Қылмыстың ұғымы мен белгілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қылмыстың негізгі ұғымы мен белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2. Қылмыстың басқа құқық бұзушылықтан айырмашылығы ... ... ... ... ... . 21
1.3. Қылмыстың жасалу себептерін анықтау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
IІ ТАРАУ. ҚЫЛМЫС ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫС САНАТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 28
2.1. Қылмыс санатының ұғымы және оның қылмыстық құқықтағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.2. Қылмысты санаттарға бөлу
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
IІІ ТАРАУ. ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ АСА АУЫР ҚЫЛМЫСТАРҒА ЖАЛПЫ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.1. Қылмыстық Кодекстің ерекше бөліміндегі онша ауыр емес қылмыстар ...52
3.2. Аса ауыр қылмыстар
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...53
3.3. Аса ауыр қылмыстардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .79
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша аса ауыр қылмыстарға
қасақана немесе абайсызда істелген қылмыстар: абайсызда кісі өлтіру, кісіні
өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу, денеге қасақана аса ауыр дәрежеде жарақат
салу және т.б. жатады.
Бұл жұмыс қылмыстық құқық теориясындағы өзекті мәселелердің бірі-
қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен сипатына қарай аса ауыр қылмыстар деп
санаттауында. Бұл қылмыстарды осылайша саралап Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңындағы алатын рөлі оның қылмыстық саясатты дұрыс жүргізілуіне
қарай талданатын проблемаларына арналған. Бұл мәселелер еліміздің
әлеуметтік-экономикалық жағынан ілгері дамуына қоғамдағы әділеттілікті
қалпына келтіру азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға көп шешуші сұрақтарды қамтиды. Зерттеу жұмысында қылмыс
санаттарының жалпы көрінісі, соның ішінде құрамы, түсінігі мен белгілері
аталған қылмыс құрамдарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасының
ерекшеліктерін зерттеуге әрекет жасалған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елімізде жүріп жатқан реформаны іске
асыру және барлық заңды мүдделерді қорғау үшін қылмыспен күрес шараларын
күшейтуді қажет етеді.
1995-ші жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдуммен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-ші бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмысқа қарсы күрес
және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын ұсынды.
Сонымен қатар Президент өзінің баяндамасында еліміз әлеуметті қайта құру
жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен күресудің шегіне
жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтылығына,
азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады.,- деді. 1995 жылы
тамыз айының 30-жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциялық
дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады.
Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланады. Себебі қоғамның даму
бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси
дағдарыстардың орын алуына соқтыра алады. Бұл мәселе туралы профессор
Ү.С.Жекебаев жаңа, әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайда бейімделудің
күрделі, барлық күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994
жылғы сот-құқық реформасы айтарлықтай нәтиже бере алмады, оның объективтік
және субъективтік себептері де болды деді.
Профессор Е.І. Қайыржанов социалистік қағидадан аяқ астынан бас тарту
және елде нарықтық экономиканы жариялау сөзсіз, қалыптасып қалған құқықтық
жүйені түпкілікті реформаларды талап етеді деген болатын [4,42-45]. Соның
бір көрінісі ретінде қылмыстық заң да 1997 жылдан бастап үнемі қазіргі
әлеуметтік-қоғамдық экономикалық жағдайларға сәйкестікке келтіруде.
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау,
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің бірнеше жарлықтары мен қаулылары шықты. Мемлекет басшысының
осындай жарлықтары қаулыларының ішінен атап айтар болсақ: Коррупциямен
және ұйымдасқан түрдегі қылмыспен күресуді күшейтудің шаралары жөніндегі
1992 жылы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы,
Қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Кеңес құру туралы 1994 жылы 11 ақпандағы
Президенттің қаулысы Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі
қосымша шаралар туралы 1994 жылы 9 маусымдағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы.
Қазіргі қоғамдық жағдайдың ерекшелігіне байланысты, Қазақстан
Республикасында жүріп жатқан реформалар, құқықтық мемлекеттің негізін
қалауға көмектеседі. Бұл жерде қоғам ондағы азаматтардың тағдырына, әсер
ететін құқық салаларының бірі-қылмыстық құқық болып табылады. Әр бір
дамыған мемлекеттің қылмыстық құқығының негізінде топтық, класстық,
мәдениеттілік жатқан жоқ, ең алдымен қоғамдық құндылықтар жатыр. Дамыған
мемлекеттердің қауымдастығының мүшесі болып, өзіміздің міндетімізге, 10
желтоқсанда 1948 жылы қабылданған БҰҰ-жалпыға арналған адам құқығының
декларациясында ережелерін қабылдай отырып, сол қоғам құндылықтарын
қабылдап, сол құндылықтарға қайта оралудамыз.
Біздің Қазқстан Республикасының Конституциясының 1бабына сәйкес:
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және
адамның өмірі құқығы мен бостандықтары деп бекітілген.
Қылмыс санатындағы қылмыстар яғни онша ауыр емес қылмыстар, аса ауыр
қылмыстар, ауыр қылмыстар және аса ауыр қылмыстар түрлері азаматтарға,
қоғамға біршама қауіп туғызады. Көрсетілген қылмыс түрлерінің анықтамасы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 10-бабында берілген.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде зерттелініп отырған проблема бірнеше
қылмыстық құқық институттарында талқыланған (С.В. Бородинмен, А.А.
Герцензонмен, У.С. Жекебаевпен, Б.Ж. Жүнісовпен, Е.І. Қайыржановпен, И.И.
Карпецпен, С.Г. Келинмен, М.И. Ковалевпен, И.Я. Козаченкомен, Г.Л.
Кригермен, Л.Л. Круглиновпен, Н.Ф. Кузнецовпен, В.И. Курлянденмен, Р.Т.
Нуртаевпен, Э.Ф. Побегайло, А.М. Яковлевпен және басқалары) жеке қылмыс
санаттарын талдағандар (З.О. Ашитовпен, Л.В. Багрий-Шахматовпен, Б.С.
Бейсеновпен, Г.Н. Берзеновпен, В.П. Махоткинмен, А.А. Тераковпен және
басқалары).
Қылмыс санаттарын жеке проблема ретінде Н.И. Загородников, П.С.
Кардаева, П.В. Коробова, Л.И. Кривоченко, А.В. Наумова, А.Б. Сахарова және
басқа ғалымдар өздерінің жеке еңбектерінде талдап қарастырған. Бірақ бұл
еңбектері Кеңес Одағы таралмай жатып басылымға шыққан. Әлбетте олар сол
кездегі кеңес одағының қылмыстық заңдарымен талдау жасаған.Ал Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңымен ол мәселелер қамтылмаған. Ғылыми зерттеу
еңбектерінің қазіргі таңдағы осы мәселеге қатысты еңбектерінің жан-жақты
қарастырылмағанына қарай осы тақырыпты зерттеу жұмысы ретінде таңдадым.
Зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдары бойынша
қылмыстардың Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде жалпы
санаттарын бөліп қарау, оның жаңа мәтінің қазіргі заман талабына сай
құрастыру, оны анықтаудың методологиялық ғылыми негіздерін белгілеу, әрбір
қылмы санатындағы қылмыстық құқықтың сипаттамасына талдау жасау, олардың
арасындағы криминологиялық сипаттамасына зерттеу жүргізу, сондай-ақ осы
тұрғыдағы заңдарды жетілдіруге байланысты ғылыми ұсыныстар жасау мәселелері
жан-жақты қарастырылды.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша аса
ауыр қылмыс ұғымы, белгілері жіктелуі және талдау жасау, қылмыстық
заңдарындағы қылмыс санаттарнын қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен сипатына
қарай бір-бірлерінен ажырату, сондай-ақ аталмыш қылмыстардың
криминологиялық сипаттамасына талдау жүргізу болып табылады.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша аса ауыр
қылмыстардың жауаптылығын кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың мақсаты қылмыстық
заңдағы аса ауыр қылмыстардың қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен сипатына
қарай санаттарға бөлінуіндегі Жалпы және Ерекше бөліміндегі құқықтық норма
ретінде институт қалыптастыруындағы алатын орны. Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңы бойынша қылмыс санаттарына байланысты қылмыстық заңдарды
жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау, зерттеліп отырған проблемаға
байланысты қылмыстық заңды теориялық және практикалық тұрғыда қолданудың
бірегей жолын іздестіріп, оны дамытуға мүмкін болатын жағдайларды көрсету
болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін, қоғамдық ғылымдарға
ортақ, жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер, теориялық негізін
қылмыстық құқық, криминология, философия, социология, логика, психолгия,
ғылымдарының негізгі қағидалары құрады. Тақырыпты зерттеу барысында тарихи
талдау, салыстырмалы құқықтану, жүйелі-құрылымдық талдау әдістері кеңінен
пайдаланылды. Жұмыста статистикалық және нақты әлеуметтік (сұқбат,
қылмыстық істердің құжаттары мен танысу) әдістерге жүгіну орны алды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі зерттеуге қойылған мақсаты мен міндетіне
байланысты объектіні талдау және пәнді ықшамдаумен шартталды. Диплом
жұмысының талаптарында белгілнеген көлемде орындалып кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қылмыстың ұғымы мен белгілері
Қылмыстық құқық теориясында "қылмыс" деген ұғымға әрқилы анықтама
беріліп келеді. Бірінші 1919 жылы, одан кейін 1926 және 1932 жылдар
аралығындағы Қылмыстық кодекстерде анықтамалар берілді. 1926 жылдан 1935
жылға дейін және одан кейін қабылданған Одақтас республикалардың Қылмыстық
кодекстері мен басқа Заң негіздерінде қылмыс деген ұғымға нақты түсінік
беруге ұмтылыс жасалынды.
1959 жылы қабылданған Қазақ КСР-інің Қылмыстық кодексінің 7-бабында
қылмыс деген ұғымға мынадай анықта-ма берілген: "Қылмыс дегеніміз - қоғамға
қауіпті, қоғамдық, мемлекеттік құрылысқа, мемлекеттің шаруашылық жүйесіне,
азаматтың жеке басына, саяси өмірге, еңбек мүлкіне, азамат-тардың құқысына,
басқа да құқылық тәртіпке қол сұғушылық". Қылмыстың қоғамға қауіптілігі,
қол сұққан немесе қол сұғуға әрекет жасалған объектіге, келтірілген немесе
келтірілетін зи-янның мөлшеріне байланысты, сонымен қатар қылмыс деп
саналатын әрекеттің немесе әрекетсіздіктің түрі мен тәсілі қандай
жағдайдажасалуы, қасақаналықпен, абайсыздықпен жа-салудың себептері мен
мақсаты анықталуы қажет екендігі көрсетіледі. Кодекстің 7-бабында бұрынғы
заңдарға қарағанда қылмыстық заң қорғайтын жалпы объектіні толығырақ
айтады.[2.35]
Қылмыстық кодекстің 7-бабының 2-бөлімінде: "Қылмыстық заңда
көрсетілген, формалды нормалардың сыртқы түрі жағынан қылмыстың құрамдық
белгілеріне дәл келетін, бірақ маңызы шамалы, қоғамға қауіп келтірмейтін
әрекет немесе әрекетсіздік болғандықтан қылмыс болып саналмайды" делінген.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Қылмыс-тық кодексінің 8-бабында:
"Қылмыс дегеніміз - кінәлінің қоғамға қауіпті іс-әрекет әрекетсіздігі,
қылмыстық заңдарда тыйым салынған объектілерге қол сұғуы" делінген. Қылмыс
ұғымына жоғарыда көрсетілген нормалардан кінәлінің іс-әрекетінің
әрекетсіздігінің қоғамға қауіптілігі де кіреді. Басқа нормативтік актілер
мен құжаттарда адамның табиғи құқықтары мен бостандығына, жеке меншігіне,
Конституция қағидала-рына сәйкес әлеуметтік, экономикалық құқықтарға қол
сұғу-дан қорғалатындығы көрсетілген. 2-бапта қылмыстық заңдар-дың
қағидалары; 4-бапта қылмыстық жауапкершілік айтылған. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодексінің 9-бабында қоғамға қауіпті әрекет ретінде
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылмайтындығы
көрсетілген.[2.41]
Қылмыстың негізгі белгісі кінәлінің іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігі,
келтірілген зияны, қол сұғылған объектінің маңызы, әрекеттің тәсілі, жасау
әдісі, кінәлінің ой-пікірі, басқа да жағ-дайлары осы негізгі белгілерде
қаралады. Мысалы, қасақана жасаған қылмыс абайсызда жасаған қылмыстан
анағұрлым ауыр. Бірақ заңда кінәлінің қасақана немесе абайсыздықта жасаған
іс-әрекеті қоғамға, мемлекетке, адамдарға қауіпті бо-лып көрсетілген.
Сондықтан "қауіптілік" қоғамға қауіпті деу үшін кінәлінің іс-әрекеті жан-
жақты қаралады.
Қылмыстың қандай топтың объектісіне жататыны, қандай дәрежеде
жасалғаны, саяси мәні мен адамгершілік жағы, күшпен немесе зорлықпен
жасалғандығы, материалдық, формалдық жағы сияқты жағдайлар қылмыстық іс-
әрекетке "қоғамға қауіпті" белгісін көрсетеді. Мысалы, адамның өміріне,
денсау-лығына қарсы қылмыстар, бостандығына, адамгершілігіне қар-сы
қылмыстың айырмашылығы, тікелей объектінің маңызы мен мәніне, қандай
дәрежеде жасалғанына байланысты. Құжат-тарды қолдан жасау, қауіптілігі
жеңіл немесе ауыр, зорлықпен және күшпен жасалған іс-әрекетте қаншалықты
дәрежеде зорлауы, күш жұмсауы, қасақана жасалатын қылмыстық іс-әрекетте, ой-
пікірлерінің түрлерінде, алдын-ала дайындалғанды-ғында немесе кенеттен
жасауы және басқа жағдайлар.[19.102]
Қылмыстың қоғамға қауіпті белгісінің дәрежесінде қылмы-стық іс-
әрекеттердің жай және күрделі, жеңілдететін және ауыр-лататын түрлерінің
мән-жайлары қарастырылады. Қылмыскерге жеке дара жаза тағайындағанда осы
мән-жайлар ескеріледі. Қоғамға қауіпті белгі қылмыскердің жеке басының
азамат, от-басы мүшесі, жұмысшы сияқты, тағы басқа жағдайларына бай-ланысты
қаралады. Қылмыстың қоғамға қауіпті белгісі негізіндегі өзгешілігі мен
дәрежесіне байланысты ерекше, ауыр, қоғамға қауіптілігі онша ауыр емес және
ауырлығы орташа болып бірнеше топқа бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 20-бабында қылмыстың
ерекшелігі мен дәрежесіне байланысты жай-лар айтылған.
Қоғамға қауіптілігі онша ауыр емес, ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр
болып жіктеледі. Онша ауыр емес қылмысқа қасақана және абайсызда жасалған,
заңда бас бостандығы-нан айыру екі жылдан аспайтын қасақана жасалған
әрекет, бас бостандығынан айыру бес жылдан аспайтын абайсызда жасалған
әрекет жатқызылған. Ауырлығы орташа қасақана жасалған қылмыс үшін бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын, бес жылдан астам мерзімге бас
бостандығы-нан айыру жазасы абайсызда жасалған әрекеті үшін көздел-ген.
Қасақана жасалған әрекет жазасы он екі жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын, ауыр қылмыс болып есептеледі; ал он екі жылдан астам мерзімге бас
бостандығы-нан айыру немесе өлім жазасы көрсетілген. Қасақана жасалғ-ан
әрекет - аса ауыр қылмысқа жататыны көрсетілген.
Кінәлінің іс-әрекеті егерде заңға қайшы, заңда бекітілген, заңмен
қорғалатын объектілерге қол сұққан болса немесе қол сұғуға жағдай туғызу
арқылы объектіге залал-зардап келтірсе қоғамға қауіпті болып саналады.
Екінші белгісі — қоғамға қауіпті іс-әрекеттің заңға қайшы болуы. Заңға
қайшы іс-әрекет заңда тыйым салынған қылмыстық іс-әрекет жасауға
болмайтындығы, қорғалатын объектіге қол сұғып, заңды бұзатын болса жаза
тағайындалатыны көрсетілген.[14.2]
ҚР Қылмыстық кодексінің 9-бабында қылмыстың заңға қайшы белгісі "заңмен
белгіленген іс-әрекет" делінген, сонымен қатар қылмыстың заңға қайшы
белгісі "заң арқылы тыйым салынған, жаза тағайындалатын іс-әрекет" деп
анықтама берілген. Қылмыстың келесі негізі мен белгісі: кінә — Қылмыстық
кодекстің 19-бабында айтылған қылмыстық жазаға қылмыстық іс-әрекет,
қасақана немесе абайсыздықта жасалса ғана кінәлі делінеді. Сонда
объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде қол сұғушылық.
Қылмыстық жауапкершілікке тек қана кінәлі адам тартылатындығы,
қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істеген, яғни қылмыстық заңда
көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекетті немесе әрекетсіздікті қасақана
немесе абайсыздық-пен жасаған кінәлі адам тартылатындығы заңдарда
көрсетілген. Адамның кінәлілігі істеген әрекетінің немесе әрекетсіздігінің
қоғамға қауіпті екенін алдын ала ұғынуы және адамның болатын зардаптарды
білуі, білген зардаптардың тууын тілеуі немесе болуына жол беруі. Кінәлінің
езінің әрекеті немесе әрекетсіздігі келтіретін зардапты білуі міндеттілігі
заңда неме-се басқа айрықша ережелерде, қызмет бабындағы міндеттерде немесе
кінәлінің өз еркімен қабылдаған міндеттемелеріне бай-ланысты жағдайларда
қаралады. Жағдайға байланысты кінәліге міндетжүктелмесе кінәлі жауапты
болмайды, бірақ қауіпті зардаптың тууын білуге міндеттіліктің өзі ғана
кінәліні жауапкер етуге жеткілікті бола бермейді. Оны жауапты ету үшін
кінәлінің сол келетін зардаптарды білуге мүмкіндігі болуға тиіс, кінәліде
болжауға болатын мүмкіндіктің бар-жоғын білу үшін, сол зар-даптың болуын
болжай алмайтын адамның басына байланыс-ты ерекшеліктерді және ондағы
мүмкіндікті зерттеу керек. Сол зардаптың болуын білуге мүмкіндігі болған
жағдайда ол адам сол келген зардапқа кінәлі болады. Кейбір ғылыми
еңбектерде қылмыстың негізгі белгісі кінәнің қажетінің жоқтығын көрсетеді.
Қылмыстың келесі белгісі жаза — адамның іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі
қоғамға қауіпті, заңға қайшы және оған кінәлі болса, кінәліге занда
көрсетілген жазаның тағайындалуымен сипатталады.[1.57]
ҚР Қылмыстық кодексінің 52-бабында жаза — істелген қылмысқа байланысты
тағайындалатыны, осы кодекстің жалпы бөлімінің ережелеріне сүйене отырып,
істелген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген жазаның шегінен шықпай және істелген қылмыстың сипатын, қоғамға
қауіпті дәрежесін, айыптының жеке басының кім екендігін, жауаптылықты
жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды ескере отырып тағайындалуы
қажет екені көрсетілген.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын анықтау
болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу
— қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс - әрекетінің, мінез-құлқының
сыртқа шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық зандарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі. Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қыл-мыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық республикалардың, онын ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатері мен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылықпен атау қалыптасқан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясында,
осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді.[32.67]
Қазақ КСР-нің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық Кодексінің нормалары
өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай
келмегендіктен, 1997 жылы шілде айының 16 жұлдызында Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар
айының 1 жұлдызынан бастап заңды күшіне енді. Аталған Қылмыстық Кодекстің 3-
бабында қылмыстық жауаптылықтың негізін былай анықтайды: қылмыс жасау, яғни
қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет
қылмыстық жауаптылықтың бірден -бір негізі болып табылады. Жасалған
әрекетті қылмыс деп тану үшін оны қылмыстық заң нормаларында бекітілген
тиісті қылмыс құрамдарымен салыстыру қажет. Егер қылмысты жасау - қылмыстық
жауаптылыққа тартуға іс-жүзінде негіздеме бола алса, қылмыс құрамы - оның
заң жүзіндегі негіздемесі. Бұл екі негіздеме өзара тығыз байланысты, екеуі
бір бүтінді құрайды. Қылмыс құрамы заң бойынша анықталмаса, қоғамға қауіпті
әрекет қылмыс болып саналмайды, қандай да бір қылмыс құрамының нышандарының
болуы, егер жасалған әрекетте осы нышандар болмаса, қылмыстық жауапқа
тартуға негіз бола алмайды. Сондықтан да, Қылмыстық Кодекстің 3-бабына
сәйкес, шығарушы да, теория да, тәжірибе де қылмыстық заңда қарастырылған
қылмыс құрамының барлық нышандары бар қоғамға қауіпті әрекетті ғана бірден
бір қылмыстық жауаптылық деп қарастырады. Бұл дегеніміз, қандай да бір
басқа мән-жайлар (сол субъектінің жеке басын сипаттайтын деректер, жасалған
әрекеттің саяси маңызы, т.б.) қылмыстық жауаптылыққа негіздеме бола
алмайды, мұндай негіздеме болмаса, қылмыстық жауаптылық жайында сөз де
болуға тиіс емес, егер адам, өзінің жасаған әрекетінде қылмыс құрамы
болмаса да қудалауға түссе, қылмыс құрамының жоқ екендігі қай кезде
анықталса, сол уақыттан бастап қудалау мүлде тоқтатылуға тиіс. Қылмыс
құрамының барлық нышандары бар әрекетті жасау қылмыстық жауаптылық үшін
бірден бір және жеткілікті негіздеме деп заң әдебиеттерінде дұрыс
көрсетілген. Бұл негіздеме қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын органға
адамды жауапқа тарту үшін оның жасаған әрекетінде қылмыс құрамының бар
екендігін анықтағаны жеткілікті. Қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесін
шешу үшін басқадай мән-жайларды анықтаудың қажеті жоқ.
Қылмыстық құқықтың негізгі мәселелерінің бірі қылмыстың ұғымын
анықтау болып табылады.[28.16]
Жеке адам мен қоғамның арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға
қауіптілік екендігін анықтау және қылмыстық құқылық шараларды қолдану
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасында жаңа қылмыстық заң
қабылданды. Осы заң өмірімізде, қоғамда елеулі орын алған әлеуметтік,
экономикалық, саяси өзгерістерге қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда
жазалау қатері мен тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекетті
(әрекетсіздікті) қылмыс деп танылады.
1) Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің
тиісті баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген.
Қылмысмық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-әрекет
істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан. Адамның қылмыстық құқылық
норма тиым салған іс әрекеттерді істеуін қылмыстық құқыққа қайшылық деп
атаймыз.
2) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2 бабында қоғамға
қауіптіліктің сипаттамасы қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтардың
құқықтарына, бостандықтары мен заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б.
қиянат жасап қол сұғу қылмыстық құқық бұзушылық болып табылады.
Қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та
қоғамға қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған
жерлерде (ерекше қорғалатын аймақтар) не тыйым салынған құстар мен аңдарға
қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады.[56.12]
3) Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс әрекетті қасақана және
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәнің нысандары қылмыстық
заңда қасақаналық (тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе
немқұрайдылық) болып бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады. [4.118].
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін білсе, осы
зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не бұған
немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады.
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылықпен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады.
4) Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып танылады. Өйткені қылмыс дегеннің өзі, қылмыстың заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен
жүзеге асырылады. Оның біріншісі, қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық
қатынастарды реттеу функциясы болып табылады. Ол қылмыс істеуге байланысты
қылмыс жасаған адам мен (субъекті мен) мемлекет арасында пайда болады.
Мұндай құқықтық қатынасқа қатысушылардың әрқайсысының өзіне тән құқықтары,
міндеттері пайда болады. Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық
жауапқа және жазаға тартылуға міндетті болса, екінші субъект әділ сот
органдары (сот, тергеу, прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті
орындауға күшпен міндеттейді. Сонымен, қылмыстық құқықтық қатынастарды
реттейтін бұл функция орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық
жауаптылықты және жазаны қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босату сияқты мәселелерді жүзеге асырады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым
салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар
реттеледі[3.149].
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын
жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құкықтық
функцияның толық жүзеге асырылуына мүмкіндік туғызады. Үшіншіден, қылмыстық
құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат
келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке
келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе қылмыскерді
ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл
мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.[6.54 ]
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын анықтау
болыл табылады. Жеке адаммен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға кауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу
— қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырп,
қылмыстың әр уақыттада адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міңдетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы жүзеге аспаған ойлар, пікірлер соншалықты
қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды. Белгілі бір іс-
әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары қоғамға қауіп
туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу са-ласына жатайды. Қылмыстық құқық
ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым жасалған. Қылмыс
құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстың мәнді жақтарын бейнелейтін белгілі
бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес
қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.[8.32]
Бұрынғы кенестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде(З-бап): Қылмыстық құқықпен
коқғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп танылады
делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыстық кодексінде Қылмыс дегеніміз кез
келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен
тұжырымдалады.
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық зандарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі. Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
зандардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қыл-мыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық республикалардың, оның ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
[4.111].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозииияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқұқта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқықка қайшылық деп атау қалыптасқан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясында,
осыған орай жаңа Қңлмыстық кодексте қылмыстыкқ заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз.
Адамның қылмыстық заң тыйым салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-
әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы
ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіңдік беретін
оның мәнді белгілерін анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті
белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты
нормада көрсетілген қылмыстық құқылық санкция белгілеген жазаның белгілі
бір түрінің тағайындалуы болып табылады, іс-әрекеттің қылмыстық құқыққа
қайшылығын белгілеген тиісті заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-
әрекеттер қылмыс қатарына жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-
әрекеттермен қылмыстық құқылық норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік
алады. Керісінше,белгіленген тәртіппен күші жойылған қылмыстық-құқылық
норма қылмыс қатарынан шығарыла-ды. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп
саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып
тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру,
салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа
нормалар пайда болды. [21.54]
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезеңде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттін қайсысыньщ қылмыс қатарьша жататыны туралы шешім қабылдау болып
табылады.[9.33]
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында қоғамға
қауіптіліктің сипаттамасы қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың
құқықтарына, бостандықтары мен заңды мүдделеріне, ұйымдардын құқықтары мен
заңды мүдделеріне, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т. б.
қиянат жасап қол сұғатын қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы
берілген. Бірақта қоғамға қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді
көрсету арқылы ғапа тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін
сипаттайтын мәнді жақтарының бірі ғана.[5.79]
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйымсалынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір бөлгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бас тап, өзінің қаңдай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауіпті болады. Басқалары қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар болған
жағдайда ғана қоғамға қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің қоғамға
қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың
сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде
қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы,
денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т. б.
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
бөлінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, бтармағы,
т. б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты онын
белгілерінеде байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс
істелді деп көрінеу өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті пайдақорлық
мақсатпен істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады.
Кейбір реттерде қоғамға қауіптілік іс-әрекетті істеген адамның ерекшелігіне
де байланысты анықталады. Қайсыбір іс-әрекеттер оны істеген адамның
жәбірленушімен ерекше қатынаста болуына байланысты қылмыс деп танылады.
Мысалы, айыптының материалдық жөні нен немесе басқа реттен тәуелді адамға
қатал қарауы, құдалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі
өлтіру халіне жеткізілуі (102-бап). Кейде субъектінің ерекше жағдайы
қылмыстың қоғамға зияндылығын үдетеді. Мысалы: жауапты мемлекеттік
қызметтегі лауазымды адамның пара алуы (311 -бап, 3-бөлігі).
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстың сипатын қылмыстық сапалық, ал дәрежесін — сандық
сипаттамасы деп түсінуді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға қауіптілік
экономикалық және зорлық қылмыстары, қасақана және абайсыздық, жеке адамға,
меншікке қарсы қылмыстар болып бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты
қылмыстың объектісі бойынша анықталады. Объектілердің тізбегі ҚР Қылмыстық
кодексінің 2-бабында көрсетілген, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі топтық
объектілері белгілері бойынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің жүйелері топтық
объектілерінің маныздылығына қарай рет-ретімен орналасқан. Қоғамға
қауіптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген зиян болып
табылады. Материалдық, моральдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы
келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс қоғамға қауіптілік
сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушылық, жалпыға қауіпті және зорлықпен
жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі кінә
арқылы анықталады. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстардың абайсыздықпен
істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға қауіптілік сипаты едәуір ауыр.
Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана өлтіргені үшін 10 жылдан 20
жьглға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін тәркілеу арқылы
немесе онсыз өлім жазасына, не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өмір
бойы бас бостандығынан айыруға жазаланады (96-бап, 2-бөлігі), ал абайсызда
кісі өлтіру (101-бап, 1-бөлігі) үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазаланады. Кінәнің нысандарын анықтау қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің сипатын осылай белгілеуде маңызды роль атқарады. Қылмыстың
қоғамға қауіптілігінің сандык жағын анықтағанда көптеген факторларды еске
алу қажет. Мұндай ретте келтірілген зардаптың ауырлығын (аса көп мөлшерде,
көп, едәуір мөлшерде) қылмыстық істің ерекшеліктеріне (аяқталған немесе
аяқталмаған қылмыс) қылмысты жеке немесе бірлесіп қатысу яркыты істеу,
кылмыс істегендекандяй тәсіл колданылды, кінәні 11 сипатын (ниет, мақсат)
қылмыстың субъектісінің ерекшелігіне, іс-әрекеттің істелу уақытына,
жағдайына баса назар аудару ке-рек. Мысалы, денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтірудің (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы (104-бап)
немесе жеңіл (105-бап) дәрежеде қасақана зиян келтіруден қоғлмға қауіптілік
дәрежесі едәуір жоғары. Қарақшылықтың (179-б) ұрлықтан (175-бап) дәрежесі
жағынан қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені шабуыл жасап, қарақшылық жасап
тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен қауіпті тәсіл шабуылына
ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш жұмсаумен ұштастырылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық занда көрсетілген
санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойынша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды
бір-бірінен ажыратуға болады.[12.97]
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық занда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе немқұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасқана
жасалған қылмыс деп танылады. [7.243]
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұған немкұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-
бап).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда жасалған
кылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылык пен сақтық болғанда ол зардаптардъы болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) коғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайлылықпен жасалған қылмыс деп танылады (21
-бап).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнін белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды. [7.259]
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үшін
қылмыстық заңның санкциясыңда жазалау қатері қарастырыла-тынын көрсетеді.
Бұл жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық
нормасынын санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралы түсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен қорқытып тыйым
салу қылмыстың белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатын, оған
қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмайды. Өйткені, жазалаушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген
әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады. Нақты
өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза тағайындалмай
қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сотондай қылмысқа занда белгіленген
негіздермен жаза тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек, қылмысты жазалау
қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау немесе
тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрінісі болып табылады. [8.181]
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқық бұзушылықтан
ажыратамыз.
Батыс еуропа елдерінін көпшілігінін қылмыстык кұкығын-да, кылмыс
ұғымына формальды аныктама беру орын алса, ота-нымыздын кылмыстык кұкығында
қылмыска — қылмыстык заңда жазалау катерімен тыйым салынған әрекет ретінде
материалдық-формальды анықтама беру дәстүрлі түрде қалыптаскан.
Егер қылмыс ұғымын формальды анықтауда құқыққа қайшы әрекеттің
формальды белгілеріне баса назар аударылса, ал материалдық аныктамада
формальды белгілермен қатар міндетті түрде материалдык белгілер де
(әрекеттін немесе әрекетсіздіктің қоғамға кауіптілігі) назарда болады.
Қылмыстың түсінігі ҚР ҚК-нің 9-бабында берілген. Осы бапқа сәйкес
Кылмыстык кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдык кауіпті
әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қ ы л м ы с деп танылады.
Осы аныктамадан кылмыстың біркатар міндетті белгілермен
сипатталатындығы керініп тұр. Бұлар — әрекеттің:
— қоғамға қауіптілігі;
— құқыққа кайшылығы;
— кінәлілігі;
— жазаланушылығы.
Тек осы белгілердің жиынтығы болғанда ғана әрекет кыл-мыс болып табылуы
мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі — оның коғамға кауіптілігі. Қоғамға
қауіптілік — қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға нақты кауіп
тендіретін немесе зиян келтіретін қылмыстың объективті белгісі (әрекет
немесе әрекетсіздік).
Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі болып
табылады, яғни заң шығарушы қылмыстың тек осы — қоғамға қауіптілік белгісін
ғана анықтаумен әрекеттің немесе әрекетсіздіктін қылмыс қатарына жататын,
жатпайтындығын дәлелдеп көрсетеді. Қоғамға қауіптілік әрекеттің қоғам-дық
катынастарға зиян келтіруі немесе зиян келтіру қаупін туғызуы белгілерімен
сипатталады.
Заң шығарушы қандай да болмасын бір әрекетке қылмыстық занда тыйым
салуды қажет деп тапқан кездің өзінде нақты әрекет немесе әрекетсіздік
әрқашан да қылмыс деп таныла бермейді. [23.41]
ҚР ҚК-інің 9-бабының екінші бөлігінде "Осы Кодекстің Ерекше бөлімінде
көзделген қайсыбір әрекеттің белгілері формальды -болса да бар, бірақ
елеулі маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға,
қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін
туғызбаған іс-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды"
делінген.
Қоғамға кауіптілікті тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық та жеке адамға. Қоғамға немесе мемлекетке зиян
келтіруі мүмкін. Алайда олардың қоғамға қауіптілігі едәуір төмен.
Заң шығарушы қылмысты баска құқык бұзушылықтан айырып көрсетуі үшін,
кол сұғушылықтың салдарын сипаттайтын белгілерді ҚР ҚК-тің Ерекше бөлімі
баптарының диспозициясында көрсеткен. Қоғамға қауіптілік зиянды әрекеттін
өзінің тікелей ерекшелігіне, яғни оны істеу уақыты, орны, тәсілі,
жағдайларына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: рұқсат етілмеген
немесе тыйым салынған жерлерде не тыйым салынған андарға қатысты ан
ауланса, онын заңсыз болып табылуы; ҚР ҚК-тің 296-бабының бірінші бөлігі
бойыншя механикалык көлік құралдарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қылмыстың негізгі ұғымы мен белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2. Қылмыстың басқа құқық бұзушылықтан айырмашылығы ... ... ... ... ... . 21
1.3. Қылмыстың жасалу себептерін анықтау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
IІ ТАРАУ. ҚЫЛМЫС ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫС САНАТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 28
2.1. Қылмыс санатының ұғымы және оның қылмыстық құқықтағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.2. Қылмысты санаттарға бөлу
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
IІІ ТАРАУ. ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ АСА АУЫР ҚЫЛМЫСТАРҒА ЖАЛПЫ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.1. Қылмыстық Кодекстің ерекше бөліміндегі онша ауыр емес қылмыстар ...52
3.2. Аса ауыр қылмыстар
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...53
3.3. Аса ауыр қылмыстардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .79
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша аса ауыр қылмыстарға
қасақана немесе абайсызда істелген қылмыстар: абайсызда кісі өлтіру, кісіні
өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу, денеге қасақана аса ауыр дәрежеде жарақат
салу және т.б. жатады.
Бұл жұмыс қылмыстық құқық теориясындағы өзекті мәселелердің бірі-
қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен сипатына қарай аса ауыр қылмыстар деп
санаттауында. Бұл қылмыстарды осылайша саралап Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңындағы алатын рөлі оның қылмыстық саясатты дұрыс жүргізілуіне
қарай талданатын проблемаларына арналған. Бұл мәселелер еліміздің
әлеуметтік-экономикалық жағынан ілгері дамуына қоғамдағы әділеттілікті
қалпына келтіру азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға көп шешуші сұрақтарды қамтиды. Зерттеу жұмысында қылмыс
санаттарының жалпы көрінісі, соның ішінде құрамы, түсінігі мен белгілері
аталған қылмыс құрамдарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасының
ерекшеліктерін зерттеуге әрекет жасалған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елімізде жүріп жатқан реформаны іске
асыру және барлық заңды мүдделерді қорғау үшін қылмыспен күрес шараларын
күшейтуді қажет етеді.
1995-ші жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдуммен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-ші бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары дей отырып қоғамға, адамзатқа қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тікелей тыйым салады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмысқа қарсы күрес
және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді бағдарламасын ұсынды.
Сонымен қатар Президент өзінің баяндамасында еліміз әлеуметті қайта құру
жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен күресудің шегіне
жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтылығына,
азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады.,- деді. 1995 жылы
тамыз айының 30-жұлдызында референдум жолымен қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің конституциялық
дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады.
Бұл бір жағынан заңды құбылыс ретінде бағаланады. Себебі қоғамның даму
бағытын өзгертуі, ол елде алғашқы уақыттарда экономикалық-саяси
дағдарыстардың орын алуына соқтыра алады. Бұл мәселе туралы профессор
Ү.С.Жекебаев жаңа, әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайда бейімделудің
күрделі, барлық күшіндегі заңдардың өзгертілуін талап етті. Бірақ 1994
жылғы сот-құқық реформасы айтарлықтай нәтиже бере алмады, оның объективтік
және субъективтік себептері де болды деді.
Профессор Е.І. Қайыржанов социалистік қағидадан аяқ астынан бас тарту
және елде нарықтық экономиканы жариялау сөзсіз, қалыптасып қалған құқықтық
жүйені түпкілікті реформаларды талап етеді деген болатын [4,42-45]. Соның
бір көрінісі ретінде қылмыстық заң да 1997 жылдан бастап үнемі қазіргі
әлеуметтік-қоғамдық экономикалық жағдайларға сәйкестікке келтіруде.
Елімізде қылмыстылықпен күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау,
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің бірнеше жарлықтары мен қаулылары шықты. Мемлекет басшысының
осындай жарлықтары қаулыларының ішінен атап айтар болсақ: Коррупциямен
және ұйымдасқан түрдегі қылмыспен күресуді күшейтудің шаралары жөніндегі
1992 жылы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы,
Қылмысқа қарсы күрес жөніндегі Кеңес құру туралы 1994 жылы 11 ақпандағы
Президенттің қаулысы Заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі
қосымша шаралар туралы 1994 жылы 9 маусымдағы Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығы.
Қазіргі қоғамдық жағдайдың ерекшелігіне байланысты, Қазақстан
Республикасында жүріп жатқан реформалар, құқықтық мемлекеттің негізін
қалауға көмектеседі. Бұл жерде қоғам ондағы азаматтардың тағдырына, әсер
ететін құқық салаларының бірі-қылмыстық құқық болып табылады. Әр бір
дамыған мемлекеттің қылмыстық құқығының негізінде топтық, класстық,
мәдениеттілік жатқан жоқ, ең алдымен қоғамдық құндылықтар жатыр. Дамыған
мемлекеттердің қауымдастығының мүшесі болып, өзіміздің міндетімізге, 10
желтоқсанда 1948 жылы қабылданған БҰҰ-жалпыға арналған адам құқығының
декларациясында ережелерін қабылдай отырып, сол қоғам құндылықтарын
қабылдап, сол құндылықтарға қайта оралудамыз.
Біздің Қазқстан Республикасының Конституциясының 1бабына сәйкес:
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және
адамның өмірі құқығы мен бостандықтары деп бекітілген.
Қылмыс санатындағы қылмыстар яғни онша ауыр емес қылмыстар, аса ауыр
қылмыстар, ауыр қылмыстар және аса ауыр қылмыстар түрлері азаматтарға,
қоғамға біршама қауіп туғызады. Көрсетілген қылмыс түрлерінің анықтамасы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 10-бабында берілген.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде зерттелініп отырған проблема бірнеше
қылмыстық құқық институттарында талқыланған (С.В. Бородинмен, А.А.
Герцензонмен, У.С. Жекебаевпен, Б.Ж. Жүнісовпен, Е.І. Қайыржановпен, И.И.
Карпецпен, С.Г. Келинмен, М.И. Ковалевпен, И.Я. Козаченкомен, Г.Л.
Кригермен, Л.Л. Круглиновпен, Н.Ф. Кузнецовпен, В.И. Курлянденмен, Р.Т.
Нуртаевпен, Э.Ф. Побегайло, А.М. Яковлевпен және басқалары) жеке қылмыс
санаттарын талдағандар (З.О. Ашитовпен, Л.В. Багрий-Шахматовпен, Б.С.
Бейсеновпен, Г.Н. Берзеновпен, В.П. Махоткинмен, А.А. Тераковпен және
басқалары).
Қылмыс санаттарын жеке проблема ретінде Н.И. Загородников, П.С.
Кардаева, П.В. Коробова, Л.И. Кривоченко, А.В. Наумова, А.Б. Сахарова және
басқа ғалымдар өздерінің жеке еңбектерінде талдап қарастырған. Бірақ бұл
еңбектері Кеңес Одағы таралмай жатып басылымға шыққан. Әлбетте олар сол
кездегі кеңес одағының қылмыстық заңдарымен талдау жасаған.Ал Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңымен ол мәселелер қамтылмаған. Ғылыми зерттеу
еңбектерінің қазіргі таңдағы осы мәселеге қатысты еңбектерінің жан-жақты
қарастырылмағанына қарай осы тақырыпты зерттеу жұмысы ретінде таңдадым.
Зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдары бойынша
қылмыстардың Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде жалпы
санаттарын бөліп қарау, оның жаңа мәтінің қазіргі заман талабына сай
құрастыру, оны анықтаудың методологиялық ғылыми негіздерін белгілеу, әрбір
қылмы санатындағы қылмыстық құқықтың сипаттамасына талдау жасау, олардың
арасындағы криминологиялық сипаттамасына зерттеу жүргізу, сондай-ақ осы
тұрғыдағы заңдарды жетілдіруге байланысты ғылыми ұсыныстар жасау мәселелері
жан-жақты қарастырылды.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша аса
ауыр қылмыс ұғымы, белгілері жіктелуі және талдау жасау, қылмыстық
заңдарындағы қылмыс санаттарнын қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен сипатына
қарай бір-бірлерінен ажырату, сондай-ақ аталмыш қылмыстардың
криминологиялық сипаттамасына талдау жүргізу болып табылады.
Зерттеу пәні. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша аса ауыр
қылмыстардың жауаптылығын кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың мақсаты қылмыстық
заңдағы аса ауыр қылмыстардың қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен сипатына
қарай санаттарға бөлінуіндегі Жалпы және Ерекше бөліміндегі құқықтық норма
ретінде институт қалыптастыруындағы алатын орны. Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңы бойынша қылмыс санаттарына байланысты қылмыстық заңдарды
жетілдіру бағытында ұсыныстар жасау, зерттеліп отырған проблемаға
байланысты қылмыстық заңды теориялық және практикалық тұрғыда қолданудың
бірегей жолын іздестіріп, оны дамытуға мүмкін болатын жағдайларды көрсету
болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін, қоғамдық ғылымдарға
ортақ, жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер, теориялық негізін
қылмыстық құқық, криминология, философия, социология, логика, психолгия,
ғылымдарының негізгі қағидалары құрады. Тақырыпты зерттеу барысында тарихи
талдау, салыстырмалы құқықтану, жүйелі-құрылымдық талдау әдістері кеңінен
пайдаланылды. Жұмыста статистикалық және нақты әлеуметтік (сұқбат,
қылмыстық істердің құжаттары мен танысу) әдістерге жүгіну орны алды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі зерттеуге қойылған мақсаты мен міндетіне
байланысты объектіні талдау және пәнді ықшамдаумен шартталды. Диплом
жұмысының талаптарында белгілнеген көлемде орындалып кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қылмыстың ұғымы мен белгілері
Қылмыстық құқық теориясында "қылмыс" деген ұғымға әрқилы анықтама
беріліп келеді. Бірінші 1919 жылы, одан кейін 1926 және 1932 жылдар
аралығындағы Қылмыстық кодекстерде анықтамалар берілді. 1926 жылдан 1935
жылға дейін және одан кейін қабылданған Одақтас республикалардың Қылмыстық
кодекстері мен басқа Заң негіздерінде қылмыс деген ұғымға нақты түсінік
беруге ұмтылыс жасалынды.
1959 жылы қабылданған Қазақ КСР-інің Қылмыстық кодексінің 7-бабында
қылмыс деген ұғымға мынадай анықта-ма берілген: "Қылмыс дегеніміз - қоғамға
қауіпті, қоғамдық, мемлекеттік құрылысқа, мемлекеттің шаруашылық жүйесіне,
азаматтың жеке басына, саяси өмірге, еңбек мүлкіне, азамат-тардың құқысына,
басқа да құқылық тәртіпке қол сұғушылық". Қылмыстың қоғамға қауіптілігі,
қол сұққан немесе қол сұғуға әрекет жасалған объектіге, келтірілген немесе
келтірілетін зи-янның мөлшеріне байланысты, сонымен қатар қылмыс деп
саналатын әрекеттің немесе әрекетсіздіктің түрі мен тәсілі қандай
жағдайдажасалуы, қасақаналықпен, абайсыздықпен жа-салудың себептері мен
мақсаты анықталуы қажет екендігі көрсетіледі. Кодекстің 7-бабында бұрынғы
заңдарға қарағанда қылмыстық заң қорғайтын жалпы объектіні толығырақ
айтады.[2.35]
Қылмыстық кодекстің 7-бабының 2-бөлімінде: "Қылмыстық заңда
көрсетілген, формалды нормалардың сыртқы түрі жағынан қылмыстың құрамдық
белгілеріне дәл келетін, бірақ маңызы шамалы, қоғамға қауіп келтірмейтін
әрекет немесе әрекетсіздік болғандықтан қылмыс болып саналмайды" делінген.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Қылмыс-тық кодексінің 8-бабында:
"Қылмыс дегеніміз - кінәлінің қоғамға қауіпті іс-әрекет әрекетсіздігі,
қылмыстық заңдарда тыйым салынған объектілерге қол сұғуы" делінген. Қылмыс
ұғымына жоғарыда көрсетілген нормалардан кінәлінің іс-әрекетінің
әрекетсіздігінің қоғамға қауіптілігі де кіреді. Басқа нормативтік актілер
мен құжаттарда адамның табиғи құқықтары мен бостандығына, жеке меншігіне,
Конституция қағидала-рына сәйкес әлеуметтік, экономикалық құқықтарға қол
сұғу-дан қорғалатындығы көрсетілген. 2-бапта қылмыстық заңдар-дың
қағидалары; 4-бапта қылмыстық жауапкершілік айтылған. Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодексінің 9-бабында қоғамға қауіпті әрекет ретінде
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылмайтындығы
көрсетілген.[2.41]
Қылмыстың негізгі белгісі кінәлінің іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігі,
келтірілген зияны, қол сұғылған объектінің маңызы, әрекеттің тәсілі, жасау
әдісі, кінәлінің ой-пікірі, басқа да жағ-дайлары осы негізгі белгілерде
қаралады. Мысалы, қасақана жасаған қылмыс абайсызда жасаған қылмыстан
анағұрлым ауыр. Бірақ заңда кінәлінің қасақана немесе абайсыздықта жасаған
іс-әрекеті қоғамға, мемлекетке, адамдарға қауіпті бо-лып көрсетілген.
Сондықтан "қауіптілік" қоғамға қауіпті деу үшін кінәлінің іс-әрекеті жан-
жақты қаралады.
Қылмыстың қандай топтың объектісіне жататыны, қандай дәрежеде
жасалғаны, саяси мәні мен адамгершілік жағы, күшпен немесе зорлықпен
жасалғандығы, материалдық, формалдық жағы сияқты жағдайлар қылмыстық іс-
әрекетке "қоғамға қауіпті" белгісін көрсетеді. Мысалы, адамның өміріне,
денсау-лығына қарсы қылмыстар, бостандығына, адамгершілігіне қар-сы
қылмыстың айырмашылығы, тікелей объектінің маңызы мен мәніне, қандай
дәрежеде жасалғанына байланысты. Құжат-тарды қолдан жасау, қауіптілігі
жеңіл немесе ауыр, зорлықпен және күшпен жасалған іс-әрекетте қаншалықты
дәрежеде зорлауы, күш жұмсауы, қасақана жасалатын қылмыстық іс-әрекетте, ой-
пікірлерінің түрлерінде, алдын-ала дайындалғанды-ғында немесе кенеттен
жасауы және басқа жағдайлар.[19.102]
Қылмыстың қоғамға қауіпті белгісінің дәрежесінде қылмы-стық іс-
әрекеттердің жай және күрделі, жеңілдететін және ауыр-лататын түрлерінің
мән-жайлары қарастырылады. Қылмыскерге жеке дара жаза тағайындағанда осы
мән-жайлар ескеріледі. Қоғамға қауіпті белгі қылмыскердің жеке басының
азамат, от-басы мүшесі, жұмысшы сияқты, тағы басқа жағдайларына бай-ланысты
қаралады. Қылмыстың қоғамға қауіпті белгісі негізіндегі өзгешілігі мен
дәрежесіне байланысты ерекше, ауыр, қоғамға қауіптілігі онша ауыр емес және
ауырлығы орташа болып бірнеше топқа бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 20-бабында қылмыстың
ерекшелігі мен дәрежесіне байланысты жай-лар айтылған.
Қоғамға қауіптілігі онша ауыр емес, ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр
болып жіктеледі. Онша ауыр емес қылмысқа қасақана және абайсызда жасалған,
заңда бас бостандығы-нан айыру екі жылдан аспайтын қасақана жасалған
әрекет, бас бостандығынан айыру бес жылдан аспайтын абайсызда жасалған
әрекет жатқызылған. Ауырлығы орташа қасақана жасалған қылмыс үшін бес жылға
бас бостандығынан айырудан аспайтын, бес жылдан астам мерзімге бас
бостандығы-нан айыру жазасы абайсызда жасалған әрекеті үшін көздел-ген.
Қасақана жасалған әрекет жазасы он екі жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын, ауыр қылмыс болып есептеледі; ал он екі жылдан астам мерзімге бас
бостандығы-нан айыру немесе өлім жазасы көрсетілген. Қасақана жасалғ-ан
әрекет - аса ауыр қылмысқа жататыны көрсетілген.
Кінәлінің іс-әрекеті егерде заңға қайшы, заңда бекітілген, заңмен
қорғалатын объектілерге қол сұққан болса немесе қол сұғуға жағдай туғызу
арқылы объектіге залал-зардап келтірсе қоғамға қауіпті болып саналады.
Екінші белгісі — қоғамға қауіпті іс-әрекеттің заңға қайшы болуы. Заңға
қайшы іс-әрекет заңда тыйым салынған қылмыстық іс-әрекет жасауға
болмайтындығы, қорғалатын объектіге қол сұғып, заңды бұзатын болса жаза
тағайындалатыны көрсетілген.[14.2]
ҚР Қылмыстық кодексінің 9-бабында қылмыстың заңға қайшы белгісі "заңмен
белгіленген іс-әрекет" делінген, сонымен қатар қылмыстың заңға қайшы
белгісі "заң арқылы тыйым салынған, жаза тағайындалатын іс-әрекет" деп
анықтама берілген. Қылмыстың келесі негізі мен белгісі: кінә — Қылмыстық
кодекстің 19-бабында айтылған қылмыстық жазаға қылмыстық іс-әрекет,
қасақана немесе абайсыздықта жасалса ғана кінәлі делінеді. Сонда
объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде қол сұғушылық.
Қылмыстық жауапкершілікке тек қана кінәлі адам тартылатындығы,
қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істеген, яғни қылмыстық заңда
көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекетті немесе әрекетсіздікті қасақана
немесе абайсыздық-пен жасаған кінәлі адам тартылатындығы заңдарда
көрсетілген. Адамның кінәлілігі істеген әрекетінің немесе әрекетсіздігінің
қоғамға қауіпті екенін алдын ала ұғынуы және адамның болатын зардаптарды
білуі, білген зардаптардың тууын тілеуі немесе болуына жол беруі. Кінәлінің
езінің әрекеті немесе әрекетсіздігі келтіретін зардапты білуі міндеттілігі
заңда неме-се басқа айрықша ережелерде, қызмет бабындағы міндеттерде немесе
кінәлінің өз еркімен қабылдаған міндеттемелеріне бай-ланысты жағдайларда
қаралады. Жағдайға байланысты кінәліге міндетжүктелмесе кінәлі жауапты
болмайды, бірақ қауіпті зардаптың тууын білуге міндеттіліктің өзі ғана
кінәліні жауапкер етуге жеткілікті бола бермейді. Оны жауапты ету үшін
кінәлінің сол келетін зардаптарды білуге мүмкіндігі болуға тиіс, кінәліде
болжауға болатын мүмкіндіктің бар-жоғын білу үшін, сол зар-даптың болуын
болжай алмайтын адамның басына байланыс-ты ерекшеліктерді және ондағы
мүмкіндікті зерттеу керек. Сол зардаптың болуын білуге мүмкіндігі болған
жағдайда ол адам сол келген зардапқа кінәлі болады. Кейбір ғылыми
еңбектерде қылмыстың негізгі белгісі кінәнің қажетінің жоқтығын көрсетеді.
Қылмыстың келесі белгісі жаза — адамның іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі
қоғамға қауіпті, заңға қайшы және оған кінәлі болса, кінәліге занда
көрсетілген жазаның тағайындалуымен сипатталады.[1.57]
ҚР Қылмыстық кодексінің 52-бабында жаза — істелген қылмысқа байланысты
тағайындалатыны, осы кодекстің жалпы бөлімінің ережелеріне сүйене отырып,
істелген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген жазаның шегінен шықпай және істелген қылмыстың сипатын, қоғамға
қауіпті дәрежесін, айыптының жеке басының кім екендігін, жауаптылықты
жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды ескере отырып тағайындалуы
қажет екені көрсетілген.
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын анықтау
болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу
— қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырып,
қылмыстың әр уақытта да адамның нақты іс - әрекетінің, мінез-құлқының
сыртқа шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық зандарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі. Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
заңдардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қыл-мыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық республикалардың, онын ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатері мен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылықпен атау қалыптасқан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясында,
осыған орай жаңа Қылмыстық кодексте қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді.[32.67]
Қазақ КСР-нің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық Кодексінің нормалары
өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай
келмегендіктен, 1997 жылы шілде айының 16 жұлдызында Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар
айының 1 жұлдызынан бастап заңды күшіне енді. Аталған Қылмыстық Кодекстің 3-
бабында қылмыстық жауаптылықтың негізін былай анықтайды: қылмыс жасау, яғни
қылмыстық заңда көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет
қылмыстық жауаптылықтың бірден -бір негізі болып табылады. Жасалған
әрекетті қылмыс деп тану үшін оны қылмыстық заң нормаларында бекітілген
тиісті қылмыс құрамдарымен салыстыру қажет. Егер қылмысты жасау - қылмыстық
жауаптылыққа тартуға іс-жүзінде негіздеме бола алса, қылмыс құрамы - оның
заң жүзіндегі негіздемесі. Бұл екі негіздеме өзара тығыз байланысты, екеуі
бір бүтінді құрайды. Қылмыс құрамы заң бойынша анықталмаса, қоғамға қауіпті
әрекет қылмыс болып саналмайды, қандай да бір қылмыс құрамының нышандарының
болуы, егер жасалған әрекетте осы нышандар болмаса, қылмыстық жауапқа
тартуға негіз бола алмайды. Сондықтан да, Қылмыстық Кодекстің 3-бабына
сәйкес, шығарушы да, теория да, тәжірибе де қылмыстық заңда қарастырылған
қылмыс құрамының барлық нышандары бар қоғамға қауіпті әрекетті ғана бірден
бір қылмыстық жауаптылық деп қарастырады. Бұл дегеніміз, қандай да бір
басқа мән-жайлар (сол субъектінің жеке басын сипаттайтын деректер, жасалған
әрекеттің саяси маңызы, т.б.) қылмыстық жауаптылыққа негіздеме бола
алмайды, мұндай негіздеме болмаса, қылмыстық жауаптылық жайында сөз де
болуға тиіс емес, егер адам, өзінің жасаған әрекетінде қылмыс құрамы
болмаса да қудалауға түссе, қылмыс құрамының жоқ екендігі қай кезде
анықталса, сол уақыттан бастап қудалау мүлде тоқтатылуға тиіс. Қылмыс
құрамының барлық нышандары бар әрекетті жасау қылмыстық жауаптылық үшін
бірден бір және жеткілікті негіздеме деп заң әдебиеттерінде дұрыс
көрсетілген. Бұл негіздеме қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын органға
адамды жауапқа тарту үшін оның жасаған әрекетінде қылмыс құрамының бар
екендігін анықтағаны жеткілікті. Қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесін
шешу үшін басқадай мән-жайларды анықтаудың қажеті жоқ.
Қылмыстық құқықтың негізгі мәселелерінің бірі қылмыстың ұғымын
анықтау болып табылады.[28.16]
Жеке адам мен қоғамның арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға
қауіптілік екендігін анықтау және қылмыстық құқылық шараларды қолдану
қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасында жаңа қылмыстық заң
қабылданды. Осы заң өмірімізде, қоғамда елеулі орын алған әлеуметтік,
экономикалық, саяси өзгерістерге қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда
жазалау қатері мен тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекетті
(әрекетсіздікті) қылмыс деп танылады.
1) Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің
тиісті баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген.
Қылмысмық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-әрекет
істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан. Адамның қылмыстық құқылық
норма тиым салған іс әрекеттерді істеуін қылмыстық құқыққа қайшылық деп
атаймыз.
2) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2 бабында қоғамға
қауіптіліктің сипаттамасы қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтардың
құқықтарына, бостандықтары мен заңды мүдделеріне, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б.
қиянат жасап қол сұғу қылмыстық құқық бұзушылық болып табылады.
Қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақ та
қоғамға қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана
тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін сипаттайтын мәнді
жақтарының бірі ғана. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған
жерлерде (ерекше қорғалатын аймақтар) не тыйым салынған құстар мен аңдарға
қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады.[56.12]
3) Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс әрекетті қасақана және
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәнің нысандары қылмыстық
заңда қасақаналық (тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе
немқұрайдылық) болып бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады. [4.118].
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін білсе, осы
зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не бұған
немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады.
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылықпен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады.
4) Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып танылады. Өйткені қылмыс дегеннің өзі, қылмыстың заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен
жүзеге асырылады. Оның біріншісі, қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық
қатынастарды реттеу функциясы болып табылады. Ол қылмыс істеуге байланысты
қылмыс жасаған адам мен (субъекті мен) мемлекет арасында пайда болады.
Мұндай құқықтық қатынасқа қатысушылардың әрқайсысының өзіне тән құқықтары,
міндеттері пайда болады. Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық
жауапқа және жазаға тартылуға міндетті болса, екінші субъект әділ сот
органдары (сот, тергеу, прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті
орындауға күшпен міндеттейді. Сонымен, қылмыстық құқықтық қатынастарды
реттейтін бұл функция орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық
жауаптылықты және жазаны қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босату сияқты мәселелерді жүзеге асырады.
Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тыйым
салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар
реттеледі[3.149].
Яғни, қылмыстық заңның болуы және оны бұзған адамдарға қолданылатын
жазаның қылмыстық құқықтық нормаларда көрініс алуы осы көрсетілген құкықтық
функцияның толық жүзеге асырылуына мүмкіндік туғызады. Үшіншіден, қылмыстық
құқық қылмыстық құқықтың нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат
келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке
келтіреді. Мысалы, қажетті қорғану, мәжбүрлі қажеттілік немесе қылмыскерді
ұстауда әрбір азамат заңда белгіленген тәртіппен қорғануға құқылы. Бұл
мәселе тек қылмыстық құқықтық норма арқылы реттеледі.[6.54 ]
Қылмыстық құқықтағы негізгі мәселелердің бірі қылмыстың ұғымын анықтау
болыл табылады. Жеке адаммен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының
қоғамға кауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы
мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу
— қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр
уақытта да белгілі бір іс-әрекеттің (әрекет немесе әрекетсіздіктің)
көрінісі болып табылады. Заң шығарушы осындай тұжырымдарға келе отырп,
қылмыстың әр уақыттада адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа
шыққан көрінісі екенін атап көрсетеді.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе
әрекетсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның
қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз
адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар,
бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міңдетін орындамауы болып табылады.
Адамның қылмысқа қайшы немесе оған қайшы емес мінез-құлқы оның ойлау
жүйелері арқылы, содан соң белгілі бір іс-әрекеттер арқылы көрініс береді.
Ондай нақты іс-әрекеттер арқылы жүзеге аспаған ойлар, пікірлер соншалықты
қатерлі болғанына қарамастан, қылмыс болып табылмайды. Белгілі бір іс-
әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары қоғамға қауіп
туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу са-ласына жатайды. Қылмыстық құқық
ғылымында бұл мәселе туралы бірауыздан осылай тұжырым жасалған. Қылмыс
құқылық құбылыс ретінде осы құбылыстың мәнді жақтарын бейнелейтін белгілі
бір белгілермен сипатталады. Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес
қылмыстың түсінігі заңның өзінде көрсетіледі.[8.32]
Бұрынғы кенестік жүйеде қылмыстың ұғымы алғаш рет 1919 жылы РСФСР-дың
Қылмыстық құқық жөніндегі басшылық негіздерінде(З-бап): Қылмыстық құқықпен
коқғалатын қоғамдық қатынастар тәртібін бұзушылық қылмыс деп танылады
делінген. РСФСР-дың 1922 жылғы Қылмыстық кодексінде Қылмыс дегеніміз кез
келген қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік деген ұғыммен
тұжырымдалады.
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық зандарының
негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға арнаған бап болған жоқ. 1926
жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-
әрекет деп көрсетіледі. Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық
тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп
жарияланды. КСРО және одақтас республикалардың 1958 жылғы қылмыстық
зандардың негізінде Қылмыстық заңда көзделген, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, социалистік меншігіне, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа да құқықтары мен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ
социалистік құқық тәртібіне қиянат жасайтын қыл-мыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп табылады делінген. Дәл осындай
анықтама бұрынғы Одаққа кірген барлық республикалардың, оның ішінде 1959
жылы 22 шілдеде қабылданған Қазақ КСР Қылмыстық кодексінде де (7-бап)
берілді. 1997 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданды. Осы Кодексте
өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси
өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатерімен
тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады делінген (9-бап). Осы анықтамадан
қылмыстық құқыққа қайшылық, қоғамға қауіптілік, кінәлілік, жазаланушылық
қылмыстың белгілері екендігі көрініп тұр.
[4.111].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозииияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқұқта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы іс-
әрекет істеуді құқықка қайшылық деп атау қалыптасқан.
1960 жылға дейінгі қолданылған Қылмыстық кодекстерде ұқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де сонда
көрсетілген соған ұқсас, жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мұның
өзі заңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке кетушілікке әкеліп
соқтырды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясында,
осыған орай жаңа Қңлмыстық кодексте қылмыстыкқ заңды ұқсастығы бойынша
қолдануға жол берілмейді делінген.
Адамның қылмыстық құқылық норма тыйым салған іс-әрекеттерді істеуін
қылмыстық құқыққа қайшылық деп атаймыз.
Адамның қылмыстық заң тыйым салмаған, осы заңда көрсетілмеген іс-
әрекеттерді істеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заң шығарушы
ғана белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіңдік беретін
оның мәнді белгілерін анықтайды. Қылмыстық құқыққа қайшылықтың міндетті
белгісі болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жағдайда нақты
нормада көрсетілген қылмыстық құқылық санкция белгілеген жазаның белгілі
бір түрінің тағайындалуы болып табылады, іс-әрекеттің қылмыстық құқыққа
қайшылығын белгілеген тиісті заңның жарияланған уақытынан бастап ондай іс-
әрекеттер қылмыс қатарына жатады. Мұндай ретте мемлекет осындай іс-
әрекеттермен қылмыстық құқылық норма арқылы күрес жүргізуге мүмкіндік
алады. Керісінше,белгіленген тәртіппен күші жойылған қылмыстық-құқылық
норма қылмыс қатарынан шығарыла-ды. Ондай іс-әрекеттер қылмыс деп
саналмайды. Мысалы: елімізде нарықтық қатынастардың дамуына байланысты
Қылмыстық кодекстен алыпсатарлық деген қылмыс құрамы қатарынан алынып
тасталды. Бұрын қылмыс қатарында жоқ жалған банкроттық, табысты жасыру,
салық төлемегені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейтін көптеген жаңа
нормалар пайда болды. [21.54]
Қылмыстың негізгі сапалық белгісі оның қоғамға қауіптілігі болып
табылады. Бұл белгі қылмыстың материалдық мәнін білдірумен бірге не себепті
осы немесе басқадай іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын түсіндіреді.
Қоғамға қауіптілік белгісінің болуының өзі іс-әрекеттің қоғамдық
қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызатынын
білдіреді. Қоғамға қауіптілік — қылмыстың объективтік белгісі. Ол заң
шығарушының санасына және еркіне байланыссыз қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді және өзінің ішкі мәні жөнінен қоғамның бір қалыпты өмір сүру
шарттарына қайшы болады. Заң шығарушының міндеті сол кезеңде, дәуірде,
қоғамның өмір сүру жағдайларын дұрыс бағалап, осыған байланысты іс-
әрекеттін қайсысыньщ қылмыс қатарьша жататыны туралы шешім қабылдау болып
табылады.[9.33]
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында қоғамға
қауіптіліктің сипаттамасы қылмыстық заңда көзделген адам мен азаматтың
құқықтарына, бостандықтары мен заңды мүдделеріне, ұйымдардын құқықтары мен
заңды мүдделеріне, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т. б.
қиянат жасап қол сұғатын қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы
берілген. Бірақта қоғамға қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді
көрсету арқылы ғапа тұжырымдалмайды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігін
сипаттайтын мәнді жақтарының бірі ғана.[5.79]
Қоғамға қауіптілік қоғамға зиянды іс-әрекеттің өзінің тікелей
ерекшелігіне, оны істеу уақыты, орны, тәсілі, жағдайына байланысты болуы
мүмкін. Мысалы: тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйымсалынған жерлерде
(ерекше қорғалатын табиғи аумақтар төтенше экологиялық аймақтар) не тыйым
салынған құстар мен аңдарға қатысты аң ауланса, ол заңсыз болып табылады
(288-бап 1-бөлігі). Төтенше жағдайлар кезінде тыйым салынған ереуілге
басшылық жасау, кәсіпорынның, ұйымның жұмысына кедергі келтіру қылмыс болып
табылады (335-бап). Іс-әрекет арқылы келтірілген немесе келтірілуі мүмкін
зиян қоғамға қауіптіліктің көлемін айқындайтын негізгі бір бөлгі болып
табылады. Кейбір іс-әрекеттер әрекет немесе әрекетсіздіктің істелген
уақыттан бас тап, өзінің қаңдай зиян келтірілгеніне қарамастан, қоғамға
қауіпті болады. Басқалары қылмыстық заңда көрсетілген зардаптар болған
жағдайда ғана қоғамға қауіптілік сипатына ие болады. Іс-әрекеттің қоғамға
қауіпті және қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін зардаптың
сипаттамасын заң шығарушы әр түрлі етіп бейнелеуі мүмкін. Кейбір реттерде
қылмыстың зардабы қылмыстық заңның өзінде дәлме-дәл көрсетіледі. Мысалы,
денеге жарақат салу, материалдық залал келтіру, ауыр зардаптың болуы т. б.
Келтірілген дене жарақатының ауырлығына орай денсаулыққа қасақана ауыр
зиян келтіру (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап) болып
бөлінеді. Басқа жағдайларда, зардаптың әр түрлі болып келетіндігін ескеріп,
заң шығарушы оның бәрін нақтылап жатпайды, оларды зиян келтіру (142-бап),
ірі мөлшер (175-бап), ауыр зардап келтіру (181-бап, 3-бөлігі, бтармағы,
т. б. деп жалпылама береді. Мұндай жағдайларда зардаптың осы көрсетілген
мөлшерін анықтау нақты жағдайларда орындалған фактіге байланысты шешіледі.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі қылмыстық ниет және мақсат сияқты онын
белгілерінеде байланысты. Мысалы, қылмыстық іс қозғау мақсатымен қылмыс
істелді деп көрінеу өтірік хабарлау. Егер мұндай іс-әрекетті пайдақорлық
мақсатпен істесе хабарлау әрекеті күшейтілген қылмыс түрі болып табылады.
Кейбір реттерде қоғамға қауіптілік іс-әрекетті істеген адамның ерекшелігіне
де байланысты анықталады. Қайсыбір іс-әрекеттер оны істеген адамның
жәбірленушімен ерекше қатынаста болуына байланысты қылмыс деп танылады.
Мысалы, айыптының материалдық жөні нен немесе басқа реттен тәуелді адамға
қатал қарауы, құдалауы немесе қорлауы салдарынан жәбірленушінің өзін-өзі
өлтіру халіне жеткізілуі (102-бап). Кейде субъектінің ерекше жағдайы
қылмыстың қоғамға зияндылығын үдетеді. Мысалы: жауапты мемлекеттік
қызметтегі лауазымды адамның пара алуы (311 -бап, 3-бөлігі).
Қылмыстық құқық ғылымы қоғамға қауіптіліктің сапалық және сандық
жақтарын бөліп қарайды. Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудың
жалпы негіздерін анықтай отырып, сот жазаны тағайындауда істелген қылмыстың
сипатын және қоғамға қауіптілік дәрежесін есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Мұның өзі қылмыстың сипатын қылмыстық сапалық, ал дәрежесін — сандық
сипаттамасы деп түсінуді білдіреді. Сипатына қарай қоғамға қауіптілік
экономикалық және зорлық қылмыстары, қасақана және абайсыздық, жеке адамға,
меншікке қарсы қылмыстар болып бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты
қылмыстың объектісі бойынша анықталады. Объектілердің тізбегі ҚР Қылмыстық
кодексінің 2-бабында көрсетілген, Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі топтық
объектілері белгілері бойынша тарауларға бөлінеді. Яғни, Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің жүйелері топтық
объектілерінің маныздылығына қарай рет-ретімен орналасқан. Қоғамға
қауіптіліктің сипатының тағы бір көрсеткіші келтірілген зиян болып
табылады. Материалдық, моральдық зиян күш қолдану, қорқыту арқылы
келтіріледі. Келтірілген залалға байланысты қылмыс қоғамға қауіптілік
сипатына қарай мүліктік, ұйымдастырушылық, жалпыға қауіпті және зорлықпен
жасалатын қылмыстар деп бөлінеді. Қоғамға қауіптілік сипаты одан әрі кінә
арқылы анықталады. Қасақаналықпен жасалатын қылмыстардың абайсыздықпен
істелетін қылмыстарға қарағанда қоғамға қауіптілік сипаты едәуір ауыр.
Мысалы, кісіні ауырлататын жағдайда қасақана өлтіргені үшін 10 жылдан 20
жьглға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкін тәркілеу арқылы
немесе онсыз өлім жазасына, не мүлкін тәркілеу арқылы немесе онсыз өмір
бойы бас бостандығынан айыруға жазаланады (96-бап, 2-бөлігі), ал абайсызда
кісі өлтіру (101-бап, 1-бөлігі) үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазаланады. Кінәнің нысандарын анықтау қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің сипатын осылай белгілеуде маңызды роль атқарады. Қылмыстың
қоғамға қауіптілігінің сандык жағын анықтағанда көптеген факторларды еске
алу қажет. Мұндай ретте келтірілген зардаптың ауырлығын (аса көп мөлшерде,
көп, едәуір мөлшерде) қылмыстық істің ерекшеліктеріне (аяқталған немесе
аяқталмаған қылмыс) қылмысты жеке немесе бірлесіп қатысу яркыты істеу,
кылмыс істегендекандяй тәсіл колданылды, кінәні 11 сипатын (ниет, мақсат)
қылмыстың субъектісінің ерекшелігіне, іс-әрекеттің істелу уақытына,
жағдайына баса назар аудару ке-рек. Мысалы, денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтірудің (103-бап) денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы (104-бап)
немесе жеңіл (105-бап) дәрежеде қасақана зиян келтіруден қоғлмға қауіптілік
дәрежесі едәуір жоғары. Қарақшылықтың (179-б) ұрлықтан (175-бап) дәрежесі
жағынан қоғамға қауіптілігі жоғары. Өйткені шабуыл жасап, қарақшылық жасап
тонағанда бөтеннің мүлкін иемдену мақсатымен қауіпті тәсіл шабуылына
ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына күш жұмсаумен ұштастырылады.
Қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі қылмыстық занда көрсетілген
санкция бойынша да анықталады. Мәні жөнінен екі қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтау, сол қылмыста берілген белгіленген
санкцияларды салыстыру қажет. Ауырырақ жаза белгіленген қылмыс түрінің
қоғамға қауіптілігі дәрежесі де жоғары болып табылады. Қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесі бойынша қоғамға қауіптілік сипаты бірдей қылмыстарды
бір-бірінен ажыратуға болады.[12.97]
Қылмыстың тағы бір белгісі кінә болып табылады. Яғни, бұл жерде заң
қорғайтын объектілерге әрекет немесе әрекетсіздік арқылы кінәлі түрде
қасақаналық немесе абайсыздықпен қол сұғушылық туралы әңгіме болып тұр.
Қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегені үшін, яғни
қылмыстық занда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықпен істеген адам ғана тартылады. Кінәсіз қылмыстық жауаптылық
туралы сөз болуы мүмкін емес. Кінәнің нысандары қылмыстық заңда қасақаналық
(тікелей немесе жанама), абайсыздық (менмендік немесе немқұрайдылық) болып
түрлерге бөлінеді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасқана
жасалған қылмыс деп танылады. [7.243]
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе, не
бұған немкұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-
бап).
Менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда жасалған
кылмыс деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы
мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады.
Егер адам қажетті ұқыптылык пен сақтық болғанда ол зардаптардъы болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) коғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайлылықпен жасалған қылмыс деп танылады (21
-бап).
Қылмыстың зардабы қаншалықты ауыр болғанына қарамастан, егер оны
істеген адамның іс-әрекетінде кінәнін белгілі бір түрі болмаса, ол
қылмыстық жауапқа да, жазаға да тартылмайды. [7.259]
Кінәсіз қылмыс та, жаза да жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі қылмыстық жолмен
жазаланушылық болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннің өзі, қылмыстық заң
жазамен қорқытып тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Мұның өзі қылмыс құрамы туралы сипаттама басқадай құқылық актілерде емес,
тек қылмыстық заңда ғана көрсетілетіндігін және осы іс-әрекет үшін
қылмыстық заңның санкциясыңда жазалау қатері қарастырыла-тынын көрсетеді.
Бұл жерде нақты істелген қылмыс үшін қолданылатын жаза мен қылмыстық құқық
нормасынын санкциясында көрсетілген жазалау қатері, жазалау мүмкіндігі
туралы түсініктерді шатастыруға болмайды. Жазалау қатерімен қорқытып тыйым
салу қылмыстың белгісі болып табылады. Нақты қылмыс істеген адамға жаза
тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатын, оған
қоғамдық ықпал ету шараларын қолданғанда, оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан
шығып қалмайды. Өйткені, жазалаушылық қылмыстың белгісі ретінде істелген
әрбір қылмыс үшін жаза тағайындалуы мүмкін екендігін, сол себепті қылмыстық
заңға қайшы іс-әрекеттерді істеуге жазалау қатері тыйым салады. Нақты
өмірде қылмыс істелгенімен, егер ол ашылмай қалса оған жаза тағайындалмай
қалады. Кейде қылмыс ашылғанымен, сотондай қылмысқа занда белгіленген
негіздермен жаза тағайындауды қолданбауы да мүмкін. Демек, қылмысты жазалау
қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі, ал жаза тағайындау немесе
тағайындамау іс-әрекеттің зардабының көрінісі болып табылады. [8.181]
Сонымен, біз қылмыстың қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қайшы және
жазалаушылық сияқты қажетті белгілері бар екендігін әсте естен шығармауымыз
керек. Осы белгілер арқылы қылмысты іс-әрекетті басқа да құқық бұзушылықтан
ажыратамыз.
Батыс еуропа елдерінін көпшілігінін қылмыстык кұкығын-да, кылмыс
ұғымына формальды аныктама беру орын алса, ота-нымыздын кылмыстык кұкығында
қылмыска — қылмыстык заңда жазалау катерімен тыйым салынған әрекет ретінде
материалдық-формальды анықтама беру дәстүрлі түрде қалыптаскан.
Егер қылмыс ұғымын формальды анықтауда құқыққа қайшы әрекеттің
формальды белгілеріне баса назар аударылса, ал материалдық аныктамада
формальды белгілермен қатар міндетті түрде материалдык белгілер де
(әрекеттін немесе әрекетсіздіктің қоғамға кауіптілігі) назарда болады.
Қылмыстың түсінігі ҚР ҚК-нің 9-бабында берілген. Осы бапқа сәйкес
Кылмыстык кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдык кауіпті
әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қ ы л м ы с деп танылады.
Осы аныктамадан кылмыстың біркатар міндетті белгілермен
сипатталатындығы керініп тұр. Бұлар — әрекеттің:
— қоғамға қауіптілігі;
— құқыққа кайшылығы;
— кінәлілігі;
— жазаланушылығы.
Тек осы белгілердің жиынтығы болғанда ғана әрекет кыл-мыс болып табылуы
мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі — оның коғамға кауіптілігі. Қоғамға
қауіптілік — қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға нақты кауіп
тендіретін немесе зиян келтіретін қылмыстың объективті белгісі (әрекет
немесе әрекетсіздік).
Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі болып
табылады, яғни заң шығарушы қылмыстың тек осы — қоғамға қауіптілік белгісін
ғана анықтаумен әрекеттің немесе әрекетсіздіктін қылмыс қатарына жататын,
жатпайтындығын дәлелдеп көрсетеді. Қоғамға қауіптілік әрекеттің қоғам-дық
катынастарға зиян келтіруі немесе зиян келтіру қаупін туғызуы белгілерімен
сипатталады.
Заң шығарушы қандай да болмасын бір әрекетке қылмыстық занда тыйым
салуды қажет деп тапқан кездің өзінде нақты әрекет немесе әрекетсіздік
әрқашан да қылмыс деп таныла бермейді. [23.41]
ҚР ҚК-інің 9-бабының екінші бөлігінде "Осы Кодекстің Ерекше бөлімінде
көзделген қайсыбір әрекеттің белгілері формальды -болса да бар, бірақ
елеулі маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға,
қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян келтіру қаупін
туғызбаған іс-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып табылмайды"
делінген.
Қоғамға кауіптілікті тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды.
Әкімшілік құқық бұзушылық та жеке адамға. Қоғамға немесе мемлекетке зиян
келтіруі мүмкін. Алайда олардың қоғамға қауіптілігі едәуір төмен.
Заң шығарушы қылмысты баска құқык бұзушылықтан айырып көрсетуі үшін,
кол сұғушылықтың салдарын сипаттайтын белгілерді ҚР ҚК-тің Ерекше бөлімі
баптарының диспозициясында көрсеткен. Қоғамға қауіптілік зиянды әрекеттін
өзінің тікелей ерекшелігіне, яғни оны істеу уақыты, орны, тәсілі,
жағдайларына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: рұқсат етілмеген
немесе тыйым салынған жерлерде не тыйым салынған андарға қатысты ан
ауланса, онын заңсыз болып табылуы; ҚР ҚК-тің 296-бабының бірінші бөлігі
бойыншя механикалык көлік құралдарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz