Шығыс ақша қаражаты Шығыс ақша қаражаты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Ақша қаражаттарының мәні, түрлері және есептеу
ерекшеліктері
1.1 Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ..5
1.2 Кассадағы қолма-қол ақшаның
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ...14
1.3 Есеп айырысу шотындағы қолма-қол
ақшаның
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...20
1.4 Төлем карточкаларына есеп
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ Ақша қаражаттарын бақылау, олардың есептерін жүргізу
және есепке алу тәсілдері мен жолдары
2.1 Ақша қаражаттарының қозғалысы және бақылау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 29
2.2 Ақша қаржысы, құнды қағаздар және есеп берудің
бланкілерін түгендеу және банкідегі арнайы
шоттарды есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Валюта шотындағы қолма-қол ақшаның есебі және
валюталық
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 1
ІІІ Ақша қаражаттарының талдау жолдары мен олардың
мақсаттары және ақпараттардың негізгі әдістері
3.1 Ақша қаражаттарының мәні мен оны талдау
мақсаттары және талаудың ақпараттық негіздері ... ... ..46
3.2 Ақша қаражаттарының жағдайын талдау әдістері ... ... .64
3.3 Ақша қаражаттарының жағдайын экспресс-талдау ... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..77
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 79
Қосымша құжаттық тіркемелер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің жанындағы “Бухгалтерлік
есеп және аудит” әдістемесі департаментінің №4 “Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп” деп аталған бухгалтерлік есеп стандартының бірінші
бабына: “Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілердің ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі
операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша
қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі, ол қаржылардың жұмсалуы туралы
ақпараттармен қамтамасыз ететін және оларға осы заңды тұлғаның, яғни
субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістердің бағалауына мүмкіндік береді”,
делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: “Заңды тұлғалар, субъектілер
(банктер мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізіледі және есепті
кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында тапсырады”, делінген.
Барлық шараушылық жүргізуші субъектілерінде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды негізгі құралдарды, тауарды
сатып алғанда немесе көрсетліген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен
тыс басқа да қызметке әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі
операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте
бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы
ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында
сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың,
фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі.
Қолма-қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай
қаржылармен есеп айырысу оперцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен осы
ұйымдастырудың мақсаты мыналар болып табылады:
1. Ақшалай есеп айырысу операцияларының толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
2. Субъектілердегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды
дұрыс, тиімді пайдалануды бақылау.
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның ұйымның
немесе фирманың ақшалай кірістер мен шығыстарын дұрыс есептеу.
Ақша кез келген бизнестің негізі. Ақша түсетін негізгі көздерді білу
өте маңызды. Олардың ақалй пайдаланатыны білу одан да маңыздырақ.
Кәсіпорын, не шаруашылық 4 “Ақша қозғалысы туралы есеп” БЕС немесе 7 “Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есептер” ХҚЕС-ның талаптарына сәйкес ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есепті дайындауға және оны қаржы
есептелігі тапсырылған әрбір кезең үшін өзінің қаржылық есептелгінің
құрамдас бөлігі ретінде тапсыруға тиіс.
Кәсіпорынның ақша қаражаты қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз
кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды
туғызады.
І Ақша қаржылығының мәні, түрлері және есептеу ерекшеліктері.
1.1 Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы.
(19) Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын
банкі мекемелерінің тиісті шарттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдердің, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Бұл
келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәлімет (контракт,
келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланады. Егерде контракт сомасы
көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпке орындалуы
керек., тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 6600 АЕК-
тен аспау керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиент арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық, және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар – банк шоттары банкімен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары бұл де банктік шоттар,
бірақ олар және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған
бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектілерге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы
экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютадағы сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттық, мемлекеттік салық заңдарға көзделген басқа жағдайларда ғана жол
берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарға өзгеше
көзделмесе, субъектінің басшысы белгіленген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды, төлем-тапсырманы
ұсынуды, чектерді беруді, вексельдерді немесе олардың индоссаменттері
арқылы беруді, төлем карточкасын пайдалануды, тікелей дебеттік банкі
шоттарында аударуды, тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды, инкассалық
жарлығын ұсынуды, республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да
әдістерін пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма, чек,
вексель, тапсырма-талап төлемдері, кеден мен салық қызметтерінің
органдарының инкассалық жарлықтары болып табылады.
Төлеушілер мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптар мен
міндеттемелерінде зачетка да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда
көрсетілген соманы бенефициалардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет
көрсететін банк алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып
табылады.
Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін
есеп айырысу кезінде сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған
кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде, төлем-тапсырмалары пайдаланылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысанды банкілерді төлем тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсаты растайтын басқа
да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген кіннен
бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайлы). Төлем
тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де
ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды.
Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкке
қалдырылады да электрондық көшірмесі бенефициаларға жіберіледі, ал екінші
иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып қатырылады. Төлем
тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттер (көрсеткіштері) көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген коды (ЖТК немесе ИИК);
- жіберуші мен бенефициалардың банкі шоттарының нөмірі;
- бенефициалардың коды (БК немесе КБе) немесе жіберушілердің коды (ЖК
немесе КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: бірінші –
резидеттік белгісін, ал екінші – экономикалық секторын көрсетеді;
- бенефициалар – аудару жасалған ақша кезде қаражаттын алушы;
- банк-алушы - банк атауы, аударылған ақшада оның мекен-жайы
көрсетіледі;
- бенефициалар банкісі – бенефициалардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражаттарын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттық
негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңестірілген банктік коды
(ЖТБК немесе ИИК) филиаларалық айналымдарының коды (ФАК немесе
МФО).
- Төлем арналымының коды – ҚР.ІБ нормативтік – құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төмендерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан турады.
- Бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды-салықтың кері
қайтаруда қойылатын код;
- Валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициалардың (алушының)
банктік шотына ақша қаражатын аударған күні төлем алушының
ынтасымен анықтайды.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге
қалтырылған болып бөлінуі мүмкін. Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар
бойынша жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін,
тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу
жолымен, ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалтырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмейтіндей
етіп жасалуы керек.
Субъектілер жеке өздеріне тиесілді қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына, жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ, егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді.
Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім,
қандай мақсаттарға ақша алынатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары
кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың
жалпы сомасына төрт дана етіп жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен
кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемдері жүзеге асырудың бір тәсілі болып
табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен
жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін
орындалу болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да.
Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана
болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Бірінші
депозиттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төмендегі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның
ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолдауымен байланысты банк пен
чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалады, келісім-
шарттың негізінен шығады, яғни келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек
беруге (заңды және жеке тұлғаға) чегін төлеуде, яғни чек берушінің міндетін
өзін алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгіленген ережелерін сақтауға
міндетті, чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап
пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою
құқығына ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің
нөмірінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте
жазылғандары түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде
қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде қиғашынан
“бүлінген” деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы
койылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден чекті қабылдамауына болады, егерде мынадай
жағдайлары анықталса:
- егерде жазумен жазылған соманы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе
түзетулер бар болса);
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстанушыларға колхат жазылып қайтарылады..
чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клиенттік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай деректісі бар чектерге акт жасалады, ол акт 4 данадан турады:
Біріншісі – банкте қалады;
Екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі-істер органдарына беріледі;
Үшіншісі – Клиенттік палатаға беріледі;
Төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Векселдер арқылы есеп-айырысу. Вексель – бірнақты сөзсіз орындайтын ақша
міндеттемесін қамтитын қатан нысанды белгіленген төлем құжаты. Ол жай және
аударма болып келеді.
Жай вексель (соло-вексель) талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте векселде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (траттау) – вексель берушінің үшінші тұлғаға бірінші
вексель ұстаушыға немесе оның бұйырығы бойынша келешекте белгілі бір
уақытта, не ұсынған кезде, вексельде көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы
басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз
табиғаты бойынша “бұйрыққа” ұқсас болып келеді.
Вексель: құжат мәтініне еңгізілген құжат қай тілде толтырылса онда
сол тілде “вексель” деп жазылған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге
еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғанынң (төлеушінің)
атауы тек аударма вексельде, төлеу мерзімін төлем жасалатын орнын
көрсетеді, кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын сол
тұлғаның атауын, вексель жаслған күн мен орнын көрсетеді және онда
вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талапта құжатта тұтастай сақталмаса, тек төменгі
белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды. Төлем мерзімі
көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін вексель
ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болған кезде төлем жасаушымен қатар белгіленген орны,
төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының туратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель – вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге
жататын вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе
үшінші тұлғаның есебінен берілуі мүмкін.
Аударма вексель үшінші тұлға турған жерде немесе төлем жасаушының
тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа орында төлеуі мүмкін.
Вексельде пайыздың мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналады. Пайыздың есептелмеген күні көрсетілмесе, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде “бұйрыққа емес” немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына вексельді
акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына
жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар, өз кезіндегі, вексельді табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісім-шарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған. Яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған қосылған параққа қол қойылуы
тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды иелік етеді.
Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті өз атына
немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезіндегі вексельді банк
арқылы алады: бланк толтырылмай және индоссамент жасамай-ақ вексельді
үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса, индоссамент акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бірқатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, сонғы индоссамент бланктік
болғанымен, заңды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған деп есептеледі.
Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса, соңғысына қол
қойған тұлға бланктік вексельді сатып алған индоссамент болып есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егерде төлем нысаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе
қол қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз
келісімінің шарттарына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады.
Аударма вексель бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір
бөлігінің аваль арқылы қамтаммасыз етуіне үшінші адам немесе бірі бере
алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта беріледі. Аваль
берілген орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен де берілуі мүмкін. Ол
осындай мағынасы бар белгілі мәтіндегі формуласымен білдірсе, онда оған
аваль берген адам қол қояды. Аваль үшін төлем жасаушы немесе вексель беруші
қолын қоймаған болса, аударма вексельді бет жағына авальғышының қойған қолы
жеткілікті. Авальда ол кімнің есебінен берілгені көрсетіледі. Ол
көрсетілмеген жағдайда аваль вексель беруші үшін берілген деп есептелінеді.
Авальшы ол үшін аваль берген адамнан бірдей жауап береді. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальшы кепілдік берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы вексельден туындайтын құқықтарды иеленеді.
Аударма вексель ақы төлеу үшін ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта;
вексель жасағаннан кейін белгіленген бір күнде берілуі мүмкін.
Тағайындалған өзге мерзімдер немесе төлемнің бір ізді мерзімдерін қамтитын
аударма вексельдер жармасыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған
мерзімінде төленуі тиіс. Ол жасалған күннен бастап бір жылдың ішінде төлем
жасауға ұсынуы мүмкін. Вексель беруші аудармалы вексельде төлемге
ұсынылатын мерзім белгіленуі мүмкін, бірақ белгіленген мерзімнен бұрын
төлеуін талап етуге болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі осы мерзімнен
бастап жүреді. Ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта жасалған аударма
вексель бойынша төлем мерзімі не акцептеген күнімен, не қарсылық білдіру
күнімен айқындалады. Қарсылық білдіру болмаған жағдайда күні қойылмаған
акцеп акцептантқа қатысты акцептке ұсыну үшін көзделген мерзімнің соңғы
күндік жасалған болып есептелінеді.
Вексель ұсынушы аударма вексель бойынша төлемді мерзімінен бұрын
алуға мәжбүрленбеуге тиіс. Мерзімі келгенге дейін төлем жасауды төлем
жасаушы өз тәуекелдігіне алады.
Вексель ұстаушылар индоссанттарға қарсы тұрған регрестерге өз құқығын
төлем мерзімі жеткен кезде де және одан бұрын да сата алады:
1) акцептен толық немесе ішінара бас тартқан орын алса;
2) егер де төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды
тоқтатады, тіптен оның жағдайын сот анықталмаса да немесе оның
мүлкінен өтем алу нәтижесіз болмаған жағдайда;
3) вексель беруші акцептке жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцепт үшін жауапты тұлғаға
регрестік талабы (искы) вексель боынша төлем мерзімінен кешіктірілмей
ұсынылуы мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту факті куәландыратын актімен
расталады.
Вексель беруші аударма векселінің мітінінде көрсеткен ресми қарсылық
білдіруден басқа қарсылық білдірген кезде төлеушінің қолы қойылған
өтінішпен алмастырылуы мүмкін. Вексель ұсатушы өзінің индоссантын және
вексель берушісін акцептелеу немесе төлем жасалатыны туралы қарсылық
білдірген күннен кейінгі төрт жұмыс күнінің ішінде “шығынсыз айналым” деп
хабарланған жағдайда, онда оның қабыл алынуы мүмкін. Әрбір индоссант
хабарлама алған күннен екі жұмыс күннің ішінде алдыңғы хабарламаны
жібергендердің аттары мен мекен-жайларын көрсете отырып, өз индоссантына,
одан әрі вексель берушіге дейін хабарлауға тиіс. Жоғарыда аталған мерзімдер
алдыңғы хабарлама алынған сәттен бастап жүре бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қаржылық білдірген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша міндетті барлық адамдарға вексельдегі
не қарсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынған мекен-жайларға сәйкес
жазбаша хабарлама жібере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабарлама
жөніндегі шығыстар қарсылық жөніндегі шығыстарға қосылады. Вексель беруші
индоссант немесе авальшы құжатқа еңгізілген және қол қойылған “шығынсыз
айналым”, “қарсылықсыз” деген немесе басқадай мағынас сөздер арқылы вексель
ұсатушысы оның регресс, акцептемеуге, немесе жүзеге асырудан босатады.
Бірақ вексель беруші еңгізген сөзге қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық
білдірсе, онда қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне
жатқызылады. Егер индоссант немесе авалист тарапынан жасалынса, онда
қарсылық бойынша қажет шығындар өз қолдарын қойған барлық адамдардан талап
етпейді. Аударма векселін беруші, акцептеуші, индоссанттаушылардың барлығы
немесе онда аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлығы бірдей
міндетті болып табылады. Вексель ұстаушы осы адамдардың әрқайсысына жеке-
жеке және барлығына бірдей талап қоюға құқылы. Ол төлем жасағаннан кейін
аударма вексельге қол қойған адамдардың барлығының дәл осындай құқығы болуы
керек. Міндеттемелердің біріне қойылған талап олардың бастапқы алған
міндеттемелері бола тұрса да, басқаларына талап қоюға бөгет болмауы керек.
Вексель ұстаушы өзі талап (иск) қойған адамнан мыналарды: аударма
вексельдің акцептелмеген немесе төленбеген сомасын, процентімен қоса, егер
олар белгіленген қайта қорландыру мөлшерлемесі бойынша өсім сомасын ала
алады; қарсылық білдіру бойынша шығындарын хабарлама жіберген кезінен
бастап талап ете алады. Бұған қоса талап қойған вексель ұстаушы талап қою
сомасына вексель сомасының 0,01% мөлшерінде комиссиондық шығындарын да
еңгізе алады. Егер талап төлеу мерзімі басталғанға дейін қойылса, онда
вексель сомасынан есептік пайызы бойынша ұсталады. Бұл есептік пайызы
вексель ұстаушы тұратын жердегі талап қойылған күнгі ресми есептік
мөлшерлемесі бойынша (банкі бағамына сәйкес) есептелінеді.
Аударма вексельге ақы төленген тұлға оның алдында жауап беретін
тұлғалардан мыналарды:
- өзі төлеген барлық сомасы;
- аталған сомаға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген
қайта қаржыландыру мөлшерлеместік проценттерді;
- өзі төлеген шығыстарды талап ете алады.
Егер де вексель жалғыз дана берілсе, онда вексель ұстаушы оған өз
есебінен бірнеше дана беруді талап ете алады. Бұл үшін өзінің тікелей
индоссантына және сол сияқты вексель берушісіне дейін өтініш жасай алады.
Индоссанттар жаңа даналарын индоссаменттерге қайта шығарып беруге міндетті.
Қазақстан Республикасының аумағында заңды және жеке тұлғалар жай және
аударма вексельді өзара есеп айырысуда пайдалануға құқылы, бұл ретте ол
тиісті шартта көзделген және “Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы” Заңға қайшы келмесе болғаны.
Байланыс мекемелері инкассаға қабылдаған вексельдерді жөнелту тәртібі
Казақстан Республикасының уәкілетті органдарының және Казақстан
Республикасының Ұлттық Банкімен келісе отырып, шығарылған нормативтік
құқықтық актілермен және байланыс мекемесімен және есеп кеңсесінің
арасындағы шартпен белгіленеді. Сатушы сатып алушыға ұсынатын төлемнің
мерзімін кейінге қолдану “Казақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы” заңында белгіленген ьалаптарға сәйкес жүзеге асырылады.
Вексельдің бланкісін сатып алған кезде олар өзінің нақты өзіндік құны
бойынша 821-шоттың дебетінде және 671-шоттың немесе 687-шоттың кредитінде
көрсетіледі. Ал жедел есеп кезінде шартты бағасы бойынша – 006-шоттың
“Қатан есеп беру бланкісі” деген баланстан тыс шоттарында көрсетіледі.
1.2. Кассадағы қолма-қол ақшаның есебі.
(14) Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір
шаруашылық жүргізуші субъектінің кассасы болады.
Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалады. Егер еңбек ақымен басқа
да төлемдерді беру үшін субъекті басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа
адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олармен да шарттар жасалынады.
Кассадағы операциялар есебі 45-кассадағы қолма-қол ақша бөлімшесінің
активті жинақтаушы шоттарында:
(3) 451- “кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” және 452-
“кассадағы шетелдік валюта түріндегі қорлма-қол ақша” шоттарында
жүргізіледі. “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшаның” есебі
Казақстан Республикасының Ұлттық Банкісі бектікен кассалық операцияларды
жүргізу тәртібіне сәйкес жүргізіледі. (24 БЕС)
Кассаға ақша қабылдау кассаның кіріс ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы түбіртек (квитация) беріледі. Төлемдерге ақшаны
қабылдаған кезде кассир “Төлем таңбаларын анықтау тәртібін” басшылыққа
алуға міндетті. Кассаға қабылданған теңге сомасы жазумен жазылып, тиын
сондарымен жазылады.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерімен немесе басша мен бас
бухгалтер қол қойған тиісімше ресімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен шоттарымен касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген
құжаттарда субъект басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қолы
қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша
берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке банының куәлігін
көрсетілуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оның кімнің және қашан
бергенін ордерге көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған
сомасын теңгені-жазумен, тиынды-сандармен көрсетеді.
Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде
ақшаны алуға сеінм білдірген адамның тегі, аты мен әкесінің аты
көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол
тізімдемеге: “Сенімхат бойынша” деген жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс
ордеріне немесе ведомостқа қоса тіркейді.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.
Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен сыйлықтар
төлем тізімдемесі бойынша таратылады. Оның қос бетінде (титул) ақша беретін
мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі, және оған басшы мен бас
бухгалтер қол қояды.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем
тізімдемесіне еңбек ақы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың аты-
тегінің тусында мартабан соғады немесе “Депозитке салынды” деп қолымен
жазып белгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне еңгізіледі,
тізімдемеге жалақы нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома
жөнінде жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын
болса, төлем тізімдемесіне: “Тізімдеме бойынша ақша таратқан (қолы)” деген
жазу жазылады. Касса ордерлерінде өшіріп жазуға, бүлдіруге және түзетуге
жол берілмейді.
Жазылған касса ордерлері немесе оның орнына жүретін құжаттар кіріс
және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол кіріс және
шығыс касса құжаттарына жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: кіріс
және шығыс ордерінің толтырылған күні мен нөмірі, кассаға түскен және
жұмсалған ақшалардың (жалақы, сыйлықтар, стипендиялар іссапарға төленген
және басқа да шығыстар) нысаналы мақсаты көрсетіледі. Егер ақша
қаражаттарының нысаналы мақсаты туралы деректерді машинограмма түрінде
алатын болса, кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тек
құжаттың толтырылған күні, нөмірі мен сомасы көсетіледі.
Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олардың
ресімдеген күнінде ғана жургізіледі. Ордерді алған кассир басшы мен бас
бухгалтердің қолдарын; олардың дұрыс рәсімделуін; ордерлерге көрсетілген
қосымшалардың болуын тексеруге міндетті. Операциялар жүргізіліп болғаннан
кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп
басылады, немесе жазумен: күүннің, айын мен жылын көрсете отырып “Алынды”
немесе “Төленді” деп белгі соғады. Касса операцияларының есебін кассир
Касса-кітабына (У.N:КО-н) жүргізеді, ол нөмерленуге, тігілуге және оны
сургі салынуға тиіс; ондағы парақтар санын басшы мен бас бухгалтер қол
қойып куәландырады.
Касса кітабының әрбір парағы тең екі бөліктен тұрады. Олардың біреуін
(көлбеу сызыпен) кассир бірінші дана ретінде толтырады ол кітапта қалады;
ал екіншісі (көлбеу сызықсыз) көшіргі қағаз арқылы бергі және сыртқы бетін
толтырады. Ол кассирдің есебі ретінде парақтың жыртпалы бөлігі болып
табылады. Касса операцияларының жазбалары парақтың жыртпалы емес бөлігінің
бет жағынан басталады. Алдын ала парақтың жыртпалы парақты қиылатын сызық
бойымен қойғаннан кейін жазу үшін жыртылатын парақтың бөлігін жыртылмайтын
бөлігінің бет жағына салып парақтың жыртылмайтын бөлігінің сыртқы жағының
көлбеу сызығы бойымен жазуды одан әрі жалғастырады. Есеп бланкісі
операциялар аяқталғанға дейін бір күн бойы жыртылмайды. “Соның ішінде
жалақыға” деген жолдың бойында касса бойынша шығысқа есептен шығарылмаған
жалақыға арналған төлем тізімдемелері бойынша сомасы да көрсетіледі.
Касса операциялары шығын болса, онда касса есебі 3-5 күнге бір рет
жасалуы мүмкін. Касса кітабында ақшаның кімнен алынғаны және кімге
берілгені жөніндегі құжаттың нөмірі, корреспонденцияланған шоты, сомасы
(кіріс, шығыс) көрсетіледі. Күн сайын, жұмыс күннің аяғында кассир берілген
ақшаның жиынтығын шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді. Өшіру мен
екертілмеген түзетулер еңгізуге кітапта жол берілмейді. Түзетулерге кассир
мен бас бухгалтердің қол қойылуы керек.
Кассирдің есебінде корреспондецияланатын шоттарға белгі жасалады,
содан соң оның деректері 451-“кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол
ақша” шотының дебеті мен кредиті бойынша машинограммаға немесе есеп
регистрлеріне көшіріледі. Касса бойынша операциялардың, яғни 451 шоттың
кредиті мен дебеті есебін кассир жүргізеді. Регистрлерге жазулар
бухгалтерияға кассир есебінің түсуіне қарай жүргізіледі. Бірыңғай
корресподенциаланған шоттардың сомалары біріктіріледі. Айдың аяғында
есепті айдан кейінгі бірінші жұлдызында регистрлердегі қалдық шығарылады,
ол кассирдің есебіне және бас кітаптағы 451 шоттың қалдығына сәйкес келуге
тиіс.
Қолма-қол ақша қаражатының кестесі.
1 кесте
Кіріс және шығыс ақша қаражаттары
2 кесте
Қызмет операциясы Қаржы салымы қызметі Қаржы бөлу қызметі
Ақша қаражатын алған Негізгі құралдарды сату Құнды қағазды шығару
кезде (кіріс) Акцияны сату немесе басқаүлесі
Ақша қаражатын жұмсаған мекеменің құнды қағазын Құнды қарыз қағаздарын
кезде (шығыс) алу шығару (вексель және
Қарыз алу облигация)
Кіріс ақша қаражаты Кіріс ақша қаражаты
Шығыс ақша қаражаты Шығыс ақша қаражаты
Қызмет операциясы Қаржы салымы қызметі Қаржы бөлу қызметі
Ақша қаражатын жұмсаған Негізгі құралдарды сатып Үлес пайданы төлеу
кезде (шығыс) алу Қарызды жабу
Ақша қаражатын алған Акцияны сатып алу немесе Меншік акцияны сатып алу
кезде (кіріс) басқа мекеменің құнды
қағаз алу
Басқа мекемелерге қарыз
беру
(8) Кассадағы ақша қаражаттары.
№ Операциялардың мазмұны Шоттар нөмірлері
Дт Кт
1 Өндірілген өнімдерді сатудан 451 701
қолма-қол келіп түскен ақша
қаражаттары
2 Алынуға тиісті жал төлемі келіп түсті451 334
3 Келіп түсіге тиісті жолдағы ақша 451 411
қаражаттары кассаға келіп түсті
4 Тауарды сатудан қолма-қол келіп 451 702
түскен ақша қаражаттары
5 Артық немесе басы артық тұрған 451 727
материалдарды сатқаннан қолма-қол
келіп түскен ақша қаражаттары
6 Жұмысшы қызметкерлерге артық төленген451 333
еңбекақы сомасы кассаға қайтарылады
7 Есеп беруге тиісті адамдардың бұрын 451 333
аванс ретінде алып, жұмсаған сомасы
кассаға қайтарылды
8 Жарғылық қорды толтыру үшін үлес 451 511
қосушылардың қолма-қол келіп түскен
ақша қаражаттары
9 Заңды тұлғалар мен жеке адамдардың 451 333, 334
берешек қарызы кассаға қабылданды
10 Елшіме, тәуелді серіктестердің 451 321-323
берешек сомасы кассаға келіп түсті
11 Кассаға банк және банктен тыс 451 601-603
мекемелердің несиелері келіп түсті
12 Алынған материалдық емес активтердің 101-106 451
құны кассадан төленді
13 Алынған құнды қағаздардың құны 401-403 451
кассадан төленді
14 Бұрын алынған материалдық 201-208 451
құндылықтардың құны кассадан төленді
15 Өнімдерді сату және әкімшілк 811, 821 451
шығындары кассадан төленді
16 Келіп түскен тауарлардың құны 222 451
(бағасы) кассадан төленді
17 Кассадан есеп айырысу немесе 441, 431 451, 452
валюталық шотқа ақшалай түскен
түсімдер аударылды
18 Субъектінің сатып алған өз 451 521
меншігіндегі акциясын сатудан түскен
табыс кассаға қабылданды
19 Акционерлер мен үлес қаушыларға 621-622 451
есептелген дивидеттер сомасы кассадан
төленді
20 Жұмысшылар мен қызметкерлерге 681 451
есептелген еңбекақы сомасы кассадан
төленді
21 Субъектінің лауазымды тұлғалар 682 451
алдындағы борышы кассадан төленді
22 Құнды қағаздарды сатуға байланысты 843 451
шығындар кассадан төленді
23 Есеп беруге тиісті адамдарға 333 451
(іс-сапарына баратын, керекті
бұйымдар сатып алу үшін т.б.)
кассадан төленген сома
24 Субъектінің кассасынан жұмысшы 333 451
қызметкерлерге берілген сомасы
25 Кассадан жұмысшы қызметкерлердің 687 451
депоненттелген (уақытында алынбаған)
енбекақы сомасы төленді
26 Банк немесе банктен тыс мекемелерден 601-603 451
алынған несиелер сомасы кассадан
қайтарылды
1.3. Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебі.
(19) Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебі.
Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де ашылуы мүмкін. Банк
келісім бойынша ағымдағы немесе корреспондеттік шоттарын ашқан кезде, шот
иесінің пайдасына келіп түсетін ақшаны қабылдауды, оның немесе үшінші
тараптарға (жақтарға) тиесілі ақша сомаларын аудару (беру) жөніндегі
ұйғарымын орындауды және басқа да қызмет түрлерін көрсетуді өз міндетіне
алады. Банк шоттары бойынша жасалған келісім- шарты келесі мәліметтерден
тұрады: реквизиттері, келісім мәні немесе келісім-шарттың жасалған нәрсесі,
салық қызметі органдары берген салық төлеуші шот иесінің тіркеме нөмірі,
банктің көрсетілген қызметінің шарты және оларды төлеу тәртібі. Келісімде
жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар қарастырылуы мұмкін.
Банк пен Қазақстан Республикасының резиденті – заңды тұлға мен оның
жекелеген құрылымдық бөлімшесі арасында келісім жасау үшін, қойылған қол
үлгілері және мөр таңбасы бар құжаты, клиенттің салық есебіне қойылғанын
растайтын, салық қызметі органдары берген, белгіленген үлгідегі құжаты,
аудандық еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бөлімі берген шаруашылық
жүргізуші субъектінің Қазақстан Республикасының Зейнеткерлік қорына
жарналар төлеуші ретінде тіркелгендігі жөніндегі фактісін растайтын
белгіленген үлгідегі құжаты; мемлекеттік тіркеуден өткендігі растайтын,
өкілетті органдар берген белгіленген үлгідегі құжаттың көшірмесі немесе
оған теңестірілген құжаттың көшірмесі; Қазақстан Республикасы заң
тәртібімен бекітіліп, куәландырылған құрылтайшылық құжаттық көшірмесі
тапсырылады.
Банкте жинақ шоттарын ашқан кезде, банктер салымдары салушылардың
қабылдауға келісім-шартта және әрекет тұрған заң актілері мен келісім-
шартта қарастырылған тәртіпке және келісілген жағдайында салымдары
қайтаруға өз міндетіне алады. Егер де банкте шот иесінің пайдасына жаңылыс
аударылып кеткен ақша қаражаттарының фактысі анықталса, онда ол сол
қаражаттарды шот иесіне хабарламай-ақ қатесін жөндеуге құқылы. Бірақ бұл
жағдай келісім-шартта қарастырылғаны жөн.
Банктегі шоттардың көшірмесін беру келісім-шартқа сәйкес банктер
арқылы жүзеге асырылады. Банк шоттар иесіне олардың есеп шоттарының
көшірмелерінің беру (жеткізу) қызметін электрондық тәсілмен, егер бұл
келісімде қарастырылған болса, арнайы адам жұмсау арқылы атқаруға құқылы.
Банктердегі есеп-шоттары бойынша операцияларды тоқтату (кірістерден басқа)
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, шот иесінің ақша қаражаттарының
жұмсалынбауына (тоқтауыл қою) немесе алуға тыйым салу құқығы бар өкілетті
органдардың тиісті шешімдерінің негізінде жүзеге асады. Банктегі есеп
шоттары бойынша операциялардың жаңартылуы осы шешімдерді қабылдаған тиіс
органдарының жазбаша хабарландырудың немесе қаулыларының негізінде жүзеге
асырылады.
Жаңадан ашылатын заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес жарлық капиталын төлегенін қуаттайтын құжаттарды ұсынуы тиіс, ол
үшін банк келісім шарттық негізінде оларға уақытша жинақ шоттарын ашады. Ал
мемлекеттік тіркеуден өткен соң заңды тұлғаға ағымдағы шоттар ашады. Есеп
айырысу және басқа да шоттарды рәсімдеу үшін банкте келесі құжаттар
пайдаланады.
Қолма-қол ақша жарнасына берілетін хабарлама. Шот иесінің банктегі
шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және қолма-қол ақшамен
салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Хабарлама
сиямен бір дана етіп жазылады; қабылданған ақшаға банк түбіртек береді және
ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 441 “Есеп айырысу
шотындағы қолма-қол ақша” шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша
банк екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі
болып табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші
субъектіге беріледі, екіншісі - бет есебі болып қалады. Көшірме
атқарушының қойған қолымен және банктің “көшірме үшін” мөрінің таңбасымен
расталынады. Көшірмелеріндегі әрбір түзету атқарушы мен бас бухгалтердің
немесе оның орынбасарының қойған қолдарымен куәландырылуы және банк
мөрінің таңбасымен бектілуі тиіс. Көшірмелерге қоса тіркелген құжаттарда,
көшірмеге қол қойған операцияны жүргізуші қызметкерінің қолымен бірге штамп
жіне осы құжаттардың бет есебі бойынша келтірілген жазбалардың күні
көрсетілген календарлық штемпель қойылуы тиіс. Көшірмелер бірінші немесе
екінші болып қол қою құқығы бар адамдарға субъектінің келісімі бойынша
бекітілген мерзімде беріледі. Көшірмелер субъектілерге почта арқылы
жіберілуін немесе банк клиенттері үшін қолайлы жерде орналастырылған
абоненттік жәшік арқылы жіберілуі мүмкін.
Клиент өкілінің көшірмені алғаны жөнінде бет есепте немесе жеке
карточкада қойған қолы болуы керек. Банк көшірмелері оған қоса тіркелген
құжаттармен тексеріледі. Банкінің қате аударған сомаларының мән-жайын
анықтағанға дейін 441 “Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шоты
кредитінен 334 “Басқа да дебиторлық қарыздар” шотының дебетіне есептен
шығарылады, ал есепке алынған сомалар 441 шоттың дебеті және 687 “Басқа да
кредиторлық қарыздар” шотының кредиті бойынша көрініс табады. Банкі шоттары
оның иесінің өтініші бойынша жабылады.
(5) Заңды тұлға шот иесін тарату немесе қайта ұйымдастыру кезінде,
немесе заңды тұлғаның шотын бір жылдан астам, ал жеке тұлғалар шотын үш
жылдан астам кезеңде ақша келіп түспеуіне байланысты банкі шоттары
жабылады, ал басқа жағдайда оны жабуға тыйым салынады.
Банкідегі есеп шот жабылғаннан кейін субъект осы жөніндегі он күндік
мерзім ішінде шот иесінің банкідегі есеп шоты жабылғандығы туралы хабарлама
жасау тиіс. Есеп шоты жабылған кезде сондай-ақ иесінің аты немесе есеп
шоттың нөмірі өзгергенде шот иесі қолдарындағы пайдаланбаған чектерді
банкіге қайтару керек.
(14) Есеп айырысу шоты бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс
табады:
Шоттар нөмірлері
№ Операциялардың мазмұны
Дт Кт
1 Есеп айырысу шотына субъетінің 441 511
жарғылық орын толтыру мақсатымен үлес
қосушылардан келіп түскен сома
2 Сатып алушылардан жіберілген өнім, 441 301, 321-323
көрсетілген қызмет, істелген жұмыстар
үшін келіп түскен сома
3 Есеп айырысу щотына вексельден келіп
түскен сома:
негізгі берешектердің қарыз сомасы 441 302
есептелінген пайыздары (проценттер)
441 332
4 Есеп айырысу шотына кассадан келіп 441 451
кіріске түскен сома
5 Берешектерден қарызын өтеу үшін 441 334
түскен сома
6 Есеп айырысу шотына келіп кірістелген441 601
банк несиелерінен
7 Есеп айырысу шотына банктегі арнайы 441 423
шоттан келіп түскен сома
8 Есеп айырысу шотына келіп түскен 441 724
акциялардың дивиденттері
9 Есеп айырысу шотына облигациялардан 441 724
пайыз түрінде келіп түскен пайыздар
10 Есеп айырысу шотына облигациялардан 441 724
пайыз түрінде келіп түскен табыстар
11 Есеп айырысу шотына келіп түскен 441 724
ұзақ мерзімді инвестициялар
дивидеттер сомасы
12 Кәсіпорынның өз акциясын қайта 441 521
сатудан есеп айырысу шотына келіп
түскен табысы
13 Жолдағы деп есептелінген ақша 441 411 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Ақша қаражаттарының мәні, түрлері және есептеу
ерекшеліктері
1.1 Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ..5
1.2 Кассадағы қолма-қол ақшаның
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ...14
1.3 Есеп айырысу шотындағы қолма-қол
ақшаның
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...20
1.4 Төлем карточкаларына есеп
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ІІ Ақша қаражаттарын бақылау, олардың есептерін жүргізу
және есепке алу тәсілдері мен жолдары
2.1 Ақша қаражаттарының қозғалысы және бақылау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 29
2.2 Ақша қаржысы, құнды қағаздар және есеп берудің
бланкілерін түгендеу және банкідегі арнайы
шоттарды есепке
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Валюта шотындағы қолма-қол ақшаның есебі және
валюталық
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 1
ІІІ Ақша қаражаттарының талдау жолдары мен олардың
мақсаттары және ақпараттардың негізгі әдістері
3.1 Ақша қаражаттарының мәні мен оны талдау
мақсаттары және талаудың ақпараттық негіздері ... ... ..46
3.2 Ақша қаражаттарының жағдайын талдау әдістері ... ... .64
3.3 Ақша қаражаттарының жағдайын экспресс-талдау ... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..77
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 79
Қосымша құжаттық тіркемелер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің жанындағы “Бухгалтерлік
есеп және аудит” әдістемесі департаментінің №4 “Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп” деп аталған бухгалтерлік есеп стандартының бірінші
бабына: “Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілердің ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі
операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша
қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі, ол қаржылардың жұмсалуы туралы
ақпараттармен қамтамасыз ететін және оларға осы заңды тұлғаның, яғни
субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістердің бағалауына мүмкіндік береді”,
делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: “Заңды тұлғалар, субъектілер
(банктер мен бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғалысы
туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізіледі және есепті
кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында тапсырады”, делінген.
Барлық шараушылық жүргізуші субъектілерінде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды негізгі құралдарды, тауарды
сатып алғанда немесе көрсетліген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен
тыс басқа да қызметке әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі
операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте
бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы
ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында
сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың,
фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі.
Қолма-қол ақшамен есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк
мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай
қаржылармен есеп айырысу оперцияларының бухгалтерлік есебін жүргізу мен осы
ұйымдастырудың мақсаты мыналар болып табылады:
1. Ақшалай есеп айырысу операцияларының толық және уақытылы дер
кезінде есептеу.
2. Субъектілердегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды
дұрыс, тиімді пайдалануды бақылау.
3. Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның ұйымның
немесе фирманың ақшалай кірістер мен шығыстарын дұрыс есептеу.
Ақша кез келген бизнестің негізі. Ақша түсетін негізгі көздерді білу
өте маңызды. Олардың ақалй пайдаланатыны білу одан да маңыздырақ.
Кәсіпорын, не шаруашылық 4 “Ақша қозғалысы туралы есеп” БЕС немесе 7 “Ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есептер” ХҚЕС-ның талаптарына сәйкес ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есепті дайындауға және оны қаржы
есептелігі тапсырылған әрбір кезең үшін өзінің қаржылық есептелгінің
құрамдас бөлігі ретінде тапсыруға тиіс.
Кәсіпорынның ақша қаражаты қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз
кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды
туғызады.
І Ақша қаржылығының мәні, түрлері және есептеу ерекшеліктері.
1.1 Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы.
(19) Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын
банкі мекемелерінің тиісті шарттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдердің, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Бұл
келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәлімет (контракт,
келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланады. Егерде контракт сомасы
көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпке орындалуы
керек., тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 6600 АЕК-
тен аспау керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиент арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық, және корреспонденттік болып
бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар – банк шоттары банкімен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары бұл де банктік шоттар,
бірақ олар және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған
бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектілерге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы
экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютадағы сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттық, мемлекеттік салық заңдарға көзделген басқа жағдайларда ғана жол
берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарға өзгеше
көзделмесе, субъектінің басшысы белгіленген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды, төлем-тапсырманы
ұсынуды, чектерді беруді, вексельдерді немесе олардың индоссаменттері
арқылы беруді, төлем карточкасын пайдалануды, тікелей дебеттік банкі
шоттарында аударуды, тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды, инкассалық
жарлығын ұсынуды, республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да
әдістерін пайдаланады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма, чек,
вексель, тапсырма-талап төлемдері, кеден мен салық қызметтерінің
органдарының инкассалық жарлықтары болып табылады.
Төлеушілер мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптар мен
міндеттемелерінде зачетка да жатқыза алады.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмалары онда
көрсетілген соманы бенефициалардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет
көрсететін банк алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып
табылады.
Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін
есеп айырысу кезінде сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған
кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде, төлем-тапсырмалары пайдаланылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысанды банкілерді төлем тапсырманы
ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша
салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсаты растайтын басқа
да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген кіннен
бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайлы). Төлем
тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға
қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де
ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды.
Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкке
қалдырылады да электрондық көшірмесі бенефициаларға жіберіледі, ал екінші
иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып қатырылады. Төлем
тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттер (көрсеткіштері) көрсетіледі:
- төлем тапсырмасының нөмірі;
- төлем тапсырмасының жазылған күні;
- жеке теңестірілген немесе теңдестірілген коды (ЖТК немесе ИИК);
- жіберуші мен бенефициалардың банкі шоттарының нөмірі;
- бенефициалардың коды (БК немесе КБе) немесе жіберушілердің коды (ЖК
немесе КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: бірінші –
резидеттік белгісін, ал екінші – экономикалық секторын көрсетеді;
- бенефициалар – аудару жасалған ақша кезде қаражаттын алушы;
- банк-алушы - банк атауы, аударылған ақшада оның мекен-жайы
көрсетіледі;
- бенефициалар банкісі – бенефициалардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражаттарын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттық
негізінде;
- жіберушілердің теңестірілген немесе теңестірілген банктік коды
(ЖТБК немесе ИИК) филиаларалық айналымдарының коды (ФАК немесе
МФО).
- Төлем арналымының коды – ҚР.ІБ нормативтік – құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төмендерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үш символдан турады.
- Бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды-салықтың кері
қайтаруда қойылатын код;
- Валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициалардың (алушының)
банктік шотына ақша қаражатын аударған күні төлем алушының
ынтасымен анықтайды.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге
қалтырылған болып бөлінуі мүмкін. Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар
бойынша жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін,
тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу
жолымен, ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалтырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмейтіндей
етіп жасалуы керек.
Субъектілер жеке өздеріне тиесілді қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына, жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ, егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді.
Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім,
қандай мақсаттарға ақша алынатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары
кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың
жалпы сомасына төрт дана етіп жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен
кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемдері жүзеге асырудың бір тәсілі болып
табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен
жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін
орындалу болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да.
Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана
болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Бірінші
депозиттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төмендегі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның
ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолдауымен байланысты банк пен
чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалады, келісім-
шарттың негізінен шығады, яғни келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек
беруге (заңды және жеке тұлғаға) чегін төлеуде, яғни чек берушінің міндетін
өзін алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгіленген ережелерін сақтауға
міндетті, чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап
пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою
құқығына ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің
нөмірінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте
жазылғандары түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде
қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде қиғашынан
“бүлінген” деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы
койылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден чекті қабылдамауына болады, егерде мынадай
жағдайлары анықталса:
- егерде жазумен жазылған соманы цифрмен көрсетілмеген болса;
- чектің құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе
түзетулер бар болса);
- чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
- чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
- чектегі қойылған үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
- чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстанушыларға колхат жазылып қайтарылады..
чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клиенттік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай деректісі бар чектерге акт жасалады, ол акт 4 данадан турады:
Біріншісі – банкте қалады;
Екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі-істер органдарына беріледі;
Үшіншісі – Клиенттік палатаға беріледі;
Төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Векселдер арқылы есеп-айырысу. Вексель – бірнақты сөзсіз орындайтын ақша
міндеттемесін қамтитын қатан нысанды белгіленген төлем құжаты. Ол жай және
аударма болып келеді.
Жай вексель (соло-вексель) талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте векселде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (траттау) – вексель берушінің үшінші тұлғаға бірінші
вексель ұстаушыға немесе оның бұйырығы бойынша келешекте белгілі бір
уақытта, не ұсынған кезде, вексельде көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы
басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз
табиғаты бойынша “бұйрыққа” ұқсас болып келеді.
Вексель: құжат мәтініне еңгізілген құжат қай тілде толтырылса онда
сол тілде “вексель” деп жазылған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге
еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғанынң (төлеушінің)
атауы тек аударма вексельде, төлеу мерзімін төлем жасалатын орнын
көрсетеді, кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын сол
тұлғаның атауын, вексель жаслған күн мен орнын көрсетеді және онда
вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талапта құжатта тұтастай сақталмаса, тек төменгі
белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды. Төлем мерзімі
көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін вексель
ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болған кезде төлем жасаушымен қатар белгіленген орны,
төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының туратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Аударма вексель – вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге
жататын вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе
үшінші тұлғаның есебінен берілуі мүмкін.
Аударма вексель үшінші тұлға турған жерде немесе төлем жасаушының
тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа орында төлеуі мүмкін.
Вексельде пайыздың мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
саналады. Пайыздың есептелмеген күні көрсетілмесе, аударма вексель жасалған
күннен бастап есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде “бұйрыққа емес” немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына вексельді
акцептегеніне, не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына
жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар, өз кезіндегі, вексельді табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісім-шарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған. Яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған қосылған параққа қол қойылуы
тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды иелік етеді.
Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті өз атына
немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезіндегі вексельді банк
арқылы алады: бланк толтырылмай және индоссамент жасамай-ақ вексельді
үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса, индоссамент акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бірқатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, сонғы индоссамент бланктік
болғанымен, заңды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған деп есептеледі.
Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса, соңғысына қол
қойған тұлға бланктік вексельді сатып алған индоссамент болып есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егерде төлем нысаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе
қол қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз
келісімінің шарттарына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады.
Аударма вексель бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір
бөлігінің аваль арқылы қамтаммасыз етуіне үшінші адам немесе бірі бере
алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта беріледі. Аваль
берілген орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен де берілуі мүмкін. Ол
осындай мағынасы бар белгілі мәтіндегі формуласымен білдірсе, онда оған
аваль берген адам қол қояды. Аваль үшін төлем жасаушы немесе вексель беруші
қолын қоймаған болса, аударма вексельді бет жағына авальғышының қойған қолы
жеткілікті. Авальда ол кімнің есебінен берілгені көрсетіледі. Ол
көрсетілмеген жағдайда аваль вексель беруші үшін берілген деп есептелінеді.
Авальшы ол үшін аваль берген адамнан бірдей жауап береді. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальшы кепілдік берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы вексельден туындайтын құқықтарды иеленеді.
Аударма вексель ақы төлеу үшін ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта;
вексель жасағаннан кейін белгіленген бір күнде берілуі мүмкін.
Тағайындалған өзге мерзімдер немесе төлемнің бір ізді мерзімдерін қамтитын
аударма вексельдер жармасыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған
мерзімінде төленуі тиіс. Ол жасалған күннен бастап бір жылдың ішінде төлем
жасауға ұсынуы мүмкін. Вексель беруші аудармалы вексельде төлемге
ұсынылатын мерзім белгіленуі мүмкін, бірақ белгіленген мерзімнен бұрын
төлеуін талап етуге болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі осы мерзімнен
бастап жүреді. Ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта жасалған аударма
вексель бойынша төлем мерзімі не акцептеген күнімен, не қарсылық білдіру
күнімен айқындалады. Қарсылық білдіру болмаған жағдайда күні қойылмаған
акцеп акцептантқа қатысты акцептке ұсыну үшін көзделген мерзімнің соңғы
күндік жасалған болып есептелінеді.
Вексель ұсынушы аударма вексель бойынша төлемді мерзімінен бұрын
алуға мәжбүрленбеуге тиіс. Мерзімі келгенге дейін төлем жасауды төлем
жасаушы өз тәуекелдігіне алады.
Вексель ұстаушылар индоссанттарға қарсы тұрған регрестерге өз құқығын
төлем мерзімі жеткен кезде де және одан бұрын да сата алады:
1) акцептен толық немесе ішінара бас тартқан орын алса;
2) егер де төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды
тоқтатады, тіптен оның жағдайын сот анықталмаса да немесе оның
мүлкінен өтем алу нәтижесіз болмаған жағдайда;
3) вексель беруші акцептке жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцепт үшін жауапты тұлғаға
регрестік талабы (искы) вексель боынша төлем мерзімінен кешіктірілмей
ұсынылуы мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту факті куәландыратын актімен
расталады.
Вексель беруші аударма векселінің мітінінде көрсеткен ресми қарсылық
білдіруден басқа қарсылық білдірген кезде төлеушінің қолы қойылған
өтінішпен алмастырылуы мүмкін. Вексель ұсатушы өзінің индоссантын және
вексель берушісін акцептелеу немесе төлем жасалатыны туралы қарсылық
білдірген күннен кейінгі төрт жұмыс күнінің ішінде “шығынсыз айналым” деп
хабарланған жағдайда, онда оның қабыл алынуы мүмкін. Әрбір индоссант
хабарлама алған күннен екі жұмыс күннің ішінде алдыңғы хабарламаны
жібергендердің аттары мен мекен-жайларын көрсете отырып, өз индоссантына,
одан әрі вексель берушіге дейін хабарлауға тиіс. Жоғарыда аталған мерзімдер
алдыңғы хабарлама алынған сәттен бастап жүре бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қаржылық білдірген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша міндетті барлық адамдарға вексельдегі
не қарсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынған мекен-жайларға сәйкес
жазбаша хабарлама жібере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабарлама
жөніндегі шығыстар қарсылық жөніндегі шығыстарға қосылады. Вексель беруші
индоссант немесе авальшы құжатқа еңгізілген және қол қойылған “шығынсыз
айналым”, “қарсылықсыз” деген немесе басқадай мағынас сөздер арқылы вексель
ұсатушысы оның регресс, акцептемеуге, немесе жүзеге асырудан босатады.
Бірақ вексель беруші еңгізген сөзге қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық
білдірсе, онда қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне
жатқызылады. Егер индоссант немесе авалист тарапынан жасалынса, онда
қарсылық бойынша қажет шығындар өз қолдарын қойған барлық адамдардан талап
етпейді. Аударма векселін беруші, акцептеуші, индоссанттаушылардың барлығы
немесе онда аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлығы бірдей
міндетті болып табылады. Вексель ұстаушы осы адамдардың әрқайсысына жеке-
жеке және барлығына бірдей талап қоюға құқылы. Ол төлем жасағаннан кейін
аударма вексельге қол қойған адамдардың барлығының дәл осындай құқығы болуы
керек. Міндеттемелердің біріне қойылған талап олардың бастапқы алған
міндеттемелері бола тұрса да, басқаларына талап қоюға бөгет болмауы керек.
Вексель ұстаушы өзі талап (иск) қойған адамнан мыналарды: аударма
вексельдің акцептелмеген немесе төленбеген сомасын, процентімен қоса, егер
олар белгіленген қайта қорландыру мөлшерлемесі бойынша өсім сомасын ала
алады; қарсылық білдіру бойынша шығындарын хабарлама жіберген кезінен
бастап талап ете алады. Бұған қоса талап қойған вексель ұстаушы талап қою
сомасына вексель сомасының 0,01% мөлшерінде комиссиондық шығындарын да
еңгізе алады. Егер талап төлеу мерзімі басталғанға дейін қойылса, онда
вексель сомасынан есептік пайызы бойынша ұсталады. Бұл есептік пайызы
вексель ұстаушы тұратын жердегі талап қойылған күнгі ресми есептік
мөлшерлемесі бойынша (банкі бағамына сәйкес) есептелінеді.
Аударма вексельге ақы төленген тұлға оның алдында жауап беретін
тұлғалардан мыналарды:
- өзі төлеген барлық сомасы;
- аталған сомаға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген
қайта қаржыландыру мөлшерлеместік проценттерді;
- өзі төлеген шығыстарды талап ете алады.
Егер де вексель жалғыз дана берілсе, онда вексель ұстаушы оған өз
есебінен бірнеше дана беруді талап ете алады. Бұл үшін өзінің тікелей
индоссантына және сол сияқты вексель берушісіне дейін өтініш жасай алады.
Индоссанттар жаңа даналарын индоссаменттерге қайта шығарып беруге міндетті.
Қазақстан Республикасының аумағында заңды және жеке тұлғалар жай және
аударма вексельді өзара есеп айырысуда пайдалануға құқылы, бұл ретте ол
тиісті шартта көзделген және “Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы” Заңға қайшы келмесе болғаны.
Байланыс мекемелері инкассаға қабылдаған вексельдерді жөнелту тәртібі
Казақстан Республикасының уәкілетті органдарының және Казақстан
Республикасының Ұлттық Банкімен келісе отырып, шығарылған нормативтік
құқықтық актілермен және байланыс мекемесімен және есеп кеңсесінің
арасындағы шартпен белгіленеді. Сатушы сатып алушыға ұсынатын төлемнің
мерзімін кейінге қолдану “Казақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы” заңында белгіленген ьалаптарға сәйкес жүзеге асырылады.
Вексельдің бланкісін сатып алған кезде олар өзінің нақты өзіндік құны
бойынша 821-шоттың дебетінде және 671-шоттың немесе 687-шоттың кредитінде
көрсетіледі. Ал жедел есеп кезінде шартты бағасы бойынша – 006-шоттың
“Қатан есеп беру бланкісі” деген баланстан тыс шоттарында көрсетіледі.
1.2. Кассадағы қолма-қол ақшаның есебі.
(14) Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір
шаруашылық жүргізуші субъектінің кассасы болады.
Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалады. Егер еңбек ақымен басқа
да төлемдерді беру үшін субъекті басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа
адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олармен да шарттар жасалынады.
Кассадағы операциялар есебі 45-кассадағы қолма-қол ақша бөлімшесінің
активті жинақтаушы шоттарында:
(3) 451- “кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” және 452-
“кассадағы шетелдік валюта түріндегі қорлма-қол ақша” шоттарында
жүргізіледі. “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшаның” есебі
Казақстан Республикасының Ұлттық Банкісі бектікен кассалық операцияларды
жүргізу тәртібіне сәйкес жүргізіледі. (24 БЕС)
Кассаға ақша қабылдау кассаның кіріс ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы түбіртек (квитация) беріледі. Төлемдерге ақшаны
қабылдаған кезде кассир “Төлем таңбаларын анықтау тәртібін” басшылыққа
алуға міндетті. Кассаға қабылданған теңге сомасы жазумен жазылып, тиын
сондарымен жазылады.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерімен немесе басша мен бас
бухгалтер қол қойған тиісімше ресімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен шоттарымен касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген
құжаттарда субъект басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қолы
қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша
берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке банының куәлігін
көрсетілуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оның кімнің және қашан
бергенін ордерге көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған
сомасын теңгені-жазумен, тиынды-сандармен көрсетеді.
Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде
ақшаны алуға сеінм білдірген адамның тегі, аты мен әкесінің аты
көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол
тізімдемеге: “Сенімхат бойынша” деген жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс
ордеріне немесе ведомостқа қоса тіркейді.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.
Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен сыйлықтар
төлем тізімдемесі бойынша таратылады. Оның қос бетінде (титул) ақша беретін
мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі, және оған басшы мен бас
бухгалтер қол қояды.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем
тізімдемесіне еңбек ақы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың аты-
тегінің тусында мартабан соғады немесе “Депозитке салынды” деп қолымен
жазып белгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне еңгізіледі,
тізімдемеге жалақы нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома
жөнінде жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын
болса, төлем тізімдемесіне: “Тізімдеме бойынша ақша таратқан (қолы)” деген
жазу жазылады. Касса ордерлерінде өшіріп жазуға, бүлдіруге және түзетуге
жол берілмейді.
Жазылған касса ордерлері немесе оның орнына жүретін құжаттар кіріс
және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол кіріс және
шығыс касса құжаттарына жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: кіріс
және шығыс ордерінің толтырылған күні мен нөмірі, кассаға түскен және
жұмсалған ақшалардың (жалақы, сыйлықтар, стипендиялар іссапарға төленген
және басқа да шығыстар) нысаналы мақсаты көрсетіледі. Егер ақша
қаражаттарының нысаналы мақсаты туралы деректерді машинограмма түрінде
алатын болса, кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тек
құжаттың толтырылған күні, нөмірі мен сомасы көсетіледі.
Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олардың
ресімдеген күнінде ғана жургізіледі. Ордерді алған кассир басшы мен бас
бухгалтердің қолдарын; олардың дұрыс рәсімделуін; ордерлерге көрсетілген
қосымшалардың болуын тексеруге міндетті. Операциялар жүргізіліп болғаннан
кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп
басылады, немесе жазумен: күүннің, айын мен жылын көрсете отырып “Алынды”
немесе “Төленді” деп белгі соғады. Касса операцияларының есебін кассир
Касса-кітабына (У.N:КО-н) жүргізеді, ол нөмерленуге, тігілуге және оны
сургі салынуға тиіс; ондағы парақтар санын басшы мен бас бухгалтер қол
қойып куәландырады.
Касса кітабының әрбір парағы тең екі бөліктен тұрады. Олардың біреуін
(көлбеу сызыпен) кассир бірінші дана ретінде толтырады ол кітапта қалады;
ал екіншісі (көлбеу сызықсыз) көшіргі қағаз арқылы бергі және сыртқы бетін
толтырады. Ол кассирдің есебі ретінде парақтың жыртпалы бөлігі болып
табылады. Касса операцияларының жазбалары парақтың жыртпалы емес бөлігінің
бет жағынан басталады. Алдын ала парақтың жыртпалы парақты қиылатын сызық
бойымен қойғаннан кейін жазу үшін жыртылатын парақтың бөлігін жыртылмайтын
бөлігінің бет жағына салып парақтың жыртылмайтын бөлігінің сыртқы жағының
көлбеу сызығы бойымен жазуды одан әрі жалғастырады. Есеп бланкісі
операциялар аяқталғанға дейін бір күн бойы жыртылмайды. “Соның ішінде
жалақыға” деген жолдың бойында касса бойынша шығысқа есептен шығарылмаған
жалақыға арналған төлем тізімдемелері бойынша сомасы да көрсетіледі.
Касса операциялары шығын болса, онда касса есебі 3-5 күнге бір рет
жасалуы мүмкін. Касса кітабында ақшаның кімнен алынғаны және кімге
берілгені жөніндегі құжаттың нөмірі, корреспонденцияланған шоты, сомасы
(кіріс, шығыс) көрсетіледі. Күн сайын, жұмыс күннің аяғында кассир берілген
ақшаның жиынтығын шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді. Өшіру мен
екертілмеген түзетулер еңгізуге кітапта жол берілмейді. Түзетулерге кассир
мен бас бухгалтердің қол қойылуы керек.
Кассирдің есебінде корреспондецияланатын шоттарға белгі жасалады,
содан соң оның деректері 451-“кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол
ақша” шотының дебеті мен кредиті бойынша машинограммаға немесе есеп
регистрлеріне көшіріледі. Касса бойынша операциялардың, яғни 451 шоттың
кредиті мен дебеті есебін кассир жүргізеді. Регистрлерге жазулар
бухгалтерияға кассир есебінің түсуіне қарай жүргізіледі. Бірыңғай
корресподенциаланған шоттардың сомалары біріктіріледі. Айдың аяғында
есепті айдан кейінгі бірінші жұлдызында регистрлердегі қалдық шығарылады,
ол кассирдің есебіне және бас кітаптағы 451 шоттың қалдығына сәйкес келуге
тиіс.
Қолма-қол ақша қаражатының кестесі.
1 кесте
Кіріс және шығыс ақша қаражаттары
2 кесте
Қызмет операциясы Қаржы салымы қызметі Қаржы бөлу қызметі
Ақша қаражатын алған Негізгі құралдарды сату Құнды қағазды шығару
кезде (кіріс) Акцияны сату немесе басқаүлесі
Ақша қаражатын жұмсаған мекеменің құнды қағазын Құнды қарыз қағаздарын
кезде (шығыс) алу шығару (вексель және
Қарыз алу облигация)
Кіріс ақша қаражаты Кіріс ақша қаражаты
Шығыс ақша қаражаты Шығыс ақша қаражаты
Қызмет операциясы Қаржы салымы қызметі Қаржы бөлу қызметі
Ақша қаражатын жұмсаған Негізгі құралдарды сатып Үлес пайданы төлеу
кезде (шығыс) алу Қарызды жабу
Ақша қаражатын алған Акцияны сатып алу немесе Меншік акцияны сатып алу
кезде (кіріс) басқа мекеменің құнды
қағаз алу
Басқа мекемелерге қарыз
беру
(8) Кассадағы ақша қаражаттары.
№ Операциялардың мазмұны Шоттар нөмірлері
Дт Кт
1 Өндірілген өнімдерді сатудан 451 701
қолма-қол келіп түскен ақша
қаражаттары
2 Алынуға тиісті жал төлемі келіп түсті451 334
3 Келіп түсіге тиісті жолдағы ақша 451 411
қаражаттары кассаға келіп түсті
4 Тауарды сатудан қолма-қол келіп 451 702
түскен ақша қаражаттары
5 Артық немесе басы артық тұрған 451 727
материалдарды сатқаннан қолма-қол
келіп түскен ақша қаражаттары
6 Жұмысшы қызметкерлерге артық төленген451 333
еңбекақы сомасы кассаға қайтарылады
7 Есеп беруге тиісті адамдардың бұрын 451 333
аванс ретінде алып, жұмсаған сомасы
кассаға қайтарылды
8 Жарғылық қорды толтыру үшін үлес 451 511
қосушылардың қолма-қол келіп түскен
ақша қаражаттары
9 Заңды тұлғалар мен жеке адамдардың 451 333, 334
берешек қарызы кассаға қабылданды
10 Елшіме, тәуелді серіктестердің 451 321-323
берешек сомасы кассаға келіп түсті
11 Кассаға банк және банктен тыс 451 601-603
мекемелердің несиелері келіп түсті
12 Алынған материалдық емес активтердің 101-106 451
құны кассадан төленді
13 Алынған құнды қағаздардың құны 401-403 451
кассадан төленді
14 Бұрын алынған материалдық 201-208 451
құндылықтардың құны кассадан төленді
15 Өнімдерді сату және әкімшілк 811, 821 451
шығындары кассадан төленді
16 Келіп түскен тауарлардың құны 222 451
(бағасы) кассадан төленді
17 Кассадан есеп айырысу немесе 441, 431 451, 452
валюталық шотқа ақшалай түскен
түсімдер аударылды
18 Субъектінің сатып алған өз 451 521
меншігіндегі акциясын сатудан түскен
табыс кассаға қабылданды
19 Акционерлер мен үлес қаушыларға 621-622 451
есептелген дивидеттер сомасы кассадан
төленді
20 Жұмысшылар мен қызметкерлерге 681 451
есептелген еңбекақы сомасы кассадан
төленді
21 Субъектінің лауазымды тұлғалар 682 451
алдындағы борышы кассадан төленді
22 Құнды қағаздарды сатуға байланысты 843 451
шығындар кассадан төленді
23 Есеп беруге тиісті адамдарға 333 451
(іс-сапарына баратын, керекті
бұйымдар сатып алу үшін т.б.)
кассадан төленген сома
24 Субъектінің кассасынан жұмысшы 333 451
қызметкерлерге берілген сомасы
25 Кассадан жұмысшы қызметкерлердің 687 451
депоненттелген (уақытында алынбаған)
енбекақы сомасы төленді
26 Банк немесе банктен тыс мекемелерден 601-603 451
алынған несиелер сомасы кассадан
қайтарылды
1.3. Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебі.
(19) Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақшаның есебі.
Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де ашылуы мүмкін. Банк
келісім бойынша ағымдағы немесе корреспондеттік шоттарын ашқан кезде, шот
иесінің пайдасына келіп түсетін ақшаны қабылдауды, оның немесе үшінші
тараптарға (жақтарға) тиесілі ақша сомаларын аудару (беру) жөніндегі
ұйғарымын орындауды және басқа да қызмет түрлерін көрсетуді өз міндетіне
алады. Банк шоттары бойынша жасалған келісім- шарты келесі мәліметтерден
тұрады: реквизиттері, келісім мәні немесе келісім-шарттың жасалған нәрсесі,
салық қызметі органдары берген салық төлеуші шот иесінің тіркеме нөмірі,
банктің көрсетілген қызметінің шарты және оларды төлеу тәртібі. Келісімде
жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар қарастырылуы мұмкін.
Банк пен Қазақстан Республикасының резиденті – заңды тұлға мен оның
жекелеген құрылымдық бөлімшесі арасында келісім жасау үшін, қойылған қол
үлгілері және мөр таңбасы бар құжаты, клиенттің салық есебіне қойылғанын
растайтын, салық қызметі органдары берген, белгіленген үлгідегі құжаты,
аудандық еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бөлімі берген шаруашылық
жүргізуші субъектінің Қазақстан Республикасының Зейнеткерлік қорына
жарналар төлеуші ретінде тіркелгендігі жөніндегі фактісін растайтын
белгіленген үлгідегі құжаты; мемлекеттік тіркеуден өткендігі растайтын,
өкілетті органдар берген белгіленген үлгідегі құжаттың көшірмесі немесе
оған теңестірілген құжаттың көшірмесі; Қазақстан Республикасы заң
тәртібімен бекітіліп, куәландырылған құрылтайшылық құжаттық көшірмесі
тапсырылады.
Банкте жинақ шоттарын ашқан кезде, банктер салымдары салушылардың
қабылдауға келісім-шартта және әрекет тұрған заң актілері мен келісім-
шартта қарастырылған тәртіпке және келісілген жағдайында салымдары
қайтаруға өз міндетіне алады. Егер де банкте шот иесінің пайдасына жаңылыс
аударылып кеткен ақша қаражаттарының фактысі анықталса, онда ол сол
қаражаттарды шот иесіне хабарламай-ақ қатесін жөндеуге құқылы. Бірақ бұл
жағдай келісім-шартта қарастырылғаны жөн.
Банктегі шоттардың көшірмесін беру келісім-шартқа сәйкес банктер
арқылы жүзеге асырылады. Банк шоттар иесіне олардың есеп шоттарының
көшірмелерінің беру (жеткізу) қызметін электрондық тәсілмен, егер бұл
келісімде қарастырылған болса, арнайы адам жұмсау арқылы атқаруға құқылы.
Банктердегі есеп-шоттары бойынша операцияларды тоқтату (кірістерден басқа)
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, шот иесінің ақша қаражаттарының
жұмсалынбауына (тоқтауыл қою) немесе алуға тыйым салу құқығы бар өкілетті
органдардың тиісті шешімдерінің негізінде жүзеге асады. Банктегі есеп
шоттары бойынша операциялардың жаңартылуы осы шешімдерді қабылдаған тиіс
органдарының жазбаша хабарландырудың немесе қаулыларының негізінде жүзеге
асырылады.
Жаңадан ашылатын заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңына
сәйкес жарлық капиталын төлегенін қуаттайтын құжаттарды ұсынуы тиіс, ол
үшін банк келісім шарттық негізінде оларға уақытша жинақ шоттарын ашады. Ал
мемлекеттік тіркеуден өткен соң заңды тұлғаға ағымдағы шоттар ашады. Есеп
айырысу және басқа да шоттарды рәсімдеу үшін банкте келесі құжаттар
пайдаланады.
Қолма-қол ақша жарнасына берілетін хабарлама. Шот иесінің банктегі
шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және қолма-қол ақшамен
салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Хабарлама
сиямен бір дана етіп жазылады; қабылданған ақшаға банк түбіртек береді және
ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 441 “Есеп айырысу
шотындағы қолма-қол ақша” шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша
банк екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі
болып табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші
субъектіге беріледі, екіншісі - бет есебі болып қалады. Көшірме
атқарушының қойған қолымен және банктің “көшірме үшін” мөрінің таңбасымен
расталынады. Көшірмелеріндегі әрбір түзету атқарушы мен бас бухгалтердің
немесе оның орынбасарының қойған қолдарымен куәландырылуы және банк
мөрінің таңбасымен бектілуі тиіс. Көшірмелерге қоса тіркелген құжаттарда,
көшірмеге қол қойған операцияны жүргізуші қызметкерінің қолымен бірге штамп
жіне осы құжаттардың бет есебі бойынша келтірілген жазбалардың күні
көрсетілген календарлық штемпель қойылуы тиіс. Көшірмелер бірінші немесе
екінші болып қол қою құқығы бар адамдарға субъектінің келісімі бойынша
бекітілген мерзімде беріледі. Көшірмелер субъектілерге почта арқылы
жіберілуін немесе банк клиенттері үшін қолайлы жерде орналастырылған
абоненттік жәшік арқылы жіберілуі мүмкін.
Клиент өкілінің көшірмені алғаны жөнінде бет есепте немесе жеке
карточкада қойған қолы болуы керек. Банк көшірмелері оған қоса тіркелген
құжаттармен тексеріледі. Банкінің қате аударған сомаларының мән-жайын
анықтағанға дейін 441 “Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шоты
кредитінен 334 “Басқа да дебиторлық қарыздар” шотының дебетіне есептен
шығарылады, ал есепке алынған сомалар 441 шоттың дебеті және 687 “Басқа да
кредиторлық қарыздар” шотының кредиті бойынша көрініс табады. Банкі шоттары
оның иесінің өтініші бойынша жабылады.
(5) Заңды тұлға шот иесін тарату немесе қайта ұйымдастыру кезінде,
немесе заңды тұлғаның шотын бір жылдан астам, ал жеке тұлғалар шотын үш
жылдан астам кезеңде ақша келіп түспеуіне байланысты банкі шоттары
жабылады, ал басқа жағдайда оны жабуға тыйым салынады.
Банкідегі есеп шот жабылғаннан кейін субъект осы жөніндегі он күндік
мерзім ішінде шот иесінің банкідегі есеп шоты жабылғандығы туралы хабарлама
жасау тиіс. Есеп шоты жабылған кезде сондай-ақ иесінің аты немесе есеп
шоттың нөмірі өзгергенде шот иесі қолдарындағы пайдаланбаған чектерді
банкіге қайтару керек.
(14) Есеп айырысу шоты бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс
табады:
Шоттар нөмірлері
№ Операциялардың мазмұны
Дт Кт
1 Есеп айырысу шотына субъетінің 441 511
жарғылық орын толтыру мақсатымен үлес
қосушылардан келіп түскен сома
2 Сатып алушылардан жіберілген өнім, 441 301, 321-323
көрсетілген қызмет, істелген жұмыстар
үшін келіп түскен сома
3 Есеп айырысу щотына вексельден келіп
түскен сома:
негізгі берешектердің қарыз сомасы 441 302
есептелінген пайыздары (проценттер)
441 332
4 Есеп айырысу шотына кассадан келіп 441 451
кіріске түскен сома
5 Берешектерден қарызын өтеу үшін 441 334
түскен сома
6 Есеп айырысу шотына келіп кірістелген441 601
банк несиелерінен
7 Есеп айырысу шотына банктегі арнайы 441 423
шоттан келіп түскен сома
8 Есеп айырысу шотына келіп түскен 441 724
акциялардың дивиденттері
9 Есеп айырысу шотына облигациялардан 441 724
пайыз түрінде келіп түскен пайыздар
10 Есеп айырысу шотына облигациялардан 441 724
пайыз түрінде келіп түскен табыстар
11 Есеп айырысу шотына келіп түскен 441 724
ұзақ мерзімді инвестициялар
дивидеттер сомасы
12 Кәсіпорынның өз акциясын қайта 441 521
сатудан есеп айырысу шотына келіп
түскен табысы
13 Жолдағы деп есептелінген ақша 441 411 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz