туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның, яғни
субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді
делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: Заңды тұлғалар, субъектілер
(банктер мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есепті осы стандарттық талаптарына сай жүргізеді және есепті
кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен бірге)
тапсырады делінген.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдың құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен тыс басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге
байланысты түрлі операциялар пайда болады. Әрбір КО-Н ұйым мекеме не фирма
әдетте бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп
жабдықтаушы ретінде болатын, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін
қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар
алдында сатып алушы болып табылады.
Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың фирмалардың арасында алашақ және
берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшамен есеп
айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген ережелер
мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржыларымен есеп айырысу
операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізумен оны ұйымдастырудың
мақсаттары мыналар болып табылады.
1. Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
2. Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгендігін және оларды дұрыс
тиімді пайдалануды бақылау.
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Шаруашылық етуші субъектілердің түрлері және олардың қызметін ұйымдастыру
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етіп тұрған барлыө
субъектілерге (Қазақстан Республикасынынң аймағында тіркелген резиденттік
емес өкілідіктер мен филиладар, заңды тұлғалар , кәсіпкерлік қызметпен
шұғылоданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және бухгалтерлік есепті
жүргізу міндеттілігі жүктеледі.
Сот алдында жауап беретін және сотқа шағымдана алатын, өз алдына
жеке мүліктік емес және мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол
мүліктерді өз қалауынша оперативтік тұрғыда басқара алатын немесе
шаруашылықты жүргізуге меншік құқығы бар ұйымдарды заңды тұлғалар деп
атайды немесе солай деп танылады.
Филиалдар бұл заңды тұлғалардың тұрған жерінен тыс жерде орналасқан
және оның барлық немесе кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыратын дараланған
бөлімсшелері болып табылады, оның ішіне өкілдік қызметі де кіреді.
Филиал да, өкілдік те заңды тұлға болып табылмайды. Заңды тұлға
коммерциялық та, коммерциялық емес те болуы мүмкін, біріншісінің мақсаты
барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарата алады, ал екіншісінің өз
қалауынша табыс табу мүмкіндігі де және таза табысын өз қатысушыларының
арасында бөлу жағдайы да шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесідей нысанда құрылуы мүмкін:
- шаруашылық серіктестіктер;
- акционердік қоғамдар;
- өндірістік кооперативтер;
- мемлекеттік кәсіпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актілерімен қаралған діни
бірлестіктерден, қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерінен, акцилнердік
қоғамдардан, қоғамдық ірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандарынан
құрылуы мүмкін.
1. Шаруашылық серіктестіктер.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) қосқан үлесі бөліп көрсетілген
жарлық капиталы бар коммерциялық ұйымдар шаруашылық серіктестігі болып
табылады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарының есебінен құрылған,
сондай-ақ серіктестіктің шаруашылық қызметінде шығарылған және сатып
алынған мүліктер серіктестіктердің меншігіне жатады.
Қазіргі кезде шаруашылық серіктестіртер толық және коммандиттік
серіктестіктер болып құрылады.
Толық серіктестік – мұндай серіктестіктің қатысушылары толық
серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері
бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлікке ортақ жауапкершілікте болады.
Коммандиттік серіктестік – серіктестік міндеттемелері бойынша өзінің
барлық мүлкін (толық серіктестер) қосымша жауап беретін толық
серіктестіктерден және серіктестік кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыруына
араласпайтын, жауапкершілігі серіктестік (салымшылар) мүлкіне өздері
салған салымдардың жиынтығымен шектелетін қатысушылардан тұрады.
Коммандиттік серіктестіктердің қызметіне араласатын толық серіктестіктің
құқылы ережесі және олардың міндеттемелі бойынша жауапкершілігі толық
серіктестіктің тәртібімен анықталады.
2. Қосымша және жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС). ЖШС жарлық капиталы бір
немесе бірнеше серіктестік тұлғалардың ұйымдастыруымен құрылған
жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп танылады, олардың қосқан үлесі
құрылтайшылардың құжаттарында бөліп көрсетіледі; олар өздерінің қосқан
салымдарының құны егінде ғана алған міндеттемесі мен тәуекелділік залалы
боынша жауап береді. Серіктестікке қатысушылардың саны елуден аспауы
керек. Ол бір ғана тұлғадан тұратын, басқа да серіктестіктердің жалғыз
қатысушысы ретінде болуына болмайды.
Қосымша жауапкершілігі бар серіктестік. Мұндай серіктестіктің
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша өздерінің жарлылық капиталдағы
салымдарымен, ал бұл сомалар жеткіліксіз болған жағдайда – қосымша өздері
еселеген мөлшерінде салған салымдармен өздеріне тиесілі мүлкіне жауап
береді.
3. Акцмонерлік қоғам – өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды
тарту мақсатында акция шығарумен айналысатын заңды тұлға. Қоғам
акционерлері өзінің міндеттемесі бойынша жауап бермейді және
олардың қызметімен байланысты өздеріне жататын акцияларының
құнының шегінде тәуекелділіктен алған зиянды шегеді. Акционерлік
қоғам ашық, жабық және ашық халықтық қоғам болып бөлінуі мүмкін.
Ашық акционерлік қоғам -өздерінің шығарған акциясын ашық, жеке жабық
түрде орналастыруына құқығы бар. Мұндай қоғамның қатысушылары өздеріне
тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен шығара
алады.
Жабық акционерлік қоғам. Мұндай қоғамның акциалары тек қана өз
құрылтайшылары ішінде немесе алдын ала белгіленген тұлғалар шеңберінде
таратылады. Егер де жабық акционерлік қоғамның акционерлерінің саны жүзден
асып кетсе, онда келесі үш айдың барысында акционерлердің жалпы
жиналысында қоғамның типін өзгертуге, яғни ашық акционерлік қоғамға
айналуына шешім қабылдауына болады.
Ашық қоғамның акциялары, бағалы қағадардың нарығына қарап бағаланады
және ондағы активтердің құны екі жүз мың айлық есепті көрсеткішті құраса
және акционерлерің саны бес жүзден кем болмаса, онда ол ашық халықтық
қоғам болып табылады.
4. Өндірістік кооператив – бірлескен кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік
негізінде, олар өзінің еңбек етуімен тікелей қатысуының негізінде
және мүліктік пайларын (үлестерін) мүшесі ретінде біріктірудің
негізінде құрылған азаматтық ерікті бірлестік. Кооператив мүшесі
еіден кем болмауы тиіс. Кооператив мүшелері заңда қаралған тәртіп
пен дегейде қосымша (субсидиарлық) міндеттемелі бойынша
жауапкершілікте болады.
5. Мемлекеттік кәсіпорын. Мемлекеттік кәсіпорындарға жататындар:
- шаруашылықты жүргізу құқына негізделген мемлекеттік кәсіпорын. Ол өз
міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікке жауап береді,
бірақ мемлекет міндеттемелі үшін жауапты болмайды;
- ағымдағы (оперативті) басқару құқығына (қазыналық кәсіпорын)
негізделген мемлекеттік кәсіпорын, Қазақстан Республикасы үкіметінің
немесе жергілікті атқару органының шешімімен құрылады. Қазыналық
кәсіпорынның шаруашылық қызметі оның Жарғысында көрсетілген
(белгіленген) мақсаттармен және міндеттермен анықталады. Қазақстан
Республикасы немесе жергілікті әкімшілік-аумақтық бөлініс қазыналық
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша жәрдем беру жауапкершілігін өз
мойнына алады.
6. Коммерциялық емес ұйымдар. Оларға: мекемелер, қоғамдық
бірлестіктер, қоғамдық қорлар, тұтыну кооперативтері, діни
бірлестіктер, қауымдастық (одақ) нысандағы бірлестіктер жатады.
Шаруашылық жүргізуші субъект қызметінің мақсаттары оның меншік иесі
белгілейді. Ол егер заңмен тыйым салынбаса және субъектінің жарғысына
жауап беретін болса, онда ол кез келген қызмет түрін жүзеге асыруына
боладыү
Мемлекеттік мүлікті басқаруға уәкілетті органдар, басқа заңды және жеке
тұлғалар субъектінің құрылтайшылары бола алады. Шаруашылық жүргізуші
субъектіні бір немесе бірнеше құрылтайшылар құрцып, ол мемлекеттік
тіркеуден өткен күннен бастап заңды тұлға құқығына ие болуы мүмкін. Меншік
иесінің рұқсатымен шаруашылық жүргізуші субъект заңды тұлға құқығы бар
еншілес субъектілерді, сондай-ақ филиалдар, өкілдіктер, бөлімдер және басқа
да ерекшеленген бөлімшелер құра алады.
Субъектінің құрылтайшылары (акционерлері) бекіткен жарғы негізінде қызмет
етеді. Жарғының мазмұны заңға қайшы келмеуі керек. Жарғыда шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің тұрлер, оның атауы, орналасқан жері, қызметінің
мәні мен мақсаттары, басшының өкілеттіктері, басқару және бақылау
органдары, олардың қабілеттілігі, субъектінің мүлікті қалыптастыру және
табысты бөлу тәртібі, белгіленеді. Жарғыда сондай-ақ құрылтайшылар,
субъект әкімшілігі мен оның еңбек ұжымдарының арасындағы қарым-қатынастары
да белгіленеді.
Негізгі қорғар мен айналым қаражаттары, сондай-ақ субъектіінің дербес
балансында көрсетілген құндылықтары (мүліктері) субъектінің мүлкін құрайды.
Субъектінің мүлкін қалыптастырушы көзі болып мыналар саналады:
құрылтайшылардың ақшалай, материалдық және басқа да жарналары (үлестер);
қызмет нәтижесінен алынған табыстары; бағалы қағаздардан түскен табыстары;
банктер мен басқа несие берушілерідің кредиттері; бюджеттен берілген
күрделі салымдары және демеу қаражаттары; қайтарусыз немесе қайырымдылық
жарналары; ұйымдардың, кәсіпорындардың және азаматтардың құрбандықтары;
Қазақстан Республикасы заңдары тыйым салмайтын өзге де табыс көздері.
Мемлекет қолданылып жүрген заңдарға сәйкес субъектінің мүліктік
құқытарын қорғауға кепілдік береді. Қазақстан Республикасы заңдарында
қарастырылған жағдайды қоспағанда, мемлекеттік меншік иесінің немесе оның
уәкілетті органдарының келісімсіз субъектіден оның негізгі қорларын,
айналым қаражаттарын және олардың пайдалануындағы басқа да мүліктерін
алуына жол бермейді.
Субъектінің басқару оның меншік иесінің жарғысына сәйкес
ұйымдастырылады. Субъект басқарудың құрылымын, штатттарын, еңбекақы
төлеудің жүйесін және т.б. мәселелерін дербес анықтай алады.
Субъектінің еңбең ұжымы еңбек келісім-шартының негізінде, сондай-ақ
кәсіпорын иесі мен жұмыскерлердің еңбек қатынасын реттейтін басқа да
келісім шарттарыныің нысандарында, өз еңбегімен қатысушы азаматтарынан
тұрады. Еңбек ұжымы меншік иесімен және әрбір жұмыс істейтін
қызметкерлердің мүддесімен үйлесуін қамтамасыз етуі керек.
Шаруашылық жүргізуші субъектісі өнім шығарушы болып табылатындықтан, ол
өзін-өз қаржыландыруды және дербестік негізінде өнімді шығаруды, сатуды
және қызмет көрсетуді көздейді.
Субъект өз қызметін дербес жоспарлайды және даму болашағын, материалдық-
техникалық жағдайын қамтамасыз етумен қатар, ол күрделі құрылысын да
белгілейді. Ол өз өнімін, жұмысы мен қызметтерін Қазақстан Республикасы
заңдарынада анықталған жағдайларды қоспағанда, өз бетінше белгілеген
бағасына немесе шарттардың негізін сата алады.
Шаруашылықты жүргізуші субъектілердің есеп саясаты
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына,
олардың шешетін міндеттемелерінің күрделелігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауына жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жсалаған қорытынды шолу фактілері
кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат – бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативті-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
- кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы (кәсіпорын өз балансында
тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді, ал қалған
барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс шоттарда есепке
алынады);
- толассыз қызметі (есеп саясатының мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәспорын өз қызметін болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы
басшылыққа алынуы керек);
- есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының басқасына өткен
кезде де);
- шаруашылық қызметінің фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің түскен немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты мінщдеті мен негізгі арналымы
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын.
Әдістемелік аспектісі деп кәсіпорында өнімнің құнын есептеу,
амортизацияны шығару, міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын
әдістерін айтады; техникалық деп осы әдістің синтетикалық шоттарында
көрсету сызбасы, есеп регистрлерінде осы әдістің қалай жүзеге асқандығын
айтады; ұйымдық деп осы әдістерлің тухгалтерлік қызмет тұрғысынан жүзеге
асқандығын, оның кәсіпорынды басқару құрылымындағы алатын орнынн айтады.
Есеп саясатының әдістемелік бөлігі наөты шаруашылық ахуалынан, олардың
қолдану тәртібінде белгіленген және бухгалтерлік есеп Стандартының біршама
рұқсатымен бухгалтерлік есепті жүргізудің белгілі бір әдістерінен таңдап
алу жолымен қалыптасады. Егер де стандартты бухгалтерлік жүргізудің
кейбір объектілері көрсетілмесе, онда бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік
актілер мен заң талаптарына сәйкес, кәсіпорынның өзі есеп жүргізудің
процедурасын дербес әзірей алады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есептің келесідей ережелерін өз бетінше шешуіне
болады:
- келіп түскен негізгі объектімін бағалау – бухгалетрлік есептің №6-
шы Негігі құралдардың есебінің стандарттарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, пайдалануға берілген және кәсіпорынның сатып алуға
төлеген нақты шығындары негізінде, негізгі құралдар объектісінің
бастапқы құны анықталады; құрылтайшылардың берген объектілері –
олардың өзара келісім бойынша; тегін берілген объектілер –
эксперттік жолмен немесе алыс-беріс актілерінің мәліметі бойынша; ал
кәсіпорынның өзі дайындаған объектілерін – нақты өзіндік құны
бойынша; айырбас нәтижесінде алынған объектілер – ағымдағы
бағалары бойынша анықталады;
- негізгі құралдың амортизациясы - бухгалтерлік есептің №6-шы
Негізгі құралдың есебінің стандарттаарындағы әдістемелік
ұсынысына сәйкес, амортизацияны есептеудің келесідей тәсілдерінің
бірін немес бірнешеуін пайдалануына болады: құнын есептен шығарудың
бірқалыпты (түзу сызықты) әдісі; құнын есептен шы,ғару үшін
орындалған жұмыстардың пропорционалды түрде есептелінетін әдісі
(өндірістік әдіс); құнын есептеп шығарудың сандық сомасы бойынша
есептелінетін әдісі (кумулятитівтік әдіс); қалдық құнын азайтатын
әдісі. Екі және одан да көп әдісті пайдаланған кезде,
амортизацияны есептейтін тәсілін және негізгі құралдың қандай да
түрі бойынша амортизацияны есептеудің бір ғана әдісі пайдаланады;
негізі құралдың бір түрі бойынша амортизациялаудың әртүрлі әдісін
пайдалануға болмайды; пайдалы қызмет ету мерзімі – кезеңі, негізгі
құралды пайдаланудан алынатын экономикалық олжаны жобалау кезеңі;
жою құны – есептен шығарылуымен байланысты шығындары, негізгі
құралды жою барысында алынған запас бөлешектердің, қайтып
пайдалануға жарайтын құндылықтардың қнын алып тастағаннан шығады;
- негізгі құралдарды жөндеу- жөндеу жұмысын жүргізудің кезеңдігі мен
жөндеу жұмысынң мерзімі; негізгі құралды жөндеуге арналған резерв
қорларын жасауы; жөндеуді жүргізудің тәсілі туралы мәселені
кәсіпорынның өзі шешеді;
- материалдық емес активтеодің амортизациясы - әрбір материалдық емес
активтердің әрбір түрінің пайдалануына қарап пайдалы мерзімі және
амортизацияны есептеу әдісін әрбір кәсіпорын өз бетінше анықтай
алады;
- болашақ кезеңінің шығыстары - кезеңдері нақты анықталған жағдайда,
кезең барысында ол өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына
жатқызылуы мүмкін, немесе басқа да көздерінің есебінен (тау-кен
дайындыө жұмыстарына кеткен шығындарына, жаға өнім түрін игеруге
кеткен шығыстарына, жерді игеруге кеткен шығындарына) есептен
шығаруы мүмкін, бірақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың
кезеңін және есептеп шығару тәртібін кәсіпорынның өзі анықтайды;
- алдағы шығыстар мен төлем резевтері - кәсіпоры қандай резервтерді
және қандай көлемде құруды және олардың пайдалану тәртібін анықтап
өзі шешеді (кезекті демалысқа ақы төлеу резервтер, көп жылғы
сыңірген еңбегі үшін марапаттау шығыстары, маусымдық салаларда
дайындық жұмыстарын жүргізуге кеткен өндірістік шығындары және
басқалары);
- күмәнді қарыздар бойынша резервтері - кәсіпорын түгендеу
мәліметтерінің негізінде дебиторлық қарыздардың қандайы күмәнді
болып табылмайтындығын резевтерді құрудың әдісін және резервтеуге
жататын шығындарын өзі таңдай алады;
- қаржылық инвестиция - кәсіпорын ұзақ мерзімді қаржылық
инвестицияны есепке алудың жолдарын өзі қарастырады: қайта
бағаланатын кұнын ескере отырып, сатып алу құны бойынша немесе
ағымдағы мен саты алу құндарынан алынған ең кіші бағасы бойынша;
ұзақ мерзімді инвестицияның қайта бағалагған сомасын қалай
көрсетудің мәселесін шешеді: демек ол табыс ретінде де, немесе
таратылмаған табыс ретінде болуы мүмкін.
Еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерінің инвестициясын есептеудің әдісін кәсіпорынның өзі
таңдайды: үлестік қатынасу әдісін немесе құндық әдісін.
- табысты тану –№5 Табыс деп аталатын бухгалтерлік есеп
стандарына сәйкес (БЕС) табыстар келесідей жағдайларды сақтаған
кезде танылады: табыс сомасы бораншы дәлденген деңгейі бойынша
бағаланады; экономикалық олжа жасалған мәмілемен байланысты,
сондықтан оны алу ықтималдығы бар болса ғана, оны субъекті алады.
Жалпы қағидасымен қатар, кейбір операциялары бойынша, табысты
танудың қосымша жағдайлары қарастырылуы мүмкін:
- тауарды сату бойынша - субъектінің салытп алушыға меншік құқығын
беру; мәміле бойынша күтілетін немесе нақты шығыстар, барынша
дәлденген деңгейде бағалануы мүмкін;
- көрсеткен қызметі бойынша - есептік күнге жасалған мәміленің біту
сатысын барынша дәлденггне деңгейде анықталады; мәмілені жүргізу
кезіндегі жасалған және мәмілені аяқтау үшін қажет шығыстары
барынша дәлденген деңгейде анықталады;
- дивиденттер, пайыздар түріндегі табыстар - пайыздар активтерден
алынатын нақты табыстарды ескеріп уақытша қатынастық негізде
танылуы тиіс; роялтилер келісім-шарттың мазмұнына сәйкес
есептелген әдісі бойынша танылуы тиіс; дивидендтер акционерлер оны
алу құқын белгілеген жағдайда ғана танылуы тиіс. Жоғарыда аталған
барлық жағдайды табысты тек есептеу әдісі бойынша танылатындығы
қарастырылған. Есеп саясатының техникалық бөлігін әзірлеген кезде
келесідей мәселелер қарастырылуы тиіс:
- негізгі құралдарды жөндеу есебі. Негізгі құралды жөндеу
бухгалтерлік есепте, оның құнын өсірмейтін сызбасының (схемасының)
бірін қолдануы мүмкін: жөндеу жұмысының атқарылуына қарап ол өнімнің
(жұмыстың, қызметтің) нақты өзіндік құнына жатқызылуы мүмкін немесе
алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкін. Аталған
схемалардың юбірін таңдау, кәсіпорынның қай салаға жататындығымен
байланысыт болып кетеді;
- материалдардың есебі. Өндіріске жатқызылатын (немесе өндіріске
есептен щығарылатын), материалдық ресурстарының нақты өзіндік құнын
анықтау тәсілі туралы шешім қабылдау қажет: орташа өлшенген құны
бойынша әдісін, ФИФО әдісін, ЛИФО әдісін немесе арнайы
теңестірілген (ұқсастырылған) әдісін таңдайды. Шаруашылық жүргізуші
субъекті аталған әдістердің бірін ғана таңдай алады және ол барлық
тауарлы-материалдық құндылықтарға пайдалануы тиіс;
- басқарушы есеп. Есептің бұл түрі сыртқы пайдаланушылардың кең
түрде пайдалануына арналмаған, сонымен қоса, оның есеп беру
табалына сай келетін үйлестірілген регистрлері де жоқ. Сондықтан
оны ішкі бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады. Жалпы
тұрғыдан алғанда, кәсіпорын ол үшін шоттардың бас жоспарындағы
шоттарды немесе өндіріс шоттарының жүйесіне қосымша немесе
жекелеген шоттарын қолдануына болады. Бірақ ол кезде кәсіпорынның
құрамы, құрылымы және ұйымдық ерекшеліктері ескеріледі;
- өндірістке кеткен шығындар мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
есебінің әдісі. Кәсіпорын калькуляциялау мен есеп объектісінің,
шығындарды жанама мен тікелей көрсету тәртібін анықтайды. Кәсіпорын
өзінің негізгі қызметінің сипатына байланысты өзіндік құнның
калькуляциялауы мен өндіріске кеткен шығынын есептеу үшін
нормативтік немесе тапсырыстық, немесе бөлістік әдістерінің бірін
немесе бірнешеуінің үйлескен түрін таңдай алады.
Таңдап алынған әдістердің жинақ есебі шалафабрикаттық немесе
шалафабрикатсыз нұсқасымен жүргізілуі мүмкін.
- үстеме шығыстарын есептеу және тарату. Кәсіпорын №7 Тауарлы
материалдық запастардың бухгалтерлік есеп стандартында келтірілген
әдістемелік ұсыныстамасында үстеме шығыстарын құрайтын шығындар
тізіміне өндіріс қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, қосымшалар
мен өзгерістерді енгізуге құқылы; құрал-жабдық пен машинаны
пайдалану және күтіп ұстау шығыстары, өнжірісті игеруге және
дайындауға кеткен шығыстаының құрамында, олардың үлес салмағы
айтарлықтай көп болмаса, онда олардың есебі жекелеген субшоттарда
жүргізілуі мүмкін; үстеме шығыстарының сметалық мөлшерлемесін
есептеудің әдістемесі мен олардың тарату тәртібі де көрсетіледі:
жоспарлы калькуляцияға енген, үстеме шығыстарының нормативтік
деңгейіне парапар (пропорционалды) етіп, тікелей материалдық
шығыстарына парапар етіп, тікелей нақты еңбек ақы шығыстарына
парапар етіп, немесе оңайлатылған экономикалық әдістерді пайдалану
арқылы жанама шығындары таратылады, мысалыға, бұйымның тұтыну
қасиетін және оның өңдеу шығысын алынған күрделендірілген
коэффициенттері бойынша;
- мүліктер мен міндеттемелерді түгендеу. Міндетті түгендеумен қоса,
құндылықтардың нақты барын тексеру үшін біршама қосымша түгендеулер
де жүргізілуі мүмкін. Бұл кезде кәсіпорын олардың кезектілігін,
түгендеуді жүргізудің күнін, мүліктер мен міндеттемелердің тізімін
белгілейді;
- бухгалтерлік есеп нысаны. Кәсіпорын ухгалтерлік есеп нысанын өзі
таңдай алады, олардың тізімін және есеп регистрлерін,жүйелңлігін,
жасау техникасын, өзарабайланысын анықтайды;
- нақты (іс жүзінде) пайдаланатын шоттар жоспары. Кәсіпорын шоттардың
Бас доспар басшылыққа ала отырып, өздеріне пайдаланатын шоттарын
іріктей алады, яғни оның құрамына кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық
қызметін және қаржылық жағдайые, мүліктік құрамын көрсететін
синтетикалық шоттарын енгізеді. Содан кейін синтетикалық шоттарына
тиісті субшоттарының тізімін жасайды. Сонымен қатар, кәсіпорын
аналитикалық есептерінің де толық номенклатуралық объектілерін және
олардың кодтық белгілерін белгілейді. Бұл кезде басқарудың,
талдаудың, бақылаудың және есеп берудің мақсатын ескереді. Бас
жоспарына кәсіпорын қосымша шоттарды пайдалануына болады. Бірақ ол
жағдайда, ол шоттардың Бас жоспарында қаралған негізгі әдістемелік
қағидасын сақтауы керек;
- өндіріс ішіндегі есеп беру. Ішкі есеп беруді жүргізудің барлық
мәселесін кәсіпорынның өзі шешеді, оның кезеклігіні, есеп беру
нысаны мен құрамын және есепті беру мерзімін, сондай-ақ потенциалды
пайдаланушыларын, есепті жасауға жауапты тұлғаларын анықтайды. Есеп
саясатының ұйымдастырушылық бөлігі келесідей мәселелерді
қарастырады:
- бухгалтерлік қызметтің құрылымы мен ұйымдастырушылық нысаны.
Кәсіпорын құрылымдық бөлімше ретінде, өзінде бухгалтерияны ұстау
керек пе, жоқ, әлде келісім-шарттық негізінде тиісті мамандарды
жалдау керек, бухгалтрелік қызметтің жұмысын қалай ұйымдастыру
керек, яғни есеп персоналдарының саны қандай болуы керек, қандай
бөлімдер қажет (есеп айырысу, материалдық, өндірістік, жинақ
бөлімдері), олардың бағыныштылығы қалай болуы керек деген
мәселелерді өзі шешеді. Бірақ барлық жағдайда кәсіпорынның басшысы
бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырлуына қажетті жағдайларды
жасауы керек.
- есепті орталықтандыру деңгейі. Кәсіпорынның нақты қызметінің
жағдайына байланысты есеп орталықтандырылған нысанда
ұйымждастырылуы мүмкін, ол кезде кәсіпорынның баррлық бөлімшелері
біртұтас есептік жұмысқа біріктіріледі; ал орталықтандырылмаған
жағдайда, кәсіпорынның жекелеген құрылымдық бөлімшелері дербес
бухгалтерия құрып, балансқа дейінгі есеп жұмысының барлық циклын
толығымен аяқтап, кәсіпорынға тек балансты жасауға тиісті
мәліметтерді береді;
- ішкі өндірістік бақылау. Кәсіпорын ішкі өндірістік бақылау жүйесінің
қандай болуын және олардың басты элементтерін анықтап, олардың
ішінен алғашқы есептік құжаттарды жасап және рәсімдеп отыратын
жауапты тұлғаларды белгілеп бөліп отыруын, олаодың есеп қызметіне
дер кезінде берілуін және т.б. осы сияқты мәселелерін шешеді.
Әрбір қызметкерлердің жауап беретін аясы мен міндеттері айқындалады.
Есеп саясатын негіздеу кезінде барынша жалпы таныған талаптар мен
қағидалар басшылыққа алынады және оны сақтаған жағдайда кәсіпорын үшін де,
жалпы республика бойынша да шаруашылық жағдайына бейімделген есеп саясатын
қалыптастыру мүмкіндігі туады.
Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары мен талаптары №1 БЕС жан-
жақты берілген.
Атап айтқанда, есеп саясатын әзірлеген кезде кәсіпорын өз мүліктері
мен міндеттемелерін басқа кәсіпорынның мүліктері мен міндеттемелерінен
бөліп көрсетуі тиіс (яғни, мүліктік жеке дараланған қағидасы бойынша),
кәсіпорын өзінің көз жетерлік болашақ кезеңінде өз қызметін жалғастыруды
көздейтін болса, яғни өз қызметін тоқтату жөнінде ниетінің жоқтығын
білдірсе, онда толассыздық, үздіксіздік қағидасын сақтағаны болып табылады,
кәсіпорын өзі таңғдап алған бухгалтерлік есепті жүргізудің тәсілін жүйелі
пайдаланып, тек тиімді тузетулерді ғана жасап отырса, онда ол жүйелілік
қағидасы сақтағаны, ал егерде кәсіпорында орын алған барлық шаруашылық
фактілерін сол кезеңіне жатқызатын болса, онда мерзімділігі анықталған
(белгіленген) қағидасын ұстағаны болып табылады. Бұдан басқа, мынадай
талаптары да ұстағаны жөн, атап айтқанда:
- шаруашылық қызметінің барлық фактілерін бухгалтерлік есепте
толығымен көрсету;
- сақтық жағдайын ұстау керек, яғни бухгалтерлік есепте жоғалту
(шығыстар) мен пассивтерді көрсетуге дайын болуы тиіс, активтер мен
табыстарға қарағанда;
- шаруашылық нысанының басымдылық мазмұнын, яғни шаруашылық қызметінің
барлық фактілерін есепте көресетілуін қамтамасз ету керек, демек
оның тек құқықтық негізін ғана емес, сонымен қатар, пайда болған
шаруашылық ахуалын, оның экономикалық мазмұнын да қамтуы керек;
- қайшылықсыз деп әлқилы есеп түрлерінен қалыптасқан мәліметтердің
сәйкестілініе, бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштерінің жіне
синтетикалық, аналитикалық есеп мәліметтерінің ұқсастығын айтады.
- ұйымдылық (рационалдық) кәсіпорынның көлемімен, оның қызмет
масштабына лайықты келетін есепті жүргізудің қолайлылығын
білдіреді.
Аталған қағидалар мен талаптар кез келген кәсіпорынның есептік саясатын
әзірлеу барысында оның негізін қалайды. Егер де олар толығымен
сақталмаса, онда бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыс еместігі ретінде
танылуы және кәсіпорынның мәліметтерінің бұрмалануы мүмкін.
Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы. Есеп айырысу нысандары.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және мәндеттемелір бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет
жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік
құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады.
Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік
көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды
жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы
әрбір мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады.
Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем
ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да әрбір
төлемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және зады тұлғалар арасында есеп аырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады.
Банк шоттарын- бұл банк мен клиенттер арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдіквалютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар – банк шоттары бакнтер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және заңжы тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшаланған бөлімшелері үшін д ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шотар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше
көздемесе, субъектінің басшысы белгіленген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағына ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы
ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері
арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі
шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассикалық
жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да
әдістерін пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек;
вексель; тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкассалық жарлықтары болып табылады.
Төлушңі мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда
көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет
көрсететін банк алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып
табылады. Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу
үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем
жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын
пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілерді төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қосы төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі
банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға
жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп
басылып қайтарылады. Төлем тапсырманың нысаны 201 бетте келтірілген.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштер)
көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды
(ЖТК неиеме ИИК);
- жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарынң нөмірі;
- бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК
немесе КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі
– резиденттік белгісін, ал екіншісі – экономиканың секторын
көрсетеді;
- бенефициар – аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
- банк-алушы – банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы
көрсетіледі;
- бенефициар банкісі - бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың
негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланған) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) – филиаларалық
айналымдарының коды (ФАК немесе МФо);
- төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік –құықытық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан (белгілерден) тұрады);
- бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
- валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік
шотына қаша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен
анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін асауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары; желед мерзімді, мерзімнен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімнен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастыр аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмейітндей
етіп жасалуы керек.
Субъектілері: жеке өздеріне тиесіл қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына,ы жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған
әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана
етіп жазылатын төлем құаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру тһлемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын
кезде ғана болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді.
Біріншісі-депозиттермен қамтылған, ал екіншісі - қамтылмаған болып
бөлінеді. Бұл кезде чектердің төленетіндігі жһнінде банктердің кепілдік
беруі мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен
байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы
жасалған келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл келесім-шартта, банк
өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни
чек берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі
белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сақтауға
міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап
пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою
құқығына ие тлұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің
мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте
жазылғандарды түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде
қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегіндегі қиғашынан
бүлінген деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы
қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектік күшіде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаугыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
- егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің мерзімі өтіп кетсе;
- төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе
түзетулер бар болса);
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы
қолымен сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазыып қайтарылады.
Чектерлің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар онай чектердің өңделуін тез арада тоқтады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
біріншісі – банкте қалса;
екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі Клирингтік палатаға беріледі;
төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексельдер арқылы есеп айырысу
Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын
қатаң нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келеді.
Жай вексель (соло-вексель) – талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасымен вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта , не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы
туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша бұйрыққа ұқсас
болып келеді.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде
толтырылса, онда сол тілде вексель деп жазылған атауды, белгілі бір ақша
сомасын төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс
тұлғаның (төлеушінің) атауы – тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем
жасалатын орнын көрсетеді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем
жасалатындығын, сол тұлғаның атауын, вексель жасаған күн мен орнын
көрсетеді және онда вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілен талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек
төмендегі белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды.
Төлем мерзімі көрсетілген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін
вексель ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған кезде төлем жасаушымениқатар белгіленген
орны, төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының тұратын орны
болып есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда
вексель берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып
танылады.
Аударма вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге жататын
вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлға тұрған
жерде немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа
орында төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетелуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналадыү пайыздың есептелген күні көрсетілмесес, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде Бұйрыққа емес немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына вексельдің
акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына,
жасалуы мүмкін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz