Ақша айналысының сипаттамасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
дамуындағы бірден – бір шарт ж\е өнім болып табылады.
Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек
өнімі.
Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
объективті алғышарттарды құрайды.
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде
жалпы құндық эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын,
әр түрлі тауарлар қабылдады.
Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады.
Ежелгі Спартта, Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын,
мыс, күміс, алтын түріндегі ақшалар пайдаланылды.
Металл ақшаларының артықшылығы, олар – біркелкі, төзімді,
ұсақталынады, ж\е т.б. Металл ақшаларының кең таралуымен
ақша есебінің салмақтық жүйесі нақтылана түсті.
Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен
күміске өте бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса
қажетті сапаға ие.
Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден
ығыстырып шығарып тастаған жоқ.
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар
өндірісі ж\е тауар айналысының болуына негізделеді. Кез
келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады.
Тауар ж\е ақша бір – бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы
болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
ХІХ ғ. Социал утопистері – Прудон, Оуэн, Грей ж\е
басқалар ақшаға теріс көзқараста болды. Прудон тауар
өндірісін сақтай отырып, ақшаны жоюдың жобасын ұсынды ж\е
оны дәлелдемек болды.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді,
бірақ тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша – жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленеді ж\е оның делдал ретінде
қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің
айырбасы үздіксіз жасала береді.

Ақша айналысының сипаттамасы

Қайта құру кезеңіне дейін ақша айналымы мен ақша
айналысы ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша
айналысы деп қолма – қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша
айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма – қол
ж\е қолма – қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда
қолма – қол ақша қозғалысы тұрғындардың (халықтың) ақшалай
табыстарының бөлінуін қарастырады.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі.
Қолма – қол рубль тұтыну заттары ж\е қызметтер жиынтығымен
қамтамасыз етілсе, қолма – қолсыз рубль – бөлуге арналған
өндіріс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы
экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі, ол уақытта
кәсіпорындар мен халықтың қолында қанша ақша, қанша тауардың
болатыны ж\е олардың қандай бағада сатылатыны белгілі
болған. КСРО – ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншіктің
мемлекет иелігінен алынуына ж\е т.б. байланысты жүзеге асыру
мүмкін емес болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды.
Тауар айналысы процесіндегі қолма – қол ақша қозғалысы ж\е
төлемақыны жүзеге асыру кезінде қызмет көрсету, сонымен
бірге кәсіпорындар мен қажы – несие мекемелерінің арасындағы
ақшалай қаражаттарының алмасуы – ақша айналысы деп аталады.
Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен
тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгеріп
отыруы, яғни тауардың ақшаға ж\е ақшаның жаңа тауар
сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды.
Бұл екі процесс бір – бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар,
оларды сатып алғаннан кейін, айналыстан шығады ж\е
тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан шығады.
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі
төлем құралы функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан
түскен ақша қарызды өтеуге жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде,
қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарла алу үшін қолданылуы
мүмкін.
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының
сомасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі
тек сату – сатып алумен шектелмейтіні түсіндіріледі. Ақша
еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке төлемдер
аудару үшін, банктен қарыз алу үшін ж\е т.б. мақсаттар
үшін қолданылады.
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі – қолма – қол
ақшаның қолдану аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе
біздің елмізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларда
қолма – қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп айырысу чектерін
ендіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау ж\е ақша банкнотасын өндіруге
байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуі. Қазақстандағы қолма
– қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгертті.
Осыған байланысты 1992 – 1993 жж. қолма- қол ақшаның тапшылығы
тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына республикамызда
қолма – қол ақша айналысын тұрақтандыру ж\е басқарудың
экономикалық әдістерінің алғышарттары жасалынды
Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде:
оларда қолма – қолсыз ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ – та
халықтың есеп айырысуларының 25-27%-зы ғана қолма – қол
ақшамен, ал қалғаны чек, несиелік карточкалар, т.б. көмегімен
жүргізіледі.
Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша
айналымынан бөлуге болмайды. Ақша айналымын қолма – қол ж\е
қолма – қолсыз деп қатаң түрде шектеуді ғалымдар онша
қабылдай қоймады.
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды
бөлу қажет емес. Ақша өз айналысында қолма – қолдан қолма –
қолсыз ақшаға (ж\е керісінше) өтеді. Мысалы, кәсіпорынның
бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен соң оның
есеп айырысу шотында қолма – қолсыз ақша қаражаттарына
айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы
мүмкін.
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма – қол ж\е қолма –
қолсыз ақшалар болып бөлінеді. Сондай – ақ:
• өнімді өндіру ж\е сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы
есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша
айналымы;
• ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті ж\е металл,
қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.

Ақшаның металдық теориясы және металл ақша айналысы

Ақшаның металдық теориясы. Бұл теорияның өкілдеріне
капиталдың алғашқы қорлану кезеңіндегі меркантелистер (Томас
мэн, т.б.) жатады. Оларғак қоғамның байлығын ақшамен
өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы металдармен бірдей деп
санау тән болған. Олардың пікірінше қоғамның нағыз
байлығы алтын мен күміс, яғни бұлар өзінің табиғаты
бойынша нағыз ақшалар болып табылады. Ақшаның металдық
теориясы фетишистік сипатта, себебі бұл теорияның пайымдауынша
ақшаның ролінде алтын, күміс сияқты кез келген бағалы
металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы
өндірістік қатынастарын сипаттайтын ақша екендігі жөнінен
хабарсыз. Ресейде металдық теорияның өкілі атақты
мемлекеттік қызметкер ММ.Сперанский (1771 – 1839 жж.) болып
табылады. Ақша туралы оның теориясының барлық
пайымдауларының негізі – ақшаға тек нағыз бір ғана ақша
деп қарау керек деген көзқарасы бар. Сперанский ең мықты
ақша материалы күміс деп санады. Ақшаның қызметтерін
орындауда металдың қатысуы ХІХ ғ. Теоретиктермен
қолданылған. Бұл іс жүзінде тек бір тарихи кезең, яғни
ақша жүйесінің жоғары ж\е күрделі формаларына өту кезеңі
болды. Алтын айналысының тар мағынада қолданылуы ХХ ғ.
Дүниежүзілік экономиканың шеңберіне сыймады. Өндірістің дамуы
ақша бизнесінің адекватты түрінің болуын талап етеді.
Объективті түрде, металдық жүйенің негізінде жаңа төлем
әдістері мен формалары қалыптасты, олар несиеге негізделді.
Металдық теорияның қайта жандануы ХІХ ғ. Екінші жартысында
алтын – монета стандартының Германияда 1871 – 1873 жж.
енгізілуімен байланысты болды.
Неміс экономистері (К.Кинс ж\е т.б.) ақша деп тек қана
бағалы металдарды емес, сондай – ақ металға айырбасталатын
Орталық банктің банкноталары да аталады деген. Ол кезедері
ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негізделіп
қолданылды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін француз
экономистері Ж.Рюэфф ж\е М.Дебре, ағылшын экономисі Р.Харрд
халықаралық айналысқа алтын стандартын енгізу идеясын
ұсынады. Себебі 70-жылдардың басында жойылған Бреттон-Вудс
валюталық жүйенің орнына жаңа алтын стандартын енгізуге
тырысқан. Жекелей алғанда, АҚШ-тың экс-президенті Р.Рейган
сайлау алдындағы күрес кезінде алтын стандарты қайта
оралуы мүмкін деп санады. 1981 жылдың қаңтарында, ол
президент болып тұрған кезінде осы мәселе бойынша арнайы
комиссия құрады, бірақ ол комиссия алтын стандартын енгізу
онша қажет емес деген шешімге келеді. Жалпы алтын
стандартының мағынасы нарықтың күрделенуі, ұлғаюы ж\е
дамуымен байланысты өзгереді. Қағаз – несиелік ақшаларды
алтын қорымен жасанды түрде үйлестіру – натуралдық айырбас
формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай эквивалентке
әкеліп соқтыруы сөзсіз, өйткені алтын қорының өсімі
физикалық тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды,
сөйтіп бұл ақша бірлігі құнының тым аса ұлғаюына
әкеліп соқтырып, соның салдарынан ақшаның айырбасталынуы
тәрізді аса маңызды қасиетінің (экономикалық бөлінгіштік)
жоғалуы ж\е т.б. пайда болады.
Сонымен, ақшаның ішкі мазмұны бағалы металдың N
мөлшеріне берілген құжат ретінде біртіндеп иелерінің
эмиссиялық орталыққа, оның ішінде мемлекетке деген
сенімі ауысады. Үкіметке деген сенімсіздік, соғыстар ж\е
басқа да форс – мажорлық жағдайлар классикалық алтын
стандартына қайта келуіне әкеледі. Нақты экономика
тұрғысынан қарағанда қарапайым тауар болса да алтын
ерекше орында тұрады.
Қазіргі жағдайдағы алтынының негізгі экономикалық
қызметінің мәні, оның капиталды инфляциядан сақтау құралы
ретінде қызмет етуімен, несие алуда қамтамасыз ету құралы
болуымен ж\е маңызды өнеркәсіптік шикізат болып қала
беруімен сипатталады.
Адамзат құнның әр түрлі формаларынан өз басынан
өткере отырып, яғни ақша орнына әр түрлі тауарлар
қолданылысынан кейін (мал, тері, бақалшақ ж\е т.б.) адамзат
металл ақша айналысына қол жеткізді. Металдың ақша ретінде
қызмет етуінен барып, одан бірте – бірте монеталар пайда
бола бастады. Осылайша, Ежелгі Римде жануарлардың суреті бар
мыс ж\е қолдан жасалған пластиналар, кейіннен екі жағында
суреті бар 1 ж\е 2 фунт массасындағы кружкалар пайда
болды.
Көпестер классының бөлінуімен алғашқы монеталар пайда
болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңді сипаттайды.
Монета – ол формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы
заңмен бекітілген металдан жасалған ақша белгісі.
Мемлекет сынаманы (пробаны) (монетадағы таза металдың
құрамы), массасын , типін, ремедиумды (заңмен рұқсат етілген
номиналды массаның нақтыдан ауытқуы), эмиссиялау ережесін ж\е
т.б. белгілейді.
Монетада бет жағы – аверс, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.