АЗАПТАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ (АЗАПТАУДЫҢ) ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Адамның жеке басына қарсы қылмыстар (азаптау) туралы заңдардың
даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Адамға қарсы зорлықты қылмыс ретінде азаптау ұғымына және
оның белгілеріне қазіргі
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
2 АЗАПТАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Азаптаудың объективтік белгілерінің қылмыстық құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Азаптаудың субъективтік белгілерінің қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Азаптаудың сараланған түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
КІРІСПЕ
Зорлық көрсету қылмыстарын, атап айтканда, азаптауды зерттеуге және
оның алдын алу, одан сақтандыру проблемаларына арналған. Жұмыста зорлық
көрсету қылмыстарының әлеуметтік-құқықтық тегі зерделенген, оларға
қылмыстық-құқықтық сипаттама берілген, оларды жасаудың тетігі, қылмыскер
мен жәбірленуші арасы ашып қарастырылған.
Қылмыстық Кодекстің 1-тарауында (Жеке адамдарға қарсы қылмыстар)
көзделген қылмыстар нысандарының аса маңыздылығы көрсетіліп отыр. Адамның
кұқықтары мен бостандығын Қазақстанда Конституция қорғайды (12-бап).
Қылмыстық заңның маңызды міндеттерінің бірі адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандығын қорғау (ҚК-нің 2-6. 1-бөлігі), сондықтан да олар
- Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі адамның жеке басына қарсы қылмыстар,
оның ішінде азаптау бойынша қылмыс құрамы көзделген 1-тараумен басталады.
ҚР Конституциясының 22-бабында адамның өз бостандығына, денсаулығын
қорғауына құқығы жарияланған. Бұл жағдай азаптау үшін қылмыстық
жауапкершілікке тарту проблемасының маңыздылығы артатындығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауын орындаудың атқарар орны
үлкен. Себебі ол қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты реттейтін негізгі
ережелерге әсерін тигізуші құрал болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қылмыстық құқықта азаптау үшін
қылмыстық жауапкершілік проблемасына көптеген ғалымдар зейін қойып жүр.
Азаптау үшін жауапкершіліктің қылмыстық-құқықтық аспектісін А.А.
Калашникова, П. Константинов. И. Портнов, А.Д. Тартаковский, Г.И. Чечель,
Р.Д. Шарапов және басқалар өз жұмыстарында атап өткен.
Сонымен катар, Г.А. Аванесов, С.Н. Авелыдев, Ю.М. Антонян, С.Д.
Дерябин, В.Е. Квашис және басқалар азаптауды криминологиялық деңгейде
зерттеген.
Жұмысты жазу барысында С В. Бородин, Л.Д. Гаухман, А.З. Жалинский,
А.А. Жижиленко, Н.И. Загородников, А.Н. Красиков, Б.С. Никифиров, А.А.
Пионтковский, Э.Ф. Побегайло, С.В. Расторопов, Н.С. Таганцев, М.Д.
Шаргородский, С.Я.Лебедев сияқты ғалымдардың еңбектері зерделенді.
Отандық ғалымдардың арасынан Н.М. Абдиров, А.Н. Ағыбаев, Е.О.
Алауханов, Р.Е. Джансараева, Е.И. Қайыржанов, А.Х. Миндагулов, Г.С.
Мэуленов, Г.Р. Рустемова, Н. Дулатбеков, Р.Т. Нұртаев, Н. Сұлтанова. А.
Смагұлов, М.М. Оразалиев және басқалардың еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты зорлықшыл
қылмыстарды криминологиялық санат ретінде қарастыру:
- азаптағандық үшін жауапкершілік туындауының тарихи аспектісін
зерделеу;
-бұл қылмыстық құрамның денсаулыққа қарсы қылмыстар жүйесіндегі орны
мен рөлін анықтау;
-сондай-ақ бұл нормалар мен оларды қолдану мәселелеріне
түсініктеме берумен байланысты проблемаларды зерделеу;
-заңдарды жетілдіру және оны практикада қолдану жөнінде ғылыми-
негізделген ұсыныстар жасау және оларды құқық қорғау органдарының жұмысына
енгізу.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай
міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
-қылмыстың дербес құрамы деп танылып азаптау үшін жауапкершіліктің
революцияға дейінгі Ресейдің және қазіргі Қазақстанның қылмыстық заңдарында
даму үрдісін көрсету;
-ұғымдарды анықтау үшін азаптауға тән міндетті белгілер шеңберін
анықтау;
-бұл қылмыс құрамының объективтік және субъективтік белгілеріне талдау
жасау;
-азаптау қолданылатын қоғамдық қатынастардың шеңберін анықтау және
бұл қылмыс құрамының конструкциясын белгілеу;
- азаптаудың әрбір саралаушы белгілерінің орны мен рөлін анықтау.
Зерттеудің жаңалығы. Қылмыстық заңдарды жетілдіру жөнінде, сондай-
ақ бұл қылмыстарды өзінше бөлек қарастырып саралаумен байланысты ұсыныстар
даярланған. Зерттеліп отырған құрамның ғылым мен практика үшін маңызы бар
кейбір саралаушы белгілерінің басымдығын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы, сонымен қатар, қорғауға ұсынылған
тұжырымдарда көрсетілген.
Курстық жұмысымың әдістемелік негізі. Зерттеу ғылыми танымдық теория
мен тәжірибенің өзара байланысын анықтайтын диалектикалық әдіске
негізделген.
- тарихи-құқықтық-зорлықшыл қылмыстарды зерделеудің және оның алдын
алудың тарихи тәжірибесін зерделеуге қатысты;
- салыстырмалы құқықтану, оған зорлықшыл қылмыстардың қылмыстық-
құқықтық тәсілдер арқылы сақтанудың шетел заңдарының оң тәжірибелерінің
талдамалары кіреді;
- статистикалық зорлықшыл қылмыстар туралы статистикалық мәліметтерді
жинақтауды және талдауды қамтиды;
Зерттеудің нормативтік базасын отандық қылмыстық, қылмыстық-іс
жүргізу, әкімшілік және қылмыстық-атқарушылық заңнамасы, адамдардың
қылмыстылығымен күрес мәселесін реттейтін заңдар мен ведомостволық
нормативтік-құқықтық актілер, бірқатар шетелдердің қылмыстық заңдарды,
адамдардың кұқықтары мен мүдделерін қорғау мәселесіне қатысты халықаралық-
құқықтық актілер құрайды.
Зерттеу нәтижесінде алынған тұжырымдардың шындығы таңдап алынған
әдістемелік, методологиялық және нормативтік базаларға негізделген.
Курстық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы алдына қойылған мақсаттар
мен міндеттерге жетуге негізделген, жұмыстың мазмұны таңдап алынған
тақырыпты толық көлемді қамтылған деген ойым бар. Диплом жұмысы
кіріспеден, 2 тараудан, 5 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 30 бет.
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ (АЗАПТАУДЫҢ) ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2. Адамның жеке басына қарсы қылмыстар (азаптау) туралы заңдардың
дамуы
Адамның денсаулығына зақым келтіретін қылмыстар адамзат тарихы мен
бірге жасап келе жатыр. Сондықтан да, адамның денсаулығын қорғау қазіргі
таңда қылмыстық құқықтың ең маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
Отандық әдебиетте адам денсаулығын қылмыстық-құқықтық қорғау мәселесіне
әрқашанда баса назар аударып отырады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы Ресей мемлекетінің даму
тарихымен етене байланыста. Қылмыстық заңнаманың алғаш туындаған кезінде
қылмыстың ауыр формалары ғана есепке алынды, бірақ келе-келе адам
денсаулығын жан-жақты қорғау мақсатында қылмыстық озбырлықтың басқа жақтары
да қарастырылды [2.5 6.].
Азаптау ұғымы пайда болғанға дейін адамға күш көрсеткені және
психикалық ықпал жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік азаптаудың нышаны
бар басқа қылмыстар құрамында көзделді. Ал, қылмыстың өзінше дербес құрамы
ретінде азаптау кейін бөлінді [3.101.6.].
Қылмыстың бұл түрі ежелгі замандағы патшалар кезінен бастау алады,
олар ешқандай заңға сүйенбестен өз қарсыластарын азаптаған, қинаған [4. 120
б.].
Денсаулыққа зақым келтіретін қылмыс жайында Русьте ұлы князьдар Олег
(911 ж.) пен Игорьдің (945 ж.) гректермен жасасқан шарттарында алғаш рет
айтылады. Бұл шарттарда адам денсаулығы қоғамдық игілік емес, жеке адамның
өз игілігі, сондықтан оны қорғау - оның өзінің немесе оған мүдделі
адамдардың міндеті - деп көрсетілген .
Тарихшылар Орыс заңы деп атаған Олег шартында (911ж) негізінен
денеге зақым келтіргендік үшін жауапкершілік көзделген. егер орыс гректі
немесе грек орысты қылышпен немесе найзамен жарақаттаса, ол өзінің кінәсін
жуу үшін Орыс заңы бойынша бес литр күміс төлеуге тиіс делінген.
Көптеген зерттеушілер мұны заң актісі емес, Русьте қалыптасқан тәртіп деп
санайды. Дене жарақаты үшін жауапкершіліктің мұндай нормалары Игорьдің
шарттарында да (945 ж.) болды.
Ежелгі Русьтің қылмыстық құқық нормалары бар және бізге дейін жеткен
заң актісі -Русская правда (XI ғ.). Ол князьдіктердің жарғыларынан, әдет
құқықтарынан, нақты сот үкімдерінен құрастырылды онда дене жарақатын
алғандық үшін жауапкершілік нормалары қарастырылды, тіптен кейбір
жағдайларда қанды кекке рұқсат етілді [5. 49 б.].
1903 жылғы Уложениеде адамның жеке басына қарсы қылмыстар екі түрге
бөлінді: денені жарақаттау және адамға зорлық көрсету, қасақана ұрып-соғу.
Ұрып-соққанмен денеге ешқандай із қалдырмайтын, қысқа уақытқа жан
күйзелетін әрекеттер адамға зорлық көрсету болып табылады дейді
С.Таганцев. Бұл әрекеттер адам денсаулығына зақым келтірумен
салыстырғанда қоғам үшін онша қауіпті емес қылмыстар қатарына жаткызылған,
олар қылмыстық заң қорғайтын мүдделердің қосымша нысанына жатады [16.191б.]
1919 жылғы 12 желтоқсанда Ресейдің Қылмыстық істер бойынша басшылыққа
алатын бастамасы басылып шықты, бірақ ол қылмыстық заң емес еді, себебі
онда қылмыстардың нақты құрамдары қарастырылмаған, дегенмен қылмыстық-
құқықтық ұғымдар жүйеге келтірілген болатын.
Қылмыстық заңнаманың дамуындағы келесі белес - РКФСР қылмыстық Кодексінің
шығуы еді (1922 ж.). V тараудың Денені жарақаттау және адамға зорлық
көрсету деп аталатын 2 тармағы денсаулыққа қарсы қылмыстарға арналды. Бұл
Кодекс дене жарақатын үш санатқа бөлді:
- ауыр;
- орташа ауыр;
- жеңіл.
Бұл ретте Кодекс жеңіл дене жарақатына қандай да бір анықтама берген
жоқ, оның белгілерін көрсетпеді.
Бірақ, ауыр және орташа ауыр дене жарақаты деген ; ұғымдарға сүйене
отырып жеңіл дене жарақатына өмірге қауіпті емес, денсаулықты аз уақытқа
ғана бұзатын немесе денсаулықтың бұзылуына қатысы жоқ жарақатты жатқызуға
болады.
Біздің зерттеу үшін керектісі - қасақана ұрып-соғу немесе жанға
бататын өзгедей зорлықты әрекеттер (157-6.). Бірақ ұрып-соғу ұғымы сол
қалпы ашылмай қалған азаптау және қинау терминдері саралаушы
белгілер ретінде қолданылған.
1922 жылы Жарақаттың ауырлығы туралы қорытынды жасау Ережесі
қабылданғаннан кейін қылмыстық-құқықтық нормалардың мәнін толықтай ұғынуға,
оларды практикада дұрыс қолдануға мүмкіндік туды.
Отандық зерттеушілердің пікірінше, денсаулыққа қарсы қылмыстарды 1922
жылғы Қылмыстық Кодекс бойынша құқықтық регламенттеуде жан-жақтылық,
нақтылық бар көрінеді.
1927 жылдан бастап Ресейде жаңа Кодекс (1926 жылғы) күшіне енді.
Адамның өміріне, денсаулығына, ар-ожданына, бостандығына қарсы қылмыстардың
барлығы түгелдей VI тарауда берілді.
Бұл Кодекс дене жарақаттарын ауыр (142-6) және жеңіл (143-6.) деп
екіге бөлді. Дененің көгергенінен аяқ-қолдың сынғанына дейінгі әртүрлі
ауырлықтағы жарақаттар жеңіл деп саналды. Денеге бәлендей бір қол тигізу
емес, адамға жан күйзелісін келтіру ғана зорлықты әрекетке жатқызылды. Ұрып-
соғу денсаулыққа қарсы қылмыстардың ерекше тобын құрады (146-6.).
Баптың диспозициясынан көріп отырғанымыздай, бұл жерде ұру және соғу
деген, мәні жағынан өте жақын екі термин алынған, қылмыстық заңнамада
олардың қандай ұғым беретіндігі ашылмаған. 146-баптың 2-бөлігінде азаптау
ұрудың, соғудың және жанға бататын басқа да зорлықты әрекеттердің саралаушы
түрі ретінде қарастырылған.
Адамға қарсы қылмыстарды криминалдаудағы олқылықтар заң
аналогиясын қолдану жолымен толықтырылды (1922 жылғы Кодекстің 10-бабы және
1926 жылғы Кодекстің 16-бабы). Сол себептен де ол кезеңнің қылмыстық
заңнамасы бірқатар қылмыстық-құқықтық ұғымдардың болмағандығынан қиындық
көрген деп санайды зерттеуші.
Адам денсаулығына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік көзделген
заңнаманың дамуындағы елеулі кезең - 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық
Кодексінің қабылдануы еді.
Бұл Кодекс бойынша дене жарақаты қайтадан үш сатыға бөлінді. Еңбек
қабілетінің едәуір жоғалуына алып келмейтін дене жарақаты ауырлығы орташа
жарақатқа жатқызылды (94-бап). Аталған кодекстің 97-бабында жеңіл дене
жарақатын салғандық үшін жауапкершілік қарастырылды [17. 137 6.].
Ресей Қылмыстық Кодексінің 112-бабына қарағанда (онда мұндай нормалар
жоқ) Қазақ КСР Қылмыстық Кодексінің 99-бабында ұрып-соғу және азаптау үшін
қылмыстық жауапкершілік көзделді.
Адамға зорлық көрсету ұғымы 1959 жылғы азаптаумен байланыстырылды.
Азаптаудың құрамы кеңес дәуіріндегі қылмыстық заңнама үшін мүлде жаңа
еді, ол 99-бапта көрініс тапты. Азаптауға қасақана ұрып-соғу және жанға
бататын басқа да зорлықты әрекеттер деген анықтама берілді. Бұл Кодексте
ұрып-соғу мен азаптау біртұтас ұғым болды.
Қазақ КСР Қылмыстық Кодексіне берілген түсініктемеде азаптау денеге
жеңіл жарақат салу тәсілі деп ұғындырылды. 1977 жылы азаматтардың
денсаулықты қорғау құқығы алғаш рет КСРО Конституциясында бекімін тапты (42-
бап). ҚР Конституциясы (1995 ж.) зорлықты қылмыстардың алдын алудың оңтайлы
жолдарын іздестірудің жаңа кезеңі болды, себебі онда адамның туғаннан
өлгенге дейінгі өміріне, денсаулығына, жеке басына қол сұқпауға құқығы
жарияланды.
Адам денсаулығына зиян келтіргендік үшін
жауапкершілік көзделген қылмыстық заңнамада зорлықты қастандықпен күрестің
бірқатар қылмыстық-құқықтық жолдары қарастырылды.1997жылғы Қылмыстық
Кодекс қылмыстық Заңдарды ҚР Конституциясына және халықаралық нормаларға
сәйкестендіруге тиіс болды. Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы
қылмыстардың құрамына баса назар аударылды.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес бұл қылмыстар тобының
орналасу реті де өзгерді. ҚР ҚК Ерекше бөліміндегі I тарау Адамға қарсы
қылмыстар деп аталды.
Ұрып-соғу және азаптау сияқты қылмыстар құрамы өзгертілді, олардың
біріншісі өзінше құрамға бөлінді, кейін мүлде алынып тасталды [18. 68 б.].
Азаптағандық үшін жауапкершілік көзделген қылмыстық заңнаманың даму
тарихын талдай және қорыта келе оның ұзақ сүрелі жолдан өткендігін көреміз.
Ол Русская Правдадан бастау алады, ал азаптау термині алғаш 1845 жылғы
Уложениеде қалыптасқан болатын.
Қазақстан Республикасының қазіргі қылмысты заңнамасында
оларға қатысты толығырақ сипаттама берілген дегенмен азаптағандық үшін
жауапкершілік көзделген нормаларды тәжірибеде қолданумен байланысты
бірқатар мәселені туындатып отыр.
Бұл саладағы зерттеу осы тақырып бойынша нақты ұсыныстар мен
тұжырымдар жасай отырып, заңды дұрыс қолдану үшін қандай да бір өзгерістер
енгізуге мүмкіндік береді.
1.2 Адамға қарсы зорлықты қылмыс ретінде азаптау ұғымына және оның
белгілеріне қазіргі көзқарас
Адамның өмірін, денсаулығын, денесіне қол жұмсалмауын және бостандығын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарға жасалатын барлық қастандықтардың
басым көпшілігі күш қолданылып, кейбір жағдайларда психикасына қысым
көрсетіліп жасалатын қылмыстар.
Қылмыстылық- адамның мінез құлқы нысандарының бірі, ал қылмыс- адамның
саналы түрде жасаған әрекеті, нақты қылығы. Адамның тұлғасын сипаттайтын
қасиеттердің бәрін біліп алмай, жеке адам қылмысының себебін немесе жалпы
қылмыс себебін біліп-түсіну мүмкін емес.
Криминология ғылымы адам қылмыскер болып тумайды, қылмыстылық тұлғаның
қалыптасу кезеңіндегі жайсыз жағдайлардың салдарынан пайда болады деп
пайымдайды. Алайда жайсыз жағдайдың бәрі бірдей және әр уақытта қылмыстық
мінез құлық тудырады деп ойлауға болмайды. Адам іс жүзінде өзінің
психологиялық табиғатына сай келетін шарттар мен факторларды таңдап алып
және оны белгілі бір дәрежеде игереді.
Қылмыскер тұлғасы- қылмыстылыққа итермелеуші әлеуметтік өмір жағдайы
мен осы жағдайдың салдарынан болған қылмыстың арасын жалғастырушы буын
болып саналады.
Криминология ғылымы қылмыскер тұлғасы деп- қылмыстық заңды басқа
жағдайлармен және мән-жайлармен қоса адамды кінәлі ететін, осылайша оның
қоғамға жат қылықтарына әсер ететін әлеуметтік мәні қасиеттердің,
белгілердің, қатынастардың жиынтығы деп таниды.
Қылмыскердің тұлғасы өзінің бағыттылығы арқылы көзқарас пен бағдар
мазмұнымен, қажеттік деңгейі мен шеңберімен ерекшеленеді. Алайда осындай
жағдайға қарап, қылмыс жасаған адамдардың барлығында бірдей қоғамға жат
көзқарас пен бағыт-бағдар бар деп ойлауға болмайды. Мұндайлар болмағанның
өзінде де қылмыскердің тұлғасы мен оның қылмыстық мінез-құлық себептерін
зерттеудің қажеттігі күн тәртібінен алынып тасталмайды.
Қылмыскердің тұлғасы- криминология нәрсесі ретінде, мұндай тұлға
әлеуметтік мәні бар жеке-нақты объект ретінде немесе жалпы әлеуметтік тип
ретінде қарастырылуы тиіс пе деген пікірталас тудырады.
Қылмыс жасаушы адамдар әртүрлі белгілер бойынша бір-бірінен
ерекшеленеді, олардың әрқайсысы өзінше жеке-дара. Сонымен қатар қылмыс
жасаушы барлық адамдарды ортақ бір немесе бірнеше белгілер сипаттайтын
топтарға топтастыруға болады.
Типология – қылмыскерлердің неғұрлым тереңірек сипаттамасы болып
табылады. Ол зерттелетін қылмыстық әрекеттің тууы мен дамуының тегін,
себебін, заңдылығын ашуға, болжам жасауға мүмкіндік береді. Қылмыскердің
жеке басын типологиялаудың тәжірибелік мәнін, ең алдымен, сақтандыру және
жазалау-тәрбиелеу шараларын бөліп қарастыру, кейбір тергеу мәселелерін
шешу, қылмыстық қылықтың кейбір типтерін айқындап талдау, сондай-ақ бұл
қылықтарды адамның кейбір ерекшеліктері арқылы түсіндіру мүмкіндіктерімен
байланыстырады [19.40.б.].
Қылмыскер тұлғасы кез келген адам тұлғасы сияқты белгілі бір құрылымға-
өзара байланысқан және өзара әрекеттес элементтер тобына ие болатын
тұтастай құрылым болып көрінеді. Қылмыскер тұлғасының құрылымын зерттеу-
элементтер мен құрылымдар арасындағы байланыстардың өзгерістері тұлғаның
түбірімен қайта жаңғыруымен пара-пар болғандықтан, оның мінез-құлқындағы
қозғалмалы күштеріне жақындасып, танып-білу.
Қылмыскер тұлғасының құрылымын анықтау барысында оны басқа адамдармен
араласу нәтижесінде және өз кезегінде белгілі бір істің; танымның, қарым-
қатынастың субъектісі ететін әлеуметтік мәні бар қасиеттер жиынтығын
иеленуші деп қарау керек.
Қылмыскер тұлғасын танып-білу тұлғаның құрылымы мен оның жүзеге
асыратын элементтері арасындағы қалыптасатын қоғамдық қатынастарды талдау
арқылы ғана мүмкін.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының өзі бірқатар құрылымдық бөліктерге
бөлінеді, яғни қылмыскер тұлғасын төмендегі блоктардан құралатын жүйе
ретінде қарастыруға болады:
1) қылмыскер тұлғасының демографиялық блогы;
2) қылмыскер тұлғасының әлеуметтік-мәдени блогы;
3) қылмыскер тұлғасының экономикалық блогы (қоғамдық өндіріс
жүйесіндегі жағдайы мен материалдық қамтамасыз етілуінің деңгейі);
4) тұлғаның әлеуметтік институттарға қатысы блогы (серіктестік қатысы,
әлеуметтік институттарға арқа сүйеушілік, дұшпандық қатынастары, олардың
қызметінің шырқын бұзуға ұмтылысы);
5) тұлғаның әлеуметтік қауымдастықтарға қатысы блогы (жағымды
әлеуметтік міндеттер атқаруға бағытталған, бірақ шырқы бұзылып, соның
салдарынын өзінің мүшелеріне жағымсыз әсер ете бастаған, сондай-ақ
мүшелерінің жағамсыз пиғылдары негізінде құрылған қауамдастықтар);
6) тұлғаның әлеуметтік нормаларға қатысы блогы. Адамның мінез-құлықтары
белгілі бір әлеуметтік нормалар жүйесімен реттелетіні белгілі. Бұл
нормалардың бәрі мынадай екі топқа бөлінуі мүмкін: а) бүкіл қоғам
мойындаған (жалпыәлеуметтік); б) жекелеген қауымдастықтар мойындаған және
қорғаған. Мұның өзін: жалпыәлеуметтікке сай келетін; оларға бейтарап;
оларға қарама-қарсы деп бөліп қарауға болады.
Құрылымдық бөліктерден бір нәрсені алып тастау, бөліктер өздігінен өзі
дербес жалғасын таба алмайтындықтан бүкіл құрылымның тұтастығын бұзады.
Демек, олардың бәрі де бір-бірімен өзара тығыз байланыста және біріне-бірі
тәуелді.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының басқа да амалдары анықталуы мүмкін.
Әсіресе, мынадай жолдары белгілі:
– әлеуметтік-демографиялық және қылмыстық-құқықтық белгілері;
– қоғамдық өмірдің әр саласындағы әлеуметтік көрінісі;
– адамгершілік қасиеттері;
– психологиялық ерекшеліктері.
Қылмыскерлерді түрлерге топтастыру маңызды аналитикалық және
профилактикалық мәнге ие. Ол қылмыстылық себебін анағұрлым терең және де
жан-жақты зерттеуге көмектеседі [20.129б.].
Профессор А. Б. Сахаров бастапқыда категориялардың мынадай белгілерін
ұсынды: әлеуметтік-демографиялық; әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік-
биологиялық [21.69-70б.]. Алайда, ол кейіннен өзінің көзқарасты пікірін
өзгертіп, тұлғаның биологиялық белгісін алып тастады.
Қылмыскердің тұлғасы жалпы тұлғадан өзінің құрылымында белгілі-бір
компоненттердің бар-жоғымен емес, ең алдымен осы құрылымдағы белгілі бір
компоненттердің мазмұнымен және бағыттылығымен ерекшеленеді. Криминология
үшін аса қажеттісі – нақты қылмыс жасаудың себептері болып саналатын
адамгершілік қасиет, мәнді бағдар, көзқарастардың; мүдделердің,
қажеттіктің, бейімділіктің, әдеттің қоғамға жат бағыттылығы, дегенмен мұның
бәрі құрылымдық бөліктердің басқаларын жоққа шығару болмаса керек. Тұлғаның
бағыттылығы адамның өзіне тән сипатталатын және оның қызметіне әрекет
ететін ақиқатқа таңдамалы қатыстылығын көрсетеді. Бағыттылық – тұлғаның
психологиялық құрылымындағы элемент. Ол басқа да элементтерге – білім
деңгейіне, биологиялық қасиеттерге (жігерлілік, талабы) негізделген
сипаттардың көрінуіне басты әсер етеді және адамның тиісті қылмыстық мінез-
құлықты таңдауын анықтайды.
Осы көрсетілген барлық сипаттамалар бойынша криминологиялық ғылымда
соңғы жылдары едәуір материал жинақталды.
Кейбір зерттеушілер мысалы, құқық бұзушылардың жасы мен олар жасаған
қылмыстардың құрылымдары арасындағы белгілі бір байланыстылықты ашты.
Біз жүргізген зерттеу құқық бұзушы қылмыскердің мынадай типтерін бөліп
алуға болатындығын көрсетті, олар: жағдайға байланысты, тиянақсыз,
тиянақты, агрессивті-сексуалдық және өшпенді. Біз топтастырудың негізінде
қылмыс жасаудағы сылтаулы, оны жасаған субъектінің жеке басының
ерекшеліктерін, онда криминалдық тәжірибенің бар-жоқтығын алдық. Әрбір тип
қылмыскердің қылмысқа бет бұра бастаған кезінен оның толық қалыптасқанға
дейін жүріп өткен жолының баспалдағы іспетті.
Жағдайға байланысты тип- қылмысты қалыптасқан нашар жағдайдың ықпал
етуі нәтижесінде жасайды. Ондай адамды әлеуметтік енжарлық басады, оның
бойында қалыптасқан күрделі жағдайдан шығатын интелектуалдық, эмоционалдық
ресурстар, қажырлылық болмайды, ол өз әрекетінің кейбір салдарларын болжай
алмайды. Жеке басының психологиялық ерекшеліктерінен олар жағдайға тәуелді
болып қалады, өнегелік тәрбиенің аздығынан одан шығу жолын таба алмайды.
Жағдайға байланысты қылмыскердің жеке басындағы теріс ерекшеліктерді
толықтай жоққа шығаруға болмайды. Қоғамға қайшы пікірлердің, теріс
қасиеттердің болуы және олардың теріс жағдайда қылмыс түрінде көрініс табуы
барлық қылмыскерлерге тән. Бірақ қылмыскерлердің бұл санатының теріс
сипаттары өзінің қарқындық деңгейі жағынан қылмыскерлердің тиянақты және
кәнігі типтерінен өзгеше. Ал қылмыстық іс-әрекеттің туындау себебіне
келетін болсақ, бұл жерде субъектінің бастапқы да, одан кейінгі де
әректтеріне ықпал ететін сыртқы мән-жайдың рөлі зор.
Тиянақсыз тип- бұл типке біз мына себептермен алғаш рет қарақшылық
шабуыл және тонаушылық жасаған респондеттерді кіргіздік, ол себептер:
ішімдікке және есірткіге қаражат табуға ұмтылу, ақша тапқысы келу,
жолдастарымен ынтымақтастық, басқалар алдында өзін көрсеткісі келу. Бұл
типке теріс сипатталатын, бұрыш әкімшілік құқық бұзған, қоғамдағы
әлеуметтік рөлін ойдағыдай орындамаған, бірақ қарсы бағытталған зорлықшыл
істер айқын көрініс таппаған адамдар жатады. Зорлықшыл қылмыс жасау олар
үшін кейде ерекше маңызы бар мақсатқа жетудің амалы болып табылады.
Бұл адамдардың сипаттамасы қым-қиғаш: олардың бойында жарым-жартылай
криминогендік бұзылғандық та, заң бұзбайтын кісі бойындағы ерекшеліктер де
бар. Олар, әдетте, оң және теріс ықпал жинақталған қайшылықты микроортада
қалыптасады. Бұл типтегі адамдардың зорлықшыл қылықтары олардың
эмоциясындағы ақаулардан, өзін бақылай алмаушылықтан, тұрақсыз көңіл-
күйден, ашушаңдықтан туындайды.
Тиянақты тип. Бұл топқа кек алу, өштесу, ақша табу себептері,
бұзақылық пиғылмен, есірткі, ішімдік үшін ақша табу мақсатында,
жолдастарына жақтасып кісі өлтіргені, денеге қасақана ауыр жарақат салғаны
үшін, қылмыстық жауапкершілік жасына жеткенше қылмыстық жазаланатын әрекет
жасаған немесе бұрын қылмыстық жауапкершілік жасына жеткенше қылмыстық
жазаланатын әрекет жасаған немесе бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартып,
шартты түрде сотталған құқық бұзушылар қамтылған.
Бұл типтің өкілдеріне агрессивтік-зорлықшыл бағыттылық, дөрекі күш
қолдану стеоротипінің қалыптасқандығы айқын және тұрақты көрініс тапқан.
Олар мораль мен құқық нормалары ұдайы бұзылатын микроортада қалыптасқан.
Олардың қылмыстық қылықтарының себебі ашушаңдық, өшпенділік, кектесу,
көре алмаушылық сияқты теріс эмоциялармен байланысты.Адамдар арасындағы
өзара әрекеттестіктің агрессивті-зорлықшыл тәсілі басқа тәсілдер ішіндегі
ең тиімдісі болып табылады. Олардың көбісі агрессивті қылығымен немесе
ішімдікке салынуымен байланысты әкімшілік құқық бұзушылықты неше қайтара
жасағандар, ішкі істер органдарында есепте тұрғандар.
Олар, негізінен, өз мүддесін көздейтіндер, төңірегіндегілерге
агрессивтігі, қастандығы күшті, өзін-өзі ұстай алмайды, эмоциясы тұрақсыз.
Кісі өлтіргені және денеге қасақана ауыр жарақат салғаны үшін
сотталған құқық бұзушыларға зерттеу жүргізгенде біз бұлардың көбісінің
бойынан аямаушылық, жаны ашымаушылық, қатыгездік сияқты әдеттерді таптық.
Бұлар, негізінен, өз-өзіне риза, бірбеткей, кек сақтағыш, өзінікінен басқа
құндылықтарды мойындамайтын, мораль мен құқықтан, әдептен аулақ адамдар.
Негізінен, материалдық ортаға жататын бұл құқық бұзушыларда, көптегн
факторлардың арқасында жұпыны тұрмыс, көңілсіз өмір қалыптасты. Кісі
өлтіргендердің көбісінің ой өрісі, мәдениеті де,білімі де төмен.
Қандай салада болса да адамдардың соңғы жылдары кісі өлтіруінің
себептері пайдақорлық жаққа қарай кетіп барады. Басқа сылтаулар (өш алу,
кектесу, көре алмау және т.б.) жойылған жоқ, олар пайдақорлық төңірегіне
топтасуда. Бірақ маскүнемдікпен, нашақорлықпен байланысты қылмыстардың
көбінде өштесу, кек алу, көре алмау, қызғаныш сияқты сылтаулар бар. Бұлар
тұрмыста жиі кездеседі. Бұл жерде олар пайдақорлық мән-жайлармен шайылып
кетеді. Дегенмен пайдақорлық ниет бірден көзге түседі. Криминологтардың
айтуына қарағанда, адамдардың қасақана кісі өлтіруінің 85%-ында пайдақорлық
сылтау бар. Бұл барлық саланы қосып алғандағы көрсеткіш. Ал, экономика,
жаңа нарықтық қатынас, кәсіпкерлік салаларын алатын болсақ, мұнда барлық
жағдайларда да пайдақорлық сылтау басқа сылтаулардан ерекше тұр. Бірақ ол
басқаларды ығыстырып шығармайды, олар өзара байланысқа кірген. Ол әсіресе
зорлық көрсетіп қасақана кісі өлтірумен тығыз байланыста. Қысқасы,
пайдакүнемдік қылмыстық зорлықпен байланысты негізгі сылтау болып табылады.
Жалпы кез келген қылмыста пайдакүнемдік, өз қамын ойлау, қандай да бір
зорлық болады.
Бұл ретте пайдакүнемдік сылтауда екіжақты сипат бар: ол, құқық
бұзушылардың бойында туа біткен қасиеті болуы немесе байлыққа, ақшаға,
құндылыққа, оларды иемденуші адамға агрессивті реакциясы болуы мүмкін.
Сонымен бұл қаралып отырған жағдайдағы пайдакүнемдік сылтау –
материалдық игілікке, ақшаға, құндылыққа деген реакция. Ол қылмыскер
әрекетіне бағыттылық береді, ал қылмыскер өз ойын іске асыру барысында
зорлықшыл әрекетке жүгінеді. Қысқасы, адамның пайдакүнемдік сыттауы мен
оның қылмыстық әрекетінің тәсілдеріне де байланысты. Былай деуге болады:
пайдакүнемдік- қасақана кісі өлтіруді базасы, ал зорлық-сондай кісі
өлтіруді жасаудың тәсілі. Мұнда сылтау мен тәсілді ажыратуға болмайтындай
бірліктің бар екендігін байқамау мүмкін емес. Олар бөлінбестей байланыста.
Бұл типтегі адамдардың барлық басқа типтер арасындағы өзіндік үлесі 53%-ды
құрайды.
Агессивті-сексуалдық тип-бұл типке әйел зорлағаны және сексуалдық
сипаттағы зорлықшыл әрекеттер жасағаны үшін сотталған құқық бұзушылар
жатқызылған (15,5%). Өзінше жеке типке жатқызылған бұл қылмыскердің бойында
зорлықшыл қылмыскерлерге тән ортақ қасиетпен бірге өздеріне ғана тән
қасиеттер бар: белгілі бір сылтау-құмарлық, көңіл көтеру; жыныстар
арасындағы қатынасқа өзінше көзқарас; жүгенсіздік, жыныстық қатынасты
қанағаттандыруда ешқандай тосқауылды білмеу; моральдық азғындау.
Тұрмыс деңгейіндегі айырмашылық жеткіншектерді тәрбиелеуде қиындық
тудырып отыр, ондай жағдай жастарға да, олардың ата-аналарына да теріс
ықпал етуде. Қазір сырты бүтін, іші түтін отбасылар көбейіп барады,
олардың көкірегін рухани аштық жайлаған. Бірақ олардың ақшадан тапшылық
көрмейтіндігін ескерсек, ондай отбасынан шыққан жасөспірімдердің жалғанды
жалпағынан басамын деп ішімдікке, нашақорлыққа салынып кеткендігіне
таңдануға болмайды. Мұндай жастардың көбісі арамтамақ, жалқау келеді.
Сексуалдық революцияның ықпалына ұшыраған мұндай жастар, ата-анасының,
басқа да ересектердің өмірге деген көзқарасына еліктеп, келеңсіз
жағдайларға ұшырайды, ал олар жасаған әйел зорлау, сексуалдық сипаттағы
зорлықшыл әрекеттер көбіне әйгіленбей қалады.
Кәнігі тип- оған зорлықшыл қылмыс жасаған кезде өздерінде атылатын
және суық қару болған респонденттер жатқызылды (9%). Бұл типтің
қылмыскерлерінде нақты және тиянақты бағыттылық бар, ол тереңге тамырланып
қалған, сондықтан да олардың әрекетінде жағдайға байланысты жасалған
деген сипат жоқ. Жәбірленуші тарапынан ынта болмайды, қақтығысты жағдайды
олардың өздері тудырады, жәбірленушіні соған итермелейді, ондағы мақсат
–кейін оған қарсы зорлықшыл әрекет қолдану. Олардың бойындағы басты
қасиеттер- ашушаңдық, ызақорлық, қатыгездік, біреуге жаны ашымаушылық,
ұятсыздық, қоғамды сыйламаушылық, өзін-өзі ұстай алмаушылық.
Зорлықты қылмыстар термині қылмыстық құқықта да, криминология мен
қылмыстық-атқарушылық құқықта да қолданылады. Қылмыстық-құқықтық ұғымда
зорлықты қылмыстар жалпы белгілермен сипатталады, сондықтан оларды бір
топқа біріктіруге болады. Бұл қылмыстардың ортақтығы мен ұқсастығы олардың
жасалу тәсілінің бірдейлігімен, атап айтқанда, басқа адамға зорлық жасаумен
сипатталады [25.13б.].
Күшіндегі қылмыстық заңнама зорлық ұғымын ашпайды, тек оны факт
ретінде көрсетеді және оны өмір мен денсаулық үшін қауіпті немесе ...
қауіпсіз деп бөледі.
Сонымен, азаптауға жаңа ұғым беріп, 107-баптың 1-бөлігінің
диспозициясын өзгертуді ұсынамын:
1.Азаптау, яғни жәбірленушіге күш көрсету арқылы тәнге және психикаға
күйзеліс келтіру мақсатында зорлықты әрекет жасау немесе әректсіздік
көрсету, сондай-ақ осы Кодекстің 103-104-баптарында көрсетілген салдарға
алып келмейтін ұзақ күйзеліске түсіру,-... жазаланады.
Зерттеушінің азаптау ұғымы келемеждеу және қинау ұғымдарын қамтиды
деген пікір ескеріп ҚК-нің 103-бабы 2 бөлігінің г тармағын, 104-бабы 2-
бөлігінің в тармағын мына редакцияда өзгерткен жөн болар еді:
Сол әрекет:
- жәбірленушіге қатысты аса қатыгездікпен, азаптау жолымен жасалса,
сондай-ақ адамның дәрменсіз екендігін айыпты біле тұра, әдейі жасаса, - ...
жазаланады.
Әңгіме зорлықты қылмыс жасаудың бір тәсілі болып табылатын азаптау
жайында болғандықтан саралаушы белгілердің редакциясын өзгерткен дұрыс деп
санаймын.
2 АЗАПТАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Азаптаудың объективтік белгілерінің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
Қазақстан және Ресейлік қылмыстық-құқық ғылымы қылмыс құрамы ұғымына-
қоғамға қауіпті іс-әрекет болып табылатын, бүтін жүйе құрайтын, қылмыстық
заңда көзделген объективтік және субъективтік белгілер жиынтығы деп
анықтама береді. 107-бапта көзделген қылмыс құрамын сипаттайтын
белгілердің, элементтердің рөлі мен орнын анықтау адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандығын қорғаумен байланысты зерттеудің маңызды бағыты
болып табылады.
Бұл проблеманы зерттеу нысан құрылымына талдау жасауды керек етеді.
Қылмыстық заңда қылмыс нысанын анықтаудың консептуалдық тәсілі пайда болды,
оны біз қылмыстық озбырлықтан қылмыстық заң арқылы қорғалатын қоғамдық
қатынастар деп түсінеміз. Отандық қылмыстық-құқықтық ғылымда қылмыс нысаны
теориясы ең басты болып табылады. [44.204б.]
Зерттеуші ұзақ уақыт қолданып келе жатқан қылмыс нысандары теориясынан
да қоғамдық заңмен қорғалып отырған қоғамдық қатынастардан да бас тартудың
қажеті жоқ деп есептейді. Бұл теория заңның нені қорғайтындығын қылмыстан
қандай нақты зиян келетіндігін анықтайды. [45.56б.]
Қылмыс құрамының жалпы ұғымында сондай-ақ денсаулыққа қарсы қылмыстар
да міндетті, оның ішінде балама және факультативтік белгілер бөлініп
алынады. Объекті бір міндетті белгімен және факультативтік белгімен
сипатталады:
а) қылмыс нәрсесі;
б) қылмыстан жәбірленуші [46.45б.]
Отандық қылмыстық құқық теориясында қылмыс нысаны үш түрге бөлінеді,
олар:
-жалпы;
-тектік(топтық, арайы);
-тікелей(түрлік).
Бір текті қоғамдық қатынастар тектік объекті ұғымымен қамтылады, олар
ҚК-нің бір тармағына біріктірілген нормалармен қорғалады. Қастандық
бағытталған белгілі бір нақты игілік тікелей нысан болып табылады.
1959 жылғымен салыстырғанда 1997 жылғы кодексте нормалар құрылымы
кеңейтілген, онда тараулар, тармақтар баптар берілген. Сол себепті, қылмыс
нысандарын саралаудың төрт буынға белгіленгені дұрыс, мұнда түрлік нысаны
тектік және тікелей объектілердің ортасына орналастырылған, ол тектік
нысанмен тек-түр жүйесін құрап түр.
Л.Д.Гаухман қылмыс нысандарын былайша бөледі:
1)жалпы
2)типтік (жалпы мен тектік аралығы)
3)тектік (арнайы топтық)
4)тікелей(түрлік)[47.301б.]
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар ғана жалпы нысанның
мазмұнын береді, олар ҚК-нің I-тарауында қарастырылған.
Сол тараудағы баптарда көзделген қылмыстардың барлығы бағытталған бір
типті қатынастар тобы типтік нысандарың мазмынын береді. Адамның әр түрлі
игіліктерін қамтамассыз ететін қоғамдық қатынастар, қылмыстардың типтік
нысаны болып саналады, оны тараудың аталуынан көреміз-Адамға қарсы
қылмыстар. Адамның өмірін денсаулығын, ар-ожданын, бостандығын және т.б.
қамтамассыз ететін қоғамдық қатынастар денсаулыққа қарсы қылмыстардың
объектісін құрайды.
Ерекше бөлімнің осы тарауына кірген баптарда көзделген қылмыстар
бағытталған бір текеті қоғамдық қатынастар тектік мазмұнын береді. Бұл
нысан өмірді қамтамассыз ететін және денсаулықты қамтамассыз ететін
біртекті қоғамдық қатынастардың екі тобын қамтиды. Бұл екі топтың қоғамдық
қатынастары біртекті болғанымен олар мазмұндары жағынан өзгеше, сондықтан
олар теория жүзінде бөлектеп қарастыру керек. Ұрып-соғуда, азаптауда өлтіру
мақсаты болмайтындықтан, тек адам денсаулығы ғана зерттеу нәрсесі бола
алады. Сонымен, адам денсаулығын қамтамассыз ететін қоғамдық қатынастар
азаптаудың тектік нысаны болып табылады.
Денсаулыққа қатысты қылмыстардың кейбір түрлерінің тікелей нысандары
жалпы тектік немесе түрлік нысанға сәйкес келеді. Сонымен қатар қылмыстың
ауырлығына және денсаулыққа келген сипатына қарай олардың әрқайсысын
нақтылауға болады.
Қылмыстың тікелей нысаны қылмыстың нақты құрамын түсінуде, бұзылған
қоғамдық қатынастар құрамының маңызын айқындауда, қылмыстық әректтің
қоғамға қауіптілік деңгейін анықтауда маңызды рөль атқарады және ол
қылмыстың бұл құрамын басқа ұқсас құрамдардан ажыратуға мүмкіндік береді.
Әрине, егер денсаулыққа жеңіл зақым келсе, онда денсаулық нысанға
айналады. Бірақ, ҚК-нің 106-бабында көрсетілген салдарға алып келмейтін
әрекет жасалған жағдайда да азаптаудың құрамын табуға болады.
107-бапта көзделген қылмыстардың тікелей нысандары:
1)біріншіден, қылмыстық заңмен қорғалатын, қылмыс нысанының барлық
белгілерін жинақтайтын қоғамдық қатынастар;
2)екіншіден, адам мен азаматтың денсаулығын, оның денеге қол
жұмсамауға және қалыпты көңіл күйге құқығын қамтамассыз ететін қоғмдық
қатынастар.
Адамға қол жұмсамау конституциялық принцип ретінде ҚІЖК-нің 14-
бабында қайталанады.[48.8б.]
Ұлпалар мен органдардың анотомиялық бүтіндігін бұзу дене жарақаттау
белгілерінің бірі екендігін басқа ғалымдар да қолдайды. Дененің көгеруі,
қанауы немесе соққы алуы сияқты жарақаттар жанға батады. Бұл салдарлар,-
дейді П.А.Дубовец,- қандай да бір ұлпалардың немесе органдардың қалыпты
жұмысын бұзады және тіптен елеусіз болса да адам денсаулығына залал
келтіреді [49.54б.]
Сонымен, органдар мен ұлпалардың анотомиялық бүтіндігінің бұзылуы
немесе олардың физиологиялық қызметінің қалыптан ауытқуы дене жарақаты
болып табылады деген тұжырым жасауға болады.
Дегенмен, заңда және медицинада денсаулыққа әртүрлі анықтама берілген.
Медицина тұрғысынан алсақ, Қазақстан мүше болып табылатын Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының Жарғысында денсаулықты, тек аурудың және дене
ақауының жоқтығы ғана емес адамның дене мүшесінің, көңіл күйінің,
әлеуметтік жағдайының дұрыс күйде болуы деп қарастырады.
Адам денсаулығы оның барлық органдары мен ағзаның сыртқы отрамен
қандай да бір өзгеріссіз үйлесімімен анықталады [50.15б.].
Осы айтылғандарға сүйенетін болсақ-денесінің қандай да бір
ауырғандығын сезінетін адамның денсаулығына ешқандай зиян келген жоқ деп
айта алмаймыз. Адам ағзасындағы кейбір өзгерістерді, мысалы, қан құрамының
өзгеруін, тершең бола бастауды және тағы басқаларды денсаулыққа жасалған
қастандықтың нәтижесі деп қарауға болады.
Адам ағзасының кез келген ұлпасы белгілі бір функция атқарады, ал оның
қалыпты жұмысының бұзылуы денсаулыққа зиян келтіреді. Бұл тұрғыдан алсақ,
ұрып-сабағаннан ұлпаның сыртқы бүтіндігі де, органдардың қалыпты жұмысы да
бұзылмайды,- деп санайтын А.А. Пионтовскийдің пікірімен келісуге болмайды
[51.145б.]
Ұрып-сабағанда адам ағзасының жалпы қалыпты күйі сақталуы мүмкін, ол
қорғана да алады. Денсаулыққа келген ондай зиян сырт көзге байқалмайды да,
жәбірленуші оны аса сезбеуі де мүмкін.
Мысалы, шапалақпен тартып жібергенде, дененің қызарған жері тез
басылып қалады, ауырғаны да тез басылады.
Ұрып-сабаған кезде қылмыс нысаны адамның денсаулығы деп алынады, ал
ұру әрекеті денені ауыртқанмен, оның бүтіндігін де, функциясын да бұзбайды,
- дейді Н.И. Загородников.
Р.Д. Шарапов денсаулыққа зиянды екі түрге бөледі:
1) денсаулыққа, заң тұрғысынан алғанда, жалпы еңбекке қабілетті едәуір
төмендететіндей зиян келтіру жатады;
2) денсаулыққа елеусіз зиян келтіру, яғни жалпы еңбекке қабілетті
айтарлықтай жоғалтпау [52.103б.]
Азаптау нәтижесінде адам нендей игілігінен айрылады деп заңгерлер
қанша дауласқанмен, оның денсаулығына зақым келетіндігі даусыз.
Дене жарақаты терминін денсаулыққа зиян терминімен алмастырғанға
қарағанда, онша күшті емес зорлықты әрекеттің өзі, жалпы еңбек қабілетін
ақсатпаса да, денсаулыққа зиян келтіреді деп танылады.
Салдары алты күннен ұзаққа созылмайтын жарақат ұрып-сабағандыққа
жатқызылады. Өз кезегінде, мұндай азаптаудан келген зиян қысқа мерзімге
денсаулықты бұзуы немесе жалпы еңбек қабілетін біршама жоғалтуға алып келуі
мүмкін.
Қылмыс нәрсесі- материалдық субстрат, материалдық дүниенің тірі
немесе өлі нәрсесі, сонымен немесе соған байланысты қылмыс жасалынады,
қылмыскер қылмыс жасай отырып тікелей соған ықпал етеді [53.77б.]
Азаптауда адамға қастандық жасалады, оның ағзасына ғана емес,
әлеуметтік игілігіне де тікелей ықпал болады.
Биологиялық жағының маңыздылығын аса көтеріп жіберу нәтижесінде кейбір
авторлар адамды қылмыс нәрсесі деп тануға апарады. Қоғамдық қатынастардың
арқауы болып табылатын адамды қоғамдық қатынасқа жатпайтын затпен
теңдестіру, адамның құндылығын түсіру сәтті теңдеу емес,- дейді И.М.
Тяжкова [54.64б.].Ол дұрыс айтады- адам зат емес, тіршілік иесі. Егер
адамға қарсы бағышталса, ондай қылмыстың нәрсесі жоқ деген пікірді
қолдайды.
Адам денсаулығына қарсы қылмыстың нысанын сипаттайтын үшінші міндетті
белгі –қылмыстан жәбірленуші.
Жәбірленуші термині Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу
кодекстерінде нормативтік бекімін тапқан (ҚК-нің 67-бабында,ҚІЖК-нің 75-
бабында) және оның мазмұнына анықтама берілген. Бір жағынан ол нақты
процессуалдық кейіпте жәбірленген жеке немесе заңды тұлға, екінші жағынан –
заңмен қорғалатын мүдделердің иесі болып табылатын, жалпы ұғымдағы
жәбіренуші.
ҚІЖК-нің 75-бабының 1-тармағына сәйкес, өзіне қатысты жасалған
әрекеттің нәтижесінде күш қолдану арқылы тәнге, мүліктік және моральдық
зиян көрген адам-жәбірленуші деп танылады [55.35б.].
Заңды тұлға қылмыс субъектісі бола алмайды. ҚК-де қылмыстық әрекет
нәтижесінде зиян келген немесе ондай қауіп төнген адам қорғалатын қоғамдық
қатынастар субъектісі болып саналады.
Бұл құрам бойынша, адам яғни денсаулық иесі деп танылатын жеке тұлға,
жәбірленуші болады. Туылғаннан өлгенге дейін, яғни физиологиялық
жаратылымынан бастап биологиялық өлгенге дейінгі аралықта қандай да бір
денсаулыққа ие тірі адам сондай бола алады.
Мұндай әрекет қылмыс болып саналмайды, себебі бұл жерде құқығы
бұзылған субъект жоқ. Субъект болмаған соң қылмыстың құрамы да жоқ. Ал
іштегі нәресте жәбірленуші болып саналмайды, ол кінәлімен қоғамдық
қатынасқа түскен жоқ.
Сонымен, іште жатқан балаға қарсы жасалған әрекет 107-баптың 1-бөлімі
және 54-баптың 1-бөлімінің ж тармағы бойынша сараланады, ол жүкті екені
айыптыға алдын ала мәлім әйелге қатысты жасалған азаптауға жатады. Бұл
ретте жүкті әйел жәбірленуші болады. Мұндай қылмыстарды қарастырғанда
жәбірленушінің мынадай факультативтік белгілерін бөлектеп алуға болады:
1)қызметін жүзеге асырушы немесе қоғамдық борышын атқарушы адам;
2)дәрменсіздігін айыптауға бұрыннан белгілі адам;
3)жүкті екендігі айыптыға алдын ала белгілі әйел;
4)құқық бұзушы немесе сәби екендігі көрініп тұрған;
5)кінәліге материалдық немесе өзгедей тәуелді адам;
6)ұрланған немесе аманатқа алынған адам;
7)ауру адам;
8)бұрын заңсыз әрекет жасаған немесе теріс сипатталатын адам;
9)қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адам;
10) қылмыс жасаған адам;
11) өкімет өкілі;
12) ұлттық белгілер және т.б.
Жәбіррленушінің қандай да бір құқықтық мәртебесі, сондай –ақ қылмыстың
тікелей нысанына сәйкес келетін бұзылған мүдденің маңыздылығы мен құндылығы
қылмысты саралауға ықпал етеді, себебі ол қылмыстық әрекеттің қоғамға
қаншалықты қауіпті екендігін көрсетеді.
107-бапта көзделген қылмыстың азаптаудың объективтік белгілерінің
қатарына оның объективтік жағының белгілері жатады, ол қылмыстың кез келген
құрамының маңызды элементтерінің бірі болып табылады.
Қылмыс құрамының бұл элементінің белгілерін қарастырғанда объективтік
жақтың ғылым мен практикадан туындаған негізгі ережелерін бөліп алу керек.
Объективтік жаққа сыртқы факторлар мен әрекеттің қоғамдық қауіптілігін
сипаттайтын мән-жайлар, адамның іс-әрекеті кіреді. Жасалған қылмыстың
объективтік факторларын тергеу және сот органдары бірінші кезекте
зерделейді.
Құқық бұзушылардың тәрбиелеу жөніндегі міндетін орындамағандықтың
немесе дұрыс орындамағандықтың объективтік жағының міндетті шартына мұндай
әрекеттің құқық бұзушылардың қатыгездік көрсетумен бірге жасалуы жатады.
Жауапкершілікті қатайту және 107-баптың 2-бөлігінде және 137-бапта
көзделген қылмыстарды жиынтығы бойынша саралау мақсатында диссертант
соңғының диспозициясынан егер бұл іс-әрекет құқық бұзушыларға қатысты
қатыгездікпен қоса болса деген сөз тіркесін алып тастау керек дейді.
Азаптаудың объективтік жағының белгілерін анықтағанда бұл қылмыстың
әрекетсіздік арқылы да жасалатындығын ескеру керек.
Денсаулыққа қарсы қылмыстардың екінші міндетті белгісі, ол-қылмыстың
салдары, оған механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, психикалық
әсер етудің салдарынан дене жарақатын алу, яғни анотомиялық бүтіндіктің
немесе физиологиялық функция ағымының бұзылуы жатады. Адам денсаулығына
жеңіл жарақат түсуі қылмыстың басқа құрамдарының объективтік жарақаттарының
белгісі болып табылады.(107-бап).
Егер ұдайы ұрып-соғудың нәтижесінде жәбірленушінің денсаулығы алты
күннен 3 аптаға (21 күн) дейін бұзылса немесе оның еңбекке қабілеттілігі
10%-ға тұрақты жоғалса, онда оның денсаулығына зиян келген деп саналады.
Бірақ, ұқсас бірдей әрекет үшін бірде денсаулыққа зиян келген, бірде
келмеген деп заң шығарушының өзі де нақты айта алмайтын жағдайлар
практикада кездеседі.
Зорлықты әрекеттің қоғамға қауіпті салдары сонда, ол жәбірленушінің
өзін өзі басқара алу қабілетін жоғалтуына алып келеді, адамның жанын
жаралайды, тәнін жарақаттайды.
Салдар өзінің мазмұны жағынан әртүрлі болады, егер адам ағзасының
анотомиялық бүтіндігіне зиян келсе, онда оны денеге зақым келген деп айтуға
болады. Егер зорлықты әрекет адамның нерв жүйесіне әсер етсе, онда
психикалық (моральдық) зиян орын алады, ол қалайда жәбірленушінің санасында
көрініс табады: қорқады, үйренеді, психикасы бұзылады. Психикалық және күш
көрсету күйзеліс түріндегі салдарларды сот-медицина сараптамасы растайды.
Азаптпаудың қоғамға қауіпті салдарларын қорыта келгенде, одан адам
ағзасына, органдары мен ұлпасына, олардың физиологиялық функцияларына,
анотомиялық бүтіндігіне зақым келеді деп айтуға болады. Психикалық күйзеліс
түрінде моральдық зиян да шегеді.
Қоғамға қауіпті салдарлар айыпты мен жәбірленушінің зорлықты әрекет
кезіндегі өзара байланысының нәтижесі. Құқық қолдаушы сол байланыстың
сипатын анықтауға тиіс. Бұл әрекет пен салдар арасындағы себептік байланыс-
қарастырылып отырған қылмыстық құрамының объективтік жағының үшінші
міндетті белгісі болып табылады. Б.А.Куринов былай дейді: Себептік
байланыс, бұл- объективтік санат, ол қоғамға қауіпті әрекет (әрекетсіздік)
пен оның нәтижесінде болған зиянды салдарлар арасындағы ішкі байланыс пен
тәуелділікті сипаттайды [57.56б.].
Себептік байланыс сол салдарлардың нақты зорлықты әректтен болғандығын
білдіреді.
ҚК-нің 107-бабында көзделген қылмыстың құрамы, егер 105-бапта
көзделген салдарға алып келмесе, материалдық болып саналады. Денсаулықтың
аз уақытта бұзылуына немесе жалпы еңбек қабілетінің ептеп жоғалуына алып
келген азаптауды формальды құрам деп санау керек.
Қылмыс құрамдарының констукциясы сот-медициналық емес, қылмыстық-
құқықтық санат болып табылады, сондықтан да, 107-бапта көзделген қылмыс
құрамын (азаптау), жалпы, материалдық құрам деп санауға болады. Қанталау,
көгеру сияқты салдарлар адамның анотомиялық бүтіндігін бұзылғандығын
білдіреді. Тіптен, ұрып денені ауырту, азаптау физикалық немесе псхикалық
күйзеліс келтіру, кейбір жағдайларда жәбірленушіге айтарлықтай салдар
әкелмеуі мүмкін.
Ұдайы ұрып-соғу арқылы күш көрсету немесе психикалық күйзеліс тудыру
азаптағандық болып табылады. Бірақ бұл қылмысқа сандық сипат берген дұрыс
емес. Ол ұрып-соғудың ұдайылық белгісінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ (АЗАПТАУДЫҢ) ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Адамның жеке басына қарсы қылмыстар (азаптау) туралы заңдардың
даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Адамға қарсы зорлықты қылмыс ретінде азаптау ұғымына және
оның белгілеріне қазіргі
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
2 АЗАПТАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Азаптаудың объективтік белгілерінің қылмыстық құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Азаптаудың субъективтік белгілерінің қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Азаптаудың сараланған түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
КІРІСПЕ
Зорлық көрсету қылмыстарын, атап айтканда, азаптауды зерттеуге және
оның алдын алу, одан сақтандыру проблемаларына арналған. Жұмыста зорлық
көрсету қылмыстарының әлеуметтік-құқықтық тегі зерделенген, оларға
қылмыстық-құқықтық сипаттама берілген, оларды жасаудың тетігі, қылмыскер
мен жәбірленуші арасы ашып қарастырылған.
Қылмыстық Кодекстің 1-тарауында (Жеке адамдарға қарсы қылмыстар)
көзделген қылмыстар нысандарының аса маңыздылығы көрсетіліп отыр. Адамның
кұқықтары мен бостандығын Қазақстанда Конституция қорғайды (12-бап).
Қылмыстық заңның маңызды міндеттерінің бірі адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандығын қорғау (ҚК-нің 2-6. 1-бөлігі), сондықтан да олар
- Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі адамның жеке басына қарсы қылмыстар,
оның ішінде азаптау бойынша қылмыс құрамы көзделген 1-тараумен басталады.
ҚР Конституциясының 22-бабында адамның өз бостандығына, денсаулығын
қорғауына құқығы жарияланған. Бұл жағдай азаптау үшін қылмыстық
жауапкершілікке тарту проблемасының маңыздылығы артатындығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауын орындаудың атқарар орны
үлкен. Себебі ол қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты реттейтін негізгі
ережелерге әсерін тигізуші құрал болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қылмыстық құқықта азаптау үшін
қылмыстық жауапкершілік проблемасына көптеген ғалымдар зейін қойып жүр.
Азаптау үшін жауапкершіліктің қылмыстық-құқықтық аспектісін А.А.
Калашникова, П. Константинов. И. Портнов, А.Д. Тартаковский, Г.И. Чечель,
Р.Д. Шарапов және басқалар өз жұмыстарында атап өткен.
Сонымен катар, Г.А. Аванесов, С.Н. Авелыдев, Ю.М. Антонян, С.Д.
Дерябин, В.Е. Квашис және басқалар азаптауды криминологиялық деңгейде
зерттеген.
Жұмысты жазу барысында С В. Бородин, Л.Д. Гаухман, А.З. Жалинский,
А.А. Жижиленко, Н.И. Загородников, А.Н. Красиков, Б.С. Никифиров, А.А.
Пионтковский, Э.Ф. Побегайло, С.В. Расторопов, Н.С. Таганцев, М.Д.
Шаргородский, С.Я.Лебедев сияқты ғалымдардың еңбектері зерделенді.
Отандық ғалымдардың арасынан Н.М. Абдиров, А.Н. Ағыбаев, Е.О.
Алауханов, Р.Е. Джансараева, Е.И. Қайыржанов, А.Х. Миндагулов, Г.С.
Мэуленов, Г.Р. Рустемова, Н. Дулатбеков, Р.Т. Нұртаев, Н. Сұлтанова. А.
Смагұлов, М.М. Оразалиев және басқалардың еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты зорлықшыл
қылмыстарды криминологиялық санат ретінде қарастыру:
- азаптағандық үшін жауапкершілік туындауының тарихи аспектісін
зерделеу;
-бұл қылмыстық құрамның денсаулыққа қарсы қылмыстар жүйесіндегі орны
мен рөлін анықтау;
-сондай-ақ бұл нормалар мен оларды қолдану мәселелеріне
түсініктеме берумен байланысты проблемаларды зерделеу;
-заңдарды жетілдіру және оны практикада қолдану жөнінде ғылыми-
негізделген ұсыныстар жасау және оларды құқық қорғау органдарының жұмысына
енгізу.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай
міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
-қылмыстың дербес құрамы деп танылып азаптау үшін жауапкершіліктің
революцияға дейінгі Ресейдің және қазіргі Қазақстанның қылмыстық заңдарында
даму үрдісін көрсету;
-ұғымдарды анықтау үшін азаптауға тән міндетті белгілер шеңберін
анықтау;
-бұл қылмыс құрамының объективтік және субъективтік белгілеріне талдау
жасау;
-азаптау қолданылатын қоғамдық қатынастардың шеңберін анықтау және
бұл қылмыс құрамының конструкциясын белгілеу;
- азаптаудың әрбір саралаушы белгілерінің орны мен рөлін анықтау.
Зерттеудің жаңалығы. Қылмыстық заңдарды жетілдіру жөнінде, сондай-
ақ бұл қылмыстарды өзінше бөлек қарастырып саралаумен байланысты ұсыныстар
даярланған. Зерттеліп отырған құрамның ғылым мен практика үшін маңызы бар
кейбір саралаушы белгілерінің басымдығын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы, сонымен қатар, қорғауға ұсынылған
тұжырымдарда көрсетілген.
Курстық жұмысымың әдістемелік негізі. Зерттеу ғылыми танымдық теория
мен тәжірибенің өзара байланысын анықтайтын диалектикалық әдіске
негізделген.
- тарихи-құқықтық-зорлықшыл қылмыстарды зерделеудің және оның алдын
алудың тарихи тәжірибесін зерделеуге қатысты;
- салыстырмалы құқықтану, оған зорлықшыл қылмыстардың қылмыстық-
құқықтық тәсілдер арқылы сақтанудың шетел заңдарының оң тәжірибелерінің
талдамалары кіреді;
- статистикалық зорлықшыл қылмыстар туралы статистикалық мәліметтерді
жинақтауды және талдауды қамтиды;
Зерттеудің нормативтік базасын отандық қылмыстық, қылмыстық-іс
жүргізу, әкімшілік және қылмыстық-атқарушылық заңнамасы, адамдардың
қылмыстылығымен күрес мәселесін реттейтін заңдар мен ведомостволық
нормативтік-құқықтық актілер, бірқатар шетелдердің қылмыстық заңдарды,
адамдардың кұқықтары мен мүдделерін қорғау мәселесіне қатысты халықаралық-
құқықтық актілер құрайды.
Зерттеу нәтижесінде алынған тұжырымдардың шындығы таңдап алынған
әдістемелік, методологиялық және нормативтік базаларға негізделген.
Курстық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы алдына қойылған мақсаттар
мен міндеттерге жетуге негізделген, жұмыстың мазмұны таңдап алынған
тақырыпты толық көлемді қамтылған деген ойым бар. Диплом жұмысы
кіріспеден, 2 тараудан, 5 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 30 бет.
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ (АЗАПТАУДЫҢ) ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2. Адамның жеке басына қарсы қылмыстар (азаптау) туралы заңдардың
дамуы
Адамның денсаулығына зақым келтіретін қылмыстар адамзат тарихы мен
бірге жасап келе жатыр. Сондықтан да, адамның денсаулығын қорғау қазіргі
таңда қылмыстық құқықтың ең маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
Отандық әдебиетте адам денсаулығын қылмыстық-құқықтық қорғау мәселесіне
әрқашанда баса назар аударып отырады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы Ресей мемлекетінің даму
тарихымен етене байланыста. Қылмыстық заңнаманың алғаш туындаған кезінде
қылмыстың ауыр формалары ғана есепке алынды, бірақ келе-келе адам
денсаулығын жан-жақты қорғау мақсатында қылмыстық озбырлықтың басқа жақтары
да қарастырылды [2.5 6.].
Азаптау ұғымы пайда болғанға дейін адамға күш көрсеткені және
психикалық ықпал жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік азаптаудың нышаны
бар басқа қылмыстар құрамында көзделді. Ал, қылмыстың өзінше дербес құрамы
ретінде азаптау кейін бөлінді [3.101.6.].
Қылмыстың бұл түрі ежелгі замандағы патшалар кезінен бастау алады,
олар ешқандай заңға сүйенбестен өз қарсыластарын азаптаған, қинаған [4. 120
б.].
Денсаулыққа зақым келтіретін қылмыс жайында Русьте ұлы князьдар Олег
(911 ж.) пен Игорьдің (945 ж.) гректермен жасасқан шарттарында алғаш рет
айтылады. Бұл шарттарда адам денсаулығы қоғамдық игілік емес, жеке адамның
өз игілігі, сондықтан оны қорғау - оның өзінің немесе оған мүдделі
адамдардың міндеті - деп көрсетілген .
Тарихшылар Орыс заңы деп атаған Олег шартында (911ж) негізінен
денеге зақым келтіргендік үшін жауапкершілік көзделген. егер орыс гректі
немесе грек орысты қылышпен немесе найзамен жарақаттаса, ол өзінің кінәсін
жуу үшін Орыс заңы бойынша бес литр күміс төлеуге тиіс делінген.
Көптеген зерттеушілер мұны заң актісі емес, Русьте қалыптасқан тәртіп деп
санайды. Дене жарақаты үшін жауапкершіліктің мұндай нормалары Игорьдің
шарттарында да (945 ж.) болды.
Ежелгі Русьтің қылмыстық құқық нормалары бар және бізге дейін жеткен
заң актісі -Русская правда (XI ғ.). Ол князьдіктердің жарғыларынан, әдет
құқықтарынан, нақты сот үкімдерінен құрастырылды онда дене жарақатын
алғандық үшін жауапкершілік нормалары қарастырылды, тіптен кейбір
жағдайларда қанды кекке рұқсат етілді [5. 49 б.].
1903 жылғы Уложениеде адамның жеке басына қарсы қылмыстар екі түрге
бөлінді: денені жарақаттау және адамға зорлық көрсету, қасақана ұрып-соғу.
Ұрып-соққанмен денеге ешқандай із қалдырмайтын, қысқа уақытқа жан
күйзелетін әрекеттер адамға зорлық көрсету болып табылады дейді
С.Таганцев. Бұл әрекеттер адам денсаулығына зақым келтірумен
салыстырғанда қоғам үшін онша қауіпті емес қылмыстар қатарына жаткызылған,
олар қылмыстық заң қорғайтын мүдделердің қосымша нысанына жатады [16.191б.]
1919 жылғы 12 желтоқсанда Ресейдің Қылмыстық істер бойынша басшылыққа
алатын бастамасы басылып шықты, бірақ ол қылмыстық заң емес еді, себебі
онда қылмыстардың нақты құрамдары қарастырылмаған, дегенмен қылмыстық-
құқықтық ұғымдар жүйеге келтірілген болатын.
Қылмыстық заңнаманың дамуындағы келесі белес - РКФСР қылмыстық Кодексінің
шығуы еді (1922 ж.). V тараудың Денені жарақаттау және адамға зорлық
көрсету деп аталатын 2 тармағы денсаулыққа қарсы қылмыстарға арналды. Бұл
Кодекс дене жарақатын үш санатқа бөлді:
- ауыр;
- орташа ауыр;
- жеңіл.
Бұл ретте Кодекс жеңіл дене жарақатына қандай да бір анықтама берген
жоқ, оның белгілерін көрсетпеді.
Бірақ, ауыр және орташа ауыр дене жарақаты деген ; ұғымдарға сүйене
отырып жеңіл дене жарақатына өмірге қауіпті емес, денсаулықты аз уақытқа
ғана бұзатын немесе денсаулықтың бұзылуына қатысы жоқ жарақатты жатқызуға
болады.
Біздің зерттеу үшін керектісі - қасақана ұрып-соғу немесе жанға
бататын өзгедей зорлықты әрекеттер (157-6.). Бірақ ұрып-соғу ұғымы сол
қалпы ашылмай қалған азаптау және қинау терминдері саралаушы
белгілер ретінде қолданылған.
1922 жылы Жарақаттың ауырлығы туралы қорытынды жасау Ережесі
қабылданғаннан кейін қылмыстық-құқықтық нормалардың мәнін толықтай ұғынуға,
оларды практикада дұрыс қолдануға мүмкіндік туды.
Отандық зерттеушілердің пікірінше, денсаулыққа қарсы қылмыстарды 1922
жылғы Қылмыстық Кодекс бойынша құқықтық регламенттеуде жан-жақтылық,
нақтылық бар көрінеді.
1927 жылдан бастап Ресейде жаңа Кодекс (1926 жылғы) күшіне енді.
Адамның өміріне, денсаулығына, ар-ожданына, бостандығына қарсы қылмыстардың
барлығы түгелдей VI тарауда берілді.
Бұл Кодекс дене жарақаттарын ауыр (142-6) және жеңіл (143-6.) деп
екіге бөлді. Дененің көгергенінен аяқ-қолдың сынғанына дейінгі әртүрлі
ауырлықтағы жарақаттар жеңіл деп саналды. Денеге бәлендей бір қол тигізу
емес, адамға жан күйзелісін келтіру ғана зорлықты әрекетке жатқызылды. Ұрып-
соғу денсаулыққа қарсы қылмыстардың ерекше тобын құрады (146-6.).
Баптың диспозициясынан көріп отырғанымыздай, бұл жерде ұру және соғу
деген, мәні жағынан өте жақын екі термин алынған, қылмыстық заңнамада
олардың қандай ұғым беретіндігі ашылмаған. 146-баптың 2-бөлігінде азаптау
ұрудың, соғудың және жанға бататын басқа да зорлықты әрекеттердің саралаушы
түрі ретінде қарастырылған.
Адамға қарсы қылмыстарды криминалдаудағы олқылықтар заң
аналогиясын қолдану жолымен толықтырылды (1922 жылғы Кодекстің 10-бабы және
1926 жылғы Кодекстің 16-бабы). Сол себептен де ол кезеңнің қылмыстық
заңнамасы бірқатар қылмыстық-құқықтық ұғымдардың болмағандығынан қиындық
көрген деп санайды зерттеуші.
Адам денсаулығына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік көзделген
заңнаманың дамуындағы елеулі кезең - 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық
Кодексінің қабылдануы еді.
Бұл Кодекс бойынша дене жарақаты қайтадан үш сатыға бөлінді. Еңбек
қабілетінің едәуір жоғалуына алып келмейтін дене жарақаты ауырлығы орташа
жарақатқа жатқызылды (94-бап). Аталған кодекстің 97-бабында жеңіл дене
жарақатын салғандық үшін жауапкершілік қарастырылды [17. 137 6.].
Ресей Қылмыстық Кодексінің 112-бабына қарағанда (онда мұндай нормалар
жоқ) Қазақ КСР Қылмыстық Кодексінің 99-бабында ұрып-соғу және азаптау үшін
қылмыстық жауапкершілік көзделді.
Адамға зорлық көрсету ұғымы 1959 жылғы азаптаумен байланыстырылды.
Азаптаудың құрамы кеңес дәуіріндегі қылмыстық заңнама үшін мүлде жаңа
еді, ол 99-бапта көрініс тапты. Азаптауға қасақана ұрып-соғу және жанға
бататын басқа да зорлықты әрекеттер деген анықтама берілді. Бұл Кодексте
ұрып-соғу мен азаптау біртұтас ұғым болды.
Қазақ КСР Қылмыстық Кодексіне берілген түсініктемеде азаптау денеге
жеңіл жарақат салу тәсілі деп ұғындырылды. 1977 жылы азаматтардың
денсаулықты қорғау құқығы алғаш рет КСРО Конституциясында бекімін тапты (42-
бап). ҚР Конституциясы (1995 ж.) зорлықты қылмыстардың алдын алудың оңтайлы
жолдарын іздестірудің жаңа кезеңі болды, себебі онда адамның туғаннан
өлгенге дейінгі өміріне, денсаулығына, жеке басына қол сұқпауға құқығы
жарияланды.
Адам денсаулығына зиян келтіргендік үшін
жауапкершілік көзделген қылмыстық заңнамада зорлықты қастандықпен күрестің
бірқатар қылмыстық-құқықтық жолдары қарастырылды.1997жылғы Қылмыстық
Кодекс қылмыстық Заңдарды ҚР Конституциясына және халықаралық нормаларға
сәйкестендіруге тиіс болды. Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы
қылмыстардың құрамына баса назар аударылды.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес бұл қылмыстар тобының
орналасу реті де өзгерді. ҚР ҚК Ерекше бөліміндегі I тарау Адамға қарсы
қылмыстар деп аталды.
Ұрып-соғу және азаптау сияқты қылмыстар құрамы өзгертілді, олардың
біріншісі өзінше құрамға бөлінді, кейін мүлде алынып тасталды [18. 68 б.].
Азаптағандық үшін жауапкершілік көзделген қылмыстық заңнаманың даму
тарихын талдай және қорыта келе оның ұзақ сүрелі жолдан өткендігін көреміз.
Ол Русская Правдадан бастау алады, ал азаптау термині алғаш 1845 жылғы
Уложениеде қалыптасқан болатын.
Қазақстан Республикасының қазіргі қылмысты заңнамасында
оларға қатысты толығырақ сипаттама берілген дегенмен азаптағандық үшін
жауапкершілік көзделген нормаларды тәжірибеде қолданумен байланысты
бірқатар мәселені туындатып отыр.
Бұл саладағы зерттеу осы тақырып бойынша нақты ұсыныстар мен
тұжырымдар жасай отырып, заңды дұрыс қолдану үшін қандай да бір өзгерістер
енгізуге мүмкіндік береді.
1.2 Адамға қарсы зорлықты қылмыс ретінде азаптау ұғымына және оның
белгілеріне қазіргі көзқарас
Адамның өмірін, денсаулығын, денесіне қол жұмсалмауын және бостандығын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарға жасалатын барлық қастандықтардың
басым көпшілігі күш қолданылып, кейбір жағдайларда психикасына қысым
көрсетіліп жасалатын қылмыстар.
Қылмыстылық- адамның мінез құлқы нысандарының бірі, ал қылмыс- адамның
саналы түрде жасаған әрекеті, нақты қылығы. Адамның тұлғасын сипаттайтын
қасиеттердің бәрін біліп алмай, жеке адам қылмысының себебін немесе жалпы
қылмыс себебін біліп-түсіну мүмкін емес.
Криминология ғылымы адам қылмыскер болып тумайды, қылмыстылық тұлғаның
қалыптасу кезеңіндегі жайсыз жағдайлардың салдарынан пайда болады деп
пайымдайды. Алайда жайсыз жағдайдың бәрі бірдей және әр уақытта қылмыстық
мінез құлық тудырады деп ойлауға болмайды. Адам іс жүзінде өзінің
психологиялық табиғатына сай келетін шарттар мен факторларды таңдап алып
және оны белгілі бір дәрежеде игереді.
Қылмыскер тұлғасы- қылмыстылыққа итермелеуші әлеуметтік өмір жағдайы
мен осы жағдайдың салдарынан болған қылмыстың арасын жалғастырушы буын
болып саналады.
Криминология ғылымы қылмыскер тұлғасы деп- қылмыстық заңды басқа
жағдайлармен және мән-жайлармен қоса адамды кінәлі ететін, осылайша оның
қоғамға жат қылықтарына әсер ететін әлеуметтік мәні қасиеттердің,
белгілердің, қатынастардың жиынтығы деп таниды.
Қылмыскердің тұлғасы өзінің бағыттылығы арқылы көзқарас пен бағдар
мазмұнымен, қажеттік деңгейі мен шеңберімен ерекшеленеді. Алайда осындай
жағдайға қарап, қылмыс жасаған адамдардың барлығында бірдей қоғамға жат
көзқарас пен бағыт-бағдар бар деп ойлауға болмайды. Мұндайлар болмағанның
өзінде де қылмыскердің тұлғасы мен оның қылмыстық мінез-құлық себептерін
зерттеудің қажеттігі күн тәртібінен алынып тасталмайды.
Қылмыскердің тұлғасы- криминология нәрсесі ретінде, мұндай тұлға
әлеуметтік мәні бар жеке-нақты объект ретінде немесе жалпы әлеуметтік тип
ретінде қарастырылуы тиіс пе деген пікірталас тудырады.
Қылмыс жасаушы адамдар әртүрлі белгілер бойынша бір-бірінен
ерекшеленеді, олардың әрқайсысы өзінше жеке-дара. Сонымен қатар қылмыс
жасаушы барлық адамдарды ортақ бір немесе бірнеше белгілер сипаттайтын
топтарға топтастыруға болады.
Типология – қылмыскерлердің неғұрлым тереңірек сипаттамасы болып
табылады. Ол зерттелетін қылмыстық әрекеттің тууы мен дамуының тегін,
себебін, заңдылығын ашуға, болжам жасауға мүмкіндік береді. Қылмыскердің
жеке басын типологиялаудың тәжірибелік мәнін, ең алдымен, сақтандыру және
жазалау-тәрбиелеу шараларын бөліп қарастыру, кейбір тергеу мәселелерін
шешу, қылмыстық қылықтың кейбір типтерін айқындап талдау, сондай-ақ бұл
қылықтарды адамның кейбір ерекшеліктері арқылы түсіндіру мүмкіндіктерімен
байланыстырады [19.40.б.].
Қылмыскер тұлғасы кез келген адам тұлғасы сияқты белгілі бір құрылымға-
өзара байланысқан және өзара әрекеттес элементтер тобына ие болатын
тұтастай құрылым болып көрінеді. Қылмыскер тұлғасының құрылымын зерттеу-
элементтер мен құрылымдар арасындағы байланыстардың өзгерістері тұлғаның
түбірімен қайта жаңғыруымен пара-пар болғандықтан, оның мінез-құлқындағы
қозғалмалы күштеріне жақындасып, танып-білу.
Қылмыскер тұлғасының құрылымын анықтау барысында оны басқа адамдармен
араласу нәтижесінде және өз кезегінде белгілі бір істің; танымның, қарым-
қатынастың субъектісі ететін әлеуметтік мәні бар қасиеттер жиынтығын
иеленуші деп қарау керек.
Қылмыскер тұлғасын танып-білу тұлғаның құрылымы мен оның жүзеге
асыратын элементтері арасындағы қалыптасатын қоғамдық қатынастарды талдау
арқылы ғана мүмкін.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының өзі бірқатар құрылымдық бөліктерге
бөлінеді, яғни қылмыскер тұлғасын төмендегі блоктардан құралатын жүйе
ретінде қарастыруға болады:
1) қылмыскер тұлғасының демографиялық блогы;
2) қылмыскер тұлғасының әлеуметтік-мәдени блогы;
3) қылмыскер тұлғасының экономикалық блогы (қоғамдық өндіріс
жүйесіндегі жағдайы мен материалдық қамтамасыз етілуінің деңгейі);
4) тұлғаның әлеуметтік институттарға қатысы блогы (серіктестік қатысы,
әлеуметтік институттарға арқа сүйеушілік, дұшпандық қатынастары, олардың
қызметінің шырқын бұзуға ұмтылысы);
5) тұлғаның әлеуметтік қауымдастықтарға қатысы блогы (жағымды
әлеуметтік міндеттер атқаруға бағытталған, бірақ шырқы бұзылып, соның
салдарынын өзінің мүшелеріне жағымсыз әсер ете бастаған, сондай-ақ
мүшелерінің жағамсыз пиғылдары негізінде құрылған қауамдастықтар);
6) тұлғаның әлеуметтік нормаларға қатысы блогы. Адамның мінез-құлықтары
белгілі бір әлеуметтік нормалар жүйесімен реттелетіні белгілі. Бұл
нормалардың бәрі мынадай екі топқа бөлінуі мүмкін: а) бүкіл қоғам
мойындаған (жалпыәлеуметтік); б) жекелеген қауымдастықтар мойындаған және
қорғаған. Мұның өзін: жалпыәлеуметтікке сай келетін; оларға бейтарап;
оларға қарама-қарсы деп бөліп қарауға болады.
Құрылымдық бөліктерден бір нәрсені алып тастау, бөліктер өздігінен өзі
дербес жалғасын таба алмайтындықтан бүкіл құрылымның тұтастығын бұзады.
Демек, олардың бәрі де бір-бірімен өзара тығыз байланыста және біріне-бірі
тәуелді.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының басқа да амалдары анықталуы мүмкін.
Әсіресе, мынадай жолдары белгілі:
– әлеуметтік-демографиялық және қылмыстық-құқықтық белгілері;
– қоғамдық өмірдің әр саласындағы әлеуметтік көрінісі;
– адамгершілік қасиеттері;
– психологиялық ерекшеліктері.
Қылмыскерлерді түрлерге топтастыру маңызды аналитикалық және
профилактикалық мәнге ие. Ол қылмыстылық себебін анағұрлым терең және де
жан-жақты зерттеуге көмектеседі [20.129б.].
Профессор А. Б. Сахаров бастапқыда категориялардың мынадай белгілерін
ұсынды: әлеуметтік-демографиялық; әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік-
биологиялық [21.69-70б.]. Алайда, ол кейіннен өзінің көзқарасты пікірін
өзгертіп, тұлғаның биологиялық белгісін алып тастады.
Қылмыскердің тұлғасы жалпы тұлғадан өзінің құрылымында белгілі-бір
компоненттердің бар-жоғымен емес, ең алдымен осы құрылымдағы белгілі бір
компоненттердің мазмұнымен және бағыттылығымен ерекшеленеді. Криминология
үшін аса қажеттісі – нақты қылмыс жасаудың себептері болып саналатын
адамгершілік қасиет, мәнді бағдар, көзқарастардың; мүдделердің,
қажеттіктің, бейімділіктің, әдеттің қоғамға жат бағыттылығы, дегенмен мұның
бәрі құрылымдық бөліктердің басқаларын жоққа шығару болмаса керек. Тұлғаның
бағыттылығы адамның өзіне тән сипатталатын және оның қызметіне әрекет
ететін ақиқатқа таңдамалы қатыстылығын көрсетеді. Бағыттылық – тұлғаның
психологиялық құрылымындағы элемент. Ол басқа да элементтерге – білім
деңгейіне, биологиялық қасиеттерге (жігерлілік, талабы) негізделген
сипаттардың көрінуіне басты әсер етеді және адамның тиісті қылмыстық мінез-
құлықты таңдауын анықтайды.
Осы көрсетілген барлық сипаттамалар бойынша криминологиялық ғылымда
соңғы жылдары едәуір материал жинақталды.
Кейбір зерттеушілер мысалы, құқық бұзушылардың жасы мен олар жасаған
қылмыстардың құрылымдары арасындағы белгілі бір байланыстылықты ашты.
Біз жүргізген зерттеу құқық бұзушы қылмыскердің мынадай типтерін бөліп
алуға болатындығын көрсетті, олар: жағдайға байланысты, тиянақсыз,
тиянақты, агрессивті-сексуалдық және өшпенді. Біз топтастырудың негізінде
қылмыс жасаудағы сылтаулы, оны жасаған субъектінің жеке басының
ерекшеліктерін, онда криминалдық тәжірибенің бар-жоқтығын алдық. Әрбір тип
қылмыскердің қылмысқа бет бұра бастаған кезінен оның толық қалыптасқанға
дейін жүріп өткен жолының баспалдағы іспетті.
Жағдайға байланысты тип- қылмысты қалыптасқан нашар жағдайдың ықпал
етуі нәтижесінде жасайды. Ондай адамды әлеуметтік енжарлық басады, оның
бойында қалыптасқан күрделі жағдайдан шығатын интелектуалдық, эмоционалдық
ресурстар, қажырлылық болмайды, ол өз әрекетінің кейбір салдарларын болжай
алмайды. Жеке басының психологиялық ерекшеліктерінен олар жағдайға тәуелді
болып қалады, өнегелік тәрбиенің аздығынан одан шығу жолын таба алмайды.
Жағдайға байланысты қылмыскердің жеке басындағы теріс ерекшеліктерді
толықтай жоққа шығаруға болмайды. Қоғамға қайшы пікірлердің, теріс
қасиеттердің болуы және олардың теріс жағдайда қылмыс түрінде көрініс табуы
барлық қылмыскерлерге тән. Бірақ қылмыскерлердің бұл санатының теріс
сипаттары өзінің қарқындық деңгейі жағынан қылмыскерлердің тиянақты және
кәнігі типтерінен өзгеше. Ал қылмыстық іс-әрекеттің туындау себебіне
келетін болсақ, бұл жерде субъектінің бастапқы да, одан кейінгі де
әректтеріне ықпал ететін сыртқы мән-жайдың рөлі зор.
Тиянақсыз тип- бұл типке біз мына себептермен алғаш рет қарақшылық
шабуыл және тонаушылық жасаған респондеттерді кіргіздік, ол себептер:
ішімдікке және есірткіге қаражат табуға ұмтылу, ақша тапқысы келу,
жолдастарымен ынтымақтастық, басқалар алдында өзін көрсеткісі келу. Бұл
типке теріс сипатталатын, бұрыш әкімшілік құқық бұзған, қоғамдағы
әлеуметтік рөлін ойдағыдай орындамаған, бірақ қарсы бағытталған зорлықшыл
істер айқын көрініс таппаған адамдар жатады. Зорлықшыл қылмыс жасау олар
үшін кейде ерекше маңызы бар мақсатқа жетудің амалы болып табылады.
Бұл адамдардың сипаттамасы қым-қиғаш: олардың бойында жарым-жартылай
криминогендік бұзылғандық та, заң бұзбайтын кісі бойындағы ерекшеліктер де
бар. Олар, әдетте, оң және теріс ықпал жинақталған қайшылықты микроортада
қалыптасады. Бұл типтегі адамдардың зорлықшыл қылықтары олардың
эмоциясындағы ақаулардан, өзін бақылай алмаушылықтан, тұрақсыз көңіл-
күйден, ашушаңдықтан туындайды.
Тиянақты тип. Бұл топқа кек алу, өштесу, ақша табу себептері,
бұзақылық пиғылмен, есірткі, ішімдік үшін ақша табу мақсатында,
жолдастарына жақтасып кісі өлтіргені, денеге қасақана ауыр жарақат салғаны
үшін, қылмыстық жауапкершілік жасына жеткенше қылмыстық жазаланатын әрекет
жасаған немесе бұрын қылмыстық жауапкершілік жасына жеткенше қылмыстық
жазаланатын әрекет жасаған немесе бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартып,
шартты түрде сотталған құқық бұзушылар қамтылған.
Бұл типтің өкілдеріне агрессивтік-зорлықшыл бағыттылық, дөрекі күш
қолдану стеоротипінің қалыптасқандығы айқын және тұрақты көрініс тапқан.
Олар мораль мен құқық нормалары ұдайы бұзылатын микроортада қалыптасқан.
Олардың қылмыстық қылықтарының себебі ашушаңдық, өшпенділік, кектесу,
көре алмаушылық сияқты теріс эмоциялармен байланысты.Адамдар арасындағы
өзара әрекеттестіктің агрессивті-зорлықшыл тәсілі басқа тәсілдер ішіндегі
ең тиімдісі болып табылады. Олардың көбісі агрессивті қылығымен немесе
ішімдікке салынуымен байланысты әкімшілік құқық бұзушылықты неше қайтара
жасағандар, ішкі істер органдарында есепте тұрғандар.
Олар, негізінен, өз мүддесін көздейтіндер, төңірегіндегілерге
агрессивтігі, қастандығы күшті, өзін-өзі ұстай алмайды, эмоциясы тұрақсыз.
Кісі өлтіргені және денеге қасақана ауыр жарақат салғаны үшін
сотталған құқық бұзушыларға зерттеу жүргізгенде біз бұлардың көбісінің
бойынан аямаушылық, жаны ашымаушылық, қатыгездік сияқты әдеттерді таптық.
Бұлар, негізінен, өз-өзіне риза, бірбеткей, кек сақтағыш, өзінікінен басқа
құндылықтарды мойындамайтын, мораль мен құқықтан, әдептен аулақ адамдар.
Негізінен, материалдық ортаға жататын бұл құқық бұзушыларда, көптегн
факторлардың арқасында жұпыны тұрмыс, көңілсіз өмір қалыптасты. Кісі
өлтіргендердің көбісінің ой өрісі, мәдениеті де,білімі де төмен.
Қандай салада болса да адамдардың соңғы жылдары кісі өлтіруінің
себептері пайдақорлық жаққа қарай кетіп барады. Басқа сылтаулар (өш алу,
кектесу, көре алмау және т.б.) жойылған жоқ, олар пайдақорлық төңірегіне
топтасуда. Бірақ маскүнемдікпен, нашақорлықпен байланысты қылмыстардың
көбінде өштесу, кек алу, көре алмау, қызғаныш сияқты сылтаулар бар. Бұлар
тұрмыста жиі кездеседі. Бұл жерде олар пайдақорлық мән-жайлармен шайылып
кетеді. Дегенмен пайдақорлық ниет бірден көзге түседі. Криминологтардың
айтуына қарағанда, адамдардың қасақана кісі өлтіруінің 85%-ында пайдақорлық
сылтау бар. Бұл барлық саланы қосып алғандағы көрсеткіш. Ал, экономика,
жаңа нарықтық қатынас, кәсіпкерлік салаларын алатын болсақ, мұнда барлық
жағдайларда да пайдақорлық сылтау басқа сылтаулардан ерекше тұр. Бірақ ол
басқаларды ығыстырып шығармайды, олар өзара байланысқа кірген. Ол әсіресе
зорлық көрсетіп қасақана кісі өлтірумен тығыз байланыста. Қысқасы,
пайдакүнемдік қылмыстық зорлықпен байланысты негізгі сылтау болып табылады.
Жалпы кез келген қылмыста пайдакүнемдік, өз қамын ойлау, қандай да бір
зорлық болады.
Бұл ретте пайдакүнемдік сылтауда екіжақты сипат бар: ол, құқық
бұзушылардың бойында туа біткен қасиеті болуы немесе байлыққа, ақшаға,
құндылыққа, оларды иемденуші адамға агрессивті реакциясы болуы мүмкін.
Сонымен бұл қаралып отырған жағдайдағы пайдакүнемдік сылтау –
материалдық игілікке, ақшаға, құндылыққа деген реакция. Ол қылмыскер
әрекетіне бағыттылық береді, ал қылмыскер өз ойын іске асыру барысында
зорлықшыл әрекетке жүгінеді. Қысқасы, адамның пайдакүнемдік сыттауы мен
оның қылмыстық әрекетінің тәсілдеріне де байланысты. Былай деуге болады:
пайдакүнемдік- қасақана кісі өлтіруді базасы, ал зорлық-сондай кісі
өлтіруді жасаудың тәсілі. Мұнда сылтау мен тәсілді ажыратуға болмайтындай
бірліктің бар екендігін байқамау мүмкін емес. Олар бөлінбестей байланыста.
Бұл типтегі адамдардың барлық басқа типтер арасындағы өзіндік үлесі 53%-ды
құрайды.
Агессивті-сексуалдық тип-бұл типке әйел зорлағаны және сексуалдық
сипаттағы зорлықшыл әрекеттер жасағаны үшін сотталған құқық бұзушылар
жатқызылған (15,5%). Өзінше жеке типке жатқызылған бұл қылмыскердің бойында
зорлықшыл қылмыскерлерге тән ортақ қасиетпен бірге өздеріне ғана тән
қасиеттер бар: белгілі бір сылтау-құмарлық, көңіл көтеру; жыныстар
арасындағы қатынасқа өзінше көзқарас; жүгенсіздік, жыныстық қатынасты
қанағаттандыруда ешқандай тосқауылды білмеу; моральдық азғындау.
Тұрмыс деңгейіндегі айырмашылық жеткіншектерді тәрбиелеуде қиындық
тудырып отыр, ондай жағдай жастарға да, олардың ата-аналарына да теріс
ықпал етуде. Қазір сырты бүтін, іші түтін отбасылар көбейіп барады,
олардың көкірегін рухани аштық жайлаған. Бірақ олардың ақшадан тапшылық
көрмейтіндігін ескерсек, ондай отбасынан шыққан жасөспірімдердің жалғанды
жалпағынан басамын деп ішімдікке, нашақорлыққа салынып кеткендігіне
таңдануға болмайды. Мұндай жастардың көбісі арамтамақ, жалқау келеді.
Сексуалдық революцияның ықпалына ұшыраған мұндай жастар, ата-анасының,
басқа да ересектердің өмірге деген көзқарасына еліктеп, келеңсіз
жағдайларға ұшырайды, ал олар жасаған әйел зорлау, сексуалдық сипаттағы
зорлықшыл әрекеттер көбіне әйгіленбей қалады.
Кәнігі тип- оған зорлықшыл қылмыс жасаған кезде өздерінде атылатын
және суық қару болған респонденттер жатқызылды (9%). Бұл типтің
қылмыскерлерінде нақты және тиянақты бағыттылық бар, ол тереңге тамырланып
қалған, сондықтан да олардың әрекетінде жағдайға байланысты жасалған
деген сипат жоқ. Жәбірленуші тарапынан ынта болмайды, қақтығысты жағдайды
олардың өздері тудырады, жәбірленушіні соған итермелейді, ондағы мақсат
–кейін оған қарсы зорлықшыл әрекет қолдану. Олардың бойындағы басты
қасиеттер- ашушаңдық, ызақорлық, қатыгездік, біреуге жаны ашымаушылық,
ұятсыздық, қоғамды сыйламаушылық, өзін-өзі ұстай алмаушылық.
Зорлықты қылмыстар термині қылмыстық құқықта да, криминология мен
қылмыстық-атқарушылық құқықта да қолданылады. Қылмыстық-құқықтық ұғымда
зорлықты қылмыстар жалпы белгілермен сипатталады, сондықтан оларды бір
топқа біріктіруге болады. Бұл қылмыстардың ортақтығы мен ұқсастығы олардың
жасалу тәсілінің бірдейлігімен, атап айтқанда, басқа адамға зорлық жасаумен
сипатталады [25.13б.].
Күшіндегі қылмыстық заңнама зорлық ұғымын ашпайды, тек оны факт
ретінде көрсетеді және оны өмір мен денсаулық үшін қауіпті немесе ...
қауіпсіз деп бөледі.
Сонымен, азаптауға жаңа ұғым беріп, 107-баптың 1-бөлігінің
диспозициясын өзгертуді ұсынамын:
1.Азаптау, яғни жәбірленушіге күш көрсету арқылы тәнге және психикаға
күйзеліс келтіру мақсатында зорлықты әрекет жасау немесе әректсіздік
көрсету, сондай-ақ осы Кодекстің 103-104-баптарында көрсетілген салдарға
алып келмейтін ұзақ күйзеліске түсіру,-... жазаланады.
Зерттеушінің азаптау ұғымы келемеждеу және қинау ұғымдарын қамтиды
деген пікір ескеріп ҚК-нің 103-бабы 2 бөлігінің г тармағын, 104-бабы 2-
бөлігінің в тармағын мына редакцияда өзгерткен жөн болар еді:
Сол әрекет:
- жәбірленушіге қатысты аса қатыгездікпен, азаптау жолымен жасалса,
сондай-ақ адамның дәрменсіз екендігін айыпты біле тұра, әдейі жасаса, - ...
жазаланады.
Әңгіме зорлықты қылмыс жасаудың бір тәсілі болып табылатын азаптау
жайында болғандықтан саралаушы белгілердің редакциясын өзгерткен дұрыс деп
санаймын.
2 АЗАПТАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Азаптаудың объективтік белгілерінің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
Қазақстан және Ресейлік қылмыстық-құқық ғылымы қылмыс құрамы ұғымына-
қоғамға қауіпті іс-әрекет болып табылатын, бүтін жүйе құрайтын, қылмыстық
заңда көзделген объективтік және субъективтік белгілер жиынтығы деп
анықтама береді. 107-бапта көзделген қылмыс құрамын сипаттайтын
белгілердің, элементтердің рөлі мен орнын анықтау адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандығын қорғаумен байланысты зерттеудің маңызды бағыты
болып табылады.
Бұл проблеманы зерттеу нысан құрылымына талдау жасауды керек етеді.
Қылмыстық заңда қылмыс нысанын анықтаудың консептуалдық тәсілі пайда болды,
оны біз қылмыстық озбырлықтан қылмыстық заң арқылы қорғалатын қоғамдық
қатынастар деп түсінеміз. Отандық қылмыстық-құқықтық ғылымда қылмыс нысаны
теориясы ең басты болып табылады. [44.204б.]
Зерттеуші ұзақ уақыт қолданып келе жатқан қылмыс нысандары теориясынан
да қоғамдық заңмен қорғалып отырған қоғамдық қатынастардан да бас тартудың
қажеті жоқ деп есептейді. Бұл теория заңның нені қорғайтындығын қылмыстан
қандай нақты зиян келетіндігін анықтайды. [45.56б.]
Қылмыс құрамының жалпы ұғымында сондай-ақ денсаулыққа қарсы қылмыстар
да міндетті, оның ішінде балама және факультативтік белгілер бөлініп
алынады. Объекті бір міндетті белгімен және факультативтік белгімен
сипатталады:
а) қылмыс нәрсесі;
б) қылмыстан жәбірленуші [46.45б.]
Отандық қылмыстық құқық теориясында қылмыс нысаны үш түрге бөлінеді,
олар:
-жалпы;
-тектік(топтық, арайы);
-тікелей(түрлік).
Бір текті қоғамдық қатынастар тектік объекті ұғымымен қамтылады, олар
ҚК-нің бір тармағына біріктірілген нормалармен қорғалады. Қастандық
бағытталған белгілі бір нақты игілік тікелей нысан болып табылады.
1959 жылғымен салыстырғанда 1997 жылғы кодексте нормалар құрылымы
кеңейтілген, онда тараулар, тармақтар баптар берілген. Сол себепті, қылмыс
нысандарын саралаудың төрт буынға белгіленгені дұрыс, мұнда түрлік нысаны
тектік және тікелей объектілердің ортасына орналастырылған, ол тектік
нысанмен тек-түр жүйесін құрап түр.
Л.Д.Гаухман қылмыс нысандарын былайша бөледі:
1)жалпы
2)типтік (жалпы мен тектік аралығы)
3)тектік (арнайы топтық)
4)тікелей(түрлік)[47.301б.]
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар ғана жалпы нысанның
мазмұнын береді, олар ҚК-нің I-тарауында қарастырылған.
Сол тараудағы баптарда көзделген қылмыстардың барлығы бағытталған бір
типті қатынастар тобы типтік нысандарың мазмынын береді. Адамның әр түрлі
игіліктерін қамтамассыз ететін қоғамдық қатынастар, қылмыстардың типтік
нысаны болып саналады, оны тараудың аталуынан көреміз-Адамға қарсы
қылмыстар. Адамның өмірін денсаулығын, ар-ожданын, бостандығын және т.б.
қамтамассыз ететін қоғамдық қатынастар денсаулыққа қарсы қылмыстардың
объектісін құрайды.
Ерекше бөлімнің осы тарауына кірген баптарда көзделген қылмыстар
бағытталған бір текеті қоғамдық қатынастар тектік мазмұнын береді. Бұл
нысан өмірді қамтамассыз ететін және денсаулықты қамтамассыз ететін
біртекті қоғамдық қатынастардың екі тобын қамтиды. Бұл екі топтың қоғамдық
қатынастары біртекті болғанымен олар мазмұндары жағынан өзгеше, сондықтан
олар теория жүзінде бөлектеп қарастыру керек. Ұрып-соғуда, азаптауда өлтіру
мақсаты болмайтындықтан, тек адам денсаулығы ғана зерттеу нәрсесі бола
алады. Сонымен, адам денсаулығын қамтамассыз ететін қоғамдық қатынастар
азаптаудың тектік нысаны болып табылады.
Денсаулыққа қатысты қылмыстардың кейбір түрлерінің тікелей нысандары
жалпы тектік немесе түрлік нысанға сәйкес келеді. Сонымен қатар қылмыстың
ауырлығына және денсаулыққа келген сипатына қарай олардың әрқайсысын
нақтылауға болады.
Қылмыстың тікелей нысаны қылмыстың нақты құрамын түсінуде, бұзылған
қоғамдық қатынастар құрамының маңызын айқындауда, қылмыстық әректтің
қоғамға қауіптілік деңгейін анықтауда маңызды рөль атқарады және ол
қылмыстың бұл құрамын басқа ұқсас құрамдардан ажыратуға мүмкіндік береді.
Әрине, егер денсаулыққа жеңіл зақым келсе, онда денсаулық нысанға
айналады. Бірақ, ҚК-нің 106-бабында көрсетілген салдарға алып келмейтін
әрекет жасалған жағдайда да азаптаудың құрамын табуға болады.
107-бапта көзделген қылмыстардың тікелей нысандары:
1)біріншіден, қылмыстық заңмен қорғалатын, қылмыс нысанының барлық
белгілерін жинақтайтын қоғамдық қатынастар;
2)екіншіден, адам мен азаматтың денсаулығын, оның денеге қол
жұмсамауға және қалыпты көңіл күйге құқығын қамтамассыз ететін қоғмдық
қатынастар.
Адамға қол жұмсамау конституциялық принцип ретінде ҚІЖК-нің 14-
бабында қайталанады.[48.8б.]
Ұлпалар мен органдардың анотомиялық бүтіндігін бұзу дене жарақаттау
белгілерінің бірі екендігін басқа ғалымдар да қолдайды. Дененің көгеруі,
қанауы немесе соққы алуы сияқты жарақаттар жанға батады. Бұл салдарлар,-
дейді П.А.Дубовец,- қандай да бір ұлпалардың немесе органдардың қалыпты
жұмысын бұзады және тіптен елеусіз болса да адам денсаулығына залал
келтіреді [49.54б.]
Сонымен, органдар мен ұлпалардың анотомиялық бүтіндігінің бұзылуы
немесе олардың физиологиялық қызметінің қалыптан ауытқуы дене жарақаты
болып табылады деген тұжырым жасауға болады.
Дегенмен, заңда және медицинада денсаулыққа әртүрлі анықтама берілген.
Медицина тұрғысынан алсақ, Қазақстан мүше болып табылатын Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының Жарғысында денсаулықты, тек аурудың және дене
ақауының жоқтығы ғана емес адамның дене мүшесінің, көңіл күйінің,
әлеуметтік жағдайының дұрыс күйде болуы деп қарастырады.
Адам денсаулығы оның барлық органдары мен ағзаның сыртқы отрамен
қандай да бір өзгеріссіз үйлесімімен анықталады [50.15б.].
Осы айтылғандарға сүйенетін болсақ-денесінің қандай да бір
ауырғандығын сезінетін адамның денсаулығына ешқандай зиян келген жоқ деп
айта алмаймыз. Адам ағзасындағы кейбір өзгерістерді, мысалы, қан құрамының
өзгеруін, тершең бола бастауды және тағы басқаларды денсаулыққа жасалған
қастандықтың нәтижесі деп қарауға болады.
Адам ағзасының кез келген ұлпасы белгілі бір функция атқарады, ал оның
қалыпты жұмысының бұзылуы денсаулыққа зиян келтіреді. Бұл тұрғыдан алсақ,
ұрып-сабағаннан ұлпаның сыртқы бүтіндігі де, органдардың қалыпты жұмысы да
бұзылмайды,- деп санайтын А.А. Пионтовскийдің пікірімен келісуге болмайды
[51.145б.]
Ұрып-сабағанда адам ағзасының жалпы қалыпты күйі сақталуы мүмкін, ол
қорғана да алады. Денсаулыққа келген ондай зиян сырт көзге байқалмайды да,
жәбірленуші оны аса сезбеуі де мүмкін.
Мысалы, шапалақпен тартып жібергенде, дененің қызарған жері тез
басылып қалады, ауырғаны да тез басылады.
Ұрып-сабаған кезде қылмыс нысаны адамның денсаулығы деп алынады, ал
ұру әрекеті денені ауыртқанмен, оның бүтіндігін де, функциясын да бұзбайды,
- дейді Н.И. Загородников.
Р.Д. Шарапов денсаулыққа зиянды екі түрге бөледі:
1) денсаулыққа, заң тұрғысынан алғанда, жалпы еңбекке қабілетті едәуір
төмендететіндей зиян келтіру жатады;
2) денсаулыққа елеусіз зиян келтіру, яғни жалпы еңбекке қабілетті
айтарлықтай жоғалтпау [52.103б.]
Азаптау нәтижесінде адам нендей игілігінен айрылады деп заңгерлер
қанша дауласқанмен, оның денсаулығына зақым келетіндігі даусыз.
Дене жарақаты терминін денсаулыққа зиян терминімен алмастырғанға
қарағанда, онша күшті емес зорлықты әрекеттің өзі, жалпы еңбек қабілетін
ақсатпаса да, денсаулыққа зиян келтіреді деп танылады.
Салдары алты күннен ұзаққа созылмайтын жарақат ұрып-сабағандыққа
жатқызылады. Өз кезегінде, мұндай азаптаудан келген зиян қысқа мерзімге
денсаулықты бұзуы немесе жалпы еңбек қабілетін біршама жоғалтуға алып келуі
мүмкін.
Қылмыс нәрсесі- материалдық субстрат, материалдық дүниенің тірі
немесе өлі нәрсесі, сонымен немесе соған байланысты қылмыс жасалынады,
қылмыскер қылмыс жасай отырып тікелей соған ықпал етеді [53.77б.]
Азаптауда адамға қастандық жасалады, оның ағзасына ғана емес,
әлеуметтік игілігіне де тікелей ықпал болады.
Биологиялық жағының маңыздылығын аса көтеріп жіберу нәтижесінде кейбір
авторлар адамды қылмыс нәрсесі деп тануға апарады. Қоғамдық қатынастардың
арқауы болып табылатын адамды қоғамдық қатынасқа жатпайтын затпен
теңдестіру, адамның құндылығын түсіру сәтті теңдеу емес,- дейді И.М.
Тяжкова [54.64б.].Ол дұрыс айтады- адам зат емес, тіршілік иесі. Егер
адамға қарсы бағышталса, ондай қылмыстың нәрсесі жоқ деген пікірді
қолдайды.
Адам денсаулығына қарсы қылмыстың нысанын сипаттайтын үшінші міндетті
белгі –қылмыстан жәбірленуші.
Жәбірленуші термині Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу
кодекстерінде нормативтік бекімін тапқан (ҚК-нің 67-бабында,ҚІЖК-нің 75-
бабында) және оның мазмұнына анықтама берілген. Бір жағынан ол нақты
процессуалдық кейіпте жәбірленген жеке немесе заңды тұлға, екінші жағынан –
заңмен қорғалатын мүдделердің иесі болып табылатын, жалпы ұғымдағы
жәбіренуші.
ҚІЖК-нің 75-бабының 1-тармағына сәйкес, өзіне қатысты жасалған
әрекеттің нәтижесінде күш қолдану арқылы тәнге, мүліктік және моральдық
зиян көрген адам-жәбірленуші деп танылады [55.35б.].
Заңды тұлға қылмыс субъектісі бола алмайды. ҚК-де қылмыстық әрекет
нәтижесінде зиян келген немесе ондай қауіп төнген адам қорғалатын қоғамдық
қатынастар субъектісі болып саналады.
Бұл құрам бойынша, адам яғни денсаулық иесі деп танылатын жеке тұлға,
жәбірленуші болады. Туылғаннан өлгенге дейін, яғни физиологиялық
жаратылымынан бастап биологиялық өлгенге дейінгі аралықта қандай да бір
денсаулыққа ие тірі адам сондай бола алады.
Мұндай әрекет қылмыс болып саналмайды, себебі бұл жерде құқығы
бұзылған субъект жоқ. Субъект болмаған соң қылмыстың құрамы да жоқ. Ал
іштегі нәресте жәбірленуші болып саналмайды, ол кінәлімен қоғамдық
қатынасқа түскен жоқ.
Сонымен, іште жатқан балаға қарсы жасалған әрекет 107-баптың 1-бөлімі
және 54-баптың 1-бөлімінің ж тармағы бойынша сараланады, ол жүкті екені
айыптыға алдын ала мәлім әйелге қатысты жасалған азаптауға жатады. Бұл
ретте жүкті әйел жәбірленуші болады. Мұндай қылмыстарды қарастырғанда
жәбірленушінің мынадай факультативтік белгілерін бөлектеп алуға болады:
1)қызметін жүзеге асырушы немесе қоғамдық борышын атқарушы адам;
2)дәрменсіздігін айыптауға бұрыннан белгілі адам;
3)жүкті екендігі айыптыға алдын ала белгілі әйел;
4)құқық бұзушы немесе сәби екендігі көрініп тұрған;
5)кінәліге материалдық немесе өзгедей тәуелді адам;
6)ұрланған немесе аманатқа алынған адам;
7)ауру адам;
8)бұрын заңсыз әрекет жасаған немесе теріс сипатталатын адам;
9)қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адам;
10) қылмыс жасаған адам;
11) өкімет өкілі;
12) ұлттық белгілер және т.б.
Жәбіррленушінің қандай да бір құқықтық мәртебесі, сондай –ақ қылмыстың
тікелей нысанына сәйкес келетін бұзылған мүдденің маңыздылығы мен құндылығы
қылмысты саралауға ықпал етеді, себебі ол қылмыстық әрекеттің қоғамға
қаншалықты қауіпті екендігін көрсетеді.
107-бапта көзделген қылмыстың азаптаудың объективтік белгілерінің
қатарына оның объективтік жағының белгілері жатады, ол қылмыстың кез келген
құрамының маңызды элементтерінің бірі болып табылады.
Қылмыс құрамының бұл элементінің белгілерін қарастырғанда объективтік
жақтың ғылым мен практикадан туындаған негізгі ережелерін бөліп алу керек.
Объективтік жаққа сыртқы факторлар мен әрекеттің қоғамдық қауіптілігін
сипаттайтын мән-жайлар, адамның іс-әрекеті кіреді. Жасалған қылмыстың
объективтік факторларын тергеу және сот органдары бірінші кезекте
зерделейді.
Құқық бұзушылардың тәрбиелеу жөніндегі міндетін орындамағандықтың
немесе дұрыс орындамағандықтың объективтік жағының міндетті шартына мұндай
әрекеттің құқық бұзушылардың қатыгездік көрсетумен бірге жасалуы жатады.
Жауапкершілікті қатайту және 107-баптың 2-бөлігінде және 137-бапта
көзделген қылмыстарды жиынтығы бойынша саралау мақсатында диссертант
соңғының диспозициясынан егер бұл іс-әрекет құқық бұзушыларға қатысты
қатыгездікпен қоса болса деген сөз тіркесін алып тастау керек дейді.
Азаптаудың объективтік жағының белгілерін анықтағанда бұл қылмыстың
әрекетсіздік арқылы да жасалатындығын ескеру керек.
Денсаулыққа қарсы қылмыстардың екінші міндетті белгісі, ол-қылмыстың
салдары, оған механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, психикалық
әсер етудің салдарынан дене жарақатын алу, яғни анотомиялық бүтіндіктің
немесе физиологиялық функция ағымының бұзылуы жатады. Адам денсаулығына
жеңіл жарақат түсуі қылмыстың басқа құрамдарының объективтік жарақаттарының
белгісі болып табылады.(107-бап).
Егер ұдайы ұрып-соғудың нәтижесінде жәбірленушінің денсаулығы алты
күннен 3 аптаға (21 күн) дейін бұзылса немесе оның еңбекке қабілеттілігі
10%-ға тұрақты жоғалса, онда оның денсаулығына зиян келген деп саналады.
Бірақ, ұқсас бірдей әрекет үшін бірде денсаулыққа зиян келген, бірде
келмеген деп заң шығарушының өзі де нақты айта алмайтын жағдайлар
практикада кездеседі.
Зорлықты әрекеттің қоғамға қауіпті салдары сонда, ол жәбірленушінің
өзін өзі басқара алу қабілетін жоғалтуына алып келеді, адамның жанын
жаралайды, тәнін жарақаттайды.
Салдар өзінің мазмұны жағынан әртүрлі болады, егер адам ағзасының
анотомиялық бүтіндігіне зиян келсе, онда оны денеге зақым келген деп айтуға
болады. Егер зорлықты әрекет адамның нерв жүйесіне әсер етсе, онда
психикалық (моральдық) зиян орын алады, ол қалайда жәбірленушінің санасында
көрініс табады: қорқады, үйренеді, психикасы бұзылады. Психикалық және күш
көрсету күйзеліс түріндегі салдарларды сот-медицина сараптамасы растайды.
Азаптпаудың қоғамға қауіпті салдарларын қорыта келгенде, одан адам
ағзасына, органдары мен ұлпасына, олардың физиологиялық функцияларына,
анотомиялық бүтіндігіне зақым келеді деп айтуға болады. Психикалық күйзеліс
түрінде моральдық зиян да шегеді.
Қоғамға қауіпті салдарлар айыпты мен жәбірленушінің зорлықты әрекет
кезіндегі өзара байланысының нәтижесі. Құқық қолдаушы сол байланыстың
сипатын анықтауға тиіс. Бұл әрекет пен салдар арасындағы себептік байланыс-
қарастырылып отырған қылмыстық құрамының объективтік жағының үшінші
міндетті белгісі болып табылады. Б.А.Куринов былай дейді: Себептік
байланыс, бұл- объективтік санат, ол қоғамға қауіпті әрекет (әрекетсіздік)
пен оның нәтижесінде болған зиянды салдарлар арасындағы ішкі байланыс пен
тәуелділікті сипаттайды [57.56б.].
Себептік байланыс сол салдарлардың нақты зорлықты әректтен болғандығын
білдіреді.
ҚК-нің 107-бабында көзделген қылмыстың құрамы, егер 105-бапта
көзделген салдарға алып келмесе, материалдық болып саналады. Денсаулықтың
аз уақытта бұзылуына немесе жалпы еңбек қабілетінің ептеп жоғалуына алып
келген азаптауды формальды құрам деп санау керек.
Қылмыс құрамдарының констукциясы сот-медициналық емес, қылмыстық-
құқықтық санат болып табылады, сондықтан да, 107-бапта көзделген қылмыс
құрамын (азаптау), жалпы, материалдық құрам деп санауға болады. Қанталау,
көгеру сияқты салдарлар адамның анотомиялық бүтіндігін бұзылғандығын
білдіреді. Тіптен, ұрып денені ауырту, азаптау физикалық немесе псхикалық
күйзеліс келтіру, кейбір жағдайларда жәбірленушіге айтарлықтай салдар
әкелмеуі мүмкін.
Ұдайы ұрып-соғу арқылы күш көрсету немесе психикалық күйзеліс тудыру
азаптағандық болып табылады. Бірақ бұл қылмысқа сандық сипат берген дұрыс
емес. Ол ұрып-соғудың ұдайылық белгісінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz