АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУДІ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
nurik.ermekkara_91
Мазмұны:
Кіріспе
1 АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУДІ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аудиторлық жоспарлаудың мақсаты мен қағидалары.
1.2 Алдын-ала жоспарлау ерекшеліктері
2 АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛ МЕН ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІН БАҒАЛАУ.
2.1 Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелді бағалау әдістері
2.2 Ішкі бақылау жүйесін бағалау жолдары
3 АУДИТТІҢ ТЕКСЕРУ ЖОСПАРЫН ЖӘНЕ БАҒДАРЛАМАСЫН ДАЯРЛАУ ЖОЛДАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Аудиттің жалпы жоспарын даярлау және дамыту
3.2 Аудиторлық бағдарламасын құру мен оны жетілдіру
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Жоспарлау аудитті өткізудің бастапқы кезіңі болып табылады.Ол өзіне
аудиторлық ұйымның күтілетін аудитті өткізу көлемі, графигі мен мерзімдері
көрсететін жалпы жоспарын даярлаумен, сонымен қатар аудиторлық ұйым ұйымның
бухгалтерлік есептілігі туралы объективті және негізделген пікір
қалыптастыруға қажетті аудиторлық процедураларды жүзеге асыру көлемін,
түрін анықтайтын аудиторлық бағдарламаны даярлауды қосады.
Бұл курстық жұмыс аудиторлық тексеру кезіндегі жоспарлауға, оның
кезеңдеріне, оған әсер ететін тәуекел мен ішкі бақылау жүйесін бағалауға
және аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламаны даярлау ерекшеліктеріне
арналған.
Жоспарлау – бұл аудитті тиімді орындауға және бір мезгілде елеулі
кезеңдерінің байқалмай қалу қаупін төмендетуге мүмкіндік беретін процесс.
Аудиторлық жоспарлауды 300 Жоспарлау деп аталатын Халықаралық
аудиттің стандарттары реттейді.
Аудитор өзінің қызметін негізгі үш себептер бойынша жоспарлау керек:
бұл оған клиент туралы жеткілікті мәліметтер жинау мүкіндігін береді;
аудитке кеткен шығындарды шектеулі түрде ұстап қалуға көмектеседі;
клиентпен белгілі-бір түсініспеушіліктен сақтап қалуға көмектеседі.
Аудитор тексеруді басталмас бұрын, алдын ала жоспарлауды өткізеді.
Онда ол клиент туралы жалпы ақпаратты жинайды, аудитті орындау үшін
персонал таңдайды және жұмыс жағдайлармен келіседі. Кейін аудиторлық
ұйымдар немесе жеке аудиторлар жоспарлау кезінде жалпы аудиторлық тәуекел
мен ішкі бақылау жүйесін бағалау керек. Соңында аудитор аудиттің жалпы
жоспарын мен бағдарламасын даярлауға кіріседі. Өйткені аудиттің жалпы
жоспары мен бағдарламасы қорытынды шығаруға қажетті фактілі материал болып
табылады, сонымен қатар экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігі
туралы аудитордың объективті пікір қалыптасуына негіз болып табылады.
Аудиторлық ұйымдар немесе жеке аудиторлар аудиторлық тексеруді
жоспарлау процессін дұрыс ұйымдастыру, тәуекелді және ішкі бақылауды
бағалау, аудиттің жалпы жоспарын және бағдарламасын құру мен даярлау
тәртібін қарастыру және оны жетілдіру мәселелермен кездеседі.
Осы аталған мәселелердің барлығы таңдалған курстық жұмыс тақырыбының
өзектігін білдіреді.
Курстық жұмыстың мақсаты – аудиторлық тексеруді жоспарлаудың теориялық
негіздерін ашу, аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау мен оның
жетілдіру жолдарын көрсету.
Курстық жұмыстың міндеті:
- аудиторлық тексеруді жоспарлаудың теориялық негіздерін ашып көрсету;
- аудиторлық жоспарлаудың кезеңдерін ашып көрсету;
- тәуекел мен ішкі бақылау жүйесін бағалау әдістерін қарастыру;
- аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламаны құру мен даярлау тәртібін
қарастыру;
- аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламаның ерекшеліктерін және оны одан
әрі жетілдіру жолдарын көрсету;
Жұмыстың әдістемесі болып, қолданылған Халықаралық аудит стандарттары,
Қазақстан Республикасының азаматтық кодекс, зерттеу мәселесі бойынша арнайы
және ғылыми әдебиеттер мен журналдар болып табылады.
1 АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУДІ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аудиторлық жоспарлаудың мақсаты мен қағидалары.
Аудитті жоспарлау – ол жалпы стратегиясын дайындау және аудиторлық
процедуралардың күтілетін сипатына, өткізу мерзімдері мен көлеміне екжей
текжелі әдіс-амал.
Аудиторлық ұйым мен жеке аудиторлар тексеруді тиімді өткізу үшін
өзінің жұмысын жақсы жоспарлау керек.
Аудиторлық тексеру әрқашан белгіленген мерзіммен шектелген (орташа
алғанда – екі апта); Осы шектеулерге байланысты ірі немесе орташа
кәсіпорындарда біртұтас аудиторлық тексеруді өткізу қиынға соғады.
Сондықтан аудиторға әр- бір тексеретін экономикалық субъектің жеке
ерекшеліктерін ескере ортырып, тексеру стратегиясын анықтау керек.Стратегия
келесіні анықтайды:
• клиент қызметі туралы жинақталған ақпаратты қарастыру;
• ішкі бақылау жүйесі мен тәуекелді алдын-ала бағалау;
• тексерілетін топ операцияларының мәнін, ұзақтығын анықтау;
Аудиторлық тексеру стратегиясы тексеру мақсаттарына қол жеткізудің ең
ұтымды жолын таңдауға негізделген және аудитор біліктілігі мен
тәжірибесіне, аудиторлық фирма мен клиент ерекшелігіне, аудит пен басқа
факторларда шешілетін міндеттер сипаттамасы дәрежесіне байланысты болады.
Стратегиялық тексеруді ұтымды орындау үшін оның процедурасының уақыты
мен көлемі бөлу әдістемесін көрсетеді.Ол тексерудің жалпы жоспары мен
бағдарламадағы толық процедуралар, сонымен қатар жоспарланған процедуралар
нәтижелігі мен тиімділігін бағалау арасындағы байланыстырушы буын болып
табылады.
Жоспарлау аудитті өткізудің бастапқы кезіңі болып табылады.Ол өзіне
аудиторлық ұйымның күтілетін аудитті өткізу көлемі, графигі мен мерзімдері
көрсететін жалпы жоспарын даярлаумен, сонымен қатар аудиторлық ұйым ұйымның
бухгалтерлік есептілігі туралы объективті және негізделген пікір
қалыптастыруға қажетті аудиторлық процедураларды жүзеге асыру көлемін,
түрін анықтайтын аудиторлық бағдарламаны даярлауды қосады.
300 Жоспарлау пеп аталатын ХАС- ында жоспарлаудың негізгі мақсаты
аудитті тиімді жүргізуді қамтамасыз ету деп көрсетілген.
Аудитор жұмысын дұрыс жоспарлау аудиттің маңызды саласына қажетті
көңіл бөлуге, потенциалды проблемаларды анықтауға және жұмысты уақытында
аяқтауға көмектеседі. Сонымен қатар жоспарлау аудитор ассистенттері
арасында тапсырманы дұрыс бөлуге және басқа аудиторлар мен сараптаушылар
орындайтын жұмысты үйлестіруге көмектеседі.
Тексеруге қатысты бар дәлелдеулерді жеткілікті көлемде жинау аудитор
өзіне кәсіби жауапкершілікті алу үшін қажет.Сонымен бірге жинақталған
дәлелдеулер құны төмен болу керек. Аудиторлық дәлелдеулердің ең төмен құны
үшін қам жеу жұмысты жоспарлау қажеттілігін көрсетеді. Сондықтан,
аудиторлар әр тексеру үшін мақсаты төмендегідей болатын жоспар құруы керек:
• аудиторлық процедуралардың қажетті көлемін анықтау;
• тексеруді жүргізу шығындарын бағалау;
• аудитті жүргізу сапасын қамтамасыз ету.
Аудит жоспарын құру аудитті жүргізудің жалпы қағидалары, сонымен бірге
келесідей қағидаларға сәйкес іске асырылады.
• Жоспарлаудың кешенділігі;
• Жоспарлаудың үздіксіздігі;
• Жоспарлаудың оптималдылығы.
Аудитті жоспарлаудың кешенділігінің қағидасы, жоспарлаудың алдын-ала
аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын құруға дейінгі барлық
кезеңдеріндегі өзара байланыспен келісімділікті қамтамасыз етуді көздейді.
Аудитті жоспарлаудың үздіксіздігі қағидасы аудиторлар тобы өзара
байланысты тапсырмаларды орнату мен жоспарлау кезеңдері, мерзімдері мен
құрылымдық бөлімшелері бойынша байланыстарды көздейді. Егер ұйымның еншілес
ұйымдары, филиалдар мен құрылымдық бөлімшелері болатын болса, онда оны
жасау әлде қайда қиын болады. Ұзақ уақыт мерзіміне аудитті жоспарлау
кезінде егер клиентті аудиторлық қоса еріп жүретін жағдайда аудиторлық
ұйымға жыл ішінде аралық аудиторлық тексерудің нәтижелерін және ұйымның
қаржы- шаруашылық қарекетіндегі өзгерістерді ескере отырып, аудитті
жүргізудің жалпы жоспары мен бағдарламаны уақытылы реттеу керек.
Аудитті жоспарлау оптималдығы қағидасы аудиторлық ұйымның өзі
анықтаған критерийлер негізінде аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасының
оптималды нұсқасын қамтамасыз етуді көздейді.
Аудитті тексеруді жоспарлау процесін келесі кезеңдерге бөлуге болады:
• Алдын ала жоспарлау
• Клиент туралы жалпы ақпаратты жинау
• Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелді бағалау
• Ішкі бақылау жүйесі
• Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау.
1.2 Алдын-ала жоспарлау ерекшеліктері
Алдын ала жоспарлау аудиторлық жұмыстың бастапқы фазасында және
көбінесе клиенттің офисінде жүзеге асырылады.Алдын ала жоспарлау кезінде
клиент үшін аудитті бастауға немесе оны жалғастыруға келісім беру туралы
шешім қабылдау, клиенттің аудитке өзінің тапсырыс беру себептерін анықтау,
аудиторлық міндеттемелерді орындау үшін персоналды таңдау және жазбаша
келісім құрастыру.
Алдын ала жоспарлау кезеңі аудитор жұмысының төмендегі кезеңдерін
қамтиды:
• Клиентті таңдау және аудитті орындау туралы шешім қабылдау;
• Клиент қызметі туралы ақпаратты жинау;
• Аудитті орындау үшін персонал таңдау;
• Жұмыс жағдайларын келісу;
• Аудитті жүргізу жөнінде клиентпен шартқа отыру.
1. Клиентті таңдау және аудитті орындау туралы шешім қабылдау.
Аудиторлық ұйымдар жағымсыз клиенттермен ынтымақтастық жасауға және
қарым- қатынас қажет емес клиенттерге қызмет көрсетуді жалғастыруға
міндетті емес. Жаңа клиенттерді таңдау жөніндегі ұйым саясаты келесідей
элементтерді қамтиды:
• Көзделген клиент беделін, оның қаржылық жағдайының нақтылығын және
оның алдыңғы аудиторлық ұйыммен өзара қатынастарын бағалау;
• Аудиторлық ұйымның мүмкін болатын клиентке қатынасының
тәуелсіздігін бағалау.
Жұмыс істеп отырған клиенттермен қатынастарды жалғастыру туралы
мәселелер кезең сайын (мысалы, жыл сайын) және ерекше жағдайлар пайда
болған кезде қарастырылуы мүмкін. Тексеруді бастау туралы шешім
қабылданғаннан кейін оны жүргізу мақсаттары мен масштабтары анықталады.
Көптеген аудиторлық фирмалар клиенттің салалық ерекшелігіне
бейімделген тексеру жоспарының өзіндік ішкі стандарттарын даярлайды.
Аудиторлық ұйымның ұйымішілік стандарттары негізінде клиентпен алдын
ала жоспарлау банкісінде көрсетілу керек.
Экономикалық субъект пен оның басшылығы туралы жалпы ақпарат.
310 Бизнес туралы білім ХАС-ына сай: Қаржылық есеп беру аудитін
орындау кезінде оқиғалар, операцияларды анықтау мен түсінуге жеткілікті
және аудитордың пікірінше, қаржылық есеп беру, тексеру немесе аудиторлық
есепке елеулі әсер ететін қабылданған тәжірибедегі көлемде клиент бизнесі
туралы аудитордың білімі болуы немесе ол оған ие болуы керек.
Қызмет көрсетуге қажетті аудитор білімі деңгейіне экономика шеңберінде
өз қызметін іске асыратын саланы жалпы білу енеді.Бірақ аудиторға қажет
білім деңгейі әдетте субъект басшылығы ие білім деңгейінен мәрқашан төмен
болады. Клиент бизнесі туралы білімге ие болу ақпаратты жинау мен
бағалаудың және алынған білімді аудиторлық дәлелмен салыстырудың үздіксіз
және кумулятивті процессі болып табылады. Мысалы, жоспарлау кезінде
жиналғанына қарамастан ақпарат әдетте аудитор клиент бизнесі туралы
толығырақ түсінік алатын кейінірек кезеңдерде нақтыланады және
толықтырылады.
2.Жоспарлау жұмысының негізгі бөлігі болып, аудиттелетін субъектінің
қызметі туралы ақпаратты алу болып табылды. Ол аудиторға қаржылық
есептілікке елеулі ықпал ете алатын жағдайларды,операцияларды анықтауға
мүмкіндік береді.
Аудитор субъектінің қаржы- шаруашылық қызметпен танысып, клиенттің
шаруашылық қызметіне әсер ететін сыртқы және ішкі факторлар туралы
ақпараттарды алу керек.
Сонымен қатар аудитор келесілермен танысу керек:
• субъектінің ұйымдастыру- басқарушылық құрлымымен;
• өндірістік қызметінің түрлері мен шығарылатын өнімнің
номенклатурасымен;
• капитал құрлымымен;
• өнім өндірісінің технологиялық ерекшеліктерімен;
• рентабелділік деңгейімен;
• субъектінің негізгі сатып алушылар мен медігерлермен;
• ұйымда қалатын табысты бөлу тәртібімен;
• еншілес және тәуелді ұйымдарың бар болуымен;
• субъектімен ұйымдастырылған ішкі бақылау жүйесімен;
• қызметкерлерге еңбек ақы төлеу принциптерді қалыптастырумен;
Аудитор сала мен субъект туралы мәліметтерді келесі көздерден
алады:
• Осы субъект және ол жататын саладағы істелетін тәжірибиесінен;
• Субъект қызметкерлерімен әңгімелесуден;
• Заңдар мен нормативтік актілерден;
• Салаға қатысты басылымдардан ( мерзімді басылымдағы статистикалық
материалдар, мақалалардан және тағы басқа.);
• Субъектілердің өндірістік және әкімшілік бөлмелеріне барудан;
• Субъект дайындаған құжаттардан ( мәжіліс хаттамасы, жарнамалық
материалдар, алдыңғы жылдардың жылдық және қаржылық есептері,
субъет басшылығының ішкі есептері, басқарушылық саясат бойынша
басшылық, лауазымдық нұсқаулар, маркетинг сату жоспарлары).
Клиент бизнесін білу аудитордың кәсіби тұжырымдамасына негіз
болады. Клиент қызметін түсіну және ақпаратты сәйкес пайдалану аудиторға
көмектеседі:
- тәуекелділікті бағалау және мәселені анықтауға;
- аудитті тиімді жоспарлау және орындауға;
- аудиторлық дәлелдеулерді бағалауға;
- клиентке жақсы қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге.
Клиенттің өндірістік және әкімшілік бөлмелерін қарау, оның
бизнесі мен операцияларын дұрыс түсінуге көмектеседі.Себебі аудитор
персонал қызметін бақылау және түрлі деңгейдегі басшылармен жеке әңгімелесу
мүмкіндігіне ие болады.
Тәуекелдікке негізделетін аудит кезінде клиент бизнесін зерттеу
мен жоспарлауға аудиторлық процедураның жартысына жуығы жұмсалады.
Субъект басшылығы туралы ақпаратты жинау негізінде келесідей
аспектілер зерттеледі:
- басшылық құрамындағы жекелеген адамдардың іскерлік бедел мен кәсіби
тәжірибесі;
- жиналыстарды өткізу кезеңділігі;
- лауазымды нұсқаулықтар мен міндеттердің болуы;
- ішкі аудит қызметінің болуы;
- кадрлармен толықтыру, кадрлардың тұрақтамауы;
- персонал туралы ереже немесе ұжымдық шарттың және басқалардың
болуы.
Қаржы-шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштері.Клиенттің ағымдық
және перспективті жағдайын түсіну ағымдық және перспективті
рентабельділікті, өтімділікті ( қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу
қабілеті), сонымен қатар капитал жеткіліктілік (ұзақ мерзімді
міндеттемелерді орындау мен қаржы өсуіне сәйкес болу қабілеттілігі)
зерттеуді қамтиды.
Алдын ала жоспарлау бланкісінде ескерілуі қажет мына мәселелерді
қамтиды:
• басқа негізгі экономикалық көрсеткіштермен өзара байланыстағы
табыстары мен өсу тенденцияларының құрылымы қандай ?
• қолма қол ақша қолзғалысының тенденциясы қандай ?
• қолма қол ақша мен табыс арасындағы алшақтықтың себептері қандай ?
• қолма қол ақша қозғалысының сенімді болжамы дайын ба ?
• өтімділік жағдайы қандай болады ?
• ұзақмерзімді жал бойынша міндеттеме бар ма ?
Өндірістік- шарушылық қызмет.
• негізгі өндірістік желілер қандай және олар нақты тапсырыс
берушілермен қалай байланысқан ?
• басшылық өнімнің әр түрінің рентабельділігін талдай ма ?
• қандай негізде өндірісті жоспарлау жүргізіледі ?
• клиент өндірістік қуатпен ( толық, толық емес) жұмыс істейді ?
• қандай шикізат, материалдар мен қызмет көрсетулер сатып алынады,
сонымен бірге кім негізгі жеткізушілер болып табылады ?
• жеткізудің балама көздері бар ма ?
• еңбек даулары орын алған ба (олар өндірістік- шаруашылық қызметке
әсер етендіктен) ?
• өнім сапасына байланысты мәселелер пайда бола ма ?
• дайын өнімге баға қойылады ?
• жеткізудің қатал талаптары немесе сапаға қойылатын жоғары
талаптарға байланысты қиын келісм - шарттар бар ма ?
Әр тексерудің орындау кезінде алдын ала жоспарлау бланкісінде
көрсетілген мәселелер шеңбері клиент қызметі, клиент талаптары мен
талабының ерекшелігіне байланысты таралуы немесе кеңеюі мүмкін.
Клиентпен алдын ала танысу процессінде аудиторға клиенттің қаржылық
тұрақтылығын бағалау қажет; экономикалық ортада клиенттің орны; алдыңғы
аудиторлық ұйыммен қатынастар, егер олар бар болса.
Жаңа аудиторға есеп принциптерін қолдану туралы даулы сұрақтарын,
аудиторлық процедуралар немесе төлем туралы ақпаратты алу үшін алдыңғы
аудиторлық ұйыммен байланысу керек.Бірақ аудитор бұл байланыс туралы алдын
ала клиентті ескеру керек.
Сонымен қатар, аудитор құқықтанушылар, басқа аудиторлық ұйымдар,
кәсіпкерлер беретін ақпаратты қолдану мүмкін.
Қаржылық есеп беруді тексеруге шақыру себептерін бағалау кезінде
аудиторларға ең ықтимал пайдаланушыларды анықтау қажет. Егер кәсіпорын
сатуға немесе қайта ұйымдастыруға дайындалып жатса, аудитор есеп берудің
нақтылығы дәлелденетін мол материалды жинау керек.
Ұйым туралы жалпы ақпарат болашақта қаржылық есеп берудің нақтылығы
туралы негізделген қорытынды жасау үшін керек.Оның ішінде, ұйым қызметінің
спецификасы мен салалық ерекшеліктерін анықтау, оның ұйымдастырушылық
құрлымын түсіну, өндірістік, қаржылық және басқа байланыстарды анықтау,
құқықтық міндеттемелермен танысу, ақпараттың әр түрлі қайнар көздер туралы
ақпаратты алу керек. Ішкі және сыртқы есеп берулерді,басылымдарды қолдану
өте маңызды болып табылады.
Сыртқы есеп беру - бұл газеттер мен іскерлік басылымдар, салалар
бойынша талдамалық есептер, негізгі бәсекелестермен және орта салалық
көрсеткіштермен салыстырулар, мемлекеттік және салық заңнамасы және реттеу,
өтініштер;
Ішкі есеп беру – бұл қаржылық есептері, айлық қаржылық ақпарат,
директорлар кеңесінің, дирекцияның, акционерлердің отырыс протоколдары,
басшылықтың есептері, соның ішінде бюджеттер, жобалар, аудиторлардың, ішкі
есептері.
Алынған ақпараттың негізінде аудитор арнайы сұрақтар бойынша кеңестік
көмек алу үшін арнайы мамандарды, эксперттерді (құқықтанушылар, салықтар
мен технологиялар бойынша мамандар) тарту керек пе шешім қабылдау керек.
Аудитор клиенттің қызметіне әсер ететін ішкі және сыртқы факторларды
анықтау керек.
Сыртқы факторларға келесі макроэкономикалық және салалық факторлар
жатады.
Макроэкономикалық факторлар – бұл негізгі қызмет (кему, өсу);
халықаралық сауда; тарифтік барьерлер ; салық салудағы өзгерістер; шетел
нарықтарға тәуелділігі; валюта бағамдарының ауытқуы; сыртқы бақылау жүйесі;
мемлекеттік саясаттың өзгеруі; ұйым тұрақтылығына әсер ететін пайыздық
мөлшерлеме; тұтынушылардың өтімділігіне әсер ететін экономикалық факторлар;
құнды қағаздар индекстерінің өзгеруі немесе меншік нарығының дамуы.
Салалық факторлар – бұл реттеу ортасы ( жаңа немесе күтілетін
заңнамалық актілер, мысалы бағаларды бақылау немесе сыртқы ортаның
ластануы); экономикалық шарттар (саланы қысқарту және кеңейту, жоғары
тәуекел бар саланың пайда болуы, бағалық бәсекелестік, қызмет циклі және
маусымдық); еңбек (еңбек мәселелері, салалық жұмыссыздық, салалық еңбекақы
деңгейі, мамандардың, кәсіптің жетіспеушілігі).
Ішкі факторлар:
Жалпы факторлар: клиенттің тарихы; бизнестің құрлымы; өндірістік
қызмет түрлері және негізгі өндірістік бірліктер;бизнестің тез кеңеюі; бар
және болу мүмкін келіспеушіліктер; өзінің ұйым үшін басшылықтың пікірі;
нәтижелер және даму тенденциялар туралы басшылықтың пікірі;басшылықтың
басты мәселелері; аудитті өткізуден күтілімдер;
Жеке меншік: клиенттің жеке меншік ерекшеліктері; клиенттің акциялар
бағамы; клиенттің акциялармен жасалатын күрделі сауда операциялары;
Негізгі қызмет стратегиясы: жоспарланатын сатулар; өндірісте күтілетін
өзгерістер; капиталдық салымдар; жоспарланатын нарықтың кеңейюі; салықтарды
жоспарлау;
Директорлар кеңесі және жоғарғы басқарушылық персонал: орындайтын
басқару қызметінен тәуелсіздік дәрежесі; орындаушыларды заңдық емес
қарекеттерді орындауға күштеу (жалған ақпараттар, акционерлердің
қызығушылықтарға қайшы келетін қарекеттер және тағы басқа); басқарушылардың
еңбек ақысына әсер ететін факторлар;
Операциялар: өнімнің немесе клиент қызметінің мәні мен негізгі
пайдаланушылары; өнім өндірісінің әдістері мен сатылары және олармен
байланысты тәуекел; өндірістік қуаттылығының мінезі мен орны, өндірістің
өзіндік құн факторлары; медігерлерден алатын несиелік қолайлығы;
медігерлерден тәуелділігі және шикізаттардың қолайлығы; өндірістік
қуаттылығы; өндірістік циклнің икемділігі және ұзақтығы және тағы басқа.
Қаржы: ақша қаражаттарының ағымы; саясат және инвестициялау
процедуралары; табыс деңгейі; негізгі банктік операциялары; лизингті
пайдалану; гарантия мен басқа да төлемдер; басқа да міндеттемелер;
Маркетинг: негізгі сатып алушылар мен нарықтар; сатып алушылардың
қаржылық жағдайы; негізгі бесекелестер мен нарықта клиенттің орны; нарықтың
тұрақтылығы және мауысымдық тенденциялар; өнімнің бұзылуы; артықшылықтар
лицензиялар мен сызбалардан тәуелділігі; жаңа күмәнді потенциалды
мүмкіншіліктер өнім түрлері; негізгі өнімді қаржыландыру аумағындағы
саясат, баға құру мен жеңілдіктер; жарнама және оның тиімділігі; маркетинг
нәтижелердің деңгейі; сатуды жоғарлату үшін қосымша тәуекел;
Персонал: мамандану; негізгі персоналдың білім деңгейі және
кешенділігі; қызметкерлерді қабылдау және олардың қозғалысы;
қызметкерлердің жалақысы және сыяқылары; табысты бөлу; персоналға қатысты
басқарушылық жоспарлар; кадрлардың ағымы.
Қаржылық есеп беруге тексеру жүргізу кезінде аудиторлық фирма
қызметкерлер тобын жинақтайды.
3.Аудитты жүргізу үшін персоналды таңдау. Аудит тиімділігін қамтамасыз
ету үшін оны жүргізетін персоналды дұрыс таңдау аса маңызды.Аудитті сәйкес
техникалық дайындығы және қажетті кәсіби қабілетке ие адамдар жүргізу
керек. Аудиторлық міндеттемелердің кең масштабы кезінде тексеруге басшылары
бірнеше қызметкерлер, сонымен бірге заң, салық мәселелері бойынша мамандар
қатыса алады.Масштабы аздау аудит үшін әдетте бір екі штаттың қызметкері
жеткілікті болады.
4.Жұмыс жағдайларын келісу. Клиент пен аудитор арасындағы қатынас
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңының 4- бабына сай
шарт негізінде құрылады.Кез келген шартты құрмас бұрын алдын ала
келіссөздер жүргізіледі.Аудитты жүргізу туралы келісімге қол жеткізілген
сөзде екі жақтан жұмыс жағдайы көрсетілген алдын ала жазбаша құжаттар болу
міндетті болып табылады. Жұмыс жағдайын клиентпен келісу кезінде аудиторға
клиенттің қажеттіліктері мен талаптарын, сонымен қатар аудитты жүргізумен
байланысты негізгі ұйымдық сұрақтарын анықтау қажет.
Бұл үшін клиент аудиторлық фирма атына аудит және соған қызметтерді
көрсету туралы ресми өтініш жіберіледі.Ұсыныс ерікті нысанда
жасалады.Әдетте ол жерде аудитты жүргізудің шамамен берілген мерзімі,
аудитты жүргізуге деген қажеттілік, өз шешімін күтетін шешімдер,
қаламақыныңмүмкін көлемі және басқа сұрақтар көрсетіледі.Келісім хатты
алған аудиторлық фирма аудиттың алдын ала жоспарлауын жүргізеді.
5.Аудитті жүргізу туралы клиентпен шарт құру.Клиент пен аудиторлық
ұйым аудит жүргізу туралы шарт жағдайларын түсіну керек.Түсініксізді азайту
үшін осы жағдайларды кесім-хат көмегімен жазбаша түрде тіркеу қажет.
Жазбаша міндеттемедегі ақпрат аудитті жоспарлауда аса маңызды. Себебі
ол тестерді жүргізу мерзімі мен басқа қызметтерді көрсету аудитін іске
асыру мерзімінің жалпы санын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 384- бабына сай
аудиторлық қызмет көрсету жөніндегі шарт легі қызмет көрсету шарттары
категориясына жатады.
Шарт оны құру кезеңінен бастап күшіне еніп,екі жақ үшін міндетті болып
табылады және орнатылған мерзім ішінде әрекет етеді. Егер әрекет ету
мерзімі көрсетілмесе, онд ол сол жердже көрсетілген кезге дейіе әрекет
етуші болып табылады.
Шарттың орындалуының аяқталуы мынандай жағдайда мүмкін:
• Шартта негізделген міндеттемелерді орындау мүмкіндігінің жоқтығы (ҚР
Азаматтық кодексінің 374- бабы);
• Басқа жақта орнатылған тәртіп бойынша бакрот тану;
• Шартты құрушы мемлекеттік органды өзгерту немесе алып тастау ( ҚР
Азаматтық кодексінің 404-бабы);
Аудиторлық тексеруді жүргізу жөніндегі шарт клиент - аудитор ара-
қатынасын реттеуші ресми құжат болып табылады және жалпы алғанда
кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын қарапайым шарттардан ерекшелігі
жоқ.Басқа шарттардай сияқты бұл құжатта шартқа қатысушы жақтардың , бұл
жағдайда тапсырыс беруші клиент пен орындаушы аудитордың келісілген
мүддесін заңды түрінде көрсетеді.
Бірақ аудит шарты кәсіпкерліктепайдаланылатын басқа шарттардан елеулі
ерекшеленгеді. Бірінші кезекте, бұл шартты құру кезінде үшінші жақ
мүдделерін (қаржылық есептеме ақпаратын тұтынушылар) жариялылықсыз-ақ
есепке алу. Іс жүзінде аудитор клиент қана емес, сапасыз тексеру
нәтижесінде зияе келтіру арқылы тұтынушылар алдында да жауапты болады.
Шартқа қол қою кезінде аудиторға мүмкіндігінше клиент тілегін анық түсініп
қана қоймай, оған өз тапсырысын дұрыс толтыруға көмектесу керек. Аудиторлық
тексеруді жүргізу сапасы, аудитордың клиентпен ара- қатынасы көп жағдайда
аудитты жүргізу жөніндегі шартты нақты құруға байланысты болады.
Көптеген аудиторлық ұйымдар шартты құрудың стандартты нысанын
пайдаланады, бірақ клиенттер көбіне мәні мен мазмұнын толық түсіне
бермейтін нақты кәсіпорын аудитінің ерекшелігін шартта ескеру дұрысырақ
болады.
Аудиторлық тексеру шартында тексеруді жүргізуге қажетті құжаттарды
клиенттің ұсыну мерзімін көрсету дұрыс болады.себебі көбіне клиент
аудиторды бухгалтерлік есептері әлі дайын емес кезде шақырады, ал бұл
жұмысты аса қиындатды.
Шартта тапсырыс берушінің аудиторлық ұйымға алдын ала ақша төлеуін
көрсету қажет. Себебі, жұмыс басталмай тұрып төленген ақша аудит
процессіндегі аудитордың қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, клиент
тарапынан аудит үшін сыйақыны төлемей қоюмен қорқыту арқылы болатын
қысымды жатады.Әдетте, аудиторлық фирмалар талап ететін алдын ала ақша
төлеу 50% -дан 100%- ға дейін болады (1- қосымша)
Шартта тапсырыс берушіні тексеру барысында аудиторға көмек көрсетуге
міндеттейтін пункт енгізу дұрыс болады (түгендеуді жүргізу кезінде көмекке
қықзметкерлер бөлу, жоспарларға шығу қажеттігі жағдайында аудиторға көлік
ұсыну және тағы басқа ).Қызмет көрсетуге ақы төлеу тәртібі ҚР Азаматтық
кодексінің 385-бабына көрсетілген. Осы бапқа сай тапсырыс беруші жақтар
келісуші арқылы орнатылған баға бойынша өзіне көрсетілген қызметтерге ақы
төлеуі керек.
Шарттың негізгі бөлімдері:
• шарт пәні;
• көрсетілетін қызметкөлемі;
• құқық;
• міндеттер;
• жақтар жауапкершілігі,
• ақы көлемі мен оның шарты;
• басқа жағдайлар (жақтар келісуі бойынша).
2 АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛ МЕН ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІН БАҒАЛАУ.
2.1 Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелді бағалау әдістері
Каржылық есеп беруді тексеруді жоспарлау кезіңде аудитор алда
жүргізілетін аудиторлық жұмыстың көлемі мен сипатын анықтайды.Бұл кезде
клиент тәуекелдігі жоғары болған сайын, жұмыс көлемі үлкен болатынын
ескеру керек.Себебі аудитор маңыздылық пен тәуекелділікті бағалауы керек.
Анықталғандай баптың қатесі немесе ондағы қате қаржылық есеп беру
негізінде қабылданылатын пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер
ететін болса, бап маңызды болып табылады.
Маңыздылық аудиторлық процедураларды жоспарлау және бұрмалаушылық
салдарын бағалау кезінде ескеріледі. Маңыздылық туралы алдын ала пікір
баланс бөлімдері, табыстар мен шығындар есептері, ақша қозғалысы туралы
есептері, жеке және қаржылық есеп беру үшін жалпы алынған меншік капиталын
пайдалану туралы есептер үшін маңызды болып табылатындарды бағалауды
қамтиды.
Маңыздылық туралы алдын ала пікірдің мақсаттарының бірі – аудиттің
жалпы жоспарын анықтау кезінде қаржылық есептің елеулі элементтеріне
аудитор назарын салу. Бірақ іс- жүзінде қаржылық есеп беру үшін маңыздылық
туралы алдын ала пікір білдіру ұйымішілік стандарттарда даярланған арнаулы
басшылықтарда размері көрсетілген жекелеген негізгі көрсеткіштері бойынша
қателердің жиынтық деңгейі.
Тексеруді жоспарлау кезінде аудиторға есеп беру құжаттамасындағы кез
келген бұрмалаушылық немесе қатені табу мүмкіндігіне ие болу үшін
маңыздылық деңгейін орнату керек.
Маңыздылықты бағалау аудиторлық тексерудің барлық кезеңдерінде жүреді:
аудитті жоспарлау, орындау және аудит нәтижелерін жинақтау. Жоспарлау
кезеңінде аудитор баланста жеке және қаржылық есеп беру үшін жалпы алынған
табыстар мен шығындар туралы есептер бөлімдері үшін маңызды болып
табылатындар жайында алдын ала пікір білдіреді.
Маңыздылықты бағалауды аудитор белгілі бірізділікпен орындайды:
- маңыздылықты бағалау;
- маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіру;
- есеп беру элементтері бойынша маңыздылық туралы пікір білдіру;
- есеп берудегі жиынтық қатені бағалау;
- маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірумен жиынтық бағалауды
салыстыру.
Алғашқы екі пункт жоспарлау кезеңіне жатса, онда кейінгі екеуі
аудиторлық тексеруді жүргізу нәтижелері болып табылады. Әр кезеңіндегі қате
саны бүкіл аудит бойында бағаланады. Сондықтан аудитор маңыздылық туралы
өзінің алдын ала пікірін жие өзгертеді.Бағалауды қайта қараудың
негіздерінің бірі болып өзгеріс немесе алдын ала қабылданған деңей өте
жоғары немесе өте төмен деген аудитор тұжырымы қызмет етеді.
Жоспарлау кезеңінде маңыздылық бұрмалаушылық анықталмай қалуы мүмкін
тәуекелділікті қысқарту және алынған дәлелдеулерді ескере отырып, соңғы
күні маңыздылық деңгейіне өзгеріс енгізу қажеттілігіне байланысты
потенциалды мәселелермен айналысу үшін төмендеу деңгейде қойылады.
Аудиторлық ұйым дайындаған маңыздылықтың жоспарлы деңгейін анықтау
жөніндегі арнаулы нұсқаулар негізінде қаржылық есептеменің сәйкес
көрсеткіштерінің маңыздылық деңгейіне алдын ала бағалау жүргізіледі.
Тәуекелділік мынандай нысанда болуы мүмкін: клиент тұрақсыз нарық
жағдайында жұмыс істеп табысқа жете алмауындағы тәуекелділік, басқарудың
жүйелі қателерін немесе ішкі бақылау қателерді таба алмауы және түзетпеуі
салдарынан қаржылық есеп беру бұрмаланған тәуекелділік.
Аудиторлық тәуекелділік аудит жүргізіліп отырған қаржылық есеп берудің
нақтылығы туралы пікірдің дұрыс болмауында болып отыр. Аудитор
тәуеклділіктің нөлге жеткізу тәсілі жоқ, бірақ аудитор аудитті жоспарлау
кезінде барлық мүмкін факторларды есепке алу жолмен оны максималды
төмендетуге ұмтылуы керек.
400 Тәуекелдікті бағалау және ішкі бағалау ХАС-ның 10 пункінде:
Аудитті жүргізу жолымен дайындау кезінде, бекітілген қаржылық есеп беруге
қатысты, сонымен қатар осындау дәлелдеулерді тексеруге бағытталған
процедуралар сипатын, мерзімін және көлемін анықтауда қабылдануы мүмкін
байқамаудың сәйкес тәуекелділігін анықтау үшін аудитор бақылау
тәуекелділігін алдын ала бағалауды қарастырады (ажырамас тәуекелділікті
бағалаумен қатар ) 46. Ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігінің
жиынтығын клиент тәуекелділігі құрайды, яғни екі түрде де заңды тұлға
ретінде клиентке қатысты болады. Заңды тұлға тәуекелділігінің осы екі
элементін клиенттің бухгалтерлік есеп жүйесін толық зерттелгеннен кейін
бақылау тәуекелі қайта қаралуы керектігіне қарамастан аудитор жоспарлау
кезеңінде ескеруі керек.Жоспарлау мақсаты процедураның ең тиімді және
білікті тепе- теңдігі дайындалуында болып табылады. Яғни, аудиторлық
процедуралар тәуекелдігі жоғары салаларға бағытталады және сонымен бірге
бұл өз тәуекелділік саласындағы қажетсіз жұмысты болдырмауға көмектеседі.
Мысалы, ажырамас тәуекелділікті бағалау үшін аудитор кәсіби пікірді
көптеген факторларды, мәселен қаржылық есеп беру деңгейінде бағалау үшін
пайдаланады:
• субъект басшылығының тәжірибесі, білімі мен адалдығы, сонымен бірге
кезең бойы оның құрамының өзгеруі. Мысалы, басшылықтың
тәжірибесіздігі субъектінің қаржылық есеп беруді дайындауға әсер етуі
мүмкін;
• субъектінің басшылығына ерекше қысым жасау. Мысалы, субъект
басшылығын алдын ала қаржылық есеп беруді бұрмалауға итеретін
жағдайлар. Мұндай жағдайлардың мысалы ретінде саладағы банкрот
кәсіпорындарының көп болуы немесе субъектіні ары қарай дамыту үшін
қажет капиталдың жетіспеуі;
• субъект бизнесінің сипаты. Мысалы, оның өнім өндіру мен көрсететін
қызметінің технологиялық ескіруінің потенциалы, капитал құрылымының
күрделілігі, байланысты жақтардың мәнділігі оның өндірістік
алаңдарының саны, орналасуы және географиялық таралымы;
• субъект қызметін іске асыратын салаға әсер ететін факторлар. Мысалы,
қаржылық тенденциялар мен коэффициенттерден шыға отырып анықталатын
экономика жағдайы және бәсеке жағдайы, сонымен бірге технология,
тұтынушылық сұраныспен осы салаға тараған бухгалтерлік есепті жүргізу
тәжірибесі;
• бұрмалаушылыққа ұшырауы мүмкін қаржылық есеп беру шоттары. Мысалы,
алдағы кезеңде түзетуді талап ететін және субъективті бағалаудың
жоғары деңгейін көздейтін шоттар;
• операциялар мен сараптаушыны тартуды қажет етуі мүмкін басқа оқиғалар
негізінде жататын қиыншылық;
• шоттар сальдосын анықтауға тартылған пікір дәрежесі;
• активтердің зияндарға және ақша қаражаттары сияқты ең қажетті және
жылдам өтетін активтердің заңсыз пайдалануға бейімділігі;
• ерекше және кешенді операциялардың, әсіресе, кезең аяғында немесе
кезең аяғына жақындау кезде аяқталуы;
• өндеудің кәдімгі операцияларына ұшырамайтын операциялар.
Аудиторлық тәуекелдіктердің 6- бабында атап өтілгендей
тәуекелділікті анықтаудағы қиындық, оны нақты құндық баға түрінде есептеуге
болмайтындығында болып табылады.Сондықтан, ол жоғары, орта, төмен
(түйсіктік әдіс) ретінде анықталады. Сол себепті алдын ала жоспарлау
кезінде Тәуекелділікті бағалау жөніндегі сұрақтар жинағын пайдалана
отырып, бақылау тәуекелділігіне бағалау жүргізуге болады. Кейбір аудиторлық
ұйымдардың ұйымішілік стандарттарымен клиент тәуекелділігін бағалау
анкетасы даярлануы мүмкін. Кез келген жағдайда тәуекелділікті бағалау
тәжірибеге, білімге және іскерлік түйсікке негізделген ойластырылған
тұжырымдаманы талап етеді. Тәуекелдікті бағалау бойынша сұрақтар
жинағы:
клиент: Эдельвейс ЖШС
Дайындаушы:
Орындаушы:
№ Сұрақтар Тексеру:
Күні:
Төмен Жоғары
тәуекел тәуекел
1 Есеп беру кезеңінде кәсіпорынды басқаруда жоқ Иә
құрылымдық өзгерістер орын алды ма?
2 Негізгі және айналым қаражаттары тиімді Иә Жоқ
пайдаланыла ма?
3 Қаржылық жағдайды басқару жеткілікті түрде Иә жоқ
тиімді бақылай ма және талдай ма?
а) қандай жиілікпен?
ә) көмегімен:
- бөлінбес қаржылық есеп беру;
- қызмет туралы жазбаша есеп беру;
- алдыңғы кезеңмен салыстыру;
- бюджетпен салыстыру;
- елеулі ауытқуларды зерттеу;
- сәйкес статистикалық ақпарат;
- ішкі аудиттің формалды қызметімен.
4 Осы бақылаудың бірізіділікті нұсқаулар, Иә Жоқ
сұрақтар жиынтығы, түсіндірулер мен
түсіндірулер нысандарының дәлелдері бар ма?
5 Соңғы нәтижелерді салыстырып талдау қандай
тұжырымдарға әкеледі:
қанағаттанарлықсыз жоспарлау; Жоқ Иә
әрекеттердің келіспеушілігі; Жоқ Иә
қанағаттанарлықсыз бақылау. Жоқ Иә
6 Мыналар үшін болжамдар (жоспарлар) дайындалды
ма?
ақша қаражаттары; Иә Жоқ
іске асыру; Иә Жоқ
шығындар; Иә Жоқ
өндіріс; Иә Жоқ
басқа активтер мен міндеттемелер. Иә Жоқ
7 Қаржы – шаруашылық қызметтер ұзақ мерзімді Иә Жоқ
жоспарлана ма?
8 Кадрлар тұрақсыздығының жоғары коэффициенті Жоқ Иә
9 Ұжымдағы моральдық ахуал штаттағы
қызметкерлертарапынан болатын алаяқтықтың
мүмкіндігіне көмектесе ме?
жеткілікті түрде білімді; Иә Жоқ
өз біліктілігіне сай жалақы алады; Иә Жоқ
еңбегі бойынша лауазымы өседі. Иә Жоқ
10 Басшылық құрам жұмысқа тек мынадай жағдайдан
кейін жалданылады:
барлық кепілдеме тексерілгеннен кейін; Иә Жоқ
лауазымдық міндеттеріне сәйкес; Иә Жоқ
жалақы бағалануымен. Иә Жоқ
11 Ұйымдық құрылым қамтамасыз ете ме?
жауапкершілікті анық түсінуді; Иә Жоқ
міндеттерді нақты бөлуді; Иә Жоқ
қызметтің жалпы үйлестіруін Иә Жоқ
12 Төмендегіні ескере отырып, шешім қабылдау
кезінде менеджмент тәуекелдіктің жоғары
деңгейіне жол бере ме?
күрделі жобалар; Жоқ Иә
ағымдық немесе ұзақ мерзімді қаржыландыру; Жоқ Иә
заңдық міндеттемелер және келісім- шарт бойынша
міндеттемелер Жоқ Иә
13 Басқару бухгалтерлік ақпаратты ашу жөніндегі Жоқ Иә
талаптарға қарсы тұра ма?
14 Аудит масштабына шектеу қойыла ма? Жоқ Иә
15 Аудитті жүргізу бағалары мен есеп беруді Жоқ Иә
тапсыру мерзімдеріне байланысты аудит жағдайы
өзгере ме?
16 Маңызды міндеттемелерге байланысты үшінші Жоқ Иә
адамдар біздің тәуелділігімізге күмән келтіре
ме (мәселен, мүдделер дау – таласы)?
17 Өткен кезеңіндегі біздің аудиторлық есебіміз Иә Жоқ
білікті болды ма?
18 Аудитор ретінде бізді басқа ұйым алмастыра Жоқ Иә
алады деген болжам бар ма?
19 Клиент табысының тұрақты түрде төмендеу жоқ Иә
ықтималдығы бар ма?
20 Ерекше назар салынатын аймақта:
іске асыру; Жоқ Иә
өндіріс мәселелері Жоқ Иә
21 Салық салынға дейін активтер мен табыстар Жоқ Иә
елеулі тәуекелге бейім бе?
22 Клиент пен орын серіктестері арасында қатал, Жоқ Иә
нашарлай түскен қатынастар бар ма?
2.2 Ішкі бақылау жүйесін бағалау жолдары
Барлық тексерулер кезінде аудитор ішкі бақылаудың әр элементінен
аудитті жоспарлауға жеткілікті мәлімет алуы қажет.
Ішкі бақылау жүйесінің элементтері келесідей байланыста қарастырылуы
керек:
• Шаруашылықты жүргізуші субъект көлемі;
• Субъект бизнесінің мәні ;
• Қызмет құрылымының қиыншылығы;
• Субъектінің ақпаратты беру, үндеу, сақтау және бағалау үшін
пайдаланылатын әдісі;
• Субъектінің қаржы – шаруашылық қызметін реттеуші заңдық және
нормативтік базалар.
Үлкен ұйымға тиімді болатын аудиторлық жол шағын бинес клиентіне
әрқашан жарай бермейді және соңғының көлеміне көңіл бөлмеу артық тексеруге
әкеледі.Аудит стратегиясына әсер етуі мүмкін шағын бизнестің басты
ерекшеліктері:
- бақылауды бір немесе бірнеше адамға шоғырландыру;
- бақылау жүйесіндегі міндеттерді шекті бөлу.
Сондықтан жұмыс көлемінің көп бөлігінде аудит стратегиясы тұтас
тексеру әдістерін көздеуі керек. Осындай жолды пайдалану кезінде аудитор
пікірі мен қаржылық есептеме үшін бақылау кестелері комбинациясы емес, мән
бойынша жүргізілген тексерулер нәтижесінде алынған дәлелдеме негіз болып
табылады.
Ішкі бақылау жүйесін құжаттандыру.
400 Тәуекелділікті бағалау мен ішкі бақылау ХАС-нда бухгалтерлік
есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсіну жеткілікті баяндалады. Аудитті
жоспарлауға қажетті бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсіну
процессінде аудитор осы жүйелер құрылымы мен олардың қызмет етуі туралы
білім алады. Мысалы, аудитор өтпелі тесті жүргізе алады, басқаша
айтқанда, ол бірнеше операцияларды бухгалтерлік есептің барлық жүйесі
арқылы көрсетеді.
Әдетте, аудитті жүргізу үшін елеулі болып табылатын бухгалтерлік есеп
пен ішкі аудит жүйелерін түсінуге аудитор субъект пен жұмыстың алдынғы
тәжірибесі негізінде қол жеткізеді және ол толықтырылады.
(а) клиенттің процедуралары бойынша нұсқаулар, функционалды міндеттер
иен блок – сызбаларды суреттеу сияқты құжаттамасына сілтеу жасаумен қатар
субъект басшылығына сәйкес мүшелері, орта деңгейлерінің басқа
қызметкерлеріне сұрақ – сауал қоюмен;
(ә) бухгалтерлік есеп ішкі бақылау жүйелері шеңберінде жасалатын
құжаттар мен жазбаларды тексерумен;
(б) субъект қызметті мен қызмет етуін бақылау, субъектінің басшылық
құрамы және оның ішінде операцияны үндеу сипатымен компьютерлік
операцияларды ұйымдастыруды бақылау.
Ішкі бақылау жүйесінің қызмет етуімен толық танысу үшін аудиторлар
жоғарыда аталған құжаттарды ғана емес, шаруашылықты операцияларының ұйымдық
сызбалары, картотекларын (файлдарын) зерттейді.
Аудиторлар тексеру масштабында қателер пайда болатын нүктелерді
анықтау мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін жеткілікті болатын ақпарат ағынының
көлемін ғана құжаттандыруы керек. Аса тік құжаттама тексеруді іске асырушы
аудиторды жаңылдыруы мүмкін.
Ішкі бақылау жүйесі мен оның көрінісінің болуын анықтаудың түрлі
әдістерін аудитор жұмыс құжаттарында жинақтай алады.
Ішкі бақылау болуы туралы ақпаратты алу көздері:
Ішкі бақылау болуын анықтау әдістері Ақпарат көздері
Алдынғы аудит материалдарын зерттеу Аудитордың жұмыс дәптері
Клиент дайындаған жүйенің құжатты Есепке алу саясаты, шоттардың жұмыс
көрінісі жоспары, лауазымдық нұсқаулар,
ұйымдастырушылық сызба
Клиент персоналына сұрақ – сауал қою Ішкі бақылауды бағалау қағазы
Операцияларды бақылау (өтпелі Блок – сызбалары
тексерулер)
Алдынғы аудит материалдарын зерттеу.
Аудиторлық құжаттар аудиттің соңғы күніндегі жүйе жұмысын сипаттауды
сақтауы керек.Бұл аудиттің бірінші күніне қатысты болмайды. Егер елеулі
өзгерістер болса, соңғы мәліметтерді ғана енгізуі керек.Себебі жүйені
тексеру – бұл негізгі көлемі жаңа клиентке бірінші аудиторлық тексеру
жүргізу кезінде орындалатын жұмыс.Бұл ақпаратты алдыңғы тексеру кезінде
құрылған жұмыс құжаттарын алуға болады.
Клиент дайындаған жүйенің құжатты көрінісі.
Көптеген, әсіресе ірі клиенттерге есепке алу саясаты, лауазымдық
нұсқаулар, ұйымдық сызбалар, шаруашылық операцияларының картотекалары
(файлдары) және басқалары бар.Олар ақпараттың кұнды көздері болып табылады.
Лауазымдық нұсқауларды орындау міндеті анық және дәл анықтауды және әр
лауазым үшін жауапкершілікті (қаржылық директор, менеджер, диспетчерлік
қызмет және тағы басқа) іске асыруға көмектеседі.Сондықтан аудиторға
саясатты орнататындар (әрекет желісі) және оны қолдайтын және бекітетіндер
үшін билік пен өкілеттік дәрежесін анықтау, сонымен бірге саясат пен
процедура беделі қалай қамтамасыз етілетінін бағалау қажет.
Есепке алу саясаты ішкі және сыртқы бухгалтерлік есеп талаптарына
жауап беретін бухгалтерлік есеп жүйесі тиімділігін қамтамасыз етуі
керек.Мұндай жүйе әкімшілікке кәсіпорынды басқаруды іске асыруға қажет
жеткілікті, дәл және уақытылы ақпаратпен қамтамасыз етіп, сыртқы жақтарға
(инвесторға, несие берушілерге салықтық және басқа органдарға ) қажетті
ақпаратты алуда кепілдік береді.
Ұйымдық сызба – бұл жеке адамның командада қалай жұмыс істейтінін және
есеп берудің түрлері мен олардың арасындағы міндетін бөлудің қандай
байланыстарды бар екенін көрсетудің ыңғайлы тәсілі.Ол кім кімнің алдында
есеп беретінін көрсету үшін аса ыңғайлы. Бірақ ресми емес қатынастар мен
есептеменің толық процедурасы көрсетпейді. Сондықтан ол басқа әдістерді
алмастыра алмайды, бірақ басқа құжаттарды толытырады.
Клиент персоналына сұрақ қою.Ішкі бақылау жүйесі тексерудің сан алуан
кезіндеріндегі аудитор клиент қызметкерлерімен әңгімелесу және олар өз
міндеттерін қалай орындайтынын білу қажеттілігі туады. Бақылау болуын
көрсету үшін аудиторлар бақылау қағаздарын толықтырады.
Операцияларды бақылау (өтпелі тексерулер).Бір операциялардың
бірізділігін түсіну үшін бірнеше тән операцияларды бақылау пайдалы
болады.Бұл процедура үшін блок – сызбаларды пайдалану пайдалы (оны кейде
технологиялық диаграммалар деп атайды).
Блок-сызба – бұл шаруашылық операцияның, бухгалтерлік есептің барлық
жүйесі бойынша өтетінін көрсететін диаграмма нысанындағы бухгалтерлік есеп
жүйесінің көрінісі. Оны пайдаланудың бірқатар ерекшеліктері:
- жүйе ішіндегі құжаттар қозғалысын көрнекті түрде көрсетеді және осы
жүйе бөлігі ретінде жүргізілетін процедуралар және тексерулермен
сол қозғалыстар арасындағы байланысты аудиторға көруге мүмкіндік
береді;
- кәсіпорынды бақылау жүйесіндегі, әлсіз орындарды бөліп көрсетуге
көмектеседі;
- аудиторлық тестердің бухгалтерлік есеп жүйесіндегі кемшіліктерге
нақты бағытталуға көмектеседі.
Блок – сызбада шаруашылық операцияның алғашқы құжаттарды тіркелуінен
Бас кітапқа шоттарды енгізуге дейінгі құжаттаманың енуі мен шығуын ашық
көрсету жеткілікті. Бұл қателерді табу, яғни мұқият бақылау жүргізу қажет
учаскелерді анықтау мүмкідігін қамтамасыз етеді.
Жүйенің блок – сызбасын дайындауды қызметкерлер жасауы қажет (қолмен)
бухгалтерлік есеп процедурасын талап етеді.Олардың міндеті – бақылау
жүйесінің нақты бөлімінде жүргізілген құжаттар, тексерулер мен операциялар
қозғалысын сызбада көрсету .
Ол жүйені диаграмма түрінде көрсететіндіктен, басқа сипаттаушы
нысандармен салыстырғанда оны түсіну, ішкі бақылау кемшіліктері мен
тиімсіздігін анықтауда тиімді болып табылады.Ол тұрақты көрініс береді және
оны соңғы мәліметтермен толықтыру оңай. Ол сонымен қатар тез тәуелсіз
тексеруді жүргізуде мүмкіндік береді.Блок – сызбаның кемшілігі – оны
құрудың еңбек сиымдылығы мен шағын жүйедегі қолдануының тиімсіздігі.Блок –
сызбаның ішкі бақылауын бағалау кезінде пайдалы болу үшін әр құжат
операцияның бірізділігін (мысалы, бекіту, тексеру, салыстыру, толтыру),
сонымен бірге персонал міндетін болуды және әр операцияға кім жауап
беретіндігін болып көрсету керек.
Блок – сызбаны кұру кезінде құжаттар, операциялар мен жүргізілген
тексерулердің символдық белгісі пайдаланылады.
Ішкі бақылаудың бағалау қағазы клиентте ішкі бақылаудың қажетті жүйесі
бар – жоқтығын анықтау үшін дайындалады.Тексеру алаяқтылық пен қателер
фактілеры пайда болуы мүмкін сфераларды анықтайтын бақылаушы сұрақтар мен
клиент жұмысының негізгі кезеңдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
Кіріспе
1 АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУДІ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аудиторлық жоспарлаудың мақсаты мен қағидалары.
1.2 Алдын-ала жоспарлау ерекшеліктері
2 АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛ МЕН ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІН БАҒАЛАУ.
2.1 Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелді бағалау әдістері
2.2 Ішкі бақылау жүйесін бағалау жолдары
3 АУДИТТІҢ ТЕКСЕРУ ЖОСПАРЫН ЖӘНЕ БАҒДАРЛАМАСЫН ДАЯРЛАУ ЖОЛДАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Аудиттің жалпы жоспарын даярлау және дамыту
3.2 Аудиторлық бағдарламасын құру мен оны жетілдіру
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Жоспарлау аудитті өткізудің бастапқы кезіңі болып табылады.Ол өзіне
аудиторлық ұйымның күтілетін аудитті өткізу көлемі, графигі мен мерзімдері
көрсететін жалпы жоспарын даярлаумен, сонымен қатар аудиторлық ұйым ұйымның
бухгалтерлік есептілігі туралы объективті және негізделген пікір
қалыптастыруға қажетті аудиторлық процедураларды жүзеге асыру көлемін,
түрін анықтайтын аудиторлық бағдарламаны даярлауды қосады.
Бұл курстық жұмыс аудиторлық тексеру кезіндегі жоспарлауға, оның
кезеңдеріне, оған әсер ететін тәуекел мен ішкі бақылау жүйесін бағалауға
және аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламаны даярлау ерекшеліктеріне
арналған.
Жоспарлау – бұл аудитті тиімді орындауға және бір мезгілде елеулі
кезеңдерінің байқалмай қалу қаупін төмендетуге мүмкіндік беретін процесс.
Аудиторлық жоспарлауды 300 Жоспарлау деп аталатын Халықаралық
аудиттің стандарттары реттейді.
Аудитор өзінің қызметін негізгі үш себептер бойынша жоспарлау керек:
бұл оған клиент туралы жеткілікті мәліметтер жинау мүкіндігін береді;
аудитке кеткен шығындарды шектеулі түрде ұстап қалуға көмектеседі;
клиентпен белгілі-бір түсініспеушіліктен сақтап қалуға көмектеседі.
Аудитор тексеруді басталмас бұрын, алдын ала жоспарлауды өткізеді.
Онда ол клиент туралы жалпы ақпаратты жинайды, аудитті орындау үшін
персонал таңдайды және жұмыс жағдайлармен келіседі. Кейін аудиторлық
ұйымдар немесе жеке аудиторлар жоспарлау кезінде жалпы аудиторлық тәуекел
мен ішкі бақылау жүйесін бағалау керек. Соңында аудитор аудиттің жалпы
жоспарын мен бағдарламасын даярлауға кіріседі. Өйткені аудиттің жалпы
жоспары мен бағдарламасы қорытынды шығаруға қажетті фактілі материал болып
табылады, сонымен қатар экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігі
туралы аудитордың объективті пікір қалыптасуына негіз болып табылады.
Аудиторлық ұйымдар немесе жеке аудиторлар аудиторлық тексеруді
жоспарлау процессін дұрыс ұйымдастыру, тәуекелді және ішкі бақылауды
бағалау, аудиттің жалпы жоспарын және бағдарламасын құру мен даярлау
тәртібін қарастыру және оны жетілдіру мәселелермен кездеседі.
Осы аталған мәселелердің барлығы таңдалған курстық жұмыс тақырыбының
өзектігін білдіреді.
Курстық жұмыстың мақсаты – аудиторлық тексеруді жоспарлаудың теориялық
негіздерін ашу, аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау мен оның
жетілдіру жолдарын көрсету.
Курстық жұмыстың міндеті:
- аудиторлық тексеруді жоспарлаудың теориялық негіздерін ашып көрсету;
- аудиторлық жоспарлаудың кезеңдерін ашып көрсету;
- тәуекел мен ішкі бақылау жүйесін бағалау әдістерін қарастыру;
- аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламаны құру мен даярлау тәртібін
қарастыру;
- аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламаның ерекшеліктерін және оны одан
әрі жетілдіру жолдарын көрсету;
Жұмыстың әдістемесі болып, қолданылған Халықаралық аудит стандарттары,
Қазақстан Республикасының азаматтық кодекс, зерттеу мәселесі бойынша арнайы
және ғылыми әдебиеттер мен журналдар болып табылады.
1 АУДИТОРЛЫҚ ТЕКСЕРУДІ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аудиторлық жоспарлаудың мақсаты мен қағидалары.
Аудитті жоспарлау – ол жалпы стратегиясын дайындау және аудиторлық
процедуралардың күтілетін сипатына, өткізу мерзімдері мен көлеміне екжей
текжелі әдіс-амал.
Аудиторлық ұйым мен жеке аудиторлар тексеруді тиімді өткізу үшін
өзінің жұмысын жақсы жоспарлау керек.
Аудиторлық тексеру әрқашан белгіленген мерзіммен шектелген (орташа
алғанда – екі апта); Осы шектеулерге байланысты ірі немесе орташа
кәсіпорындарда біртұтас аудиторлық тексеруді өткізу қиынға соғады.
Сондықтан аудиторға әр- бір тексеретін экономикалық субъектің жеке
ерекшеліктерін ескере ортырып, тексеру стратегиясын анықтау керек.Стратегия
келесіні анықтайды:
• клиент қызметі туралы жинақталған ақпаратты қарастыру;
• ішкі бақылау жүйесі мен тәуекелді алдын-ала бағалау;
• тексерілетін топ операцияларының мәнін, ұзақтығын анықтау;
Аудиторлық тексеру стратегиясы тексеру мақсаттарына қол жеткізудің ең
ұтымды жолын таңдауға негізделген және аудитор біліктілігі мен
тәжірибесіне, аудиторлық фирма мен клиент ерекшелігіне, аудит пен басқа
факторларда шешілетін міндеттер сипаттамасы дәрежесіне байланысты болады.
Стратегиялық тексеруді ұтымды орындау үшін оның процедурасының уақыты
мен көлемі бөлу әдістемесін көрсетеді.Ол тексерудің жалпы жоспары мен
бағдарламадағы толық процедуралар, сонымен қатар жоспарланған процедуралар
нәтижелігі мен тиімділігін бағалау арасындағы байланыстырушы буын болып
табылады.
Жоспарлау аудитті өткізудің бастапқы кезіңі болып табылады.Ол өзіне
аудиторлық ұйымның күтілетін аудитті өткізу көлемі, графигі мен мерзімдері
көрсететін жалпы жоспарын даярлаумен, сонымен қатар аудиторлық ұйым ұйымның
бухгалтерлік есептілігі туралы объективті және негізделген пікір
қалыптастыруға қажетті аудиторлық процедураларды жүзеге асыру көлемін,
түрін анықтайтын аудиторлық бағдарламаны даярлауды қосады.
300 Жоспарлау пеп аталатын ХАС- ында жоспарлаудың негізгі мақсаты
аудитті тиімді жүргізуді қамтамасыз ету деп көрсетілген.
Аудитор жұмысын дұрыс жоспарлау аудиттің маңызды саласына қажетті
көңіл бөлуге, потенциалды проблемаларды анықтауға және жұмысты уақытында
аяқтауға көмектеседі. Сонымен қатар жоспарлау аудитор ассистенттері
арасында тапсырманы дұрыс бөлуге және басқа аудиторлар мен сараптаушылар
орындайтын жұмысты үйлестіруге көмектеседі.
Тексеруге қатысты бар дәлелдеулерді жеткілікті көлемде жинау аудитор
өзіне кәсіби жауапкершілікті алу үшін қажет.Сонымен бірге жинақталған
дәлелдеулер құны төмен болу керек. Аудиторлық дәлелдеулердің ең төмен құны
үшін қам жеу жұмысты жоспарлау қажеттілігін көрсетеді. Сондықтан,
аудиторлар әр тексеру үшін мақсаты төмендегідей болатын жоспар құруы керек:
• аудиторлық процедуралардың қажетті көлемін анықтау;
• тексеруді жүргізу шығындарын бағалау;
• аудитті жүргізу сапасын қамтамасыз ету.
Аудит жоспарын құру аудитті жүргізудің жалпы қағидалары, сонымен бірге
келесідей қағидаларға сәйкес іске асырылады.
• Жоспарлаудың кешенділігі;
• Жоспарлаудың үздіксіздігі;
• Жоспарлаудың оптималдылығы.
Аудитті жоспарлаудың кешенділігінің қағидасы, жоспарлаудың алдын-ала
аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын құруға дейінгі барлық
кезеңдеріндегі өзара байланыспен келісімділікті қамтамасыз етуді көздейді.
Аудитті жоспарлаудың үздіксіздігі қағидасы аудиторлар тобы өзара
байланысты тапсырмаларды орнату мен жоспарлау кезеңдері, мерзімдері мен
құрылымдық бөлімшелері бойынша байланыстарды көздейді. Егер ұйымның еншілес
ұйымдары, филиалдар мен құрылымдық бөлімшелері болатын болса, онда оны
жасау әлде қайда қиын болады. Ұзақ уақыт мерзіміне аудитті жоспарлау
кезінде егер клиентті аудиторлық қоса еріп жүретін жағдайда аудиторлық
ұйымға жыл ішінде аралық аудиторлық тексерудің нәтижелерін және ұйымның
қаржы- шаруашылық қарекетіндегі өзгерістерді ескере отырып, аудитті
жүргізудің жалпы жоспары мен бағдарламаны уақытылы реттеу керек.
Аудитті жоспарлау оптималдығы қағидасы аудиторлық ұйымның өзі
анықтаған критерийлер негізінде аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасының
оптималды нұсқасын қамтамасыз етуді көздейді.
Аудитті тексеруді жоспарлау процесін келесі кезеңдерге бөлуге болады:
• Алдын ала жоспарлау
• Клиент туралы жалпы ақпаратты жинау
• Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелді бағалау
• Ішкі бақылау жүйесі
• Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау.
1.2 Алдын-ала жоспарлау ерекшеліктері
Алдын ала жоспарлау аудиторлық жұмыстың бастапқы фазасында және
көбінесе клиенттің офисінде жүзеге асырылады.Алдын ала жоспарлау кезінде
клиент үшін аудитті бастауға немесе оны жалғастыруға келісім беру туралы
шешім қабылдау, клиенттің аудитке өзінің тапсырыс беру себептерін анықтау,
аудиторлық міндеттемелерді орындау үшін персоналды таңдау және жазбаша
келісім құрастыру.
Алдын ала жоспарлау кезеңі аудитор жұмысының төмендегі кезеңдерін
қамтиды:
• Клиентті таңдау және аудитті орындау туралы шешім қабылдау;
• Клиент қызметі туралы ақпаратты жинау;
• Аудитті орындау үшін персонал таңдау;
• Жұмыс жағдайларын келісу;
• Аудитті жүргізу жөнінде клиентпен шартқа отыру.
1. Клиентті таңдау және аудитті орындау туралы шешім қабылдау.
Аудиторлық ұйымдар жағымсыз клиенттермен ынтымақтастық жасауға және
қарым- қатынас қажет емес клиенттерге қызмет көрсетуді жалғастыруға
міндетті емес. Жаңа клиенттерді таңдау жөніндегі ұйым саясаты келесідей
элементтерді қамтиды:
• Көзделген клиент беделін, оның қаржылық жағдайының нақтылығын және
оның алдыңғы аудиторлық ұйыммен өзара қатынастарын бағалау;
• Аудиторлық ұйымның мүмкін болатын клиентке қатынасының
тәуелсіздігін бағалау.
Жұмыс істеп отырған клиенттермен қатынастарды жалғастыру туралы
мәселелер кезең сайын (мысалы, жыл сайын) және ерекше жағдайлар пайда
болған кезде қарастырылуы мүмкін. Тексеруді бастау туралы шешім
қабылданғаннан кейін оны жүргізу мақсаттары мен масштабтары анықталады.
Көптеген аудиторлық фирмалар клиенттің салалық ерекшелігіне
бейімделген тексеру жоспарының өзіндік ішкі стандарттарын даярлайды.
Аудиторлық ұйымның ұйымішілік стандарттары негізінде клиентпен алдын
ала жоспарлау банкісінде көрсетілу керек.
Экономикалық субъект пен оның басшылығы туралы жалпы ақпарат.
310 Бизнес туралы білім ХАС-ына сай: Қаржылық есеп беру аудитін
орындау кезінде оқиғалар, операцияларды анықтау мен түсінуге жеткілікті
және аудитордың пікірінше, қаржылық есеп беру, тексеру немесе аудиторлық
есепке елеулі әсер ететін қабылданған тәжірибедегі көлемде клиент бизнесі
туралы аудитордың білімі болуы немесе ол оған ие болуы керек.
Қызмет көрсетуге қажетті аудитор білімі деңгейіне экономика шеңберінде
өз қызметін іске асыратын саланы жалпы білу енеді.Бірақ аудиторға қажет
білім деңгейі әдетте субъект басшылығы ие білім деңгейінен мәрқашан төмен
болады. Клиент бизнесі туралы білімге ие болу ақпаратты жинау мен
бағалаудың және алынған білімді аудиторлық дәлелмен салыстырудың үздіксіз
және кумулятивті процессі болып табылады. Мысалы, жоспарлау кезінде
жиналғанына қарамастан ақпарат әдетте аудитор клиент бизнесі туралы
толығырақ түсінік алатын кейінірек кезеңдерде нақтыланады және
толықтырылады.
2.Жоспарлау жұмысының негізгі бөлігі болып, аудиттелетін субъектінің
қызметі туралы ақпаратты алу болып табылды. Ол аудиторға қаржылық
есептілікке елеулі ықпал ете алатын жағдайларды,операцияларды анықтауға
мүмкіндік береді.
Аудитор субъектінің қаржы- шаруашылық қызметпен танысып, клиенттің
шаруашылық қызметіне әсер ететін сыртқы және ішкі факторлар туралы
ақпараттарды алу керек.
Сонымен қатар аудитор келесілермен танысу керек:
• субъектінің ұйымдастыру- басқарушылық құрлымымен;
• өндірістік қызметінің түрлері мен шығарылатын өнімнің
номенклатурасымен;
• капитал құрлымымен;
• өнім өндірісінің технологиялық ерекшеліктерімен;
• рентабелділік деңгейімен;
• субъектінің негізгі сатып алушылар мен медігерлермен;
• ұйымда қалатын табысты бөлу тәртібімен;
• еншілес және тәуелді ұйымдарың бар болуымен;
• субъектімен ұйымдастырылған ішкі бақылау жүйесімен;
• қызметкерлерге еңбек ақы төлеу принциптерді қалыптастырумен;
Аудитор сала мен субъект туралы мәліметтерді келесі көздерден
алады:
• Осы субъект және ол жататын саладағы істелетін тәжірибиесінен;
• Субъект қызметкерлерімен әңгімелесуден;
• Заңдар мен нормативтік актілерден;
• Салаға қатысты басылымдардан ( мерзімді басылымдағы статистикалық
материалдар, мақалалардан және тағы басқа.);
• Субъектілердің өндірістік және әкімшілік бөлмелеріне барудан;
• Субъект дайындаған құжаттардан ( мәжіліс хаттамасы, жарнамалық
материалдар, алдыңғы жылдардың жылдық және қаржылық есептері,
субъет басшылығының ішкі есептері, басқарушылық саясат бойынша
басшылық, лауазымдық нұсқаулар, маркетинг сату жоспарлары).
Клиент бизнесін білу аудитордың кәсіби тұжырымдамасына негіз
болады. Клиент қызметін түсіну және ақпаратты сәйкес пайдалану аудиторға
көмектеседі:
- тәуекелділікті бағалау және мәселені анықтауға;
- аудитті тиімді жоспарлау және орындауға;
- аудиторлық дәлелдеулерді бағалауға;
- клиентке жақсы қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге.
Клиенттің өндірістік және әкімшілік бөлмелерін қарау, оның
бизнесі мен операцияларын дұрыс түсінуге көмектеседі.Себебі аудитор
персонал қызметін бақылау және түрлі деңгейдегі басшылармен жеке әңгімелесу
мүмкіндігіне ие болады.
Тәуекелдікке негізделетін аудит кезінде клиент бизнесін зерттеу
мен жоспарлауға аудиторлық процедураның жартысына жуығы жұмсалады.
Субъект басшылығы туралы ақпаратты жинау негізінде келесідей
аспектілер зерттеледі:
- басшылық құрамындағы жекелеген адамдардың іскерлік бедел мен кәсіби
тәжірибесі;
- жиналыстарды өткізу кезеңділігі;
- лауазымды нұсқаулықтар мен міндеттердің болуы;
- ішкі аудит қызметінің болуы;
- кадрлармен толықтыру, кадрлардың тұрақтамауы;
- персонал туралы ереже немесе ұжымдық шарттың және басқалардың
болуы.
Қаржы-шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштері.Клиенттің ағымдық
және перспективті жағдайын түсіну ағымдық және перспективті
рентабельділікті, өтімділікті ( қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу
қабілеті), сонымен қатар капитал жеткіліктілік (ұзақ мерзімді
міндеттемелерді орындау мен қаржы өсуіне сәйкес болу қабілеттілігі)
зерттеуді қамтиды.
Алдын ала жоспарлау бланкісінде ескерілуі қажет мына мәселелерді
қамтиды:
• басқа негізгі экономикалық көрсеткіштермен өзара байланыстағы
табыстары мен өсу тенденцияларының құрылымы қандай ?
• қолма қол ақша қолзғалысының тенденциясы қандай ?
• қолма қол ақша мен табыс арасындағы алшақтықтың себептері қандай ?
• қолма қол ақша қозғалысының сенімді болжамы дайын ба ?
• өтімділік жағдайы қандай болады ?
• ұзақмерзімді жал бойынша міндеттеме бар ма ?
Өндірістік- шарушылық қызмет.
• негізгі өндірістік желілер қандай және олар нақты тапсырыс
берушілермен қалай байланысқан ?
• басшылық өнімнің әр түрінің рентабельділігін талдай ма ?
• қандай негізде өндірісті жоспарлау жүргізіледі ?
• клиент өндірістік қуатпен ( толық, толық емес) жұмыс істейді ?
• қандай шикізат, материалдар мен қызмет көрсетулер сатып алынады,
сонымен бірге кім негізгі жеткізушілер болып табылады ?
• жеткізудің балама көздері бар ма ?
• еңбек даулары орын алған ба (олар өндірістік- шаруашылық қызметке
әсер етендіктен) ?
• өнім сапасына байланысты мәселелер пайда бола ма ?
• дайын өнімге баға қойылады ?
• жеткізудің қатал талаптары немесе сапаға қойылатын жоғары
талаптарға байланысты қиын келісм - шарттар бар ма ?
Әр тексерудің орындау кезінде алдын ала жоспарлау бланкісінде
көрсетілген мәселелер шеңбері клиент қызметі, клиент талаптары мен
талабының ерекшелігіне байланысты таралуы немесе кеңеюі мүмкін.
Клиентпен алдын ала танысу процессінде аудиторға клиенттің қаржылық
тұрақтылығын бағалау қажет; экономикалық ортада клиенттің орны; алдыңғы
аудиторлық ұйыммен қатынастар, егер олар бар болса.
Жаңа аудиторға есеп принциптерін қолдану туралы даулы сұрақтарын,
аудиторлық процедуралар немесе төлем туралы ақпаратты алу үшін алдыңғы
аудиторлық ұйыммен байланысу керек.Бірақ аудитор бұл байланыс туралы алдын
ала клиентті ескеру керек.
Сонымен қатар, аудитор құқықтанушылар, басқа аудиторлық ұйымдар,
кәсіпкерлер беретін ақпаратты қолдану мүмкін.
Қаржылық есеп беруді тексеруге шақыру себептерін бағалау кезінде
аудиторларға ең ықтимал пайдаланушыларды анықтау қажет. Егер кәсіпорын
сатуға немесе қайта ұйымдастыруға дайындалып жатса, аудитор есеп берудің
нақтылығы дәлелденетін мол материалды жинау керек.
Ұйым туралы жалпы ақпарат болашақта қаржылық есеп берудің нақтылығы
туралы негізделген қорытынды жасау үшін керек.Оның ішінде, ұйым қызметінің
спецификасы мен салалық ерекшеліктерін анықтау, оның ұйымдастырушылық
құрлымын түсіну, өндірістік, қаржылық және басқа байланыстарды анықтау,
құқықтық міндеттемелермен танысу, ақпараттың әр түрлі қайнар көздер туралы
ақпаратты алу керек. Ішкі және сыртқы есеп берулерді,басылымдарды қолдану
өте маңызды болып табылады.
Сыртқы есеп беру - бұл газеттер мен іскерлік басылымдар, салалар
бойынша талдамалық есептер, негізгі бәсекелестермен және орта салалық
көрсеткіштермен салыстырулар, мемлекеттік және салық заңнамасы және реттеу,
өтініштер;
Ішкі есеп беру – бұл қаржылық есептері, айлық қаржылық ақпарат,
директорлар кеңесінің, дирекцияның, акционерлердің отырыс протоколдары,
басшылықтың есептері, соның ішінде бюджеттер, жобалар, аудиторлардың, ішкі
есептері.
Алынған ақпараттың негізінде аудитор арнайы сұрақтар бойынша кеңестік
көмек алу үшін арнайы мамандарды, эксперттерді (құқықтанушылар, салықтар
мен технологиялар бойынша мамандар) тарту керек пе шешім қабылдау керек.
Аудитор клиенттің қызметіне әсер ететін ішкі және сыртқы факторларды
анықтау керек.
Сыртқы факторларға келесі макроэкономикалық және салалық факторлар
жатады.
Макроэкономикалық факторлар – бұл негізгі қызмет (кему, өсу);
халықаралық сауда; тарифтік барьерлер ; салық салудағы өзгерістер; шетел
нарықтарға тәуелділігі; валюта бағамдарының ауытқуы; сыртқы бақылау жүйесі;
мемлекеттік саясаттың өзгеруі; ұйым тұрақтылығына әсер ететін пайыздық
мөлшерлеме; тұтынушылардың өтімділігіне әсер ететін экономикалық факторлар;
құнды қағаздар индекстерінің өзгеруі немесе меншік нарығының дамуы.
Салалық факторлар – бұл реттеу ортасы ( жаңа немесе күтілетін
заңнамалық актілер, мысалы бағаларды бақылау немесе сыртқы ортаның
ластануы); экономикалық шарттар (саланы қысқарту және кеңейту, жоғары
тәуекел бар саланың пайда болуы, бағалық бәсекелестік, қызмет циклі және
маусымдық); еңбек (еңбек мәселелері, салалық жұмыссыздық, салалық еңбекақы
деңгейі, мамандардың, кәсіптің жетіспеушілігі).
Ішкі факторлар:
Жалпы факторлар: клиенттің тарихы; бизнестің құрлымы; өндірістік
қызмет түрлері және негізгі өндірістік бірліктер;бизнестің тез кеңеюі; бар
және болу мүмкін келіспеушіліктер; өзінің ұйым үшін басшылықтың пікірі;
нәтижелер және даму тенденциялар туралы басшылықтың пікірі;басшылықтың
басты мәселелері; аудитті өткізуден күтілімдер;
Жеке меншік: клиенттің жеке меншік ерекшеліктері; клиенттің акциялар
бағамы; клиенттің акциялармен жасалатын күрделі сауда операциялары;
Негізгі қызмет стратегиясы: жоспарланатын сатулар; өндірісте күтілетін
өзгерістер; капиталдық салымдар; жоспарланатын нарықтың кеңейюі; салықтарды
жоспарлау;
Директорлар кеңесі және жоғарғы басқарушылық персонал: орындайтын
басқару қызметінен тәуелсіздік дәрежесі; орындаушыларды заңдық емес
қарекеттерді орындауға күштеу (жалған ақпараттар, акционерлердің
қызығушылықтарға қайшы келетін қарекеттер және тағы басқа); басқарушылардың
еңбек ақысына әсер ететін факторлар;
Операциялар: өнімнің немесе клиент қызметінің мәні мен негізгі
пайдаланушылары; өнім өндірісінің әдістері мен сатылары және олармен
байланысты тәуекел; өндірістік қуаттылығының мінезі мен орны, өндірістің
өзіндік құн факторлары; медігерлерден алатын несиелік қолайлығы;
медігерлерден тәуелділігі және шикізаттардың қолайлығы; өндірістік
қуаттылығы; өндірістік циклнің икемділігі және ұзақтығы және тағы басқа.
Қаржы: ақша қаражаттарының ағымы; саясат және инвестициялау
процедуралары; табыс деңгейі; негізгі банктік операциялары; лизингті
пайдалану; гарантия мен басқа да төлемдер; басқа да міндеттемелер;
Маркетинг: негізгі сатып алушылар мен нарықтар; сатып алушылардың
қаржылық жағдайы; негізгі бесекелестер мен нарықта клиенттің орны; нарықтың
тұрақтылығы және мауысымдық тенденциялар; өнімнің бұзылуы; артықшылықтар
лицензиялар мен сызбалардан тәуелділігі; жаңа күмәнді потенциалды
мүмкіншіліктер өнім түрлері; негізгі өнімді қаржыландыру аумағындағы
саясат, баға құру мен жеңілдіктер; жарнама және оның тиімділігі; маркетинг
нәтижелердің деңгейі; сатуды жоғарлату үшін қосымша тәуекел;
Персонал: мамандану; негізгі персоналдың білім деңгейі және
кешенділігі; қызметкерлерді қабылдау және олардың қозғалысы;
қызметкерлердің жалақысы және сыяқылары; табысты бөлу; персоналға қатысты
басқарушылық жоспарлар; кадрлардың ағымы.
Қаржылық есеп беруге тексеру жүргізу кезінде аудиторлық фирма
қызметкерлер тобын жинақтайды.
3.Аудитты жүргізу үшін персоналды таңдау. Аудит тиімділігін қамтамасыз
ету үшін оны жүргізетін персоналды дұрыс таңдау аса маңызды.Аудитті сәйкес
техникалық дайындығы және қажетті кәсіби қабілетке ие адамдар жүргізу
керек. Аудиторлық міндеттемелердің кең масштабы кезінде тексеруге басшылары
бірнеше қызметкерлер, сонымен бірге заң, салық мәселелері бойынша мамандар
қатыса алады.Масштабы аздау аудит үшін әдетте бір екі штаттың қызметкері
жеткілікті болады.
4.Жұмыс жағдайларын келісу. Клиент пен аудитор арасындағы қатынас
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңының 4- бабына сай
шарт негізінде құрылады.Кез келген шартты құрмас бұрын алдын ала
келіссөздер жүргізіледі.Аудитты жүргізу туралы келісімге қол жеткізілген
сөзде екі жақтан жұмыс жағдайы көрсетілген алдын ала жазбаша құжаттар болу
міндетті болып табылады. Жұмыс жағдайын клиентпен келісу кезінде аудиторға
клиенттің қажеттіліктері мен талаптарын, сонымен қатар аудитты жүргізумен
байланысты негізгі ұйымдық сұрақтарын анықтау қажет.
Бұл үшін клиент аудиторлық фирма атына аудит және соған қызметтерді
көрсету туралы ресми өтініш жіберіледі.Ұсыныс ерікті нысанда
жасалады.Әдетте ол жерде аудитты жүргізудің шамамен берілген мерзімі,
аудитты жүргізуге деген қажеттілік, өз шешімін күтетін шешімдер,
қаламақыныңмүмкін көлемі және басқа сұрақтар көрсетіледі.Келісім хатты
алған аудиторлық фирма аудиттың алдын ала жоспарлауын жүргізеді.
5.Аудитті жүргізу туралы клиентпен шарт құру.Клиент пен аудиторлық
ұйым аудит жүргізу туралы шарт жағдайларын түсіну керек.Түсініксізді азайту
үшін осы жағдайларды кесім-хат көмегімен жазбаша түрде тіркеу қажет.
Жазбаша міндеттемедегі ақпрат аудитті жоспарлауда аса маңызды. Себебі
ол тестерді жүргізу мерзімі мен басқа қызметтерді көрсету аудитін іске
асыру мерзімінің жалпы санын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 384- бабына сай
аудиторлық қызмет көрсету жөніндегі шарт легі қызмет көрсету шарттары
категориясына жатады.
Шарт оны құру кезеңінен бастап күшіне еніп,екі жақ үшін міндетті болып
табылады және орнатылған мерзім ішінде әрекет етеді. Егер әрекет ету
мерзімі көрсетілмесе, онд ол сол жердже көрсетілген кезге дейіе әрекет
етуші болып табылады.
Шарттың орындалуының аяқталуы мынандай жағдайда мүмкін:
• Шартта негізделген міндеттемелерді орындау мүмкіндігінің жоқтығы (ҚР
Азаматтық кодексінің 374- бабы);
• Басқа жақта орнатылған тәртіп бойынша бакрот тану;
• Шартты құрушы мемлекеттік органды өзгерту немесе алып тастау ( ҚР
Азаматтық кодексінің 404-бабы);
Аудиторлық тексеруді жүргізу жөніндегі шарт клиент - аудитор ара-
қатынасын реттеуші ресми құжат болып табылады және жалпы алғанда
кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын қарапайым шарттардан ерекшелігі
жоқ.Басқа шарттардай сияқты бұл құжатта шартқа қатысушы жақтардың , бұл
жағдайда тапсырыс беруші клиент пен орындаушы аудитордың келісілген
мүддесін заңды түрінде көрсетеді.
Бірақ аудит шарты кәсіпкерліктепайдаланылатын басқа шарттардан елеулі
ерекшеленгеді. Бірінші кезекте, бұл шартты құру кезінде үшінші жақ
мүдделерін (қаржылық есептеме ақпаратын тұтынушылар) жариялылықсыз-ақ
есепке алу. Іс жүзінде аудитор клиент қана емес, сапасыз тексеру
нәтижесінде зияе келтіру арқылы тұтынушылар алдында да жауапты болады.
Шартқа қол қою кезінде аудиторға мүмкіндігінше клиент тілегін анық түсініп
қана қоймай, оған өз тапсырысын дұрыс толтыруға көмектесу керек. Аудиторлық
тексеруді жүргізу сапасы, аудитордың клиентпен ара- қатынасы көп жағдайда
аудитты жүргізу жөніндегі шартты нақты құруға байланысты болады.
Көптеген аудиторлық ұйымдар шартты құрудың стандартты нысанын
пайдаланады, бірақ клиенттер көбіне мәні мен мазмұнын толық түсіне
бермейтін нақты кәсіпорын аудитінің ерекшелігін шартта ескеру дұрысырақ
болады.
Аудиторлық тексеру шартында тексеруді жүргізуге қажетті құжаттарды
клиенттің ұсыну мерзімін көрсету дұрыс болады.себебі көбіне клиент
аудиторды бухгалтерлік есептері әлі дайын емес кезде шақырады, ал бұл
жұмысты аса қиындатды.
Шартта тапсырыс берушінің аудиторлық ұйымға алдын ала ақша төлеуін
көрсету қажет. Себебі, жұмыс басталмай тұрып төленген ақша аудит
процессіндегі аудитордың қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, клиент
тарапынан аудит үшін сыйақыны төлемей қоюмен қорқыту арқылы болатын
қысымды жатады.Әдетте, аудиторлық фирмалар талап ететін алдын ала ақша
төлеу 50% -дан 100%- ға дейін болады (1- қосымша)
Шартта тапсырыс берушіні тексеру барысында аудиторға көмек көрсетуге
міндеттейтін пункт енгізу дұрыс болады (түгендеуді жүргізу кезінде көмекке
қықзметкерлер бөлу, жоспарларға шығу қажеттігі жағдайында аудиторға көлік
ұсыну және тағы басқа ).Қызмет көрсетуге ақы төлеу тәртібі ҚР Азаматтық
кодексінің 385-бабына көрсетілген. Осы бапқа сай тапсырыс беруші жақтар
келісуші арқылы орнатылған баға бойынша өзіне көрсетілген қызметтерге ақы
төлеуі керек.
Шарттың негізгі бөлімдері:
• шарт пәні;
• көрсетілетін қызметкөлемі;
• құқық;
• міндеттер;
• жақтар жауапкершілігі,
• ақы көлемі мен оның шарты;
• басқа жағдайлар (жақтар келісуі бойынша).
2 АУДИТОРЛЫҚ ТӘУЕКЕЛ МЕН ІШКІ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІН БАҒАЛАУ.
2.1 Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелді бағалау әдістері
Каржылық есеп беруді тексеруді жоспарлау кезіңде аудитор алда
жүргізілетін аудиторлық жұмыстың көлемі мен сипатын анықтайды.Бұл кезде
клиент тәуекелдігі жоғары болған сайын, жұмыс көлемі үлкен болатынын
ескеру керек.Себебі аудитор маңыздылық пен тәуекелділікті бағалауы керек.
Анықталғандай баптың қатесі немесе ондағы қате қаржылық есеп беру
негізінде қабылданылатын пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер
ететін болса, бап маңызды болып табылады.
Маңыздылық аудиторлық процедураларды жоспарлау және бұрмалаушылық
салдарын бағалау кезінде ескеріледі. Маңыздылық туралы алдын ала пікір
баланс бөлімдері, табыстар мен шығындар есептері, ақша қозғалысы туралы
есептері, жеке және қаржылық есеп беру үшін жалпы алынған меншік капиталын
пайдалану туралы есептер үшін маңызды болып табылатындарды бағалауды
қамтиды.
Маңыздылық туралы алдын ала пікірдің мақсаттарының бірі – аудиттің
жалпы жоспарын анықтау кезінде қаржылық есептің елеулі элементтеріне
аудитор назарын салу. Бірақ іс- жүзінде қаржылық есеп беру үшін маңыздылық
туралы алдын ала пікір білдіру ұйымішілік стандарттарда даярланған арнаулы
басшылықтарда размері көрсетілген жекелеген негізгі көрсеткіштері бойынша
қателердің жиынтық деңгейі.
Тексеруді жоспарлау кезінде аудиторға есеп беру құжаттамасындағы кез
келген бұрмалаушылық немесе қатені табу мүмкіндігіне ие болу үшін
маңыздылық деңгейін орнату керек.
Маңыздылықты бағалау аудиторлық тексерудің барлық кезеңдерінде жүреді:
аудитті жоспарлау, орындау және аудит нәтижелерін жинақтау. Жоспарлау
кезеңінде аудитор баланста жеке және қаржылық есеп беру үшін жалпы алынған
табыстар мен шығындар туралы есептер бөлімдері үшін маңызды болып
табылатындар жайында алдын ала пікір білдіреді.
Маңыздылықты бағалауды аудитор белгілі бірізділікпен орындайды:
- маңыздылықты бағалау;
- маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіру;
- есеп беру элементтері бойынша маңыздылық туралы пікір білдіру;
- есеп берудегі жиынтық қатені бағалау;
- маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірумен жиынтық бағалауды
салыстыру.
Алғашқы екі пункт жоспарлау кезеңіне жатса, онда кейінгі екеуі
аудиторлық тексеруді жүргізу нәтижелері болып табылады. Әр кезеңіндегі қате
саны бүкіл аудит бойында бағаланады. Сондықтан аудитор маңыздылық туралы
өзінің алдын ала пікірін жие өзгертеді.Бағалауды қайта қараудың
негіздерінің бірі болып өзгеріс немесе алдын ала қабылданған деңей өте
жоғары немесе өте төмен деген аудитор тұжырымы қызмет етеді.
Жоспарлау кезеңінде маңыздылық бұрмалаушылық анықталмай қалуы мүмкін
тәуекелділікті қысқарту және алынған дәлелдеулерді ескере отырып, соңғы
күні маңыздылық деңгейіне өзгеріс енгізу қажеттілігіне байланысты
потенциалды мәселелермен айналысу үшін төмендеу деңгейде қойылады.
Аудиторлық ұйым дайындаған маңыздылықтың жоспарлы деңгейін анықтау
жөніндегі арнаулы нұсқаулар негізінде қаржылық есептеменің сәйкес
көрсеткіштерінің маңыздылық деңгейіне алдын ала бағалау жүргізіледі.
Тәуекелділік мынандай нысанда болуы мүмкін: клиент тұрақсыз нарық
жағдайында жұмыс істеп табысқа жете алмауындағы тәуекелділік, басқарудың
жүйелі қателерін немесе ішкі бақылау қателерді таба алмауы және түзетпеуі
салдарынан қаржылық есеп беру бұрмаланған тәуекелділік.
Аудиторлық тәуекелділік аудит жүргізіліп отырған қаржылық есеп берудің
нақтылығы туралы пікірдің дұрыс болмауында болып отыр. Аудитор
тәуеклділіктің нөлге жеткізу тәсілі жоқ, бірақ аудитор аудитті жоспарлау
кезінде барлық мүмкін факторларды есепке алу жолмен оны максималды
төмендетуге ұмтылуы керек.
400 Тәуекелдікті бағалау және ішкі бағалау ХАС-ның 10 пункінде:
Аудитті жүргізу жолымен дайындау кезінде, бекітілген қаржылық есеп беруге
қатысты, сонымен қатар осындау дәлелдеулерді тексеруге бағытталған
процедуралар сипатын, мерзімін және көлемін анықтауда қабылдануы мүмкін
байқамаудың сәйкес тәуекелділігін анықтау үшін аудитор бақылау
тәуекелділігін алдын ала бағалауды қарастырады (ажырамас тәуекелділікті
бағалаумен қатар ) 46. Ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігінің
жиынтығын клиент тәуекелділігі құрайды, яғни екі түрде де заңды тұлға
ретінде клиентке қатысты болады. Заңды тұлға тәуекелділігінің осы екі
элементін клиенттің бухгалтерлік есеп жүйесін толық зерттелгеннен кейін
бақылау тәуекелі қайта қаралуы керектігіне қарамастан аудитор жоспарлау
кезеңінде ескеруі керек.Жоспарлау мақсаты процедураның ең тиімді және
білікті тепе- теңдігі дайындалуында болып табылады. Яғни, аудиторлық
процедуралар тәуекелдігі жоғары салаларға бағытталады және сонымен бірге
бұл өз тәуекелділік саласындағы қажетсіз жұмысты болдырмауға көмектеседі.
Мысалы, ажырамас тәуекелділікті бағалау үшін аудитор кәсіби пікірді
көптеген факторларды, мәселен қаржылық есеп беру деңгейінде бағалау үшін
пайдаланады:
• субъект басшылығының тәжірибесі, білімі мен адалдығы, сонымен бірге
кезең бойы оның құрамының өзгеруі. Мысалы, басшылықтың
тәжірибесіздігі субъектінің қаржылық есеп беруді дайындауға әсер етуі
мүмкін;
• субъектінің басшылығына ерекше қысым жасау. Мысалы, субъект
басшылығын алдын ала қаржылық есеп беруді бұрмалауға итеретін
жағдайлар. Мұндай жағдайлардың мысалы ретінде саладағы банкрот
кәсіпорындарының көп болуы немесе субъектіні ары қарай дамыту үшін
қажет капиталдың жетіспеуі;
• субъект бизнесінің сипаты. Мысалы, оның өнім өндіру мен көрсететін
қызметінің технологиялық ескіруінің потенциалы, капитал құрылымының
күрделілігі, байланысты жақтардың мәнділігі оның өндірістік
алаңдарының саны, орналасуы және географиялық таралымы;
• субъект қызметін іске асыратын салаға әсер ететін факторлар. Мысалы,
қаржылық тенденциялар мен коэффициенттерден шыға отырып анықталатын
экономика жағдайы және бәсеке жағдайы, сонымен бірге технология,
тұтынушылық сұраныспен осы салаға тараған бухгалтерлік есепті жүргізу
тәжірибесі;
• бұрмалаушылыққа ұшырауы мүмкін қаржылық есеп беру шоттары. Мысалы,
алдағы кезеңде түзетуді талап ететін және субъективті бағалаудың
жоғары деңгейін көздейтін шоттар;
• операциялар мен сараптаушыны тартуды қажет етуі мүмкін басқа оқиғалар
негізінде жататын қиыншылық;
• шоттар сальдосын анықтауға тартылған пікір дәрежесі;
• активтердің зияндарға және ақша қаражаттары сияқты ең қажетті және
жылдам өтетін активтердің заңсыз пайдалануға бейімділігі;
• ерекше және кешенді операциялардың, әсіресе, кезең аяғында немесе
кезең аяғына жақындау кезде аяқталуы;
• өндеудің кәдімгі операцияларына ұшырамайтын операциялар.
Аудиторлық тәуекелдіктердің 6- бабында атап өтілгендей
тәуекелділікті анықтаудағы қиындық, оны нақты құндық баға түрінде есептеуге
болмайтындығында болып табылады.Сондықтан, ол жоғары, орта, төмен
(түйсіктік әдіс) ретінде анықталады. Сол себепті алдын ала жоспарлау
кезінде Тәуекелділікті бағалау жөніндегі сұрақтар жинағын пайдалана
отырып, бақылау тәуекелділігіне бағалау жүргізуге болады. Кейбір аудиторлық
ұйымдардың ұйымішілік стандарттарымен клиент тәуекелділігін бағалау
анкетасы даярлануы мүмкін. Кез келген жағдайда тәуекелділікті бағалау
тәжірибеге, білімге және іскерлік түйсікке негізделген ойластырылған
тұжырымдаманы талап етеді. Тәуекелдікті бағалау бойынша сұрақтар
жинағы:
клиент: Эдельвейс ЖШС
Дайындаушы:
Орындаушы:
№ Сұрақтар Тексеру:
Күні:
Төмен Жоғары
тәуекел тәуекел
1 Есеп беру кезеңінде кәсіпорынды басқаруда жоқ Иә
құрылымдық өзгерістер орын алды ма?
2 Негізгі және айналым қаражаттары тиімді Иә Жоқ
пайдаланыла ма?
3 Қаржылық жағдайды басқару жеткілікті түрде Иә жоқ
тиімді бақылай ма және талдай ма?
а) қандай жиілікпен?
ә) көмегімен:
- бөлінбес қаржылық есеп беру;
- қызмет туралы жазбаша есеп беру;
- алдыңғы кезеңмен салыстыру;
- бюджетпен салыстыру;
- елеулі ауытқуларды зерттеу;
- сәйкес статистикалық ақпарат;
- ішкі аудиттің формалды қызметімен.
4 Осы бақылаудың бірізіділікті нұсқаулар, Иә Жоқ
сұрақтар жиынтығы, түсіндірулер мен
түсіндірулер нысандарының дәлелдері бар ма?
5 Соңғы нәтижелерді салыстырып талдау қандай
тұжырымдарға әкеледі:
қанағаттанарлықсыз жоспарлау; Жоқ Иә
әрекеттердің келіспеушілігі; Жоқ Иә
қанағаттанарлықсыз бақылау. Жоқ Иә
6 Мыналар үшін болжамдар (жоспарлар) дайындалды
ма?
ақша қаражаттары; Иә Жоқ
іске асыру; Иә Жоқ
шығындар; Иә Жоқ
өндіріс; Иә Жоқ
басқа активтер мен міндеттемелер. Иә Жоқ
7 Қаржы – шаруашылық қызметтер ұзақ мерзімді Иә Жоқ
жоспарлана ма?
8 Кадрлар тұрақсыздығының жоғары коэффициенті Жоқ Иә
9 Ұжымдағы моральдық ахуал штаттағы
қызметкерлертарапынан болатын алаяқтықтың
мүмкіндігіне көмектесе ме?
жеткілікті түрде білімді; Иә Жоқ
өз біліктілігіне сай жалақы алады; Иә Жоқ
еңбегі бойынша лауазымы өседі. Иә Жоқ
10 Басшылық құрам жұмысқа тек мынадай жағдайдан
кейін жалданылады:
барлық кепілдеме тексерілгеннен кейін; Иә Жоқ
лауазымдық міндеттеріне сәйкес; Иә Жоқ
жалақы бағалануымен. Иә Жоқ
11 Ұйымдық құрылым қамтамасыз ете ме?
жауапкершілікті анық түсінуді; Иә Жоқ
міндеттерді нақты бөлуді; Иә Жоқ
қызметтің жалпы үйлестіруін Иә Жоқ
12 Төмендегіні ескере отырып, шешім қабылдау
кезінде менеджмент тәуекелдіктің жоғары
деңгейіне жол бере ме?
күрделі жобалар; Жоқ Иә
ағымдық немесе ұзақ мерзімді қаржыландыру; Жоқ Иә
заңдық міндеттемелер және келісім- шарт бойынша
міндеттемелер Жоқ Иә
13 Басқару бухгалтерлік ақпаратты ашу жөніндегі Жоқ Иә
талаптарға қарсы тұра ма?
14 Аудит масштабына шектеу қойыла ма? Жоқ Иә
15 Аудитті жүргізу бағалары мен есеп беруді Жоқ Иә
тапсыру мерзімдеріне байланысты аудит жағдайы
өзгере ме?
16 Маңызды міндеттемелерге байланысты үшінші Жоқ Иә
адамдар біздің тәуелділігімізге күмән келтіре
ме (мәселен, мүдделер дау – таласы)?
17 Өткен кезеңіндегі біздің аудиторлық есебіміз Иә Жоқ
білікті болды ма?
18 Аудитор ретінде бізді басқа ұйым алмастыра Жоқ Иә
алады деген болжам бар ма?
19 Клиент табысының тұрақты түрде төмендеу жоқ Иә
ықтималдығы бар ма?
20 Ерекше назар салынатын аймақта:
іске асыру; Жоқ Иә
өндіріс мәселелері Жоқ Иә
21 Салық салынға дейін активтер мен табыстар Жоқ Иә
елеулі тәуекелге бейім бе?
22 Клиент пен орын серіктестері арасында қатал, Жоқ Иә
нашарлай түскен қатынастар бар ма?
2.2 Ішкі бақылау жүйесін бағалау жолдары
Барлық тексерулер кезінде аудитор ішкі бақылаудың әр элементінен
аудитті жоспарлауға жеткілікті мәлімет алуы қажет.
Ішкі бақылау жүйесінің элементтері келесідей байланыста қарастырылуы
керек:
• Шаруашылықты жүргізуші субъект көлемі;
• Субъект бизнесінің мәні ;
• Қызмет құрылымының қиыншылығы;
• Субъектінің ақпаратты беру, үндеу, сақтау және бағалау үшін
пайдаланылатын әдісі;
• Субъектінің қаржы – шаруашылық қызметін реттеуші заңдық және
нормативтік базалар.
Үлкен ұйымға тиімді болатын аудиторлық жол шағын бинес клиентіне
әрқашан жарай бермейді және соңғының көлеміне көңіл бөлмеу артық тексеруге
әкеледі.Аудит стратегиясына әсер етуі мүмкін шағын бизнестің басты
ерекшеліктері:
- бақылауды бір немесе бірнеше адамға шоғырландыру;
- бақылау жүйесіндегі міндеттерді шекті бөлу.
Сондықтан жұмыс көлемінің көп бөлігінде аудит стратегиясы тұтас
тексеру әдістерін көздеуі керек. Осындай жолды пайдалану кезінде аудитор
пікірі мен қаржылық есептеме үшін бақылау кестелері комбинациясы емес, мән
бойынша жүргізілген тексерулер нәтижесінде алынған дәлелдеме негіз болып
табылады.
Ішкі бақылау жүйесін құжаттандыру.
400 Тәуекелділікті бағалау мен ішкі бақылау ХАС-нда бухгалтерлік
есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсіну жеткілікті баяндалады. Аудитті
жоспарлауға қажетті бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсіну
процессінде аудитор осы жүйелер құрылымы мен олардың қызмет етуі туралы
білім алады. Мысалы, аудитор өтпелі тесті жүргізе алады, басқаша
айтқанда, ол бірнеше операцияларды бухгалтерлік есептің барлық жүйесі
арқылы көрсетеді.
Әдетте, аудитті жүргізу үшін елеулі болып табылатын бухгалтерлік есеп
пен ішкі аудит жүйелерін түсінуге аудитор субъект пен жұмыстың алдынғы
тәжірибесі негізінде қол жеткізеді және ол толықтырылады.
(а) клиенттің процедуралары бойынша нұсқаулар, функционалды міндеттер
иен блок – сызбаларды суреттеу сияқты құжаттамасына сілтеу жасаумен қатар
субъект басшылығына сәйкес мүшелері, орта деңгейлерінің басқа
қызметкерлеріне сұрақ – сауал қоюмен;
(ә) бухгалтерлік есеп ішкі бақылау жүйелері шеңберінде жасалатын
құжаттар мен жазбаларды тексерумен;
(б) субъект қызметті мен қызмет етуін бақылау, субъектінің басшылық
құрамы және оның ішінде операцияны үндеу сипатымен компьютерлік
операцияларды ұйымдастыруды бақылау.
Ішкі бақылау жүйесінің қызмет етуімен толық танысу үшін аудиторлар
жоғарыда аталған құжаттарды ғана емес, шаруашылықты операцияларының ұйымдық
сызбалары, картотекларын (файлдарын) зерттейді.
Аудиторлар тексеру масштабында қателер пайда болатын нүктелерді
анықтау мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін жеткілікті болатын ақпарат ағынының
көлемін ғана құжаттандыруы керек. Аса тік құжаттама тексеруді іске асырушы
аудиторды жаңылдыруы мүмкін.
Ішкі бақылау жүйесі мен оның көрінісінің болуын анықтаудың түрлі
әдістерін аудитор жұмыс құжаттарында жинақтай алады.
Ішкі бақылау болуы туралы ақпаратты алу көздері:
Ішкі бақылау болуын анықтау әдістері Ақпарат көздері
Алдынғы аудит материалдарын зерттеу Аудитордың жұмыс дәптері
Клиент дайындаған жүйенің құжатты Есепке алу саясаты, шоттардың жұмыс
көрінісі жоспары, лауазымдық нұсқаулар,
ұйымдастырушылық сызба
Клиент персоналына сұрақ – сауал қою Ішкі бақылауды бағалау қағазы
Операцияларды бақылау (өтпелі Блок – сызбалары
тексерулер)
Алдынғы аудит материалдарын зерттеу.
Аудиторлық құжаттар аудиттің соңғы күніндегі жүйе жұмысын сипаттауды
сақтауы керек.Бұл аудиттің бірінші күніне қатысты болмайды. Егер елеулі
өзгерістер болса, соңғы мәліметтерді ғана енгізуі керек.Себебі жүйені
тексеру – бұл негізгі көлемі жаңа клиентке бірінші аудиторлық тексеру
жүргізу кезінде орындалатын жұмыс.Бұл ақпаратты алдыңғы тексеру кезінде
құрылған жұмыс құжаттарын алуға болады.
Клиент дайындаған жүйенің құжатты көрінісі.
Көптеген, әсіресе ірі клиенттерге есепке алу саясаты, лауазымдық
нұсқаулар, ұйымдық сызбалар, шаруашылық операцияларының картотекалары
(файлдары) және басқалары бар.Олар ақпараттың кұнды көздері болып табылады.
Лауазымдық нұсқауларды орындау міндеті анық және дәл анықтауды және әр
лауазым үшін жауапкершілікті (қаржылық директор, менеджер, диспетчерлік
қызмет және тағы басқа) іске асыруға көмектеседі.Сондықтан аудиторға
саясатты орнататындар (әрекет желісі) және оны қолдайтын және бекітетіндер
үшін билік пен өкілеттік дәрежесін анықтау, сонымен бірге саясат пен
процедура беделі қалай қамтамасыз етілетінін бағалау қажет.
Есепке алу саясаты ішкі және сыртқы бухгалтерлік есеп талаптарына
жауап беретін бухгалтерлік есеп жүйесі тиімділігін қамтамасыз етуі
керек.Мұндай жүйе әкімшілікке кәсіпорынды басқаруды іске асыруға қажет
жеткілікті, дәл және уақытылы ақпаратпен қамтамасыз етіп, сыртқы жақтарға
(инвесторға, несие берушілерге салықтық және басқа органдарға ) қажетті
ақпаратты алуда кепілдік береді.
Ұйымдық сызба – бұл жеке адамның командада қалай жұмыс істейтінін және
есеп берудің түрлері мен олардың арасындағы міндетін бөлудің қандай
байланыстарды бар екенін көрсетудің ыңғайлы тәсілі.Ол кім кімнің алдында
есеп беретінін көрсету үшін аса ыңғайлы. Бірақ ресми емес қатынастар мен
есептеменің толық процедурасы көрсетпейді. Сондықтан ол басқа әдістерді
алмастыра алмайды, бірақ басқа құжаттарды толытырады.
Клиент персоналына сұрақ қою.Ішкі бақылау жүйесі тексерудің сан алуан
кезіндеріндегі аудитор клиент қызметкерлерімен әңгімелесу және олар өз
міндеттерін қалай орындайтынын білу қажеттілігі туады. Бақылау болуын
көрсету үшін аудиторлар бақылау қағаздарын толықтырады.
Операцияларды бақылау (өтпелі тексерулер).Бір операциялардың
бірізділігін түсіну үшін бірнеше тән операцияларды бақылау пайдалы
болады.Бұл процедура үшін блок – сызбаларды пайдалану пайдалы (оны кейде
технологиялық диаграммалар деп атайды).
Блок-сызба – бұл шаруашылық операцияның, бухгалтерлік есептің барлық
жүйесі бойынша өтетінін көрсететін диаграмма нысанындағы бухгалтерлік есеп
жүйесінің көрінісі. Оны пайдаланудың бірқатар ерекшеліктері:
- жүйе ішіндегі құжаттар қозғалысын көрнекті түрде көрсетеді және осы
жүйе бөлігі ретінде жүргізілетін процедуралар және тексерулермен
сол қозғалыстар арасындағы байланысты аудиторға көруге мүмкіндік
береді;
- кәсіпорынды бақылау жүйесіндегі, әлсіз орындарды бөліп көрсетуге
көмектеседі;
- аудиторлық тестердің бухгалтерлік есеп жүйесіндегі кемшіліктерге
нақты бағытталуға көмектеседі.
Блок – сызбада шаруашылық операцияның алғашқы құжаттарды тіркелуінен
Бас кітапқа шоттарды енгізуге дейінгі құжаттаманың енуі мен шығуын ашық
көрсету жеткілікті. Бұл қателерді табу, яғни мұқият бақылау жүргізу қажет
учаскелерді анықтау мүмкідігін қамтамасыз етеді.
Жүйенің блок – сызбасын дайындауды қызметкерлер жасауы қажет (қолмен)
бухгалтерлік есеп процедурасын талап етеді.Олардың міндеті – бақылау
жүйесінің нақты бөлімінде жүргізілген құжаттар, тексерулер мен операциялар
қозғалысын сызбада көрсету .
Ол жүйені диаграмма түрінде көрсететіндіктен, басқа сипаттаушы
нысандармен салыстырғанда оны түсіну, ішкі бақылау кемшіліктері мен
тиімсіздігін анықтауда тиімді болып табылады.Ол тұрақты көрініс береді және
оны соңғы мәліметтермен толықтыру оңай. Ол сонымен қатар тез тәуелсіз
тексеруді жүргізуде мүмкіндік береді.Блок – сызбаның кемшілігі – оны
құрудың еңбек сиымдылығы мен шағын жүйедегі қолдануының тиімсіздігі.Блок –
сызбаның ішкі бақылауын бағалау кезінде пайдалы болу үшін әр құжат
операцияның бірізділігін (мысалы, бекіту, тексеру, салыстыру, толтыру),
сонымен бірге персонал міндетін болуды және әр операцияға кім жауап
беретіндігін болып көрсету керек.
Блок – сызбаны кұру кезінде құжаттар, операциялар мен жүргізілген
тексерулердің символдық белгісі пайдаланылады.
Ішкі бақылаудың бағалау қағазы клиентте ішкі бақылаудың қажетті жүйесі
бар – жоқтығын анықтау үшін дайындалады.Тексеру алаяқтылық пен қателер
фактілеры пайда болуы мүмкін сфераларды анықтайтын бақылаушы сұрақтар мен
клиент жұмысының негізгі кезеңдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz