Акциз салығының салық базасы
Мазмұны
Кіріспе
3
І Акциз салығының жергілікті бюджет түсімдеріндегі алатын орны.
1. Салық туралы жалпы түсінік
7
2. Акциз салығының негізгі төлеушілері және түрлері
12
3. Акциз салығы – жергілікті бюджеттің негізгі кіріс көзі ретінде
25
ІІ Алматы облысы бойынша салық комитетінің салық түсімінің жалпы
жағдайына экономикалық талдау.
2.1 2002-2004 жылдар аралығындағы Алматы облысы бойынша акциздік
түсімдерге салыстырмалы экономикалық талдау
37
2.2 Акциз салығы бойынша табыстардың түсуінің ағымдық жоспарының
орындалуына экономикалық талдау
43
ІІІ Акциз салығының қазіргі кездегі қалыптасу жағдайы және оны
жетілдіру жолдары.
3.1 Қазақстан Республикасындағы акциз салығының қалыптасу
көріністері
58
3.2 Қазақстан Ресубликасындағы акциз салығын жетілдіру жолдары 69
Қорытынды
80
Қолданылған әдебиеттер тізімі
83
Кіріспе
Салық саласына толық назар аударып бетбұрыс жасау, бүгінгі күн талабы
болып отырғаны баршамызға аян.
Кез келген мемлекеттік реформаның басты мақсаты - әрбір салық түрін
дамытуға оған қолайлы жағдай жасап, сөйтіп қоғам мүшелерінің әл-ауқатын,
өмір сүру жағдайын жақсарту болып отыр. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының өтпелі кезеңінің қазіргі сатысы нарықтық қатынастарға
көшуге орай акциз салығын құру және оны одан әрі дамыту балып отыр.
Біздің бұл тақырып көлемінде ізденіс жасауымыздың негізгі бір себебі:
өнімді пайдалану-әрбір өнімді өндіру санымен бірге өткізу, тасымалдау,
жеткізу, сақтау және тағы басқа қоғамның сұранысын дер кезінде қамтамасыз
етуге ықпалын тигізеді. Сөйтіп шектеулі ресурстар жағдайында бар
мүмкіндіктерді пайдаланып өскелен қажеттіліктерді қанағаттандыру қарқынды
экономика мақсаты. Осы проблемаларды шешу барысында акциз салығының рөлі
зор.
Сондықтан, салықтар – мемлекет егемендігінің бір белгісі. Салық -
өркениет үшін төленетін төлем. Салық – бұл мемлекеттік қаржының құрылуының
негізгі қайнар көзі. Ол мемлекет пайда болғаннан бері әрекет етуде. Сонымен
қоса, салық салу экономикалық мәдениеттің элементі ретінде барлық
жүйелерде, яғни нарықтық жүйеге де, нарықтық емес жүйеге де тән құбылыс[1].
Салық жүйесі дамудың көптеген жылынан өтті. Жеке табыстан және мүлік
бойынша салық салудан басталып, ол аймақтық және жергілікті салыққа дейін
өтті.
Салықтың даму тарихы маңдаған жылдармен саналады және дамуына
байланысты 3 кезеңге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең, ежелгі әлем және орта ғасырдың шаруашылығын қамтиды,
бұл кезеңде салық және оны салу механизмі пайда бола бастады. Бірақ олар
өздерінің дамымағандығымен, кездейсоқтығымен ерекшелінді. Мысалы, алғашында
салықтар натуралдық формадағы жүйесіз төлем түрінде болғаны тарихтан
белгілі. Халық салықты азық-түлік тауарлары, армия үшін қару-жарақ түрінде
төледі. Рим империясында және Афинада бейбіт уақытта салықтар болмаған,
оларды алу соғыспен байланысты болды. Тауар – ақшалық қатынастардың дамуы
тұрақталып, бекітілуіне байланысты салықтар біртіндеп ақшалай жүзеге аса
бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғы – ХVІІІ ғасырдың басында салық салудың екінші
кезеңі басталады. Мұнда салықтар бюджеттік қаржымен табыс бөлігінің жетекші
қайнар көзі болады. Бұл кезеңде алғашқы салық жүйесінің қалыптасуы
байқалады.
Салық салудың үшінші кезеңі ХІХ ғасырда басталды. Ол салық санының
азаюымен және де оларды бекіту мен алу кезіндегі құқықтық үлкен
мәнділігімен ерекшелінеді. Қоғамда қаржылық ғылымының дамуымен қоса салық
салудың әдістемесіне, мәселелеріне, табиғатына ғылыми – теориялық көзқарас
қалыптаса бастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында көптеген мемлекеттер осы ғылыми
көзқарастарды тәжірибе жүзінде қолдануды жөн көрді. Сол кезде - ақ қазіргі
салық жүйесінің негізі қаланған.
Сондықтан салық ол өркениет үшін төленетін төлем. Оның түрлерін кез
келген заңды және жеке тұлғаларға қабылданған тәртіпке сай төлеуге тиіс.
Осыған орай Қазақстан Республикасының Салық кодексі барлық салық органына
үлкен міндеттеме жүктейді.
Өтпелі дәуір кезеңіндегі жалпы жағдайлар мемлекеттің қаржы – несие
саясатына ықпал тигізетіні белгілі. Әр елдің өз салық кодексі бар. Сол
мемлекеттің экономикасының қаржы – несие саясатының, тұрмыс тіршілігінің
жағдайына сипаттауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге әр мемлекетте өзіндік
салық саясаты, оны төлеу мерзімі және тағы басқа жағдайларға қабылданған
заңдар мен ережелер бар. Мысалы, қазір Ресей елі салық жинау деңгейін
көтеру мақсатында оның түрін көбейту арқылы қол жеткізбек болып жатса,
Қазақстанда оның түрін азайту саясаты ұсталынып отыр. Қазақстан
Республикасының алғашқы салық кодексінде салықтың 45 түрі қарастырылса,
соңғы салық кодексінде (2002 жылдың 1 қаңтарынан күшіне еңгізген) оның 9
түрі ғана сақталған. Мұндағы негізгі мақсат отандық тауар өндірушілердің
аяқтарынан тұрып кетуіне барынша жағдай жасау болып отырғаны белгілі. Соның
айтулы дәлелі ретінде Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылы
сәуір айындағы халыққа жолдауында алдымыздағы жылдың басым бағаттарының
бірі ретінде ауыл шаруашылық саласындағы мәселелерге көңіл аударғаны
белгілі. Бұл өз кезегінде экономиканың қуатын арттырып, әлеуметтік жағдайды
жақсартуға бағытталғанын білдіреді. Соның айғағы ретінде әлеуметтік
салықтың 21 % - 7 % - ға дейін, қосылған құн салығының 16 % - дан 15 % -ға
дейін төмендетілгендігі. Біріншіден, баршамызды куантарлық жағдай болса
екіншіден, еліміздің экономикасы нығайтып куатының артқаның көрсетеді.
Осындай бағыт барысында еліміздің салық жүйесіндегі заңды тұлғаларға
салынатын салық мәселесі маңызды болып отыр.
Нарықтық экономика өзінің бүкіл болмыс бітімімен орталықтандырудан ат-
тонын ала қашқан, икемді, ыңғайлы және өзгеріп отыратын экономика екені
бізге мәлім болды[2].
Алынып отырған тақырыптың өзектілігі күмәнсіз, себебі салық саясатының
негізгі мақсаты бюджет жүйесінің деңгейін теңдестіру. Салық саясаты тек
жергілікті және республикалық бюджетті бөлумен ғана емес, осы бюджеттерге
түсетін салықтарды бөлу арқылы да жүргізіледі.
Бюджеттік табыс бөлігінің толық қалыптасуы салық жүйесіне және акциз
салығының қалыптасуына байланысты.
Акциз салығының басты мәселесі болып оның атқарылатын қызметіне немесе
оның нәтижелері жөнінде ақпарат алу және осы ақпарат барысында тиімділігі
туралы шешім қабылдау табылады.
Акцизді еңгізу саясаты негізінен екі мақсатты іске асыруға
негізделген. Біріншіден, акциздер бюджет кірісін құрайтын көздердің бірі.
Екіншіден, акцизделетін тауарлар мен қызметтерді тұтыну мен пайдалануды
шектеу.
Осы мақсатқа жетуге есебін тигізетін міндеттер:
- Қазақстан Республикасы аумағында жүретін акциз салығының
түрлеріне, қызметіне тиісті теориялық сұрақтарды қарастыру;
- талдамалық және тәжірибелік мәліметтерді негізге ала отырып
бюджет түсімдерін толықтырудағы басты бағыт акциз салығының
рөлін анықтау.
Сондықтан біздің бітіру жұмысымызда басты көңілді елімізде қабылданған
салық кодексіне сай және тағы басқа заңдылықтар негізінде жүзеге асырып
отырған, бюджетте біршама рөлге ие болатын акциз салығын қарастыруды және
оның қазіргі жағдайын зерттеуді мақсат етіп қойдық.
Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасы салық заңнамасының нормаларын
салық төлеушілердің төлемінің дұрыс орындалуына салық қызметінің органдары
тарапынан жүзеге асырылуы қарастырылған.
Екінші бөлімде акциз салығының түрлері мен әдістері көрсетілген
және Алматы облысын мысалға ала отырып, соңғы бірнеше жылдар ішінде түскен
акциз салығының әрбір түріне талдау жасалған.
Үшінші бөлімде акциз салығында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру
жолдары және бағыттары, сонымен қатар салық органдары мен салық төлеушілер
арасындағы қайшылықтарға байланысты негізгі салық мәселелері айқындалған.
Акциз салығының жергілікті бюджет түсімдеріндегі алатын орны
1.1 Салық туралы жалпы түсінік
Салық дегеніміз – заңмен негізделген белгілі бір мөлшерде және
белгіленген мерзімде төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі – салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз[3].
Салық – халық несібесі. Бүгінгі күні осы бір ұғымды қатардағы еңбек
адамынан бастап, салымшылардың өздеріне дейін қағидаға айналдырып алған
сияқты. Қалай десек те, бюджет байлығы салық түсіміне тіреліп тұр. Бұл ел
экономикасына әсер ететін фактор екенің ұмытпау қажет.
Рыноктік экономикада кез келген табысқа салық салынуға тиіс. Салық-ең
негізгі рыноктік тетік, сондықтан да оны табыстың барлық түріне еңгізу
рыноктік принциптен бас тартқандық емес.
Қазіргі кезде салықтар негізінен 3 қызметті орындайды:
1. Фискалдық қызмет оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін
арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толтыра отырып экономиканы және әлеуметтік мәдени
шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
2. Салық реттеуші қызметі мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың
дамуына қабылданатын бағаларға сәйкес ықпал етеді. Осыған
байланысты салықтардың нысандарын таңдау олардың
мөлшерлемесінің алу әдістерінің өзгеруі жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеулер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына және тұтыну көлеміне әсер етеді.
3. Қайта бөлу қызметі ол арқылы түрлі субъектілер табысының
бір бөлігі мемлекетке өтеді. Бұл қызметтің бір бөлігі
мемлекетке өтеді.
Салық базасы дегеніміз салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер
сомасы айқындалады.
Салық міндеттемесі дегеніміз салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп таңылады[4].
Салық салу механизмі-кез келген экономикалық жүйенің күрделі бөлігінің
бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі
ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық
экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық табыстарды
қалыптастыруда басты рөл атқарады да, экономиканы басқарудың күшті
ынталандыру құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда
белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де маңызды
іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу несие –қаржылық реттеумен бірігіп әрекет
еткенде ғана нарықтық эконмиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып
табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерін тигізіп,
мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ,
салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті
оған қоса реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элеметтері
болып келеді.
Қазіргі кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен рөлі мемелекеттік
органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр.
Енді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола
бастады. Олар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі
ұлттық табысытың жалпы көлемінде салықтық төлемдердің салыстырмалы
мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады. Салықтар экономикалық
белсенділікті реттей отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Салықтық реттеу шаралары, әр түрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктері
кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына тиімді жағдайлар жасап,
кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктеріне
қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі
жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет
өндіргіш күштерді аумақтық орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді
құруға және тағы да басқа іс-әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін
болады.
Сондай-ақ салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезендеріне тән
құбылыс. Олардың басты міндеті, әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін
өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді. Оған басқару аппараты,
әскер, тәртіп сақтау бөлімдері, мәдениет, білім беру, ғылыми мекемелер
жатады.
Экономикалық реформаның басты мақсаты-шаруашылық жүргізуші
субъектілерге түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету, қолданып жүрген
салықтар мен төлемдерді реттеу болып табылады. Бұл мақсаттың ең
негізгілерін-пайда салығын, қосылған құн салығын, акциздерді, мүлік
салығын, табыс салығын және бірқатар басқа да салықтардың мәнін арттыру.
Ұқсас жағдайларда салық салудың шамамен тең тәртібі қолданылатын болады, ал
ставкалар табыс көлемінің артуына байланысты қойылады. Біртұтас тәртіп
салық төлеушінің қай кезде қандай салық төлеуді жақсы білуіне мүмкіндік
береді. Қазақстандағы салық ставкаларының басқа елдердегі осындай
салықтардың ставкалармен теңдес болуы да дұрыс. Бұл өте қажет, өйткені
неғұрлым жоғары ставка белгілеу шетелдік инвестициялар тартуға кедергі
келтіреді, керісінше неғұрлым төмен ставкалардың әр түрлі болуынан
туындайтын салық капиталды экспортқа шығаратын елдердің бюджетіне түседі.
Барлық салық түрлерін қоса есептегенде олар тауар өндірушінің
табысының 40 пайызынан аспайды. Оның үстіне экономиканы қайта құру,
кәсіпкерлікке қолдау көрсету, жол қорлары тәрізді мақсатты қорларды кезең-
кезеңімен жою көзделуде. Сондай-ақ, шығындарды өнімнің өзіндік құнына
жатқызу жүйесі де өзгертілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол қазір салық
алынатын табысты есептеу үшін қажетті негіз болып табылады.
Бірақ негізгі салықтардың бірқатарының көлемін азайтып, оның санын
қысқартқан кезде бюджеттің зиян шекпеуін де әрдайым ойластыру қажет.
Сондықтан жанар май, көлік түрлерін сату, баж, бартерлік және валюталық
операциялар жүргізу тәрізді қызмет түрлеріне салынатын жанама салықтар
көбейе түспек. Негізгі тауар өндірушілердің қызметіне мұның қатысы
болмайды. Бұдан басқа, салық түрлерінің санын азайту мен салық ставкаларын
төмендетуден бюжетке түсетін табыстың азаюынын толтыру мақсатында неше
түрлі жеңілдіктер санын, әсіресе, салалық және уақытша сипаттағы
жеңілдіктерді барынша азайту қажет болып отыр.
Салық салудың тиімсіздігін шиеленістіретін факторлар-салық төлеушінің
құқығы мен міндеттері тұрғысында, салық төлеушінің өзін психологиялық және
экономикалық жағынан көрсетудің тиянақсыздығынан туып отыр. Мемлекет салық
арқылы бізге қатты әсер етіп табыстарымызды талап отыр деген қағида туады,
сондықтан салықтардан қалай болса да, кез келген мүмкіндіктермен қорғану
қажет деген ой туады.
Көптеген ғалымдар Шеденов, Садықов, Хайдар Ахметов шет елдердің
тәжірибесін қолдануды ұсына отырып, біздің салықтар өздері немістердікіндей
және гонконгтық ставкалармен, әрі американдық жеңілдіктермен сай болса
керемет болар еді дейді. Бірақ та салықтар өте күрделі қоғамдық мәселе
болып табылады да, халықтың ежелгі дәстүрлеріне сүйеніп дамиды. Және де
қоғамдағы бір де бір адам салықтық басымдықтан құтыла алмайды. Сонда
еліміздің қазіргі жағдайын, жалпы халықтық эволюцияда алатын орнына қарай
реальді түрде бағалай келе және шет елдердің салықтарының төменгі
ставкаларна қызыға отырып, біздің елде қазіргі кезеңдегі кең көлемді
табыстардың дифференциясы орын алып отырғанын мойындауымыз қажет.
Осы замаңғы талаптарды ескере отырып, бүкіл салық жүйесінің, оны
басқару құрылымының жұмысы қайта құрылуда. Біртұтас компьютерлік желімен
жабдықталған ол заңды немесе жеке адам болсын, салық төлеушілердің табысы
туралы барлық мәліметтерді алып, олардың әр қайсысы бюджет алдындағы өз
міндеттерін орындап отыруына бақылау жүргізе алады.
Ал еліміздегі қалыптасқан жағдайды түсіну мен зерттеу нәтижесінде,
оның экономикасы және ондағы салық жүйесі тез арада өзгерістерге келетініне
сенуіміз қажет және де олар салық төлеушілер үшін ұлы ғалым Хайдар Ахметов
былай деген: “Маған салықтарды төлеу өте ұнайды, өйткені мен олардың
көмегімен цивилизацияны сатып ала аламын”5 – деген тұжырымына сай болып
келуі керек.
Сонымен, Үкіметіміздің алдында тұрған міндет-ол тұрақты қабылданған
заңдардың негізінде қаржы жүйесін тез арада қалпына келтіріп, ондағы салық
арқылы түсетін түсімдерді реттеп, олардың дұрыс бөлінуін қамтамасыз ету
болып табылады. Сонымен қатар салықтар, қазынаны толтырып қана қоймай,
өндірісті әрі қарай дамытудың белсенді жағдайын жасау рөлін атқаруы қажет
деп тұжырымға келеміз. Олар кәсіпкерлікке деген ынталы тежеу механизмі
болып келмей, керісінше оның тиімді әрекет етуінің қосымша, бірден бір
факторының ролін атқаруы қажет.
Сондықтан біздер салық жүйесін жақсартуда әрқашан қарапайым және
баянды принципті естен шығармауымыз керек[5,24-26 б.б].
Қазіргі кезде салықтың 9 түрін ажыратуға болады. Олар:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосылған құн салығы
4. Акциздер
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
6. Әлеуметтік салық
7. Көлік құралдары салығы
8. Жер салығы
9. Мүлік салығы.
Осылардың ішіндегі біздің қарастыратыңымыз жанама салықтың түрі-акциз
салығы.
1.2 Акциз салығы, оның негізгі төлеушілері және түрлері
Жанама салықтар бүгінде үш түрде көрінеді: акциздер, фискалды,
монопольді салықтар және кеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы-
акциздер. Әрбір елдің ерекшеліктеріне қарай акциздер халық тұтынатын
тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету түрлеріне
салынады[6, 392 б].
Жанама салықтардың негізгі түрлерінің бірі-акциздер. Қазақстан
Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан Республикасының
аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ акциздер тізбесі салық
кодексінің 257 бабында анықталған қызмет түрлеріне акциз салынады.
Акциздердің сомасы тауар бағасының құрамына қосылады, сондықтан
акциздер бағаға салынатын салық, яғни тұтынуға салынатын салық.
Қазіргі кезде акциздер нарықтық экономикаға көшкен көптеген елдерде
қолданылады. Акцизді еңгізу саясаты негізінен екі мақсатты көздейді.
- біріншіден, акциздер бюджет кірісін құрайтын көздердің бірі;
- екіншіден, акцизделетін тауарлар мен қызметтерді тұтыну мен
пайдалануды шектеу.
Акциз салығын төлеуші заңды тұлғалар:
- Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарларды
өндіретін;
- Қазақстан Республикасының кеден аумағына акцизделетін тауарларды
импорттайтын;
- Қазақстан Республикасының аумағында авиабензиннен басқа бензин және
дизель отындарының бөлшек және көтерме саудасымен айналысатын;
- Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін қызмет түрлерімен
айналысатын.
- егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан
Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе,
тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды, сондай-ақ мұрагерлік құқығы
бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан Республикасының аумағында мемлекет
меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге
асыратын;
Қазақстан Республикасында Салық Кодексінде белгіленген акцизделетін
тауарлардың тізбесі:
-спирттің барлық түрі;
-алкогольді өнімдер;
-темекі өнімдері;
-құрамында темекі бар басқа да бұйымдар;
-алтын, пластина, күмістен жасалған зергерлік бұйымдар;
-бензин (авиадан басқа), дизель отыны;
-жеңіл автомобиль (мүгедекетерге арналғанан басқа);
Шикі мұнай, газ конденсаты акцизделетін тауарлар түрлері болып
табылады.
Акцизделетін қызмет түрлері:
а) Ойын бизнесі
ә) Лотореяны ұйымдастыру мен өткізу.
Салық салу объектісі:
- акциз төлеушінің өзі жасап шығарған және өндірген немесе ыдысқа
құйылған акцизделетін тауарларды өткізуі, акцизделетін тауарларды ұқсатуы,
акцизделетін тауарларды ұқсатуға беруі, жарғылық капиталға жарнасы, заттай
ақы төлеген кезде акцизделетін тауарларды пайдалануы, акцизделінетін
тауарларды өзінің құрылымдық бөлімшелеріне тиеп жөнелтуі т.б.
- авиабензиннен басқа бензин мен дизель отынын көтерме саудада және
бөлшек саудада өткізу;
- ойын бизнесі саласындағы қызметті жүзеге асыру;
- лоторея ұйымдастыру және өткізу;
- акцизделетін тауарлардың акциздік алым маркасының бүлінуі, жоғалауы.
Акциз ставкаларын тауар құнына немесе заттай күйіндегі нақты көлеміне
шаққанда пайызбен (адваларлық) Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі ойын бизнесін бір жылға арнап ең
жоғарғы және ең төменгі акциздің базалық ставкасын тағайындайды. Осы
тағайындалған базалық ставкалар шегінде жергілікті өкілетті органдар бар
әкімшілік аймақ орналасқан барлық салық төлеушілер үшін акциздің бірыңғай
ставкасын бекітеді.
Акциз сомасын есептеу белгіленген акциз ставкасын салық базасына
қолдану арқылы жүргізіледі.
Ойын бизнесі бойынша акциз сомасын есептеу салық кезеңіне белгіленген
акциз ставкасын салық салынатын объектілердің санына қолдану арқылы
анықталынады. Акцизделетін тауарларды сатып алған немесе Қазақстан
Республикасының кеден аумағына импорттаған кезде, акцизделетін тауарды
өндіру, дайындау, өткізу үшін негізгі шикізат пен материал ретінде
пайдаланылса, Қазақстан Республикасының кеден аумағында импорттаған кезде,
акцизделетін тауарды өндіру, дайындау, өткізу үшін негізгі шикізат пен
материал ретінде пайдаланылса, Қазақстан Республикасының аумағында төленген
салық шегеріледі.
Акциз төлеу мерзімі:
а) спирттің барлық түрлерін, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары,
құрамында темекі бар басқа бұйымдар бойынша акциз операция жасалған күннен
кейінгі он күн ішінде.
ә) жоғарыда аталмаған акцизделетін тауарларға акциз:
- салық кезіңінің алғашқы он күнінде жасалған операциялар бойынша
айдың он үшінші күнінен кешіктрілмей;
- екінші он күндікте жасалған операциялар бойынша жиырма үшінші
күнінен кешіктірілмей;
- салық кезеңінің қалған күнінде жасалған операциялар бойынша есепті
айдан кейінгі айдың үшінші күнінен кешіктірілмей;
б) ойын бизнесі бойынша акциз есепті айдан кейінгі айдың жиырмасынан
кешіктірілмей бюджетке аударылуы тиіс.
в) лотерея ұйымдастыру және өткізуге байланысты лотерея билеттерін
сатуға шығару тіркелген күнінен дейін немесе тіркелген күнінде төленеді.
Акциз төлеу акциз төлеушінің тіркелген жері бойынша жүзеге асырылады.
Акцизге байланысты күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады.
Әрбір салық кезіңі аяқталған соң, салық кезеңінен кейінгі айдың 15-нен
кешіктірілмей салық төлеушіге өзі тіркелген жері бойынша салық органына
акциз жөніндегі деклорацияны табыс ету міндеті жүктеледі.
Акциз салығы бойынша жеңілдіктер.
Акциз салығынан мынадай тауарлар мен өнімдер босатылады:
- тізбесін Қазақстан Үкіметі бекіткен тауарлар экспорты;
- мемлекеттік медицина мекемелеріне босатылған, емдік және фармацевтік
дәрі-дәрмек әзірлеу өндірілген этиль спирті;
Импортталатын акцизделетін тауарлардың салық базасы заттай түрдегі
көлем және кедендік құны ретінде анықталынады.
Импортталатын тауарларға акциздер кеден заңдарына кеден төлемдеріне
төлеу үшін белгіленген күні төленеді, ал таңбалануға тиісті акцизделетін
тауарларға акциздік алымы маркаларын алған күнге дейін немесе алған күні
акциз төленеді.
Жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін нормалар
бойынша импорттайтын акцизделетін тауарға акциз төленбейді.
Келесі тізіліп көрсетілген импортталынатын тауарлар акцизден
босатылады:
- жол бойы бағытында және аралық аялдама пункттерінде халықаралық
тасымалдарды жүзеге асыратын көлік құралдарын пайдалану үшін қажетті және
жол апатын жою үшін шет елден сатып алынатын акцизделінетін тауарлар.
- Қазақстанның кеден шекарасынан өткенге дейін бүлінуі салдарынан
бұйым және материал ретінде пайдалануға жарамсыз болып қалған тауарлар;
- шетел дипломатиялық және оларға теңестрілген өкілдіктердің ресми
пайдалануы үшін, олардың қызметкерлерінің және отбасының жеке пайдалануы
үшін әкелінген, халықаралық шарттарға сәйкес акцизден босатылатын тауарлар;
Қазақстанның шекарасы арқылы өткізілетін, еркін айналыс үшін тауарлар
шығару, режимін есептемегенде, Қазақстан Республикасының кеден заңдарымен
белгіленген кеден режимі шеңберінде акцизден босатылатын тауарлар.
Акциздердің дұрыс есептелініп, бюджетке уақытылы аударылуына салық
төлеушінің өзі жауапты[7].
Акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалау және акциздік
пастыларды белгілеу акцизделетін тауарлардың түрлерін таңбаларды еңгізу
Республикадағы көлеңкелі айналымды қысқартуға, сапасы күмән келтіретін
заңсыз өнімдерді қысқарту арқылы халық денсаулығына келетін қатерді
төмендетуге және бюджетке акциздердің неғұрлым толық түсуін қамтамасыз
етуге жол береді. Салық Кодексі акциздік алым таңбалары мен есептік бақылау
таңбаларымен таңбалануға тиісті акцизделетін тауарлар тізбесін белгілейді.
Салық Кодексіне сәйкес сырадан басқа мына тауарлар таңбалануға жатады:
- спирттің барлық түрі;
- алкоголь өнімі;
- темекі бұйымдары
- құрамында темекі бар басқа да бұйымдар.
Акцизделетін тауарлардың акциздік алым және есептік бақылау
таңбаларымен таңбалау жауапкершілігі акцизделетін тауарларды дайындаушылар
мен импортерлер жүктеледі.
Акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалау арқылы мемлекет
тарапынан салық бақылауын белгілеу және акцизделетін тауарлар өндірісін
жүзеге асыратын салық төлеушінің аумағына акциздік пастылар құру мемлекет
саясатына сәйкес келді.
Акциз салығының салық базасы
1. Тұрлаулы акциз ставкасы белгіленген акцизделетін тауарлар бойынша
салық базасы өндірілген, өткізілген заттай нысандағы акцизделетін тауарлар
көлемі ретінде белгіленеді.
2. Адваларлық акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарлар
бойынша салық базасы өндіруші осы тауарларды акциздер мен еңгізбей беретін
бағалар бойынша анықталатын өндірілген, өткізілген акцизделетін тауарлар
құны ретінде белгіленеді.
3. Лотереяларды ұйымдастыру және өткізу жөніндегі қызметті жүзеге
асыру және ұйымдастырушы салық органында лоторея билеттерін сатуға шығаруды
тіркеген кезде жүлде қорына жатқызылатын сома алып тасталған, оған акциз
сомасы қосылмай мәлімделген түсім сомасы ретінде анықталды және шығарылым
тіркелгеннен кейін ол өзгертілмеуге тиіс.
Түрлі ставкалар белгіленген жағдайда спирттің барлық түріне салық салу
ерекшеліктері төмендегідей.
Салық Кодекстің 258-бабының 3 тармағына сәйкес спирттің барлық түріне
әртүрлі акциз ставкалары белгіленген жағдайда, салық сол бір ставкамен
салық салынатын операциялар бойынша жеке-жеке анықталады.
Алкоголь өнімін өндірушілер базалық ставкадан төмен акцизбен сатып
алған спиртті алкоголь өнімін өндіруден басқа мақсатқа пайдаланған кезде
осы спирт бойынша акциз сомасы алкоголь өнімін өндірушісі болып табылмайтын
тұлғаларға сатылатын спирттің барлық түрлері үшін белгіленген акциздің
базалық ставкасы бойынша қайта есептеліп, бюджетке төленуге тиіс. Қайта
есептеу мен салық төлеуді спиртті алушы жүргізеді.
Осы баптың 2-тармағының ережелері емдік және фармацевтік дәрі-дәрмек
өндіру және медициналық қызмет көрсету үшін алынған спирт мақсатқа сай
пайдаланылмаған жағдайда да қолданылады. Осы спирт бойынша емдік және
фармацевтік дәрі-дәрмек өндірушілер мен спиртті акцизсіз алған мемлекеттік
медициналық мекемелер акциз төлеушілер болып табылады.
Акциз тауарының және маркаларының бүлінуі, жоғалуы.
1. Төтенше оқиғалар салдарынан болған жағдайларды қоспағанда,
өндірілген акцизделетін тауарлар бүлінген, жоғалған кезде акциз толық
мөлшерде төленеді.
Осы ережені одан әрі өткізу үшін сатып алынған бензин (авиациялық
бензинді қоспағанда), дизель отыны бүлінген, жоғалған жағдайда да
қолданылады.
2. акциздік маркалар жоғалған, бүлінген кезде акциз мәлімделген
ассортимент мөлшерінде төленеді.
Салық Кодекстің 549-бабына сәйкес алкоголь өнімін таңбалауға арналған
бүлінген немесе жоғалған (оның ішінде ұрланған) акциздік маркалар бойынша
акцизді есептеу маркада көрсетілген сауыттық (ыдыстық) көлеміне
қолданылатын белгіленген ставка негізге алынып жүргізіледі.
Маркада сауаттық (ыдыстық) көлемі белгіленбеген жағдайда бүлінген
немесе жоғалған акциздік маркалары бойынша акцизді есептеу акциз маркалары
бүлінген, жоғалған кезіңнің алдындағы салық кезіңі ішінде өнім құю (орау)
жүргізілген сауыттық (ыдыстық) неғұрлым үлкен көлемі негізге алынып
жүрізіледі.
3. Акциз маркалары бүлінген, жоғалған кезде мынадай жағдайларда:
а) акциз маркалары төтенше жағдайлар салдарынан бүлінсе, жоғалса;
б) бүлінген акциз маркаларын салық органдары жоюға жасалған есептен
шығару актісі негізінде қабылдаса, акциз төленбейді.
Акцизделетін тауарлар экспортын растау.
1. Акцизделетін тауарларды экспортқа өткізу кезінде Салық кодекстің
259 бабының 2-тармағына сәйкес салық салудан босатудың негізделігін растау
үшін салық төлеуші тіркелген орын бойынша салық органына алпыс жұмыс
күнінің ішінде міндеті түрде мына құжаттарды:
1) экспорталатын акцизделетін тауарларды беруге шартты (келісім-
шарты);
2) акцизделетін тауарларды экспорт режимінде шығаруды жүзеге асырған
кеден органының белгілері бар кедендік жүк деклорациясын немесе оның кеден
органы куәландырған көшірмесін табыс етеді.
Акцизделетін тауарларды экспорт режимінде магистральдық құбыр
жүйесімен не толық емес мерзімдік деклорациялау рәсімін қолдана отырып
әкеткен жағдайда кеден рәсімдеуін жүргізген кеден органының белгілері
соғылған толық кедендік жүк деклорациясы экспортты куәландыру болып
табылады.
3) Қазақстан Республикасының кеден шекарасындағы өткізу пунктінде
орналасқан кеден органының белгісі соғылған тауарға ілеспе құжаттардың
көшірмелерін табыс етеді.
Акцизделетін тауарларды экспорт режимінде магистральдық құбыр
жүйесімен әкеткен жағдайда тауарға ілеспе құжаттар көшірмелерінің орнына
тауарларды қабылдау-тапсыру актісі табыс етіледі.
4) салық төлеушінің Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
Қазақстан Республикасында ашылған шоттарына акцизделетін тауарлар өткізуден
түскен нақты түсімді растайтын төлем құжаттары мен банк көшірмесін табыс
етеді.
2. Қазақстан Республикасы акцизделетін тауарлар экспортын акцизден
босатуды көздейтін халықаралық шарттар жасасқан Тәуелсіз Мемлекеттер
Достығына қатысушы мемлекеттерге акцизделетін тауарлар экспортталған кезде
Қазақстан Республикасының кеден аумағынан экспорт режимінде әкетілген
акцизделетін тауарларды импорттаған елде ресімделген кедендік жүк
деклорациясының көшірмесі қосымша табыс етіледі.
3. Акцизделетін тауарларды экспортқа өткізу осы баптың бірінші және
екінші тармақтарына сәйкес расталмаған жағдайда, мұндай өткізуге Қазақстан
Республикасының аумағында акцизделетін тауарларды өткізу үшін осы тарауда
белгіленген тәртіппен акциз салынуға тиіс.
Акциз сомасын есептеу белгіленген акциз ставкасын салық базасына
қолдану арқылы жүргізілетіні бізге мәлім.
Акцизделетін тауарларды (спирттің барлық түрін және газ конденсатымен
бірге мұнайды қоспағанда) сатып алған немесе оны Қазақстан Республикасының
кеден аумағына импорттаған кезде, егер аталған тауарлар бұдан әрі
акцизделетін тауарлар өндіру үшін негізгі шикізат ретінде пайдаланылған
болса, Қазақстан Республикасының аумағында төленген акциз сомалары
шегерілуге тиіс.
Салық төлеушілердің құрылымдық бөлімшелері үшін акциз есептеу мен
төлеу тәртібі.
Салық Кодекстің 272-бабының 2-тармағында көрсетілген және құрылымдық
бөлімшелері бар акциз төлеушілер құрылымдық бөлімшелерді олардың орналасқан
жері бойынша салық органдарында тіркеу есебіне қоюға және өзінің құрылымдық
бөлімшелерін тіркеу есебіне қойғаны туралы өзі тіркелген жері бойынша салық
органына хабарлауға мінедтті.
Құрылымдық бөлімше үшін төленуге тиіс акциз сомасы әр құрылымдық
бөлімше бойынша жасалған құрылымдық бөлімше жөніндегі акциз есебі негізінде
анықталады.
Акциз есебін құрылымдық бөлімшелер бойынша жасаған кезде акциз
салынаған және салық кезеңі ішінде құрылымдық бөлімшелер жүргізген
операциялар ескеріледі.
Акциз төлеушілер құрылымдық бөлімшелері үшін төлеуге тиіс акциз
сомалары бойынша есепті құрылымдық бөлімшенің тіркелген жері бойынша салық
органына Салық Кодекстің 275-бабында белгіленген мерзімдерде табыс етуге
міндетті.
Ағымдағы төлемдерді қоса алғанда, құрылымдық бөлімшелер үшін акциз
төлеуші заңды тұлға тікелей өзінің есеп шотынан төлейді немесе ол
құрылымдық бөлімшеге жүктеледі. Жеке кәсіпкер, ағымдағы төлемдерді қоса
алғанда, акциз төлеуді өзі қызметін жүзеге асыратын жері бойынша жүргізеді.
Акцизге қатысты күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады.
Әрбір салық кезеңі аяқталған соң, салық кезеңінен кейінгі айдың 15-
інен кешіктермей, салық төлеуші өзі тіркелген жері бойынша салық
органдарына акциз жөніндегі деклорация табыс етуге міндетті [8].
Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне этил спирті мен
алкоголь өнімінің өндірілуін және айналымын мелекеттік реттеу мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы.
Этил спирті мен алкоголь өнімінің өндірілуін және айналымын
мемлекеттік реттеу туралы 1990 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының
Заңы қабылданды [9].
Мемлекет меншігіне өткен этил спирті немесе алкоголь өнімі – сот
шешімі негізінде тәркіленген, мемелекет меншігіне өтеусіз өткен, мемлекет
пайдасына тауардан бас тартудың кедендік режимінде ресімделген этил спирті
немесе алкоголь өнімі. Есепке алу-бақылау таңбасы-қажетті қорғау дәрежесі
бар, алкоголь өнімінің айналымын есепке алу және бақылауды жүзеге асыру
мақсатымен оны (сырадан басқасын) бірдейлендіруге арналған арнайы біржолғы
жапсырма. Шарап ішімдіктері – негізін табиғи жүзім, жеміс шарап материлдары
немесе олардың консентраттары құрайтын, қант, емен консентраты, тағамдық
дәмді – хош иісті табиғи қоспалар, бояғыштар мен су қосылған, этиль спирті
мен күшейтілген шарап материалдары қосылмаған, күштілігі он екі проценттен
аспайтын алкогольді ішімдіктер.
Шарап материалы – ашытылған немесе ашытуды тоқтата тұру тәсіліне
қарамастан ашытылу процесіндегі, құрамында этил спиртінің бір жарым
проценттен астам мөлшерлік үлесі бар, шарап дайындауға немесе араластыруға
арналған жүзім сөлі, жеміс-жидек шырыны.
Алкоголь өнімін (сыра мен құрамында он екі проценттен аз көлемдегі
этиль спирті бар әлсіз алкогаль сусындарынан басқа) қаңылтыр ыдыстарда,
аралас полимер ыдыстарда, этикеткасы жоқ шөлмектереде және пластик
ыдыстарда өткізуге.
Этил спирті мен алкоголь өнімі айналымының тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітеді. Этил спиртінің импорты жасап шығаруға
этил спирті пайдаланылатын алкоголь өнімін өндіруге арналған лицензия
болған кезде, этил спиртінің импортына берілетін лицензия бойынша жүзеге
асырылады.
Шарап материалының импорты жасап шығаруға шарап материалы
пайдаланылатын алкоголь өнімін өндіруге арналған лицензия болған кезде,
шарап материалының импортына берілетін лицензия бойынша жүзеге асырылады.
Алкоголь өнімінің импорты алкоголь өнімінің импортына берілетін
лицензия бойынша және алкоголь өнімін өндіруге не алкоголь өнімін (сырадан
басқа) сақтауға, көтерме саудада өткізуге арналған лицензиялары болған
кезде жүзеге асырылады.
Өндіруші алкоголь өнімі фирмалық арнаулы дүкендер арқылы және алкоголь
өнімдерін сақтауға және көтерме саудада өткізуге лецензиясы бар тұлғаларға
өткізуге құқылы.
Импорттаушылар және алкоголь өнімін (сырадан басқа) сақтауға, көтерме
саудада өткізуге арналған лицензиясы бар тұлғалар алкоголь өнімін (сырадан
басқа) сақтауға, көтерме және бөлшек саудада өткізуге арналған тиісті
лицензиясы бар тұлғаларға ғана алкоголь өнімін өткізуге құқылы.
Алкоголь өнімін өндіруге арналған лицензия этил спиртін сақтауға,
өздері шығарған алкоголь өнімін сақтауға және фирмалық арнаулы дүкендер
арқылы өткізуге, сондай-ақ алкоголь өнімін сақтау мен көтерме саудада
өткізуге лицензиясы бар адамдарға көтерме саудада өткізуге құқық береді.
Этил спирті мен алкоголь өнімін өндіруге, (сырадан басқа) сақтауға,
көтерме саудада өткізуге лицензия алу үшін біліктілік талаптарына
сәйкестігін анықтау тұрғысынан тұлғаларды тексеруді шарт негізінде
уәкілетті органның арнаулы мемлекеттік кәсіпорындары ғана жүргізеді.Біз
келесі сызба арқылы бұзушылықтардың, оның зардаптарын көрсетейік.
Бюджетке акциз төлеуге байланысты бұзушылықтар
Сызба-1
№ Бұзушылық түрлері Зардаптары
1 Өндіріс және өткізу үшін қажетті Акциз бойынша декларацияны
келісімдер, сертификаттар, лицензиялар дұрыс құрмау.
және басқа да төлем құжаттары болмаған
жағдайда, акциз бойынша декларацияның
дұрыстығын тексеру
2 Акцизделетін өнімдер. Өндірісі мен Өнімдер айналысы бойынша
өткізу бойынша алғашқы құжаттардағы құжаттарды дұрыс рәсімдемеу
мәліметтердің арасындағы айырмашылық.
3 Акциз алымы маркаларынсыз таңбалауға Таңбалау ережелерін бұзу және
жататын акцизделетін тауарларды сату салық төлеуден жалтару
4 Өнімдерді дайындауға пайдаланғаны нақты Өткізу көлемін төмендету және
мәліметтердің көлеміне негізделіп салық төлеуден жалтару
шикізат үшін акциз сомасындағы
айырмашылықтар
5 Ағымдағы төлемдер бойынша бюджетке акцизАкциз төлеу бойынша
сомасын төлеу мерзімдерін бұзу мәліметтердің уақытылы және
дұрыс пайдалануын қадағалау
6 Акцизделетін тауарларды алып келу Акцизделетін тауарларды
бойынша құжаттарды дұрыс емес ресімдеу рәсімдеу ережелерінін бұзылуы
және алынып келген тауарлардың сыртқы
экономикалық қызмет тауар
номенклатурасының сәкес кодқа жіберген
кезде қателердің болуы
7 Сыртқы экономикалық қызмет тауар Акцизделетін тауарларды
номенклатурасының кодын әкелінген ресімдеу тәртібін бұзу
тауардың дұрыс қолдануын немесе оның
сәйкес келмеуі
8 Ойын бизнесі және төленген ұтыстардан Салық салу айналымын төмендету
түскен түсімді дұрыс есептемеу
9 Акциз салығын төлеу бойынша бухгалтерлікСалық салу аналымын төмендету
құжаттардағы арифметикалық және басқа да
қателердің болуы
Қайнар көзі: Алматы облысы бойынша салық комитетінің мәліметтерінен
Сонымен, тексеру органдары акциз бойынша төлем дұрыс есептелмегені
анықталғанда, оның себептерін тауар, заңдарға сәйкес қажетті ұсыныстар
еңгізіп, тексеру нәтижелерін акті немесе анықтамамен рәсімдеуі керек.
Қазақстан Республикасында акцизделетін тауарларды өндіруді жүзеге
асыратын кәсіпорындар мен ұйымдарда акциздік постыларды ұыймдастыру
бойынша, нұсқаулық жұмыс істейді. Ол акцизделетін тауарларды өндіруді
жүзеге асыратын кәсіпорындар мен ұйымдарда акциздік постылардың
инспекторларының қызметін анықтайды және реттейді. Акциздік посттар
инспекторларының дербес құрамын жиынтықтау сәйкес салық комитеті және салық
полиция комитеті басқармасы қызметкерлерінің есебін жүргізеді. Акциз
постарының инспекторлары акцизделетін өнімдер қозғалысының есебінің
журналын жүргізеді. Журнал номерленген, тігілген және сәйкес салық
комитетінің мөрімен бекітілуі керек. Тіркеу журналының күнделікті
мәліметтері акциз постарының инспекторларымен қолтаңбаларымен расталады.
Сонымен бірге, алдағы күн алдындағы мәліметтер, ағымдағы күн басындағы
мәліметтерге сәйкес болуы керек.
Акциздік посттар инспекторларын апта сайын белгілі нысанда, арнайы
анықтамамен ресімделетін журанал баптарының өзара байланыстыруды жүзеге
асырады. Анықтама 3 дана болып толтырылады және өткен жеті ішінде
кезекшілік жүргізетін акциз постының инспекторы қолын қояды. Анықтаманың 1-
ші данасы акциздік поста сақталады, ал көшірмелері сәйкесінше салық
комитеті және салық полициясы басқармасына беріледі. Көрсеткіштер арасында
сәйкессіздік пайда болған жағдайда акциз постының инспекторлары
сәйкессіздіктің себебін анықтап, сол күн ішінде Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігі және алкоголь өнімінің өндірісі мен айналасына
мемлекеттік бақылау бойынша комитетке арнайы хабарлама жіберуі керек.
Апта сайын акциз постының инспекторлары осы ведомстваға белгіленген
нысанда акциз постының жұмысы туралы оперативті есепті электрондық поштамен
жібереді. Инспекторлар өзгерген кезде, журналды табыстаған кезде тапсырған
және алған инспекторлардың қолтаңбаларымен расталған өткізу – қабылдау
туралы жазба жүргізіледі. Акциз постының инспекторларының ауысуы мерзім
сайын, бірақ айына бір реттен көп емес болады.
Акцизді жинау мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінетін қызмет аясының
бір түрі, өйткені ол жұмыс бюджеттің табыс бөлігіне көп жағдайларда әсер
етеді.
1.3 Акциз салығы-жергілікті бюджеттің негізгі кіріс көзі ретінде
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудың ұтымды,
орнықты моделін табу жайы көптеген себептерге, яғни соның ішінде барлық
деңгейлерде “орталық-облыстан” бастап жергілікті билік, басқару органдары
арасындағы қарым-қатынас мәселелерін шешуге де байланысты. Орталық пен
шеткі аймақтар арасындағы қазіргі қатынастарға кеңес заманынан қалған
бұйрықшыл-әкімшіл басқару жүйесінің негізгі сипаттары тән деуге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқару орталықтың әкімшілік-аумақтық саясат
негізін және орталық пен жерілікті билік органдары арасындағы саяси,
құқықтық, экономикалық, қаржы қатынастарының барлық жиынтығын қайта қарап
өзгерту мәселесін қамтиды.
Жеке мақалада проблемаға байланысты барлық қатынастарды қамту мүмкін
емес, сондықтан жергілікті өзін-өзі басқару қалыптасуының негізгі түйіні –
экономикалық мәселелерге тоқталу қажет [10].
Бүгінгі еліміздегі бюджет жүйесі ұйымдастыру бірлігі принципіне және
шоғырландыру қағидасына негізделуі бізге кешегі КСРО-дан қалған.
Бюджетті орталықтандыру саясаты нәтижесінде жергілікті бюджеттер кедей
ағайынның халінде болды, олардың үлесіне отралықтандырылған бюджеттің
болмашы ғана бөлшегі тиетін.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда жергілікті бюджеттердің табысын көбейтуге
дем беретін шешімдер қабылдауға тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың іс жүзіне асуы үшін тиісті саяси және
экономикалық жағдайлар қажет, атап айтқанда, еліміздің бюджет жүйесін терең
реформалау нәтижесінде аймақтардың экономикалық дербестігін қалыптастыру:
бұл үшін орталық, облыстық, жергілікті бюджеттер және әлеуметтік қамтамасыз
ету қорлары арасындағы қаржылық өкілеттіліктерді бөлу, мемлекеттік мүлікті
орталық пен аймақтар меншігіне беріп, олардың сол меншікті өз еркімен
қолданып, оны көбейтуге ұмтылып, жергілікті тұрғындардың хал-ахуалын
жақсартуына мүмкіншілік туғызу керек.
Осындай жағдайларды іске асырған өркениетті елдердегі жергілікті өзін-
өзі басқарудың нәтижесі деуге болады.
Әр деңгейдегі бюджеттің міндеттері анық белгіленіп жүр. Орталық
әкімшілік бюджетті бүкіл мемлекеттік шығындар мен бағдарламаларды
(қорғаныс, басқару, аппарат, күрделі ғылыми зерттеулер, т.б.)
қаржыландырады.
Жергілікті бюджеттер ең алдымен әлеуметтік-экономикалық, тұрғын үй
шаруашылығы, жергілікті көлік, сол сияқты басқа да мақсаттарды қаржыландыру
үшін жауапты.
Әр елдерде олардың мемлекеттік құрылымы, көлемі, әкімшілік-аумақтық
бөлімі, саяси, тарихи, ұлттық мәдени дәстүрлері мен ерекшеліктеріне
байланысты мемлекеттік, басқару және бюджет жүйесі буындары арасындағы
өкілеттік бөлу қағидалары бірінен –бірі өзгеше болуы мүмкін. Тіпті әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы міндеттердің бөлінуі мемлекеттік биліктің
орталықтандыру немесе орталықтандырмау деңгейіне байланысты деуге болады.
Керісінше, елдің бюджет орталықтандырылған немесе орталық
тандырылмағаның көрсеткіші ретінде елдің жалпы жинақ бюджетіндегі орталық
үкімет бюджетінің, сонымен қатар жергілікті билік органдары бюджетіндегі
үкімет бюджетінің трансферт үлестері саналады.
Жергілікті бюджеттердің күнделікті кірістерінің ішіндегі
трансферт үлесіне қарай олардың орталық әкімшілікке қалай тәуелді екенін
байқауға болады. Орталық бюджеттен жергілікті бюджеттерге аударылған
трансферттердің көлемі неғұрлым азырақ болса, жергілкті бюджеттердің
қаржылық автономиясы соғұрлым күштірек болған. Мысалы, Исландияда, АҚШ,
Люксембург, Испания, Австрия, Швеция және тағы басқа кейбір елдерде
жергіліктті бюджеттер автономиясы өте күшті, оның деңгейі 70-99 пайыз
арасында. Өзін-өзі басқару органдарының жергілікті бюджеттерінің мұндай өте
жоғары деңгейлі дербестілігі сол органдардың өзіндік табыстарына
байланысты. Ол табыстардың негізі-жергілікті салықтар және бүкіл
мемлекеттік салықтарға қосылған қосымшалар және бүкіл мемлекеттік
салықтарға байланысты болады. Ал орталық бюджеттен жергілікті бюджетке
келетін трансферттерге келсек, олар көбінесе нақтылы мақсаттарға байланысты
және оларды үкімет қатал бақылап отырады.
Жергілікті бюджеттерге орталық бюджеттен трансферттік қаржыландырудың
үлесі көп елдерде бюджет табыстары орталық әкімшіліктің бюджетіне тура
түсетін барлық негізгі салықтардан құралады, ал орталық әкімшілік бүкіл
халық табысын аймақтарға қайтадан өзі бөліп отырады. Мұндай бюджет жүйесі
аймақтардың қаржылық дербестігін төмендетеді, сондықтан жергілікті өзін-өзі
басқарудың экономикалық мүмкіндіктері шамалы, орталық билікке тәуелді.
Сонымен қатар іс жүзінде ондай бюджет жүйесі жергілікті биліктердің өзінің
аумағын дамытып, бюджетті толтыру үшін жаңа мүмкіндіктер табуға деген
ынталылығын төмендетеді, аймақтарда масылдық пиғыл қалыптастырып, бай
аймақтардың қаржы қорларын кедей аймақтарға бөліп беруін әділетсіз санап,
ішке реніш туғызады. Өте күшті орталықтандырылған бюджет жүйесінің тек
әлеуметтік-экономикалық қана емес, саяси да ұмтылыстары болатыны белгілі.
Мұндай жағдай халықтар арасындағы орын алған сепараттық көңіл-күйге
экономикалық тұрғыдан дем береді.
Сонымен бірге әлеуметтік-мәдени мұқтаждарын қанағаттандыру және
өндірістік емес сала мен инфрақұрылымның жұмыс істеуін қамтамасыз етумен
байланысты шығындардың көп бөлігін жергілікті басқару деңгейіне беру
көзделуде, ал бұл қоғамдағы қарым-қатнастардың шын мәніндегі
демократияландыруына септігін тигізеді.
Сонымен, ұзақ мерзімдік нормативтер негізінде республика мен аймақтар
арасында кірістерді үлестіруге біртіндеп көше бастауға қадам жасалды.
Белгілі бір түсімдер нормативтері жергілікті бюджеттерге заңды және жеке
тұлғалардан табыс салығы бойынша қарастырылады.
Республика үшін бюджетаралық қатынастарды реттеу өте көкейтесті және
күрделі проблемаларға айналып отыр. Бюджетаралық қатынастардың жүзеге
аспауына байланысты әртүрлі деңгейлердегі билік органдарының көптеген
қаржылық мәселелері өршуде[11]. Қаржыларды орталық бюджетке шоғырландыру,
барлық деңгейлер бюджеттері арасында қарсы қаржылық ағындардың болуы,
жергілікті бюджеттердің меншікті кірістері деңгейінің төмендігі-осылардың
барлығы жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын
шешу мүкіндігінен айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-
бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды. Бюджеттік жүйе деңгейлері
бойынша салық әлеуетін таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың
маңызды сұрағы әлі шешілген жоқ.
Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз әдістерін
қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарылатуға
мүддесіздігінмен шартталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
І Акциз салығының жергілікті бюджет түсімдеріндегі алатын орны.
1. Салық туралы жалпы түсінік
7
2. Акциз салығының негізгі төлеушілері және түрлері
12
3. Акциз салығы – жергілікті бюджеттің негізгі кіріс көзі ретінде
25
ІІ Алматы облысы бойынша салық комитетінің салық түсімінің жалпы
жағдайына экономикалық талдау.
2.1 2002-2004 жылдар аралығындағы Алматы облысы бойынша акциздік
түсімдерге салыстырмалы экономикалық талдау
37
2.2 Акциз салығы бойынша табыстардың түсуінің ағымдық жоспарының
орындалуына экономикалық талдау
43
ІІІ Акциз салығының қазіргі кездегі қалыптасу жағдайы және оны
жетілдіру жолдары.
3.1 Қазақстан Республикасындағы акциз салығының қалыптасу
көріністері
58
3.2 Қазақстан Ресубликасындағы акциз салығын жетілдіру жолдары 69
Қорытынды
80
Қолданылған әдебиеттер тізімі
83
Кіріспе
Салық саласына толық назар аударып бетбұрыс жасау, бүгінгі күн талабы
болып отырғаны баршамызға аян.
Кез келген мемлекеттік реформаның басты мақсаты - әрбір салық түрін
дамытуға оған қолайлы жағдай жасап, сөйтіп қоғам мүшелерінің әл-ауқатын,
өмір сүру жағдайын жақсарту болып отыр. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының өтпелі кезеңінің қазіргі сатысы нарықтық қатынастарға
көшуге орай акциз салығын құру және оны одан әрі дамыту балып отыр.
Біздің бұл тақырып көлемінде ізденіс жасауымыздың негізгі бір себебі:
өнімді пайдалану-әрбір өнімді өндіру санымен бірге өткізу, тасымалдау,
жеткізу, сақтау және тағы басқа қоғамның сұранысын дер кезінде қамтамасыз
етуге ықпалын тигізеді. Сөйтіп шектеулі ресурстар жағдайында бар
мүмкіндіктерді пайдаланып өскелен қажеттіліктерді қанағаттандыру қарқынды
экономика мақсаты. Осы проблемаларды шешу барысында акциз салығының рөлі
зор.
Сондықтан, салықтар – мемлекет егемендігінің бір белгісі. Салық -
өркениет үшін төленетін төлем. Салық – бұл мемлекеттік қаржының құрылуының
негізгі қайнар көзі. Ол мемлекет пайда болғаннан бері әрекет етуде. Сонымен
қоса, салық салу экономикалық мәдениеттің элементі ретінде барлық
жүйелерде, яғни нарықтық жүйеге де, нарықтық емес жүйеге де тән құбылыс[1].
Салық жүйесі дамудың көптеген жылынан өтті. Жеке табыстан және мүлік
бойынша салық салудан басталып, ол аймақтық және жергілікті салыққа дейін
өтті.
Салықтың даму тарихы маңдаған жылдармен саналады және дамуына
байланысты 3 кезеңге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең, ежелгі әлем және орта ғасырдың шаруашылығын қамтиды,
бұл кезеңде салық және оны салу механизмі пайда бола бастады. Бірақ олар
өздерінің дамымағандығымен, кездейсоқтығымен ерекшелінді. Мысалы, алғашында
салықтар натуралдық формадағы жүйесіз төлем түрінде болғаны тарихтан
белгілі. Халық салықты азық-түлік тауарлары, армия үшін қару-жарақ түрінде
төледі. Рим империясында және Афинада бейбіт уақытта салықтар болмаған,
оларды алу соғыспен байланысты болды. Тауар – ақшалық қатынастардың дамуы
тұрақталып, бекітілуіне байланысты салықтар біртіндеп ақшалай жүзеге аса
бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғы – ХVІІІ ғасырдың басында салық салудың екінші
кезеңі басталады. Мұнда салықтар бюджеттік қаржымен табыс бөлігінің жетекші
қайнар көзі болады. Бұл кезеңде алғашқы салық жүйесінің қалыптасуы
байқалады.
Салық салудың үшінші кезеңі ХІХ ғасырда басталды. Ол салық санының
азаюымен және де оларды бекіту мен алу кезіндегі құқықтық үлкен
мәнділігімен ерекшелінеді. Қоғамда қаржылық ғылымының дамуымен қоса салық
салудың әдістемесіне, мәселелеріне, табиғатына ғылыми – теориялық көзқарас
қалыптаса бастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында көптеген мемлекеттер осы ғылыми
көзқарастарды тәжірибе жүзінде қолдануды жөн көрді. Сол кезде - ақ қазіргі
салық жүйесінің негізі қаланған.
Сондықтан салық ол өркениет үшін төленетін төлем. Оның түрлерін кез
келген заңды және жеке тұлғаларға қабылданған тәртіпке сай төлеуге тиіс.
Осыған орай Қазақстан Республикасының Салық кодексі барлық салық органына
үлкен міндеттеме жүктейді.
Өтпелі дәуір кезеңіндегі жалпы жағдайлар мемлекеттің қаржы – несие
саясатына ықпал тигізетіні белгілі. Әр елдің өз салық кодексі бар. Сол
мемлекеттің экономикасының қаржы – несие саясатының, тұрмыс тіршілігінің
жағдайына сипаттауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге әр мемлекетте өзіндік
салық саясаты, оны төлеу мерзімі және тағы басқа жағдайларға қабылданған
заңдар мен ережелер бар. Мысалы, қазір Ресей елі салық жинау деңгейін
көтеру мақсатында оның түрін көбейту арқылы қол жеткізбек болып жатса,
Қазақстанда оның түрін азайту саясаты ұсталынып отыр. Қазақстан
Республикасының алғашқы салық кодексінде салықтың 45 түрі қарастырылса,
соңғы салық кодексінде (2002 жылдың 1 қаңтарынан күшіне еңгізген) оның 9
түрі ғана сақталған. Мұндағы негізгі мақсат отандық тауар өндірушілердің
аяқтарынан тұрып кетуіне барынша жағдай жасау болып отырғаны белгілі. Соның
айтулы дәлелі ретінде Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылы
сәуір айындағы халыққа жолдауында алдымыздағы жылдың басым бағаттарының
бірі ретінде ауыл шаруашылық саласындағы мәселелерге көңіл аударғаны
белгілі. Бұл өз кезегінде экономиканың қуатын арттырып, әлеуметтік жағдайды
жақсартуға бағытталғанын білдіреді. Соның айғағы ретінде әлеуметтік
салықтың 21 % - 7 % - ға дейін, қосылған құн салығының 16 % - дан 15 % -ға
дейін төмендетілгендігі. Біріншіден, баршамызды куантарлық жағдай болса
екіншіден, еліміздің экономикасы нығайтып куатының артқаның көрсетеді.
Осындай бағыт барысында еліміздің салық жүйесіндегі заңды тұлғаларға
салынатын салық мәселесі маңызды болып отыр.
Нарықтық экономика өзінің бүкіл болмыс бітімімен орталықтандырудан ат-
тонын ала қашқан, икемді, ыңғайлы және өзгеріп отыратын экономика екені
бізге мәлім болды[2].
Алынып отырған тақырыптың өзектілігі күмәнсіз, себебі салық саясатының
негізгі мақсаты бюджет жүйесінің деңгейін теңдестіру. Салық саясаты тек
жергілікті және республикалық бюджетті бөлумен ғана емес, осы бюджеттерге
түсетін салықтарды бөлу арқылы да жүргізіледі.
Бюджеттік табыс бөлігінің толық қалыптасуы салық жүйесіне және акциз
салығының қалыптасуына байланысты.
Акциз салығының басты мәселесі болып оның атқарылатын қызметіне немесе
оның нәтижелері жөнінде ақпарат алу және осы ақпарат барысында тиімділігі
туралы шешім қабылдау табылады.
Акцизді еңгізу саясаты негізінен екі мақсатты іске асыруға
негізделген. Біріншіден, акциздер бюджет кірісін құрайтын көздердің бірі.
Екіншіден, акцизделетін тауарлар мен қызметтерді тұтыну мен пайдалануды
шектеу.
Осы мақсатқа жетуге есебін тигізетін міндеттер:
- Қазақстан Республикасы аумағында жүретін акциз салығының
түрлеріне, қызметіне тиісті теориялық сұрақтарды қарастыру;
- талдамалық және тәжірибелік мәліметтерді негізге ала отырып
бюджет түсімдерін толықтырудағы басты бағыт акциз салығының
рөлін анықтау.
Сондықтан біздің бітіру жұмысымызда басты көңілді елімізде қабылданған
салық кодексіне сай және тағы басқа заңдылықтар негізінде жүзеге асырып
отырған, бюджетте біршама рөлге ие болатын акциз салығын қарастыруды және
оның қазіргі жағдайын зерттеуді мақсат етіп қойдық.
Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасы салық заңнамасының нормаларын
салық төлеушілердің төлемінің дұрыс орындалуына салық қызметінің органдары
тарапынан жүзеге асырылуы қарастырылған.
Екінші бөлімде акциз салығының түрлері мен әдістері көрсетілген
және Алматы облысын мысалға ала отырып, соңғы бірнеше жылдар ішінде түскен
акциз салығының әрбір түріне талдау жасалған.
Үшінші бөлімде акциз салығында кездесетін мәселелер және оны жетілдіру
жолдары және бағыттары, сонымен қатар салық органдары мен салық төлеушілер
арасындағы қайшылықтарға байланысты негізгі салық мәселелері айқындалған.
Акциз салығының жергілікті бюджет түсімдеріндегі алатын орны
1.1 Салық туралы жалпы түсінік
Салық дегеніміз – заңмен негізделген белгілі бір мөлшерде және
белгіленген мерзімде төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі – салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз[3].
Салық – халық несібесі. Бүгінгі күні осы бір ұғымды қатардағы еңбек
адамынан бастап, салымшылардың өздеріне дейін қағидаға айналдырып алған
сияқты. Қалай десек те, бюджет байлығы салық түсіміне тіреліп тұр. Бұл ел
экономикасына әсер ететін фактор екенің ұмытпау қажет.
Рыноктік экономикада кез келген табысқа салық салынуға тиіс. Салық-ең
негізгі рыноктік тетік, сондықтан да оны табыстың барлық түріне еңгізу
рыноктік принциптен бас тартқандық емес.
Қазіргі кезде салықтар негізінен 3 қызметті орындайды:
1. Фискалдық қызмет оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін
арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толтыра отырып экономиканы және әлеуметтік мәдени
шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
2. Салық реттеуші қызметі мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың
дамуына қабылданатын бағаларға сәйкес ықпал етеді. Осыған
байланысты салықтардың нысандарын таңдау олардың
мөлшерлемесінің алу әдістерінің өзгеруі жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеулер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына және тұтыну көлеміне әсер етеді.
3. Қайта бөлу қызметі ол арқылы түрлі субъектілер табысының
бір бөлігі мемлекетке өтеді. Бұл қызметтің бір бөлігі
мемлекетке өтеді.
Салық базасы дегеніміз салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер
сомасы айқындалады.
Салық міндеттемесі дегеніміз салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп таңылады[4].
Салық салу механизмі-кез келген экономикалық жүйенің күрделі бөлігінің
бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі
ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік және
экономикалық саясаттың жетістіктеріне әкеледі. Кез келген елде мемлекеттік
шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық
экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципалдық табыстарды
қалыптастыруда басты рөл атқарады да, экономиканы басқарудың күшті
ынталандыру құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асыруда
белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де маңызды
іс болып табылады.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу несие –қаржылық реттеумен бірігіп әрекет
еткенде ғана нарықтық эконмиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып
табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына әсерін тигізіп,
мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ,
салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті
оған қоса реформалаудың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элеметтері
болып келеді.
Қазіргі кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен рөлі мемелекеттік
органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр.
Енді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола
бастады. Олар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі
ұлттық табысытың жалпы көлемінде салықтық төлемдердің салыстырмалы
мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады. Салықтар экономикалық
белсенділікті реттей отырып, өндірістің процестеріне де қатты әсер етеді.
Салықтық реттеу шаралары, әр түрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктері
кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына тиімді жағдайлар жасап,
кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктеріне
қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі
жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет
өндіргіш күштерді аумақтық орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді
құруға және тағы да басқа іс-әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін
болады.
Сондай-ақ салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезендеріне тән
құбылыс. Олардың басты міндеті, әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін
өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді. Оған басқару аппараты,
әскер, тәртіп сақтау бөлімдері, мәдениет, білім беру, ғылыми мекемелер
жатады.
Экономикалық реформаның басты мақсаты-шаруашылық жүргізуші
субъектілерге түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету, қолданып жүрген
салықтар мен төлемдерді реттеу болып табылады. Бұл мақсаттың ең
негізгілерін-пайда салығын, қосылған құн салығын, акциздерді, мүлік
салығын, табыс салығын және бірқатар басқа да салықтардың мәнін арттыру.
Ұқсас жағдайларда салық салудың шамамен тең тәртібі қолданылатын болады, ал
ставкалар табыс көлемінің артуына байланысты қойылады. Біртұтас тәртіп
салық төлеушінің қай кезде қандай салық төлеуді жақсы білуіне мүмкіндік
береді. Қазақстандағы салық ставкаларының басқа елдердегі осындай
салықтардың ставкалармен теңдес болуы да дұрыс. Бұл өте қажет, өйткені
неғұрлым жоғары ставка белгілеу шетелдік инвестициялар тартуға кедергі
келтіреді, керісінше неғұрлым төмен ставкалардың әр түрлі болуынан
туындайтын салық капиталды экспортқа шығаратын елдердің бюджетіне түседі.
Барлық салық түрлерін қоса есептегенде олар тауар өндірушінің
табысының 40 пайызынан аспайды. Оның үстіне экономиканы қайта құру,
кәсіпкерлікке қолдау көрсету, жол қорлары тәрізді мақсатты қорларды кезең-
кезеңімен жою көзделуде. Сондай-ақ, шығындарды өнімнің өзіндік құнына
жатқызу жүйесі де өзгертілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол қазір салық
алынатын табысты есептеу үшін қажетті негіз болып табылады.
Бірақ негізгі салықтардың бірқатарының көлемін азайтып, оның санын
қысқартқан кезде бюджеттің зиян шекпеуін де әрдайым ойластыру қажет.
Сондықтан жанар май, көлік түрлерін сату, баж, бартерлік және валюталық
операциялар жүргізу тәрізді қызмет түрлеріне салынатын жанама салықтар
көбейе түспек. Негізгі тауар өндірушілердің қызметіне мұның қатысы
болмайды. Бұдан басқа, салық түрлерінің санын азайту мен салық ставкаларын
төмендетуден бюжетке түсетін табыстың азаюынын толтыру мақсатында неше
түрлі жеңілдіктер санын, әсіресе, салалық және уақытша сипаттағы
жеңілдіктерді барынша азайту қажет болып отыр.
Салық салудың тиімсіздігін шиеленістіретін факторлар-салық төлеушінің
құқығы мен міндеттері тұрғысында, салық төлеушінің өзін психологиялық және
экономикалық жағынан көрсетудің тиянақсыздығынан туып отыр. Мемлекет салық
арқылы бізге қатты әсер етіп табыстарымызды талап отыр деген қағида туады,
сондықтан салықтардан қалай болса да, кез келген мүмкіндіктермен қорғану
қажет деген ой туады.
Көптеген ғалымдар Шеденов, Садықов, Хайдар Ахметов шет елдердің
тәжірибесін қолдануды ұсына отырып, біздің салықтар өздері немістердікіндей
және гонконгтық ставкалармен, әрі американдық жеңілдіктермен сай болса
керемет болар еді дейді. Бірақ та салықтар өте күрделі қоғамдық мәселе
болып табылады да, халықтың ежелгі дәстүрлеріне сүйеніп дамиды. Және де
қоғамдағы бір де бір адам салықтық басымдықтан құтыла алмайды. Сонда
еліміздің қазіргі жағдайын, жалпы халықтық эволюцияда алатын орнына қарай
реальді түрде бағалай келе және шет елдердің салықтарының төменгі
ставкаларна қызыға отырып, біздің елде қазіргі кезеңдегі кең көлемді
табыстардың дифференциясы орын алып отырғанын мойындауымыз қажет.
Осы замаңғы талаптарды ескере отырып, бүкіл салық жүйесінің, оны
басқару құрылымының жұмысы қайта құрылуда. Біртұтас компьютерлік желімен
жабдықталған ол заңды немесе жеке адам болсын, салық төлеушілердің табысы
туралы барлық мәліметтерді алып, олардың әр қайсысы бюджет алдындағы өз
міндеттерін орындап отыруына бақылау жүргізе алады.
Ал еліміздегі қалыптасқан жағдайды түсіну мен зерттеу нәтижесінде,
оның экономикасы және ондағы салық жүйесі тез арада өзгерістерге келетініне
сенуіміз қажет және де олар салық төлеушілер үшін ұлы ғалым Хайдар Ахметов
былай деген: “Маған салықтарды төлеу өте ұнайды, өйткені мен олардың
көмегімен цивилизацияны сатып ала аламын”5 – деген тұжырымына сай болып
келуі керек.
Сонымен, Үкіметіміздің алдында тұрған міндет-ол тұрақты қабылданған
заңдардың негізінде қаржы жүйесін тез арада қалпына келтіріп, ондағы салық
арқылы түсетін түсімдерді реттеп, олардың дұрыс бөлінуін қамтамасыз ету
болып табылады. Сонымен қатар салықтар, қазынаны толтырып қана қоймай,
өндірісті әрі қарай дамытудың белсенді жағдайын жасау рөлін атқаруы қажет
деп тұжырымға келеміз. Олар кәсіпкерлікке деген ынталы тежеу механизмі
болып келмей, керісінше оның тиімді әрекет етуінің қосымша, бірден бір
факторының ролін атқаруы қажет.
Сондықтан біздер салық жүйесін жақсартуда әрқашан қарапайым және
баянды принципті естен шығармауымыз керек[5,24-26 б.б].
Қазіргі кезде салықтың 9 түрін ажыратуға болады. Олар:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосылған құн салығы
4. Акциздер
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
6. Әлеуметтік салық
7. Көлік құралдары салығы
8. Жер салығы
9. Мүлік салығы.
Осылардың ішіндегі біздің қарастыратыңымыз жанама салықтың түрі-акциз
салығы.
1.2 Акциз салығы, оның негізгі төлеушілері және түрлері
Жанама салықтар бүгінде үш түрде көрінеді: акциздер, фискалды,
монопольді салықтар және кеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы-
акциздер. Әрбір елдің ерекшеліктеріне қарай акциздер халық тұтынатын
тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету түрлеріне
салынады[6, 392 б].
Жанама салықтардың негізгі түрлерінің бірі-акциздер. Қазақстан
Республикасының аумағында өндірілген және Қазақстан Республикасының
аумағына импортталатын тауарларға, сондай-ақ акциздер тізбесі салық
кодексінің 257 бабында анықталған қызмет түрлеріне акциз салынады.
Акциздердің сомасы тауар бағасының құрамына қосылады, сондықтан
акциздер бағаға салынатын салық, яғни тұтынуға салынатын салық.
Қазіргі кезде акциздер нарықтық экономикаға көшкен көптеген елдерде
қолданылады. Акцизді еңгізу саясаты негізінен екі мақсатты көздейді.
- біріншіден, акциздер бюджет кірісін құрайтын көздердің бірі;
- екіншіден, акцизделетін тауарлар мен қызметтерді тұтыну мен
пайдалануды шектеу.
Акциз салығын төлеуші заңды тұлғалар:
- Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін тауарларды
өндіретін;
- Қазақстан Республикасының кеден аумағына акцизделетін тауарларды
импорттайтын;
- Қазақстан Республикасының аумағында авиабензиннен басқа бензин және
дизель отындарының бөлшек және көтерме саудасымен айналысатын;
- Қазақстан Республикасының аумағында акцизделетін қызмет түрлерімен
айналысатын.
- егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бұрын Қазақстан
Республикасының аумағында аталған тауарлар бойынша акциз төленбесе,
тәркіленген, иесі жоқ акцизделетін тауарларды, сондай-ақ мұрагерлік құқығы
бойынша мемлекетке өткен және Қазақстан Республикасының аумағында мемлекет
меншігіне өтеусіз берілген акцизделетін тауарларды өткізуді жүзеге
асыратын;
Қазақстан Республикасында Салық Кодексінде белгіленген акцизделетін
тауарлардың тізбесі:
-спирттің барлық түрі;
-алкогольді өнімдер;
-темекі өнімдері;
-құрамында темекі бар басқа да бұйымдар;
-алтын, пластина, күмістен жасалған зергерлік бұйымдар;
-бензин (авиадан басқа), дизель отыны;
-жеңіл автомобиль (мүгедекетерге арналғанан басқа);
Шикі мұнай, газ конденсаты акцизделетін тауарлар түрлері болып
табылады.
Акцизделетін қызмет түрлері:
а) Ойын бизнесі
ә) Лотореяны ұйымдастыру мен өткізу.
Салық салу объектісі:
- акциз төлеушінің өзі жасап шығарған және өндірген немесе ыдысқа
құйылған акцизделетін тауарларды өткізуі, акцизделетін тауарларды ұқсатуы,
акцизделетін тауарларды ұқсатуға беруі, жарғылық капиталға жарнасы, заттай
ақы төлеген кезде акцизделетін тауарларды пайдалануы, акцизделінетін
тауарларды өзінің құрылымдық бөлімшелеріне тиеп жөнелтуі т.б.
- авиабензиннен басқа бензин мен дизель отынын көтерме саудада және
бөлшек саудада өткізу;
- ойын бизнесі саласындағы қызметті жүзеге асыру;
- лоторея ұйымдастыру және өткізу;
- акцизделетін тауарлардың акциздік алым маркасының бүлінуі, жоғалауы.
Акциз ставкаларын тауар құнына немесе заттай күйіндегі нақты көлеміне
шаққанда пайызбен (адваларлық) Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі ойын бизнесін бір жылға арнап ең
жоғарғы және ең төменгі акциздің базалық ставкасын тағайындайды. Осы
тағайындалған базалық ставкалар шегінде жергілікті өкілетті органдар бар
әкімшілік аймақ орналасқан барлық салық төлеушілер үшін акциздің бірыңғай
ставкасын бекітеді.
Акциз сомасын есептеу белгіленген акциз ставкасын салық базасына
қолдану арқылы жүргізіледі.
Ойын бизнесі бойынша акциз сомасын есептеу салық кезеңіне белгіленген
акциз ставкасын салық салынатын объектілердің санына қолдану арқылы
анықталынады. Акцизделетін тауарларды сатып алған немесе Қазақстан
Республикасының кеден аумағына импорттаған кезде, акцизделетін тауарды
өндіру, дайындау, өткізу үшін негізгі шикізат пен материал ретінде
пайдаланылса, Қазақстан Республикасының кеден аумағында импорттаған кезде,
акцизделетін тауарды өндіру, дайындау, өткізу үшін негізгі шикізат пен
материал ретінде пайдаланылса, Қазақстан Республикасының аумағында төленген
салық шегеріледі.
Акциз төлеу мерзімі:
а) спирттің барлық түрлерін, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары,
құрамында темекі бар басқа бұйымдар бойынша акциз операция жасалған күннен
кейінгі он күн ішінде.
ә) жоғарыда аталмаған акцизделетін тауарларға акциз:
- салық кезіңінің алғашқы он күнінде жасалған операциялар бойынша
айдың он үшінші күнінен кешіктрілмей;
- екінші он күндікте жасалған операциялар бойынша жиырма үшінші
күнінен кешіктірілмей;
- салық кезеңінің қалған күнінде жасалған операциялар бойынша есепті
айдан кейінгі айдың үшінші күнінен кешіктірілмей;
б) ойын бизнесі бойынша акциз есепті айдан кейінгі айдың жиырмасынан
кешіктірілмей бюджетке аударылуы тиіс.
в) лотерея ұйымдастыру және өткізуге байланысты лотерея билеттерін
сатуға шығару тіркелген күнінен дейін немесе тіркелген күнінде төленеді.
Акциз төлеу акциз төлеушінің тіркелген жері бойынша жүзеге асырылады.
Акцизге байланысты күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады.
Әрбір салық кезіңі аяқталған соң, салық кезеңінен кейінгі айдың 15-нен
кешіктірілмей салық төлеушіге өзі тіркелген жері бойынша салық органына
акциз жөніндегі деклорацияны табыс ету міндеті жүктеледі.
Акциз салығы бойынша жеңілдіктер.
Акциз салығынан мынадай тауарлар мен өнімдер босатылады:
- тізбесін Қазақстан Үкіметі бекіткен тауарлар экспорты;
- мемлекеттік медицина мекемелеріне босатылған, емдік және фармацевтік
дәрі-дәрмек әзірлеу өндірілген этиль спирті;
Импортталатын акцизделетін тауарлардың салық базасы заттай түрдегі
көлем және кедендік құны ретінде анықталынады.
Импортталатын тауарларға акциздер кеден заңдарына кеден төлемдеріне
төлеу үшін белгіленген күні төленеді, ал таңбалануға тиісті акцизделетін
тауарларға акциздік алымы маркаларын алған күнге дейін немесе алған күні
акциз төленеді.
Жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін нормалар
бойынша импорттайтын акцизделетін тауарға акциз төленбейді.
Келесі тізіліп көрсетілген импортталынатын тауарлар акцизден
босатылады:
- жол бойы бағытында және аралық аялдама пункттерінде халықаралық
тасымалдарды жүзеге асыратын көлік құралдарын пайдалану үшін қажетті және
жол апатын жою үшін шет елден сатып алынатын акцизделінетін тауарлар.
- Қазақстанның кеден шекарасынан өткенге дейін бүлінуі салдарынан
бұйым және материал ретінде пайдалануға жарамсыз болып қалған тауарлар;
- шетел дипломатиялық және оларға теңестрілген өкілдіктердің ресми
пайдалануы үшін, олардың қызметкерлерінің және отбасының жеке пайдалануы
үшін әкелінген, халықаралық шарттарға сәйкес акцизден босатылатын тауарлар;
Қазақстанның шекарасы арқылы өткізілетін, еркін айналыс үшін тауарлар
шығару, режимін есептемегенде, Қазақстан Республикасының кеден заңдарымен
белгіленген кеден режимі шеңберінде акцизден босатылатын тауарлар.
Акциздердің дұрыс есептелініп, бюджетке уақытылы аударылуына салық
төлеушінің өзі жауапты[7].
Акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалау және акциздік
пастыларды белгілеу акцизделетін тауарлардың түрлерін таңбаларды еңгізу
Республикадағы көлеңкелі айналымды қысқартуға, сапасы күмән келтіретін
заңсыз өнімдерді қысқарту арқылы халық денсаулығына келетін қатерді
төмендетуге және бюджетке акциздердің неғұрлым толық түсуін қамтамасыз
етуге жол береді. Салық Кодексі акциздік алым таңбалары мен есептік бақылау
таңбаларымен таңбалануға тиісті акцизделетін тауарлар тізбесін белгілейді.
Салық Кодексіне сәйкес сырадан басқа мына тауарлар таңбалануға жатады:
- спирттің барлық түрі;
- алкоголь өнімі;
- темекі бұйымдары
- құрамында темекі бар басқа да бұйымдар.
Акцизделетін тауарлардың акциздік алым және есептік бақылау
таңбаларымен таңбалау жауапкершілігі акцизделетін тауарларды дайындаушылар
мен импортерлер жүктеледі.
Акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалау арқылы мемлекет
тарапынан салық бақылауын белгілеу және акцизделетін тауарлар өндірісін
жүзеге асыратын салық төлеушінің аумағына акциздік пастылар құру мемлекет
саясатына сәйкес келді.
Акциз салығының салық базасы
1. Тұрлаулы акциз ставкасы белгіленген акцизделетін тауарлар бойынша
салық базасы өндірілген, өткізілген заттай нысандағы акцизделетін тауарлар
көлемі ретінде белгіленеді.
2. Адваларлық акциз ставкалары белгіленген акцизделетін тауарлар
бойынша салық базасы өндіруші осы тауарларды акциздер мен еңгізбей беретін
бағалар бойынша анықталатын өндірілген, өткізілген акцизделетін тауарлар
құны ретінде белгіленеді.
3. Лотереяларды ұйымдастыру және өткізу жөніндегі қызметті жүзеге
асыру және ұйымдастырушы салық органында лоторея билеттерін сатуға шығаруды
тіркеген кезде жүлде қорына жатқызылатын сома алып тасталған, оған акциз
сомасы қосылмай мәлімделген түсім сомасы ретінде анықталды және шығарылым
тіркелгеннен кейін ол өзгертілмеуге тиіс.
Түрлі ставкалар белгіленген жағдайда спирттің барлық түріне салық салу
ерекшеліктері төмендегідей.
Салық Кодекстің 258-бабының 3 тармағына сәйкес спирттің барлық түріне
әртүрлі акциз ставкалары белгіленген жағдайда, салық сол бір ставкамен
салық салынатын операциялар бойынша жеке-жеке анықталады.
Алкоголь өнімін өндірушілер базалық ставкадан төмен акцизбен сатып
алған спиртті алкоголь өнімін өндіруден басқа мақсатқа пайдаланған кезде
осы спирт бойынша акциз сомасы алкоголь өнімін өндірушісі болып табылмайтын
тұлғаларға сатылатын спирттің барлық түрлері үшін белгіленген акциздің
базалық ставкасы бойынша қайта есептеліп, бюджетке төленуге тиіс. Қайта
есептеу мен салық төлеуді спиртті алушы жүргізеді.
Осы баптың 2-тармағының ережелері емдік және фармацевтік дәрі-дәрмек
өндіру және медициналық қызмет көрсету үшін алынған спирт мақсатқа сай
пайдаланылмаған жағдайда да қолданылады. Осы спирт бойынша емдік және
фармацевтік дәрі-дәрмек өндірушілер мен спиртті акцизсіз алған мемлекеттік
медициналық мекемелер акциз төлеушілер болып табылады.
Акциз тауарының және маркаларының бүлінуі, жоғалуы.
1. Төтенше оқиғалар салдарынан болған жағдайларды қоспағанда,
өндірілген акцизделетін тауарлар бүлінген, жоғалған кезде акциз толық
мөлшерде төленеді.
Осы ережені одан әрі өткізу үшін сатып алынған бензин (авиациялық
бензинді қоспағанда), дизель отыны бүлінген, жоғалған жағдайда да
қолданылады.
2. акциздік маркалар жоғалған, бүлінген кезде акциз мәлімделген
ассортимент мөлшерінде төленеді.
Салық Кодекстің 549-бабына сәйкес алкоголь өнімін таңбалауға арналған
бүлінген немесе жоғалған (оның ішінде ұрланған) акциздік маркалар бойынша
акцизді есептеу маркада көрсетілген сауыттық (ыдыстық) көлеміне
қолданылатын белгіленген ставка негізге алынып жүргізіледі.
Маркада сауаттық (ыдыстық) көлемі белгіленбеген жағдайда бүлінген
немесе жоғалған акциздік маркалары бойынша акцизді есептеу акциз маркалары
бүлінген, жоғалған кезіңнің алдындағы салық кезіңі ішінде өнім құю (орау)
жүргізілген сауыттық (ыдыстық) неғұрлым үлкен көлемі негізге алынып
жүрізіледі.
3. Акциз маркалары бүлінген, жоғалған кезде мынадай жағдайларда:
а) акциз маркалары төтенше жағдайлар салдарынан бүлінсе, жоғалса;
б) бүлінген акциз маркаларын салық органдары жоюға жасалған есептен
шығару актісі негізінде қабылдаса, акциз төленбейді.
Акцизделетін тауарлар экспортын растау.
1. Акцизделетін тауарларды экспортқа өткізу кезінде Салық кодекстің
259 бабының 2-тармағына сәйкес салық салудан босатудың негізделігін растау
үшін салық төлеуші тіркелген орын бойынша салық органына алпыс жұмыс
күнінің ішінде міндеті түрде мына құжаттарды:
1) экспорталатын акцизделетін тауарларды беруге шартты (келісім-
шарты);
2) акцизделетін тауарларды экспорт режимінде шығаруды жүзеге асырған
кеден органының белгілері бар кедендік жүк деклорациясын немесе оның кеден
органы куәландырған көшірмесін табыс етеді.
Акцизделетін тауарларды экспорт режимінде магистральдық құбыр
жүйесімен не толық емес мерзімдік деклорациялау рәсімін қолдана отырып
әкеткен жағдайда кеден рәсімдеуін жүргізген кеден органының белгілері
соғылған толық кедендік жүк деклорациясы экспортты куәландыру болып
табылады.
3) Қазақстан Республикасының кеден шекарасындағы өткізу пунктінде
орналасқан кеден органының белгісі соғылған тауарға ілеспе құжаттардың
көшірмелерін табыс етеді.
Акцизделетін тауарларды экспорт режимінде магистральдық құбыр
жүйесімен әкеткен жағдайда тауарға ілеспе құжаттар көшірмелерінің орнына
тауарларды қабылдау-тапсыру актісі табыс етіледі.
4) салық төлеушінің Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
Қазақстан Республикасында ашылған шоттарына акцизделетін тауарлар өткізуден
түскен нақты түсімді растайтын төлем құжаттары мен банк көшірмесін табыс
етеді.
2. Қазақстан Республикасы акцизделетін тауарлар экспортын акцизден
босатуды көздейтін халықаралық шарттар жасасқан Тәуелсіз Мемлекеттер
Достығына қатысушы мемлекеттерге акцизделетін тауарлар экспортталған кезде
Қазақстан Республикасының кеден аумағынан экспорт режимінде әкетілген
акцизделетін тауарларды импорттаған елде ресімделген кедендік жүк
деклорациясының көшірмесі қосымша табыс етіледі.
3. Акцизделетін тауарларды экспортқа өткізу осы баптың бірінші және
екінші тармақтарына сәйкес расталмаған жағдайда, мұндай өткізуге Қазақстан
Республикасының аумағында акцизделетін тауарларды өткізу үшін осы тарауда
белгіленген тәртіппен акциз салынуға тиіс.
Акциз сомасын есептеу белгіленген акциз ставкасын салық базасына
қолдану арқылы жүргізілетіні бізге мәлім.
Акцизделетін тауарларды (спирттің барлық түрін және газ конденсатымен
бірге мұнайды қоспағанда) сатып алған немесе оны Қазақстан Республикасының
кеден аумағына импорттаған кезде, егер аталған тауарлар бұдан әрі
акцизделетін тауарлар өндіру үшін негізгі шикізат ретінде пайдаланылған
болса, Қазақстан Республикасының аумағында төленген акциз сомалары
шегерілуге тиіс.
Салық төлеушілердің құрылымдық бөлімшелері үшін акциз есептеу мен
төлеу тәртібі.
Салық Кодекстің 272-бабының 2-тармағында көрсетілген және құрылымдық
бөлімшелері бар акциз төлеушілер құрылымдық бөлімшелерді олардың орналасқан
жері бойынша салық органдарында тіркеу есебіне қоюға және өзінің құрылымдық
бөлімшелерін тіркеу есебіне қойғаны туралы өзі тіркелген жері бойынша салық
органына хабарлауға мінедтті.
Құрылымдық бөлімше үшін төленуге тиіс акциз сомасы әр құрылымдық
бөлімше бойынша жасалған құрылымдық бөлімше жөніндегі акциз есебі негізінде
анықталады.
Акциз есебін құрылымдық бөлімшелер бойынша жасаған кезде акциз
салынаған және салық кезеңі ішінде құрылымдық бөлімшелер жүргізген
операциялар ескеріледі.
Акциз төлеушілер құрылымдық бөлімшелері үшін төлеуге тиіс акциз
сомалары бойынша есепті құрылымдық бөлімшенің тіркелген жері бойынша салық
органына Салық Кодекстің 275-бабында белгіленген мерзімдерде табыс етуге
міндетті.
Ағымдағы төлемдерді қоса алғанда, құрылымдық бөлімшелер үшін акциз
төлеуші заңды тұлға тікелей өзінің есеп шотынан төлейді немесе ол
құрылымдық бөлімшеге жүктеледі. Жеке кәсіпкер, ағымдағы төлемдерді қоса
алғанда, акциз төлеуді өзі қызметін жүзеге асыратын жері бойынша жүргізеді.
Акцизге қатысты күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады.
Әрбір салық кезеңі аяқталған соң, салық кезеңінен кейінгі айдың 15-
інен кешіктермей, салық төлеуші өзі тіркелген жері бойынша салық
органдарына акциз жөніндегі деклорация табыс етуге міндетті [8].
Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне этил спирті мен
алкоголь өнімінің өндірілуін және айналымын мелекеттік реттеу мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы.
Этил спирті мен алкоголь өнімінің өндірілуін және айналымын
мемлекеттік реттеу туралы 1990 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының
Заңы қабылданды [9].
Мемлекет меншігіне өткен этил спирті немесе алкоголь өнімі – сот
шешімі негізінде тәркіленген, мемелекет меншігіне өтеусіз өткен, мемлекет
пайдасына тауардан бас тартудың кедендік режимінде ресімделген этил спирті
немесе алкоголь өнімі. Есепке алу-бақылау таңбасы-қажетті қорғау дәрежесі
бар, алкоголь өнімінің айналымын есепке алу және бақылауды жүзеге асыру
мақсатымен оны (сырадан басқасын) бірдейлендіруге арналған арнайы біржолғы
жапсырма. Шарап ішімдіктері – негізін табиғи жүзім, жеміс шарап материлдары
немесе олардың консентраттары құрайтын, қант, емен консентраты, тағамдық
дәмді – хош иісті табиғи қоспалар, бояғыштар мен су қосылған, этиль спирті
мен күшейтілген шарап материалдары қосылмаған, күштілігі он екі проценттен
аспайтын алкогольді ішімдіктер.
Шарап материалы – ашытылған немесе ашытуды тоқтата тұру тәсіліне
қарамастан ашытылу процесіндегі, құрамында этил спиртінің бір жарым
проценттен астам мөлшерлік үлесі бар, шарап дайындауға немесе араластыруға
арналған жүзім сөлі, жеміс-жидек шырыны.
Алкоголь өнімін (сыра мен құрамында он екі проценттен аз көлемдегі
этиль спирті бар әлсіз алкогаль сусындарынан басқа) қаңылтыр ыдыстарда,
аралас полимер ыдыстарда, этикеткасы жоқ шөлмектереде және пластик
ыдыстарда өткізуге.
Этил спирті мен алкоголь өнімі айналымының тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі бекітеді. Этил спиртінің импорты жасап шығаруға
этил спирті пайдаланылатын алкоголь өнімін өндіруге арналған лицензия
болған кезде, этил спиртінің импортына берілетін лицензия бойынша жүзеге
асырылады.
Шарап материалының импорты жасап шығаруға шарап материалы
пайдаланылатын алкоголь өнімін өндіруге арналған лицензия болған кезде,
шарап материалының импортына берілетін лицензия бойынша жүзеге асырылады.
Алкоголь өнімінің импорты алкоголь өнімінің импортына берілетін
лицензия бойынша және алкоголь өнімін өндіруге не алкоголь өнімін (сырадан
басқа) сақтауға, көтерме саудада өткізуге арналған лицензиялары болған
кезде жүзеге асырылады.
Өндіруші алкоголь өнімі фирмалық арнаулы дүкендер арқылы және алкоголь
өнімдерін сақтауға және көтерме саудада өткізуге лецензиясы бар тұлғаларға
өткізуге құқылы.
Импорттаушылар және алкоголь өнімін (сырадан басқа) сақтауға, көтерме
саудада өткізуге арналған лицензиясы бар тұлғалар алкоголь өнімін (сырадан
басқа) сақтауға, көтерме және бөлшек саудада өткізуге арналған тиісті
лицензиясы бар тұлғаларға ғана алкоголь өнімін өткізуге құқылы.
Алкоголь өнімін өндіруге арналған лицензия этил спиртін сақтауға,
өздері шығарған алкоголь өнімін сақтауға және фирмалық арнаулы дүкендер
арқылы өткізуге, сондай-ақ алкоголь өнімін сақтау мен көтерме саудада
өткізуге лицензиясы бар адамдарға көтерме саудада өткізуге құқық береді.
Этил спирті мен алкоголь өнімін өндіруге, (сырадан басқа) сақтауға,
көтерме саудада өткізуге лицензия алу үшін біліктілік талаптарына
сәйкестігін анықтау тұрғысынан тұлғаларды тексеруді шарт негізінде
уәкілетті органның арнаулы мемлекеттік кәсіпорындары ғана жүргізеді.Біз
келесі сызба арқылы бұзушылықтардың, оның зардаптарын көрсетейік.
Бюджетке акциз төлеуге байланысты бұзушылықтар
Сызба-1
№ Бұзушылық түрлері Зардаптары
1 Өндіріс және өткізу үшін қажетті Акциз бойынша декларацияны
келісімдер, сертификаттар, лицензиялар дұрыс құрмау.
және басқа да төлем құжаттары болмаған
жағдайда, акциз бойынша декларацияның
дұрыстығын тексеру
2 Акцизделетін өнімдер. Өндірісі мен Өнімдер айналысы бойынша
өткізу бойынша алғашқы құжаттардағы құжаттарды дұрыс рәсімдемеу
мәліметтердің арасындағы айырмашылық.
3 Акциз алымы маркаларынсыз таңбалауға Таңбалау ережелерін бұзу және
жататын акцизделетін тауарларды сату салық төлеуден жалтару
4 Өнімдерді дайындауға пайдаланғаны нақты Өткізу көлемін төмендету және
мәліметтердің көлеміне негізделіп салық төлеуден жалтару
шикізат үшін акциз сомасындағы
айырмашылықтар
5 Ағымдағы төлемдер бойынша бюджетке акцизАкциз төлеу бойынша
сомасын төлеу мерзімдерін бұзу мәліметтердің уақытылы және
дұрыс пайдалануын қадағалау
6 Акцизделетін тауарларды алып келу Акцизделетін тауарларды
бойынша құжаттарды дұрыс емес ресімдеу рәсімдеу ережелерінін бұзылуы
және алынып келген тауарлардың сыртқы
экономикалық қызмет тауар
номенклатурасының сәкес кодқа жіберген
кезде қателердің болуы
7 Сыртқы экономикалық қызмет тауар Акцизделетін тауарларды
номенклатурасының кодын әкелінген ресімдеу тәртібін бұзу
тауардың дұрыс қолдануын немесе оның
сәйкес келмеуі
8 Ойын бизнесі және төленген ұтыстардан Салық салу айналымын төмендету
түскен түсімді дұрыс есептемеу
9 Акциз салығын төлеу бойынша бухгалтерлікСалық салу аналымын төмендету
құжаттардағы арифметикалық және басқа да
қателердің болуы
Қайнар көзі: Алматы облысы бойынша салық комитетінің мәліметтерінен
Сонымен, тексеру органдары акциз бойынша төлем дұрыс есептелмегені
анықталғанда, оның себептерін тауар, заңдарға сәйкес қажетті ұсыныстар
еңгізіп, тексеру нәтижелерін акті немесе анықтамамен рәсімдеуі керек.
Қазақстан Республикасында акцизделетін тауарларды өндіруді жүзеге
асыратын кәсіпорындар мен ұйымдарда акциздік постыларды ұыймдастыру
бойынша, нұсқаулық жұмыс істейді. Ол акцизделетін тауарларды өндіруді
жүзеге асыратын кәсіпорындар мен ұйымдарда акциздік постылардың
инспекторларының қызметін анықтайды және реттейді. Акциздік посттар
инспекторларының дербес құрамын жиынтықтау сәйкес салық комитеті және салық
полиция комитеті басқармасы қызметкерлерінің есебін жүргізеді. Акциз
постарының инспекторлары акцизделетін өнімдер қозғалысының есебінің
журналын жүргізеді. Журнал номерленген, тігілген және сәйкес салық
комитетінің мөрімен бекітілуі керек. Тіркеу журналының күнделікті
мәліметтері акциз постарының инспекторларымен қолтаңбаларымен расталады.
Сонымен бірге, алдағы күн алдындағы мәліметтер, ағымдағы күн басындағы
мәліметтерге сәйкес болуы керек.
Акциздік посттар инспекторларын апта сайын белгілі нысанда, арнайы
анықтамамен ресімделетін журанал баптарының өзара байланыстыруды жүзеге
асырады. Анықтама 3 дана болып толтырылады және өткен жеті ішінде
кезекшілік жүргізетін акциз постының инспекторы қолын қояды. Анықтаманың 1-
ші данасы акциздік поста сақталады, ал көшірмелері сәйкесінше салық
комитеті және салық полициясы басқармасына беріледі. Көрсеткіштер арасында
сәйкессіздік пайда болған жағдайда акциз постының инспекторлары
сәйкессіздіктің себебін анықтап, сол күн ішінде Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігі және алкоголь өнімінің өндірісі мен айналасына
мемлекеттік бақылау бойынша комитетке арнайы хабарлама жіберуі керек.
Апта сайын акциз постының инспекторлары осы ведомстваға белгіленген
нысанда акциз постының жұмысы туралы оперативті есепті электрондық поштамен
жібереді. Инспекторлар өзгерген кезде, журналды табыстаған кезде тапсырған
және алған инспекторлардың қолтаңбаларымен расталған өткізу – қабылдау
туралы жазба жүргізіледі. Акциз постының инспекторларының ауысуы мерзім
сайын, бірақ айына бір реттен көп емес болады.
Акцизді жинау мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінетін қызмет аясының
бір түрі, өйткені ол жұмыс бюджеттің табыс бөлігіне көп жағдайларда әсер
етеді.
1.3 Акциз салығы-жергілікті бюджеттің негізгі кіріс көзі ретінде
Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудың ұтымды,
орнықты моделін табу жайы көптеген себептерге, яғни соның ішінде барлық
деңгейлерде “орталық-облыстан” бастап жергілікті билік, басқару органдары
арасындағы қарым-қатынас мәселелерін шешуге де байланысты. Орталық пен
шеткі аймақтар арасындағы қазіргі қатынастарға кеңес заманынан қалған
бұйрықшыл-әкімшіл басқару жүйесінің негізгі сипаттары тән деуге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқару орталықтың әкімшілік-аумақтық саясат
негізін және орталық пен жерілікті билік органдары арасындағы саяси,
құқықтық, экономикалық, қаржы қатынастарының барлық жиынтығын қайта қарап
өзгерту мәселесін қамтиды.
Жеке мақалада проблемаға байланысты барлық қатынастарды қамту мүмкін
емес, сондықтан жергілікті өзін-өзі басқару қалыптасуының негізгі түйіні –
экономикалық мәселелерге тоқталу қажет [10].
Бүгінгі еліміздегі бюджет жүйесі ұйымдастыру бірлігі принципіне және
шоғырландыру қағидасына негізделуі бізге кешегі КСРО-дан қалған.
Бюджетті орталықтандыру саясаты нәтижесінде жергілікті бюджеттер кедей
ағайынның халінде болды, олардың үлесіне отралықтандырылған бюджеттің
болмашы ғана бөлшегі тиетін.
Қазіргі жағдайда Қазақстанда жергілікті бюджеттердің табысын көбейтуге
дем беретін шешімдер қабылдауға тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың іс жүзіне асуы үшін тиісті саяси және
экономикалық жағдайлар қажет, атап айтқанда, еліміздің бюджет жүйесін терең
реформалау нәтижесінде аймақтардың экономикалық дербестігін қалыптастыру:
бұл үшін орталық, облыстық, жергілікті бюджеттер және әлеуметтік қамтамасыз
ету қорлары арасындағы қаржылық өкілеттіліктерді бөлу, мемлекеттік мүлікті
орталық пен аймақтар меншігіне беріп, олардың сол меншікті өз еркімен
қолданып, оны көбейтуге ұмтылып, жергілікті тұрғындардың хал-ахуалын
жақсартуына мүмкіншілік туғызу керек.
Осындай жағдайларды іске асырған өркениетті елдердегі жергілікті өзін-
өзі басқарудың нәтижесі деуге болады.
Әр деңгейдегі бюджеттің міндеттері анық белгіленіп жүр. Орталық
әкімшілік бюджетті бүкіл мемлекеттік шығындар мен бағдарламаларды
(қорғаныс, басқару, аппарат, күрделі ғылыми зерттеулер, т.б.)
қаржыландырады.
Жергілікті бюджеттер ең алдымен әлеуметтік-экономикалық, тұрғын үй
шаруашылығы, жергілікті көлік, сол сияқты басқа да мақсаттарды қаржыландыру
үшін жауапты.
Әр елдерде олардың мемлекеттік құрылымы, көлемі, әкімшілік-аумақтық
бөлімі, саяси, тарихи, ұлттық мәдени дәстүрлері мен ерекшеліктеріне
байланысты мемлекеттік, басқару және бюджет жүйесі буындары арасындағы
өкілеттік бөлу қағидалары бірінен –бірі өзгеше болуы мүмкін. Тіпті әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы міндеттердің бөлінуі мемлекеттік биліктің
орталықтандыру немесе орталықтандырмау деңгейіне байланысты деуге болады.
Керісінше, елдің бюджет орталықтандырылған немесе орталық
тандырылмағаның көрсеткіші ретінде елдің жалпы жинақ бюджетіндегі орталық
үкімет бюджетінің, сонымен қатар жергілікті билік органдары бюджетіндегі
үкімет бюджетінің трансферт үлестері саналады.
Жергілікті бюджеттердің күнделікті кірістерінің ішіндегі
трансферт үлесіне қарай олардың орталық әкімшілікке қалай тәуелді екенін
байқауға болады. Орталық бюджеттен жергілікті бюджеттерге аударылған
трансферттердің көлемі неғұрлым азырақ болса, жергілкті бюджеттердің
қаржылық автономиясы соғұрлым күштірек болған. Мысалы, Исландияда, АҚШ,
Люксембург, Испания, Австрия, Швеция және тағы басқа кейбір елдерде
жергіліктті бюджеттер автономиясы өте күшті, оның деңгейі 70-99 пайыз
арасында. Өзін-өзі басқару органдарының жергілікті бюджеттерінің мұндай өте
жоғары деңгейлі дербестілігі сол органдардың өзіндік табыстарына
байланысты. Ол табыстардың негізі-жергілікті салықтар және бүкіл
мемлекеттік салықтарға қосылған қосымшалар және бүкіл мемлекеттік
салықтарға байланысты болады. Ал орталық бюджеттен жергілікті бюджетке
келетін трансферттерге келсек, олар көбінесе нақтылы мақсаттарға байланысты
және оларды үкімет қатал бақылап отырады.
Жергілікті бюджеттерге орталық бюджеттен трансферттік қаржыландырудың
үлесі көп елдерде бюджет табыстары орталық әкімшіліктің бюджетіне тура
түсетін барлық негізгі салықтардан құралады, ал орталық әкімшілік бүкіл
халық табысын аймақтарға қайтадан өзі бөліп отырады. Мұндай бюджет жүйесі
аймақтардың қаржылық дербестігін төмендетеді, сондықтан жергілікті өзін-өзі
басқарудың экономикалық мүмкіндіктері шамалы, орталық билікке тәуелді.
Сонымен қатар іс жүзінде ондай бюджет жүйесі жергілікті биліктердің өзінің
аумағын дамытып, бюджетті толтыру үшін жаңа мүмкіндіктер табуға деген
ынталылығын төмендетеді, аймақтарда масылдық пиғыл қалыптастырып, бай
аймақтардың қаржы қорларын кедей аймақтарға бөліп беруін әділетсіз санап,
ішке реніш туғызады. Өте күшті орталықтандырылған бюджет жүйесінің тек
әлеуметтік-экономикалық қана емес, саяси да ұмтылыстары болатыны белгілі.
Мұндай жағдай халықтар арасындағы орын алған сепараттық көңіл-күйге
экономикалық тұрғыдан дем береді.
Сонымен бірге әлеуметтік-мәдени мұқтаждарын қанағаттандыру және
өндірістік емес сала мен инфрақұрылымның жұмыс істеуін қамтамасыз етумен
байланысты шығындардың көп бөлігін жергілікті басқару деңгейіне беру
көзделуде, ал бұл қоғамдағы қарым-қатнастардың шын мәніндегі
демократияландыруына септігін тигізеді.
Сонымен, ұзақ мерзімдік нормативтер негізінде республика мен аймақтар
арасында кірістерді үлестіруге біртіндеп көше бастауға қадам жасалды.
Белгілі бір түсімдер нормативтері жергілікті бюджеттерге заңды және жеке
тұлғалардан табыс салығы бойынша қарастырылады.
Республика үшін бюджетаралық қатынастарды реттеу өте көкейтесті және
күрделі проблемаларға айналып отыр. Бюджетаралық қатынастардың жүзеге
аспауына байланысты әртүрлі деңгейлердегі билік органдарының көптеген
қаржылық мәселелері өршуде[11]. Қаржыларды орталық бюджетке шоғырландыру,
барлық деңгейлер бюджеттері арасында қарсы қаржылық ағындардың болуы,
жергілікті бюджеттердің меншікті кірістері деңгейінің төмендігі-осылардың
барлығы жергілікті билік органдарын халықтың өмірлік маңызды проблемаларын
шешу мүкіндігінен айырады, сонымен қатар сәйкес аумақтарда тиімді салықтық-
бюджеттік саясатты жүргізуге кедергі жасайды. Бюджеттік жүйе деңгейлері
бойынша салық әлеуетін таратуды үйлестіру сияқты бюджетаралық қатынастардың
маңызды сұрағы әлі шешілген жоқ.
Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз әдістерін
қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарылатуға
мүддесіздігінмен шартталады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz