Азаматтық құқықтың принциптер жүйесі
Мазмұны
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ ЖӘНЕ ЗАҢ ФАКТІЛЕРІНІҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Азаматтық құқықтың қайнар көздері, құрамы және басқа да нормативті
құқықтық актілер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .6
2. Азаматтық заңның уақыт, кеңістік жағынан және тұлғалар бойынша
қолданылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .10
ІІ ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫН – ҚҰҚЫҚТЫҢ БІР САЛАСЫ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРУ ЖӘНЕ
ШЕТЕЛ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының түсінігі, пәні және
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2. Азаматтық құқықтың принциптер жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.3. Шетел азаматтық құқығының негізгі ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ІІІ ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҚАТЫНАСТАР
3.1. Азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекет азаматтық құқықтың субъектісі
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3.2. Қазақстан Республикасыдағы Азаматтық құқықтық қатынас
... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Заңгердің біліктілігінің негізі -
құқықтық салаларды жақсы білу және олардың ішінде жол табу ісін меңгеру.
Азаматтық құқық өзге салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан да заң
факультетінің түлектерінің болашақта судья, адвокат және басқа да құқық
қолданылатын қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып,
азаматтық іс жүргізу құқығын терең зерттеу болып табылады.
ҚР қабылдаған АК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық соттардың
юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының сапалы
белгіленуі.
Азаматтық құқық жүйенің құрылымының қағидалары ретінде, демократияны
және заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР Азаматтық құқықта да үлкен
әсерін тигізеді. Конституциялық қағидаларды өмірде іске асыру үшін әрбір
заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана отырып,
жасау кажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң жағынан
білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе, қоғамның
әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы кезінде
жоғары бағаланады.
Жұмыстың актуалдылығы, азаматтық құқық заң фактілері және олардың
конституциялық негіздерін қазіргі заманға сай зерттеу. Азаматтық заң
фактілерінің маңыздылығы - осы саланың мәнін, негізгі жақтарын көрсетуі.
Азаматтық құқық қағидалар, халықтың құқықты әлеуметтік бағасы, саяси-
құқықтық идеялардың айна көрінісі болып табылады. Оларда, халықтың идеялары
мен ойларын ең толық қанағаттандыратын, заңдылықты азаматтық істерде
ұйымдастырудың негіздері, соттың процессуалдық іс-әрекеті, сот процесіне
қатысушылардың құқықтық мәртебесін анықтау жолының құқықтық сапалар тізімі
түйінделеді. Азаматтық құқық заң фактілерінің мазмұны демократиялық бағытта
болады, және заң нормаларымен бекілітіліп, заңдылықты азаматтардың заң және
сот алдында теңдігін сақтай отырып, соттың жүзеге асыруын, істерді
судьялардың жеке-дара немесу алқалы түрде қаралуын, судьялардың
тәуелсіздігі мен тек заңға бағынуы, жариялылық, сот ісін мемлекеттік тілде
жүргізілуін білдіреді. Әрбір адамның сотқа қорғаныс іздеп және соттың
қорғанысына жүгінуіне мүмкіндік беретін, сот ісін жүзеге асыруының қолайлы
болуы, іске қатысушылардың реалды құқықтары және олардың жүзеге асуының
кепілдігі болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық зандары жалпы-республикалық заңдар
болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған
Қазақстан Республикасының өзге де заңдары мен Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан,
Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-
ақ Азаматтық кодекстің 1-бабының 1,2-тармақтарында аталған қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасы Призедентінің Жарлықтарынан, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық-құқықтық актілер өздерінің иеленетін заң күші арақатынасына
сәйкес мынадай деңгейлерге бөлінеді:
1) заң – қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлі принциптер мен
нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының
Парламетті Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан
Республикасы Конституциясы 53-бабының 4-тармақшасында көзделген жағдайларда
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын құқықтық акті;
2) заң актісі – Конституциялық заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығы, Кодекс, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасы
Парламентінің қаулысы, Сенат пен Мәжілістің қаулылары;
3) заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер – ҚР Үкіметінің
қаулылары, министрлердің, мемлекеттік комитеттердің және басқа да орталық
мемлекеттік органдардың бұйрықтары, нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік бұйрықтары, қаулылары; мәслихаттар мен
әкімдердің нормативтік шешімдері.
Нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды актілер болып
бөлінеді. Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне мыналар
жатады:
1) Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Президентінің өзге де нормативтік құқықтық
Жарлықтары;
3) Қазақстан Республикасы Парламенті мен оның палаталарының нормативтік
қаулылары;
4) Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары,
5) Конституциялық Кеңестің, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары;
6) Қазақстан Республикасының министрлер мен өзге де орталық мемлекеттік
органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7) мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
8) мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.
Туынды нормативтік құқықтық актілердің түрлеріне: регламент, ереже,
қағида, нұсқаулық жатады.
Туынды түрледегі нормативтік құқықтық актілер негізгі түрледегі
нормативтік құқықтық актілер арқылы қабылданады немесе бекітіледі және
олармен біртұтастық құрайды. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актінің
нормативтік құқықтық актілер сатысында алатын орны негізгі түрдегі актінің
деңгейімен анықталады. (Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның 3-
бабын қараңыз).
І ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ ЖӘНЕ ЗАҢ ФАКТІЛЕРІНІҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Азаматтық құқықтың қайнар көздері, құрамы және басқа да нормативті
құқықтық актілер
Құқық дерекнамасы термині қазіргі кездегі құқықтануға рим құқығынан
келді. Құқық дерекнамасы туралы әңгіме қозғалғанда, алдымен бізге азаматтық
құқықтың жиынтығын көрсететін құқықтық нормалдардың жай-жапсары қандай
деген мәселені анықтап алуға тура келеді. Әдетте азаматтық құқық
нормалдардың нысандардын азаматтық құқық дерекнамасы деген терминмен
сипаттау тән нәрсе. Азаматтық құқық дерекнамасы заңдар, басқа да
нормативтік құқықтық актілер және әдет-ғұрып деп аталатын екі түрге
бөлінеді. Іскерлік айналымындағы әдет те оның соңғысына жатады. Кеңестік
заңдарда сот тәжірбиесі дербес құқық дерекнамасы болып саналмады. Қазір
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты заңдарды қолдану жөнінде нормативтік
қаулылар шығарды. Оған мысал ретінде Республика Жоғарғы Соты Пленумынын
1995 жылы 22 желтоқсандағы Моральдық зиянды қалпына келтіру туралы
заңдарды соттардың қолдануы атты қаулысын айтуға болады. [12.44]
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотынан нормативтік қаулылары белгілі
дәрежеде азаматтық құқықтың дерекнамасы болып саналады, яғни ол соттарда
қаралған істері бойынша алынған нормативтік қаулылар арқылы, сот тәжирбесі
жөнінде басшылыққа алынатын нұсқаулар береді. Жоғарғы Соттын бұл нұсқаулары
тек сот органдарына арнала тұрса да ,беделді орнынан құжаты болғандықтан
жалпыға бірден маңызға не болады және азаматтық құқықтың дамуында үлкен рөл
атқарады.
Азаматтық құқық дерек намасына халықаралық шарттар да (конвенциялар)
жатады (АК-тің 3-бабының 8-тармағы). Бұл орайда халықаралық шарттар
азаматтық құқық дерекнамасы ретінде Қазақстан Республикасының ішкі
азаматтық заңдарына қарағанда басым құқыққа ие болады. Егер мұндай
халықаралық шартта азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер белгіленген
болса, аталған шарттың ережелері қолданылады. Әдетте, азаматтық кодексте
қолданылатын халықаралық шарттар оны қолдану үшін Республика ішінде құжат
шығару талап етілгеннен басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан
Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық шарттар тікелей
қолданылады. Ал, үкіметаралық және ведомствоаралық келісімдер, Үкіметтің
әртүрлі шетелдік фирмаларымен жасаған шарттары ратификациялауға жатпайды.
Демек келісімдер (шарттар) Қазақстан Республикасымен
ратификацияланбағандықтан АК-тің 3-бабының 8-тармағына сәйкес халықаралық
шарт болып есептелмейді. Халықаралық шарттың ішкі заңдарға қарағанда басым
құқығы туралы ереже 1969 жылы 23 мамырда қабылданған халықаралық шарттар
құқығы туралы Вена конвенциясынан туындайды. Аталған конвенцияға Қазақстан
Республикасы 1993 жылғы 31 наурыздағы Жоғарғы Кеңестің Қаулысы арқылы
қосылған болатын. [4.115]
1. Қазақстан Республикасының азаматтық зандары жалпы-республикалық
заңдар болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған
Қазақстан Республикасының өзге де заңдары мен Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан,
Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-
ақ Азаматтық кодекстің 1-бабының 1,2-тармақтарында аталған қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасы Призедентінің Жарлықтарынан, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық-құқықтық актілер өздерінің иеленетін заң күші арақатынасына
сәйкес мынадай деңгейлерге бөлінеді:
1) заң – қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлі принциптер мен
нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының
Парламетті Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан
Республикасы Конституциясы 53-бабының 4-тармақшасында көзделген жағдайларда
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын құқықтық акті;
2) заң актісі – Конституциялық заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығы, Кодекс, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасы
Парламентінің қаулысы, Сенат пен Мәжілістің қаулылары;
3) заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер – ҚР Үкіметінің
қаулылары, министрлердің, мемлекеттік комитеттердің және басқа да орталық
мемлекеттік органдардың бұйрықтары, нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік бұйрықтары, қаулылары; мәслихаттар мен
әкімдердің нормативтік шешімдері. [10.224]
Нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды актілер болып
бөлінеді. Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне мыналар
жатады:
1) Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Президентінің өзге де нормативтік құқықтық
Жарлықтары;
3) Қазақстан Республикасы Парламенті мен оның палаталарының нормативтік
қаулылары;
4) Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары,
5) Конституциялық Кеңестің, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары;
6) Қазақстан Республикасының министрлер мен өзге де орталық мемлекеттік
органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7) мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
8) мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.
Туынды нормативтік құқықтық актілердің түрлеріне: регламент, ереже,
қағида, нұсқаулық жатады.
Туынды түрледегі нормативтік құқықтық актілер негізгі түрледегі
нормативтік құқықтық актілер арқылы қабылданады немесе бекітіледі және
олармен біртұтастық құрайды. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актінің
нормативтік құқықтық актілер сатысында алатын орны негізгі түрдегі актінің
деңгейімен анықталады. (Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның 3-
бабын қараңыз).
Қазақстан Республикасы азаматтық заңының тұғыры, арқауы Азаматтық
кодекс болып табылады. Ол екі бөлімнен (Жалпы және Ерекше) тұрады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің Жалпы бөлімі 1994 жылы 27
желтоқсанда қабылданып, 1995 жылы1 наурыздан бастап, ал ерекше бөлімі 1999
жылғы1 шілдеден бастап күшіне енді. Азаматтық кодекс бөлімдерден,
бөлімшелерден, тараулардан, параграфтардан, баптардан, тармақтардан,
тармақшалардан, бөліктерден құралады. Онда 62 тарау, 1124 бап бар. Жаңа
кодексте Кеңечтік азаматтық заңдарда мүлдем болмаған тұжырымдар көптеп
кездеседі, әрі мұндай жаңалықтар нарықтық қатынастардың ерекшеліктерін
қамтуды мақсат еткен.[12.52]
Азаматтық кодекстің 3-бабының 2-тармағы ерекше маңызға ие, онда былай
делінген: Осы Кодекстің 1-бабаның 3-тармағында аталғандарды қоспағанда
азаматтық құқықтық Қазақстан Республикасының заң актілерінде қамтылған
нормалары осы Кодекстің ережелеріне қайшы келген жағдайда осы Кодекстік
ережелері қолданылады, Қазақстан Республиканың заңдарында қамтылған және
осы Кодекстің нормаларына қайшы келетін азаматтық құқықтық нормалары
Кодекске тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана қолданылады. Демек,
Азаматтық кодекс бәрін үйлестіруші міндетін атқарады екен, сондықтан да
азаматтық құқық нормалары енгізілген өзге құқықтық нормативтік актілер
Азаматтық кодекстің талаптарына сай болуы тиіс. Ал мұның жақсы жағы да,
кемшілігі де бар. Кемшілік жағы мынады, мәселен, Азаматтық кодексте жалпы
және арнайы заңдардың ара салмағын реттеуде құқықтық негіз қаланбаған деп
ойлаймыз, ал мұның өзі сайып келгенде, тәжірибеде белгілі бір дәрежеде
қиындықтар туғызуы ғажап емес.
Азаматтық кодекс меншіктің жеке және басқа түрлеріне байланысты
қатынастарын бекіте түсуге ерекше мән берген. Шын мәнінде Кодекс бұл
мәселеге жаңа көзқарас тұрғысынан келеді, яғни азаматтық құқықтық
қатынастар қатысушылардың мәртебесін, мәміленің жалпы ережесін айқындайды,
меншік құқығын алу мен қорғаудың жаңа тәсілдерін бекітеді, міндеттемелерді
қамтамазыетудің жаңа тәсілдерін, шарттар мен тағы басқаларының озық
түрлерін қарастырады. Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының жаңа
азаматтық кодексі бүгінгі заман талабына сай келеді.
2. Басқа да азаматтық заңдар. Азаматтық құқық дерекнамасының ішінде
азаматтық құқықтық заңдар да бар. Азаматтық кодекс өзінің бірқатар
нормаларында осындай заң актілерін (29 заң актілерін), кодекстерді, арнайы
заңдарды (мысалы, Неке және отбасы туралы заң, Тұрған үй қатынастары
туралы заң, Жер туралы заң және т.б.) қабылдауды тікелей қарастырған.
Азаматтық кодекстің 3-бабының 3-тармағына сәйкес банктерді құру, қайта
ұйымдастыру, банкротқа ұшырауы және тарату, банк қызметін баұылау және оған
аудиторлық тексеру жүргізу, банктік операциялардың жекелеген түрлерін
лицензиялау Азаматтық кодекстің банк қызметін реттейтін заң актілеріне
қайшы келмейтін бөлігімен реттеледі. Банктер мен оның клиенттерінің
қатынастары, сондай-ақ банк арқылы клиенттер арасындағы қатынастар
Азаматтық кодекстің 3-бабының 2-тармағында көрсетілген азаматтық
заң тәртібімен реттеледі. [24.215]
Азаматтық құқық нормалары заң актілері болып табылмайтын өзге де
нормативтік құқықтық актілерден де тұрады.
Азаматтық кодекстің 3-бабының 5-тармағына сәйкес министрліктер мен өзге
де орталық атқарушы органдары, жергілікті өкілді және атқарушы органдары
Азаматтық кодексте және азаматтық заңдардың өзге құжаттарында көзделген
жағдайлар мен шектерде азаматтық қатынастарды реттейтін актілер шығара
алады. Азаматтар мен заңды тұлғалардың Кодексте және Қазақстан
Республикасының өзге де заң құжаттарында белгіленген құқықтарын
мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың құжаттары шектей алмайды. Мұндай құжаттар қабылданған кезден
бастап жарамсыз болып табылады және қолданылмауға тиіс (АК-тің 3-бабының
6-тармағы).
Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы
Заңының 33-бабының 3-тармағына сәйкес заңға тәуелді нормативтік заң
актілері мемлекеттік тіркеуге жатады.
Қазақстан тарихында әдет-ғұрыптың алатын орын ерекше. Қазақстан
заңгер ғалымдары С.Зиманов және Н.Өсеров былай дейді: Үш жүзден
тұратын қазақтарды тарих бетіне шығарды. Сонымен бірге өзіне тән
ерекшеліктері бар қазақ әдет-ғұрып заңдары да қатар өмірге келді. Бұл
заңдар мен қағидалардың, құқықтардың қоғамға араласпайтын, олар
қамтымайтын салалары жоқтын қасы. Жеке индивидтерден бастап, бүкіл
қоғамдағы қандай іс-әрекетті, қарым-қатынасты алмайық, мысалы, көші-қон,
дау-дамай, ұрлық-қарлық, алым-салық, аза-қаза, өлім-жетім, алыс-беріс, жиын-
той, т.б. бәрі де қазақи дәуірде қалыптасқан қағидалармен реттеліп
отырған. Міне, осы қазақи дәуір ережелері көбіне басқалармен онша қарым-
қатынас жасалмауы себепті томаға-тұйық, өзгеріске онша түспеген қалпында
күні кешеге дейін жетті.
Кеңес дәуірінде де әдет-ғұрып құқықтың дерекнамасы деп саналады.
Азаматтық кодекстін 3-бабының 4-тармағына сәйкес азаматтық қатынастар,
егер әдеттегі құқықтар, соның ішінде іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі
құқықтар, Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген азаматтық
зандарға қайшы келмесе, солармен реттелуі мүмкін. [14.51]
Ю.Г.Басиннің пікірінше, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіндегі әдет-ғұрып мүліктік немесе өзіндік жеке қатынастар жайында
жалпы түрі жағынан азаматтық-құқықтық реттеуде сол тұрғындардың жергілікті
жердегі немесе этникалық топтардың қалыптасқан дәстүр ережесі деп
түсіндіріледі. Іскерлік қызмет өрісіндегі әдет-ғұрып деп кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру кезінде қалыптасқан ережені айтады. Мысалы, әртүрлі
мемлекеттердегі сатушы мен сатып алушы арасындағы сатып алынған тауарды
жеткізу шығындарын бөлу туралы мәселені айтуға болады.
Ю.Г.Басин Азаматтық кодекстің 3-бабы заңға немесе шартқа қайшы келмесе,
әдет-ғұрыптар (АК-тің 3-бабы 4-тармағы, 5-бабы 1-тармағы және т.б.) мынадай
жағдайда: 1) заңда тікелей көрсетілсе (мысалы, АК-тің 275-бабы және т.б.);
2) қандай да бір азаматтық қатынас заңның немесе шарттың нормаларымен
реттелмесе (мысалы, АК-тің 272-бабы және т.б.) қолданыла береді. [15.312]
Осы орайда айта кететін бір жәйт, Қазақстан Республикасының азаматтық
заңына қазақтың әдет-ғұрып құқығының ережелерін енгізу керек. Қазірдің
өзінде қазақ этносының әдет-ғұрып құқығы элементерін есепке алып,
қолдану жөнінде әдебиеттерде мәселе негізді әрі орынды көтеріліп жүр.
1.2. Азаматтық заңның уақыт, кеңістік жағынан және тұлғалар бойынша
қолданылуы
1. Азаматтық заңының күші деп заң күшіне енгеннен бастап, оның күші
жойылғанға дейін белгілі бір қатынасқа қолданылуындағы заңдық болмысына тән
нысананы айтамыз. Азаматтық заңдардың күшіне ену тәртібі Қазақстан
Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның VІІ тарауына
сәйкес жүзеге асырылады. Осы заңның 36-бабына орай нормативтік-құқықтық
құжатар төмендегідей мерзімде:
1) Қазақстан Республикасының зандары, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, егер
актілердің өзінде немесе олардың күшіне енгізу туралы актілерде өзге
мерзімдер көрсетілмесе, олар алғаш рет ремси жарияланғаннан кейін он
күнтізбелік күн өткен соң;
2) Қазақстан Республикасы Парламентінің, оның палаталарының қаулырлары,
егер актілердің өзінде өзге мерзімдер көрсетілмесе, алғаш рет ремси
жарияланған күннен бастап;
3) Қазақстан Республикасының Констентуциялық Кенесінің шешімдері олар
қабылданған күннен бастап;
4) орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдардың
Қазақстан Республикасы Үкімет құрамына кіретіндерінің де,
кірмейтіндерінің де, оның ішінде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, сондай-ақ жергілікті өкілі және
атқарушы органдардың нормативтік құқықтық актілері - егер актілердің
өзінде өзге мерзімдер көрсетілмесе, алғаш рет ресми жарияланған күннен
кейін он күнтізбелік күн өткен соң күшіне енеді. [5.62]
Нормативтік құқықтық актілерде немесе оларды күшіне енгізу туралы
актілерде нормативтік құқықтық актілерідің жекелеген бөліктерін,
тарауларын, баптарын күшіне енгізудің тұтастай сол акт үшін белгіленгенінен
басқа мерзімдері де көрсетілуі мүмкін. [3.51]
Бұрын жауапкершілік қаралмаған іс-қимылдар үшін заңдық жауапкершілік
көлдейтін не бұрынғысымен салыстырғанда неғұрлым қатаң жауапкершілік
белгіленетін нормативтік құқықтық актіні бұл акт ресми жарияланғаннан кейін
он күн мерзім өткенге дейін күшіне енгізуге болмайды.
Азаматтық кодекстың 4-бабының 1-тармағына сәйкес азаматық заң
құжаттарының кері күші болмайды және өздері күшіне енгізілгеннен кейін
пайда болған қатынастарға қолданылады. Алайда бұл ереженің аясына
сыймайтын жағдай да болады. Біріншіден, тікелей өзінде оның заңдық
күші ол күшіне енгенге дейін пайда болған қатынастарға қолданылатыны
қарастырылады. Екіншіден, азаматтық заң құжаттары күшіне енгізілгенге дейін
пайда болған қатынастар бойынша құқық бұзушылық үшін жауапкершілікті жоятын
не жұмсартатын жағдайларға қолданылады. Үшіншіден, егер шарт жасалған кезде
қолданылып жүрген ережелерден өзгеше, тараптар үшін міндетті
ережелерзаңдармен белгіленген болса, жасалған шарттың ережелері оның күні
бұрын жасалған шарттардан туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңмен
белгіленгендіктен басқа жағдайларда, өз күшін сақтайды (АК-тің 383-бабының
2-тармағы).
Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, егер сол
нормативтің-құқықтық актілердің өзінде немесе оларды күшіне енгізу туралы
актілерде өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына
таралады (Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілері туралы
Заңның 41-бабының 1-тармағы).
Қазақстан Республикасы бекіткен (ратификациялаған) заң құжаттары мен
халықаралық шарттарда қаралған жағдайдан басқа кездерде, азаматтық заңның
күші оның аумағында тұратын барлық азаматтары мен заңты тұлғаларына, сондай-
ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылатындығы азаматтық
заңның жалпы ережесі болып табылады.
Азаматтық кодекстің 5-бабының 1-тармағына сәйкес қоғамдық қатынастар
заңдармен немесе тараптардың келісімімен тікелей реттелмеген және оларға
қолдануға келетін әдет-ғұрып болмаған жағдайларда мұндай қатынастарға,
олардың мәніне қайшы келмейтін болғандықтан, азаматтық заңдардың ұқсас
қатынастарды реттейтін нормалары қолданылады (заң ұқсастығы). Демек заң
ұқсастығын қолдану үшін қажетті жағдайлар: а) азаматтық заңмен реттелетін
мүліктік немесе мүліктік емес өзіндік қатынастардың болуы; ә) бұл
қатынастар заңмен немесе шартпен реттелмеген және қолданылатын әдет-ғұрып
тың болмай қалуы; б) ұқсас қоғамдық қатынасты реттейтін азаматтық заңның
нормасының болмауы; в) мұндай норманы қолдану аталған қоғамдық
қатынастардың болуына қайшы
келмеуі мысалы, бір адамның екінші адамнан қарыз алуы кезінде арасында
жасалатын шартқа байланысты қаралған міндеттеме несие беру жөніндегі шартқа
ұқсас бола алмайды, себебі онда тараптың бірі сөзсіз несие беруші мекеме
болып табылады. [13.77]
Заң ұқсастығын пайдалану мүмкін болмаса, тараптардың құқықтары мен
міндеттері азаматтық заңдардың жалпы негіздері мен мәні және адалдық,
парасатылық пен әділеттілік талаптары негізге алына отырып белгіленеді
(құқық ұқсастығы) (АҚ-тің 5-бабының 2-тармағы). Құқық ұқсастығын
қолдану үшін жоғарыда заң ұқсастығы туралы айтқан бірінші және екінші
жағдайынан басқа үшінші шартты қосқан жөн: ол – ұқсас қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқық нормаларының болмауы. [17.73]
2. Түсіндіру дегеніміз заңдардағы және басқа да дерекнамаларадағы
жалпы қағидаларды нақтылы жағдайларға қолданудың қажетті негізі болып
табылады.
Заңды қолдану үшін сол заңдағы норма нақ сол қолданыс туралы айтқан ба,
міне, соны алдымен біліп алу қажет; бұл үшін заңдағы сол норманың мазмұнын
дәл ұғыну керек. Құқық нормасын түсіндіру – оның мәні мен мазмұнын ұғынау
деген сөз.
Түсіндіру мәселесімен сол құқықты қолдануға қатысы барлар: яғни
мемелкеттік мекемелер де, соттар да, азаматтар да айналысады. Бірақ бұл
түсіндірудің дәрежесі мен маңызы, оның қандай субъектінің жасағанына қарай
түрліше болады.
Заңда немесе нормативтік құқықтық актілерде көмескі әрі әркелкі
түсінушілік орын алса, сондай-ақ іс-әрекетте қайшылықтар анықталған
жағдайда сол заңда немесе нормативтік актіде қамтылған нормаларға ресми
түсіндіру берілуі мүмкін. Айта кетелік, заңға не нормативтік актілерді
ресми түсіндру процесінде оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге жол
берілмейді. Құқықтық актілердегі құқықтық нормалар іске асырылғанда, соның
ішінде оларды қолданғанда, оларды ресми түсіндірудің міндетті сипаты
болады. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Конституция
нормаларына ресми түсіндірме береді, ал заңға тәуелді актілердің ресми
түсіндірмесін оларды қабылдаған (шығарған) органдар мен лауазымды адамдар
береді. [33.51]
Сот түсіндіруінің, яғни сот іс қарағанда сот орындағы беретін
түсіндірулердің айырықша маңызы бар. Докториналық түсіндіру деп, теорияда,
ғылыми еңбектерде, оқулықтарда, түсіндірмелерде берілетін түсіндімені
айтады.
Түсіндіру тәсілдері деп құқықтық норманың мәні мен мазмұнын ұғынуға
жәрдемі тиетін ой тұжырымдарды айтады. Ол үшін ең алдымен сол заңның немесе
тиісті актінің дәл мәтінін біліп алу керек, әсіресе нормада айтылған сөздер
мәніне дәлме-дәл сәйкес пе, жоқ па соған назар аударылуы тиіс. Заң
нормаларының мәтінінде қолданылған сөздерді әр түрлі түсіну мүмкін болған
жағдайда Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелеріне және Азаматтық
Кодекстің 2-бабында баяндалған негізгі қағидаттарына сай келетін түсінікке
басымдық беріледі (АК-тің 6-бабы, 1-тармағы).
Сондай-ақ, қайсы бір норманы дұрыс түсіну үшін, сол норманы жекелеп
алып қарамай, оның күшіне енгізілген кездегі тарихи жағдайларды және оның
сот тәжірибесіндегі түсінілуін ескру қажет (АК-тің 6-бабы, 2-тармағы).
ІІ ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫН – ҚҰҚЫҚТЫҢ БІР САЛАСЫ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРУ ЖӘНЕ
ШЕТЕЛ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының түсінігі, пәні және
әдістемесі
Азаматтық құқық атауы ежелгі уақыттан бері белгілі, оны римдік
заңгерлер Рим азаматтарының қүқығы-цивильді (jus civile) құқық деп атаған.
Тарихтан белгілі римдіктердің құқығы осы атаумен белгіленді (квириттер
құқығы). Римдік jus civile көне римдегі азаматтардың мемлекеттік, қоғамдық
және жеке өзіндік қатынастарын реттеді және қазіргі азаматтық құқыққа
қарағанда ұғымы әлдеқайда кең болды. Қазіргі кезде азаматтық құқықтың
римдік атауы сақталғанымен оның мазмұны барынша өзгерді. Дейтұрғанмен соған
қарамастан civil атауы еуропалық құқықтануға еніп қана қоймай, заң
терминологиясына (Zivirrecht, droit civil, civil law) кірді. Сондықтан да
азаматтық құқықты цивилистік деп атайды, ал бұл саладағы мамандарды –
цивилист деп жүр.
Римде құқықты жария және жеке деп екі салаға бөлгенін білеміз. Жария
және жеке құқықтарды классикалық аражігін Ульпиан былайша ашып көрсетеді:
жария құқық дегеніміз рим мемлекетінің құқтық мәртебесіне қатысты, ал жеке
құқық болса жекелеген адамның мүддесіне сай келеді.
Қазақстан Республикасының қазіргі құқық жүйесі жария және жеке құқық
деп бөлінбейді. Біздің ұлттық азаматтық құқық тек өзіне ғана тән және
белгілі бір ерекшеліктері бар институттардың аясында қалыптасты дей аламыз.
Сонымен қатар азаматтық құқықтың әртүрлі жүйелерінің арасында белгілі
бір дәрежеде ұқсастықтар бар. Сондықтан азаматтық құқықтық жүйелерде болып
жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтық құқық іліміне әсерін
тагізіп отыр. Бұл орайда біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен
жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді
жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз ..., ендеше осы
бағытга әр түрлі өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың маңызы
зор.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, занды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумактық бөліністерімен
тығыз байланысты. [15.87]
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматгық құқықтын пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай
салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі
қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан
Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен
бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары
және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар,
сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар
құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекісінің 1-бабы, 1-тармағы).
Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке
қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік
қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен,
қызмет көрсетімен, ақшамен, құнды қағаздар мен басқа да мүліктермен)
байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай
қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас),
мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (міндеттемелік қатынас),
меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік
қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен
реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып
алу, иелену, басқа адамдарға беру пен пайдалану жөніндегі қатынас болып
табылады. [12.89]
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей
реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әр түрлі сипатта
кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік (имущественность) дегеніміз заңды
белгі болып табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да азаматтық
құқық пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын тұсын
бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен ажырататын
мүліктік қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі бір
экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық объектілер
жайында адамдардың арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында
болатындығы нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы, қатысушылардың
өзара келісім және өзара шарт жасауы.
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушылардың құн заңына
сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша
қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықты экономика
жағдайында тауар-ақша ұатынасы азаматтық құқықты реттеудің негізгі өзегіне
айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік
емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы азаматтық заңдары мүліктік емес қатынастардың
екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар (АК-тің 1-бабы, 1-тармағы) мен мүліктік қатынастарға байланысы
жоқ мүліктік емес жеке қатынастарды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) реттейді.
Мүліктік емес жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы
бар мүліктік емес жеке қатынастар жатады. Бұл жердегі байланыстылық деген
сөз жеке қатынастардың мүлікке бағыныштылығын көрсетпейді, қайта қоғамдық
қатынастардың біртұтас бірлікте болуын айқындайды (мәселен, авторлық,
өнертабыс және т.б. қатынастар). Мысалы, бір ұйымның басқа бір заңды
тұлғаның тауарлық белгісін заңсыз қолданса, онда ол әлгі тұлғаға зиянын
тигізеді. Мүліктік емес қатынастан келіп міселен, шығарманың авторы үшін
мүліктік қатынастың мүліктілігі пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық құқық нормаларымен
реттеледі.
Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың екінші
түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және басқа
субъектілер арасында да туындайды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән
әрі олардан ажырамайтын игілік бролып табылады, сондай-ақ онда мүлік
мазмұны болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.
Мүліктік емес жеке қатынас Қаззақстан Республикасы Конституциясымен
реттеледі. Конституцияның ІІ тарауы адам мен азаматтық ажырамайтын
құқықтарына арналған. Сонымен азаматтық құқықтың реттеу пәнінеи мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың мейілінше кең
ауқымы енеді. Қорыта айтқанда, азаматтық құқықты реттеудің пәні, міне,
осындай. Енді әдістеме жқнінде мәселеге тоқталайық.
Құқықтың әрбір негізгі саласының өзіне тән құқықтық реттеу әдістемесі
болады. Ал оның жеке қырлары субъектілердің құқықтық мәртебесінде
(статусында), құқық қатынастарын қалыптастыру негіздерінде, олардың
мазмұнын айқындау әдістерінде және заң санкцияларында топтастырыла
көрсетілген. [22.73]
Мүліктік және мүліктің емес қатынастардың азаматтық-құқықтық реттеу
әдістемесі бірқатар өзіндік белгілерге ие:
а) азаматтық құықықтық қатынастарға қатысушылардың жалпы құқықтық
жағдайы олардың тауар – ақша және басқа қатынастарына негізделген заңды
түрдегі теңдігімен сипатталады (АК-тің 1 және 1-бабы, 1-тармағы). К.Маркс
Капиталда былай деп жазды: Бұл заттар бір-біріне тауар ретінде қатысуы
үшін тауар иелері бір-біріне адам ретінде, бұл заттарды еркімен билейтін
адам ретінде, қатысуға тиіс: сонымен, бір тауар тек екіншінің еркі бойынша,
демек олардың әрқайсысы екеуіне ортақ ерікті акт арқылы, өз тауарын басқаға
бере отырып, өзге тауарды өзі иемденеді. Демек, олар бірін бірі
жекеменшікші деп білуге тиіс.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға ұатысушылардың заң жүзіндегі теңдігіне
келсек, олардың азаматтық айналымда тең құқықты, тәуелсіз, субъектілер
екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-
ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежеде әрекет етеді. Бұл азаматтық
құқық субъектілерінің бірде-бірі азаматтық құқық қатынасында екінші жаққа
біржақты міндет жүктеуіне болмайды деген сөз. Сонымен қатар құқықтық
қатынастағы жақтардың араларында дау туындаған жағдайда, екінші жақ үшін
міндетті болып табылатын шешімді қабылдай алмайды;
ә) азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда
және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде
ерікті (АК-тің 2-бабы, 2-тармағы). Демек, азаматтық-құқықтық қатынастардың
қатысушыларына өзінің қалауынша және мүддесіне сай келетін дағдайларды
таңдауына мол мүмкіндік жасалады;
б) тарақтар азаматтық құқықтық қатынастарда тең дәрежеде қорғану
құқығына ие және қорғанудың белгілі бір мүмкіндігін таңдауға ерікті (теңдік
және тұлғалардың өз құқықтарын толық пайдалану мүмкіндігі). Азаматтық
құқықты қорғау сотпен (төрелік сотпен немесе аралық сотпен) жүзеге асады,
бүл орайды Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес қорғанудың азаматтық істерді
жүргізу заңдарының ерекше ережелерін сақтай отырып ашық әдістер
қолданылады. Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, бұзылған құқықты
қорғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, құқық
қорғау туралы талап арызбен сотқа шағымдануға кедергі жасамайды. Былайша
айтқанда, сот бұзылған немесе дауға түскен құқықтарды қорғауға тиіс. Егер
қандай да бір құқық әкімшілік жолмен қорғалса, онда ол заңға тікелей
сүйенуі керек. Мұндай жағдайдп құқыққа байланысты дау сотқа бірден
жіберілмей, алдымен әкімшіліктің шешімін күтеді. Әкімшілік шешім
қабылданғаннан кейін ғана оны сотқа беруге болады. [25.74]
Азаматтық кодекістің 9-бабының 1-тармағына мемлекеттік басқару
органының немесе жергілікті өкілді атқарушы органның заңдарға сәйкес
келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану туралы
азаматтық құқықтарды қорғаудың жаңа тәсілі енгізілген. Азаматтық кодекс
қабылданғанға дейін көптеген құқық қолданушы органдар заңға сүйеніп жасаған
құжаттардың сол заңға сәйкес келмегенімен іс жүзінде оның қолданылып
келгеніне әрі мұндай заңсыз құжаттарды құжаттарды ешкімнің де теріске
шығармағанына талай мәрте көз жеткізген болатын, ал осындай келеңсіздік көп
қиындық келтірді;
в) азаматтық-құқықтық жауапкершілік өзіндік сипатымен, атап айтқанда,
мүліктік және өтем түрінде айқындалады; сондай-ақ оған келтірілген азлалды
толықтай өтеу талабы да жатады; заң құжаттарында өзгеше көзделмеген
жағдайда, бұл заң бұзушының кінәсінің қандай екендігіне де байланысты
болады.
Осы айтылғандарға сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
азаматтық құқық – құқықтың бір саласы, ол тауар-ақша қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға байланысты (немесе байланысы жоқ) мүліктік емес жеке
қатынастарын реттейтін нормалардың жиынтығы болып табылады. [44.26]
2.2. Азаматтық құқықтың принциптер жүйесі
Азаматтық құқық принциптері деп оның негізгі бастауларын, яғни заңмен
тұжырымдалған немесе оның ұйғарымының мағынасынан туындайтын, азаматтық-
құқықтық нормалардың мазмұны мен мәтінін дұрыс түсінуге, оларды бара-бар
түсіндіруге, арасындағы қарама-қайшылықтарды шешуге септігін тигізетін,
заңдардың олқы тұстарын толықтыруға жәрдемдесетін іргелі идеяларды
түсінеді. [27.89]
Қазақстан Республикасындағы азаматтық құқық принциптерінің кеңестік
азаматтық құқық принциптерінен түбегейлі айырмашылықтары бар. Сол кезде
өмір сүрген қоғамдық қатынастардың сипатын білдіре келе және оларды
нығайтуға, қорғауға бағдарлана отырып, кеңестік кезендегі азаматтық құқық
мемлекеттік меншіктің мемлекеттік емес меншіктің барлық түрлері мен
нысандарынан басымдығы, азаматтық-құқықтық шартты жасауда, түсіндіруде және
орындауда жоғарыдан берілетін жоспарлы тапсырмаға бағынудың міндеттілігі,
экономикалық қатынастарда бәсекенің болмайтыны және т.с.с. принциптерге
сүйеніп құрылған болатын. Бұл принциптердің барлығы экономиканы реттеудің
орталықтандырылған, әміршіл-әкiмшіл жүйесін бейнеледі және осы жүйемен қоса
келмеске кетті.
Бүгінде азаматтық құқықтың мынадай принциптерін атауға болады:
- азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтық мәртебесінің
тендігі;
- меншікке қол сұғылмайтындығы;
- азаматтық-құқықтық шарттың еркіндiгi;
- мемлекеттің және барлық үшінші тұлғалардың жеке істерге және жеке
өмірге араласпауы;
- азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері – кәсіпкерлермен
тұтынушыларды қорғау;
- несие берушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау;
- азаматтық құқықтардың қорғалуы.
Барлық азаматтық-құқықтық нормативтік актілер, ең алдымен - ҚР АК
аталған принциптерге сай келеді (сай келуі тиіс). Олардың көпшілігі АК-ның
2-бабында көрсетілген және Азаматтық заңдардың негізгі бастаулары деп
аталады. Бұл принциптердің барлығы өзара тығыз байланысты, бiрiн-бiрi
толықтырады және бiртұтас заңды жүйе болып табылады.
Бұдан бұрын айтылған құқықтық реттудің пәні мен әдістемесі азаматтық
құқықтың онымен шектес басқа салалардан бөліп қарауға мүмкіндік береді.
Бірақ та азаматтық құқықты шектес салалардан оқшаулағанда төмендегідей
жағдайларға көңіл аудару қажет: жаңа Азаматтық кодекс (1994 ж.)
қабылданғанға дейін азаматтық құқық өзіне тән қатынастарды реттеді. Айталық
ҚР Азаматтық кодексі (1963 жылы қабылданған) бойынша отбасы, еңбек, жер
қатынастары, сондай-ақ колхоздардағы өздерінің жарғысынан бастау алатын
қатынастар, суды пайдалану жөніндегі қатынастар тиісінше – отбасы, жер,
колхоз және су жқніндегі заңдармен реттеліп келеді. Ендігі жерде Азаматтық
кодекстің 1-бабы 3-тармағына сәйкес азаматтық құқық осы баптың 1-тармағында
аталған белгілерге сай келетін отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи
ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөніндегі қатынастарға
(мәселен, мүліктік қатынастар және тараптардың заңдық теңдігіне негізделген
болса), егер де тиісінше отбасылық, еңбек заңдарымен, табиғи ресурстарды
пайдалану және айналадағы ортаны қорғау туралы заңдармен реттелмеген
жағдайларда, сондай-ақ оларды реттеуде ағаттықтар кеткен кезде,
қолданылады. [21.74]
Азаматтық және еңбек құқықтарының ара жігін ашу белгілі бір даңдайда
өзіндік қиындықтар да туғызады. Бұл орайда Азаматтық кодекстің кейбір
нормаларының тікелей еңбек қатынастарын реттей алатындығына мән берген жөн.
Атап айтар болсақ, Азаматтық кодекстің 19-бабының 3-тармағы жеке кәсіпкер
мен азаматтардың арасындағы еңбек шартын, оның ішінде келісім-шартты
жасасау мүмкіндігі жқнінде болып келген дауларға нүкте қояды. Жоғарыда атап
өткеніміздей, еңбек қатынасына азаматтық құқықты қолдану мүмкіндігі
Азаматтық кодекстің 1-бабының 3-тармағында ап-анық көрсетілген. Осы
тұжырымдаманы түсіндіру жөнінде 1995 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан
Республикасы Жоғары Соты өзінің Пленумында №10 қаулысын (нормативтік сипаты
бар) қабылдады. Бұл қаулы Моральдық зиянды өндірітп алу туралы заңды
соттардың қолдануы туралы деп аталды. Оның 5-тармағында былай делінген:
Еңбек туралы заңдарда рухани немесе дене зардабын шеккендерге өтем төлету
жөнінде тікелей айтылмауына қарап, жәбірленуші зиянның орнын толтыруға
құқығы жоқ деуге болмайды. Сот КСРО мен республикаларының азаматтық заң
Негіздерінің 131-бабаны сүйене отырып, жұмыскерді заңсыз жұмыстан шығарғаны
не басқа жұмысқа ауыстырғаны үшін, оған еңбекақы төлемей, жұмыста
мүгедектікке, кәсіби ауруға ұшыратқаны үшін, сөйтіп, рухани және дене
зардабына жол бергеніне байланысты жұмыс берушіден өтем тқдеуді міндеттеуге
құқылы.
Осы орайда еңбек құқығы пәнінің азаматтық құқықтан айырмашалығы – оның
еңбек үрдісіндегі қатынасты реттеуінен көрінеді. Себебі онда еңбек
нәтижесін алып беру жоқ. Жұмыс күші тауар болып табылмайды. Сол себепті де
жекелеген жағдайда жалақы жұмыс күшінің құнын бағалаудың нысаны бола
алмайды, жұмыскердің еңбегіне ақы төлеу оның істеген ісінің саны мен
сапасына қатысты келеді. Құқықтық ретту әдістемесі тұрғысынан қарағанда,
жұмыскер жұмыс берушімен шарт жасасып, сол арқылы тең құқықты әріптеске
айналатынын байқау қиын емес, дейтұрғанмен жұмыскер ақыр аяғында еңбек
тәртібіне бағынып, әкімшілікітің талабын, сондай-ақ оның еңбек ету
міндетіне жататын басқа да міндеттерді орындайды.
Отбасы құқығы некеге және отбасына қатысты қатынастарды реттейді.
Отбасы құқығы некеге тұру, некені бұзу және оны жарамсыз деп танудың
жағдайы мен тәртібін реттейді, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған
балалардың отбасында қалу тәртібі мен түрін, азаматтық хал актілерін тіркеу
тәртібін, сондай-ақ отбасы мүшелері арасындағы мүліктік емес жеке
қатынастарды айқындайды. Қажет кезінде туыстар мен басқа адамдар арасындағы
жағдайлар заңда көзделген ретте қаралады. [26.87]
Отбасы құқығына реттеудің ерекше әдістемесі тән, ол ерікті түрде
болады, ал жарлық ету түрінәдегісі – императивті, яғни бұйрықты сипатқа ие.
Осы екі бастаудың өзі оның ерекшелігін білдіреді.
Отбасы құқығының дербестігіне қарамастан ол туралы заңмен реттеуге
келмейтін отбасылық қатынастарға азаматтық заң қолданылады. Ал мұның өзі
отбасы қатынастарына қайшы келе қоймайды. Мысалы, Азаматтық кодекстің 223-
бабаны сәйкес: ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер
бұл мүлік ерлі-зайыптылардың үлесті меншігі болатыны, не олардың
әрқайсысына тиесілі немес меншік құқығында тиісті бөліктерде ерлі-
зайыптылардың әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы шартта
көзделмесе, олардың бірлескен меншігі болып табылады. Азаматтық кодекстің
223-бабындағы 2-тармаққа сәйке, егер некеде тұрған кезде ерлі-зайыптылардың
ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктің құнын едәуір арттырған қаражат
жұмсалғаны (күрделі жөндеу, қайта жаңғырту, қайта жабдықтау және т.б.)
анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен меншігі
деп танылуы мүмкін. Осы мысалдың өзі-ақ азаматтық заңды отбасы
қатынастарына қолданудың айқын бір көрінісі болып табылады.
Азаматтық құқық табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны
қорғау жөніндегі қатынастардан былайша ерекшеленеді: а) табиғи объектілерді
пайдалану мен қорғауда мүліктік сипаттың болмауымен, бірақ материалдық
құндылық болып санала тұрса да толық түрде мүлік дәрежесіне ие бола
алмайды. Сонымен, табиғи объектілер арнайы есеп жүйесі (көлем, мөлшері және
т.б.) кадастрмен есепке алынады: ә) әзірге табиғат пайдалану жүйесінде
(жерден басқасы) толық дәрежедегі тауарлық қатынастарға түгел қосылған жоқ.
Солай бола тұрса да заңда табиғатты пайдалану ақылы көрсетілген, бірақ
заңға сәйкес табиғат пайдаланушыларға табиғи ресустарды сатуына және сатып
алуына руксат етілмейді.
Экологиялық әдебиеттерде кездесетін осындай пікірлерге қарамастан
азаматтық құқық жерді меншіктену және жер учаскелерін пайдалану
қатынастарын мейлінше кең түрде реттейтінін айта кеткен жөн. Бұл орайда
тұлғалардың құқықтарына да (мысалы, ипотеканы, жер учаскесіне сервитутты,
мұрағгерлікке берілуді және т.б.) қорғайды. Осыдан-ақ табиғи ресурстарды
пайдалану және айналадағы ортаны қорғау заңымен реттеуге келмейтін
қатынастарға азаматтық заңды пайдалану қажеттігі дау туғызбайтындығын
көреміз.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 4-тармағына сәйкес, заң құжаттарында
көзделген реттерді қоспағанда, бір тараптың екіншісіне әкімшілік немесе
өзге де билік жағынан бағынуына негізделген мүліктік қатынастарға, оның
ішінде салық жқніндегі және басқа бюджеттік қатынастарға азаматтық заңдар
қолданылмайды. [31.77]
Жоғарыда аталған қатынастардың азаматтық құқықпен арадағы жігін ашу
онша қиындық туғызбайды, жекелеген жағдайда олар бір-бірімен пәні бойынша,
ал өзге ретте құқықтық реттеу әдістемесі бойынша бөлектенеді, ал кейбір
жағдайларда олардың жиынтығын талап етеді. Сөйтіп, бір жағы екіншісіне
қандай да бір бағынышты болғанда мүліктік қатынас азаматтық заңмен
реттелмейді. Осыған орай әкімшілік (оның ішінде салыққа қатысты) не басқа
қатынастар азаматтық заңдар қарауынан шығып қалады.
Принцип (қағидат) термині латынның сөзі – бастау, негіз дегенді
білдіреді. Азаматтық принциптері (қағидаттары) – ол нормативтік сипаты бар,
қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеу бастамасын басшылыққа
алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық заңының мейілінше маңызды
тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну мен оны қолдану азаматтық
құқықтың тек жалпы принциптері (қағидаттары) арқылы мүмкін болады. [7.267]
Принциптер (қағидаттар) Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы
норма болып саналады. Сондықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде
көрініп, жалпы сипат алады, демек принциптер өзгелерден басым түседі.
Принциптер азаматтық-құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып,
басшылыққа алынады. Азаматтық кодекстің 2-бабындағы азаматтық заңдардың
жалпы негіздері мен мәнісі беки түсуіне байланысты, енді принциптер
нормативтік мәнге ие болады және оны қолдану міндеттілікке айналады. Бұрын-
сонды азаматтық принциптер заң нормаларында арнайы термин немесе тиянақты
тұжырымдама ретінде бекітілмеген еді, тек азаматтық заідардың жалпы
негіздері мен мәнісіне байланысты деген жалпылама тұжырымдамамен
шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық принциптерінің ролі мен маңызы
туралы былай деп тұжырымдайды: Біріншіден, ол тікелей әрекет ететін
нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы
заң құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық ұқсастығын
қолдану қажет болған жағдайда заң принциптері басшылыққа алынады.
Төртіншіден, мұндай принциптер құқықтық нормалардың бастапқы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиімті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге
асырылғанда назарға алынуы тиіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ ЖӘНЕ ЗАҢ ФАКТІЛЕРІНІҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Азаматтық құқықтың қайнар көздері, құрамы және басқа да нормативті
құқықтық актілер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .6
2. Азаматтық заңның уақыт, кеңістік жағынан және тұлғалар бойынша
қолданылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .10
ІІ ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫН – ҚҰҚЫҚТЫҢ БІР САЛАСЫ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРУ ЖӘНЕ
ШЕТЕЛ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының түсінігі, пәні және
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2. Азаматтық құқықтың принциптер жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.3. Шетел азаматтық құқығының негізгі ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ІІІ ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҚАТЫНАСТАР
3.1. Азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекет азаматтық құқықтың субъектісі
ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3.2. Қазақстан Республикасыдағы Азаматтық құқықтық қатынас
... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Заңгердің біліктілігінің негізі -
құқықтық салаларды жақсы білу және олардың ішінде жол табу ісін меңгеру.
Азаматтық құқық өзге салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан да заң
факультетінің түлектерінің болашақта судья, адвокат және басқа да құқық
қолданылатын қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып,
азаматтық іс жүргізу құқығын терең зерттеу болып табылады.
ҚР қабылдаған АК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық соттардың
юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының сапалы
белгіленуі.
Азаматтық құқық жүйенің құрылымының қағидалары ретінде, демократияны
және заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР Азаматтық құқықта да үлкен
әсерін тигізеді. Конституциялық қағидаларды өмірде іске асыру үшін әрбір
заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана отырып,
жасау кажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң жағынан
білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе, қоғамның
әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы кезінде
жоғары бағаланады.
Жұмыстың актуалдылығы, азаматтық құқық заң фактілері және олардың
конституциялық негіздерін қазіргі заманға сай зерттеу. Азаматтық заң
фактілерінің маңыздылығы - осы саланың мәнін, негізгі жақтарын көрсетуі.
Азаматтық құқық қағидалар, халықтың құқықты әлеуметтік бағасы, саяси-
құқықтық идеялардың айна көрінісі болып табылады. Оларда, халықтың идеялары
мен ойларын ең толық қанағаттандыратын, заңдылықты азаматтық істерде
ұйымдастырудың негіздері, соттың процессуалдық іс-әрекеті, сот процесіне
қатысушылардың құқықтық мәртебесін анықтау жолының құқықтық сапалар тізімі
түйінделеді. Азаматтық құқық заң фактілерінің мазмұны демократиялық бағытта
болады, және заң нормаларымен бекілітіліп, заңдылықты азаматтардың заң және
сот алдында теңдігін сақтай отырып, соттың жүзеге асыруын, істерді
судьялардың жеке-дара немесу алқалы түрде қаралуын, судьялардың
тәуелсіздігі мен тек заңға бағынуы, жариялылық, сот ісін мемлекеттік тілде
жүргізілуін білдіреді. Әрбір адамның сотқа қорғаныс іздеп және соттың
қорғанысына жүгінуіне мүмкіндік беретін, сот ісін жүзеге асыруының қолайлы
болуы, іске қатысушылардың реалды құқықтары және олардың жүзеге асуының
кепілдігі болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық зандары жалпы-республикалық заңдар
болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған
Қазақстан Республикасының өзге де заңдары мен Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан,
Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-
ақ Азаматтық кодекстің 1-бабының 1,2-тармақтарында аталған қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасы Призедентінің Жарлықтарынан, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық-құқықтық актілер өздерінің иеленетін заң күші арақатынасына
сәйкес мынадай деңгейлерге бөлінеді:
1) заң – қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлі принциптер мен
нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының
Парламетті Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан
Республикасы Конституциясы 53-бабының 4-тармақшасында көзделген жағдайларда
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын құқықтық акті;
2) заң актісі – Конституциялық заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығы, Кодекс, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасы
Парламентінің қаулысы, Сенат пен Мәжілістің қаулылары;
3) заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер – ҚР Үкіметінің
қаулылары, министрлердің, мемлекеттік комитеттердің және басқа да орталық
мемлекеттік органдардың бұйрықтары, нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік бұйрықтары, қаулылары; мәслихаттар мен
әкімдердің нормативтік шешімдері.
Нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды актілер болып
бөлінеді. Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне мыналар
жатады:
1) Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Президентінің өзге де нормативтік құқықтық
Жарлықтары;
3) Қазақстан Республикасы Парламенті мен оның палаталарының нормативтік
қаулылары;
4) Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары,
5) Конституциялық Кеңестің, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары;
6) Қазақстан Республикасының министрлер мен өзге де орталық мемлекеттік
органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7) мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
8) мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.
Туынды нормативтік құқықтық актілердің түрлеріне: регламент, ереже,
қағида, нұсқаулық жатады.
Туынды түрледегі нормативтік құқықтық актілер негізгі түрледегі
нормативтік құқықтық актілер арқылы қабылданады немесе бекітіледі және
олармен біртұтастық құрайды. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актінің
нормативтік құқықтық актілер сатысында алатын орны негізгі түрдегі актінің
деңгейімен анықталады. (Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның 3-
бабын қараңыз).
І ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ ЖӘНЕ ЗАҢ ФАКТІЛЕРІНІҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Азаматтық құқықтың қайнар көздері, құрамы және басқа да нормативті
құқықтық актілер
Құқық дерекнамасы термині қазіргі кездегі құқықтануға рим құқығынан
келді. Құқық дерекнамасы туралы әңгіме қозғалғанда, алдымен бізге азаматтық
құқықтың жиынтығын көрсететін құқықтық нормалдардың жай-жапсары қандай
деген мәселені анықтап алуға тура келеді. Әдетте азаматтық құқық
нормалдардың нысандардын азаматтық құқық дерекнамасы деген терминмен
сипаттау тән нәрсе. Азаматтық құқық дерекнамасы заңдар, басқа да
нормативтік құқықтық актілер және әдет-ғұрып деп аталатын екі түрге
бөлінеді. Іскерлік айналымындағы әдет те оның соңғысына жатады. Кеңестік
заңдарда сот тәжірбиесі дербес құқық дерекнамасы болып саналмады. Қазір
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты заңдарды қолдану жөнінде нормативтік
қаулылар шығарды. Оған мысал ретінде Республика Жоғарғы Соты Пленумынын
1995 жылы 22 желтоқсандағы Моральдық зиянды қалпына келтіру туралы
заңдарды соттардың қолдануы атты қаулысын айтуға болады. [12.44]
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотынан нормативтік қаулылары белгілі
дәрежеде азаматтық құқықтың дерекнамасы болып саналады, яғни ол соттарда
қаралған істері бойынша алынған нормативтік қаулылар арқылы, сот тәжирбесі
жөнінде басшылыққа алынатын нұсқаулар береді. Жоғарғы Соттын бұл нұсқаулары
тек сот органдарына арнала тұрса да ,беделді орнынан құжаты болғандықтан
жалпыға бірден маңызға не болады және азаматтық құқықтың дамуында үлкен рөл
атқарады.
Азаматтық құқық дерек намасына халықаралық шарттар да (конвенциялар)
жатады (АК-тің 3-бабының 8-тармағы). Бұл орайда халықаралық шарттар
азаматтық құқық дерекнамасы ретінде Қазақстан Республикасының ішкі
азаматтық заңдарына қарағанда басым құқыққа ие болады. Егер мұндай
халықаралық шартта азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер белгіленген
болса, аталған шарттың ережелері қолданылады. Әдетте, азаматтық кодексте
қолданылатын халықаралық шарттар оны қолдану үшін Республика ішінде құжат
шығару талап етілгеннен басқа жағдайларда, азаматтық қатынастарға Қазақстан
Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық шарттар тікелей
қолданылады. Ал, үкіметаралық және ведомствоаралық келісімдер, Үкіметтің
әртүрлі шетелдік фирмаларымен жасаған шарттары ратификациялауға жатпайды.
Демек келісімдер (шарттар) Қазақстан Республикасымен
ратификацияланбағандықтан АК-тің 3-бабының 8-тармағына сәйкес халықаралық
шарт болып есептелмейді. Халықаралық шарттың ішкі заңдарға қарағанда басым
құқығы туралы ереже 1969 жылы 23 мамырда қабылданған халықаралық шарттар
құқығы туралы Вена конвенциясынан туындайды. Аталған конвенцияға Қазақстан
Республикасы 1993 жылғы 31 наурыздағы Жоғарғы Кеңестің Қаулысы арқылы
қосылған болатын. [4.115]
1. Қазақстан Республикасының азаматтық зандары жалпы-республикалық
заңдар болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған
Қазақстан Республикасының өзге де заңдары мен Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан,
Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-
ақ Азаматтық кодекстің 1-бабының 1,2-тармақтарында аталған қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасы Призедентінің Жарлықтарынан, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық-құқықтық актілер өздерінің иеленетін заң күші арақатынасына
сәйкес мынадай деңгейлерге бөлінеді:
1) заң – қоғамдық қатынастарды реттейтін, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлі принциптер мен
нормаларды белгілейтін, Қазақстан Республикасының
Парламетті Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан
Республикасы Конституциясы 53-бабының 4-тармақшасында көзделген жағдайларда
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайтын құқықтық акті;
2) заң актісі – Конституциялық заң, Қазақстан Республикасы
Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлығы, Кодекс, Қазақстан
Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы, Қазақстан Республикасы
Парламентінің қаулысы, Сенат пен Мәжілістің қаулылары;
3) заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер – ҚР Үкіметінің
қаулылары, министрлердің, мемлекеттік комитеттердің және басқа да орталық
мемлекеттік органдардың бұйрықтары, нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік бұйрықтары, қаулылары; мәслихаттар мен
әкімдердің нормативтік шешімдері. [10.224]
Нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды актілер болып
бөлінеді. Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне мыналар
жатады:
1) Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2) Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар
Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Президентінің өзге де нормативтік құқықтық
Жарлықтары;
3) Қазақстан Республикасы Парламенті мен оның палаталарының нормативтік
қаулылары;
4) Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары,
5) Конституциялық Кеңестің, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары;
6) Қазақстан Республикасының министрлер мен өзге де орталық мемлекеттік
органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары;
7) мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары, өзге де орталық
мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары;
8) мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.
Туынды нормативтік құқықтық актілердің түрлеріне: регламент, ереже,
қағида, нұсқаулық жатады.
Туынды түрледегі нормативтік құқықтық актілер негізгі түрледегі
нормативтік құқықтық актілер арқылы қабылданады немесе бекітіледі және
олармен біртұтастық құрайды. Туынды түрдегі нормативтік құқықтық актінің
нормативтік құқықтық актілер сатысында алатын орны негізгі түрдегі актінің
деңгейімен анықталады. (Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның 3-
бабын қараңыз).
Қазақстан Республикасы азаматтық заңының тұғыры, арқауы Азаматтық
кодекс болып табылады. Ол екі бөлімнен (Жалпы және Ерекше) тұрады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің Жалпы бөлімі 1994 жылы 27
желтоқсанда қабылданып, 1995 жылы1 наурыздан бастап, ал ерекше бөлімі 1999
жылғы1 шілдеден бастап күшіне енді. Азаматтық кодекс бөлімдерден,
бөлімшелерден, тараулардан, параграфтардан, баптардан, тармақтардан,
тармақшалардан, бөліктерден құралады. Онда 62 тарау, 1124 бап бар. Жаңа
кодексте Кеңечтік азаматтық заңдарда мүлдем болмаған тұжырымдар көптеп
кездеседі, әрі мұндай жаңалықтар нарықтық қатынастардың ерекшеліктерін
қамтуды мақсат еткен.[12.52]
Азаматтық кодекстің 3-бабының 2-тармағы ерекше маңызға ие, онда былай
делінген: Осы Кодекстің 1-бабаның 3-тармағында аталғандарды қоспағанда
азаматтық құқықтық Қазақстан Республикасының заң актілерінде қамтылған
нормалары осы Кодекстің ережелеріне қайшы келген жағдайда осы Кодекстік
ережелері қолданылады, Қазақстан Республиканың заңдарында қамтылған және
осы Кодекстің нормаларына қайшы келетін азаматтық құқықтық нормалары
Кодекске тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана қолданылады. Демек,
Азаматтық кодекс бәрін үйлестіруші міндетін атқарады екен, сондықтан да
азаматтық құқық нормалары енгізілген өзге құқықтық нормативтік актілер
Азаматтық кодекстің талаптарына сай болуы тиіс. Ал мұның жақсы жағы да,
кемшілігі де бар. Кемшілік жағы мынады, мәселен, Азаматтық кодексте жалпы
және арнайы заңдардың ара салмағын реттеуде құқықтық негіз қаланбаған деп
ойлаймыз, ал мұның өзі сайып келгенде, тәжірибеде белгілі бір дәрежеде
қиындықтар туғызуы ғажап емес.
Азаматтық кодекс меншіктің жеке және басқа түрлеріне байланысты
қатынастарын бекіте түсуге ерекше мән берген. Шын мәнінде Кодекс бұл
мәселеге жаңа көзқарас тұрғысынан келеді, яғни азаматтық құқықтық
қатынастар қатысушылардың мәртебесін, мәміленің жалпы ережесін айқындайды,
меншік құқығын алу мен қорғаудың жаңа тәсілдерін бекітеді, міндеттемелерді
қамтамазыетудің жаңа тәсілдерін, шарттар мен тағы басқаларының озық
түрлерін қарастырады. Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының жаңа
азаматтық кодексі бүгінгі заман талабына сай келеді.
2. Басқа да азаматтық заңдар. Азаматтық құқық дерекнамасының ішінде
азаматтық құқықтық заңдар да бар. Азаматтық кодекс өзінің бірқатар
нормаларында осындай заң актілерін (29 заң актілерін), кодекстерді, арнайы
заңдарды (мысалы, Неке және отбасы туралы заң, Тұрған үй қатынастары
туралы заң, Жер туралы заң және т.б.) қабылдауды тікелей қарастырған.
Азаматтық кодекстің 3-бабының 3-тармағына сәйкес банктерді құру, қайта
ұйымдастыру, банкротқа ұшырауы және тарату, банк қызметін баұылау және оған
аудиторлық тексеру жүргізу, банктік операциялардың жекелеген түрлерін
лицензиялау Азаматтық кодекстің банк қызметін реттейтін заң актілеріне
қайшы келмейтін бөлігімен реттеледі. Банктер мен оның клиенттерінің
қатынастары, сондай-ақ банк арқылы клиенттер арасындағы қатынастар
Азаматтық кодекстің 3-бабының 2-тармағында көрсетілген азаматтық
заң тәртібімен реттеледі. [24.215]
Азаматтық құқық нормалары заң актілері болып табылмайтын өзге де
нормативтік құқықтық актілерден де тұрады.
Азаматтық кодекстің 3-бабының 5-тармағына сәйкес министрліктер мен өзге
де орталық атқарушы органдары, жергілікті өкілді және атқарушы органдары
Азаматтық кодексте және азаматтық заңдардың өзге құжаттарында көзделген
жағдайлар мен шектерде азаматтық қатынастарды реттейтін актілер шығара
алады. Азаматтар мен заңды тұлғалардың Кодексте және Қазақстан
Республикасының өзге де заң құжаттарында белгіленген құқықтарын
мемлекеттік басқару органдары мен жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың құжаттары шектей алмайды. Мұндай құжаттар қабылданған кезден
бастап жарамсыз болып табылады және қолданылмауға тиіс (АК-тің 3-бабының
6-тармағы).
Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы
Заңының 33-бабының 3-тармағына сәйкес заңға тәуелді нормативтік заң
актілері мемлекеттік тіркеуге жатады.
Қазақстан тарихында әдет-ғұрыптың алатын орын ерекше. Қазақстан
заңгер ғалымдары С.Зиманов және Н.Өсеров былай дейді: Үш жүзден
тұратын қазақтарды тарих бетіне шығарды. Сонымен бірге өзіне тән
ерекшеліктері бар қазақ әдет-ғұрып заңдары да қатар өмірге келді. Бұл
заңдар мен қағидалардың, құқықтардың қоғамға араласпайтын, олар
қамтымайтын салалары жоқтын қасы. Жеке индивидтерден бастап, бүкіл
қоғамдағы қандай іс-әрекетті, қарым-қатынасты алмайық, мысалы, көші-қон,
дау-дамай, ұрлық-қарлық, алым-салық, аза-қаза, өлім-жетім, алыс-беріс, жиын-
той, т.б. бәрі де қазақи дәуірде қалыптасқан қағидалармен реттеліп
отырған. Міне, осы қазақи дәуір ережелері көбіне басқалармен онша қарым-
қатынас жасалмауы себепті томаға-тұйық, өзгеріске онша түспеген қалпында
күні кешеге дейін жетті.
Кеңес дәуірінде де әдет-ғұрып құқықтың дерекнамасы деп саналады.
Азаматтық кодекстін 3-бабының 4-тармағына сәйкес азаматтық қатынастар,
егер әдеттегі құқықтар, соның ішінде іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі
құқықтар, Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген азаматтық
зандарға қайшы келмесе, солармен реттелуі мүмкін. [14.51]
Ю.Г.Басиннің пікірінше, Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіндегі әдет-ғұрып мүліктік немесе өзіндік жеке қатынастар жайында
жалпы түрі жағынан азаматтық-құқықтық реттеуде сол тұрғындардың жергілікті
жердегі немесе этникалық топтардың қалыптасқан дәстүр ережесі деп
түсіндіріледі. Іскерлік қызмет өрісіндегі әдет-ғұрып деп кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру кезінде қалыптасқан ережені айтады. Мысалы, әртүрлі
мемлекеттердегі сатушы мен сатып алушы арасындағы сатып алынған тауарды
жеткізу шығындарын бөлу туралы мәселені айтуға болады.
Ю.Г.Басин Азаматтық кодекстің 3-бабы заңға немесе шартқа қайшы келмесе,
әдет-ғұрыптар (АК-тің 3-бабы 4-тармағы, 5-бабы 1-тармағы және т.б.) мынадай
жағдайда: 1) заңда тікелей көрсетілсе (мысалы, АК-тің 275-бабы және т.б.);
2) қандай да бір азаматтық қатынас заңның немесе шарттың нормаларымен
реттелмесе (мысалы, АК-тің 272-бабы және т.б.) қолданыла береді. [15.312]
Осы орайда айта кететін бір жәйт, Қазақстан Республикасының азаматтық
заңына қазақтың әдет-ғұрып құқығының ережелерін енгізу керек. Қазірдің
өзінде қазақ этносының әдет-ғұрып құқығы элементерін есепке алып,
қолдану жөнінде әдебиеттерде мәселе негізді әрі орынды көтеріліп жүр.
1.2. Азаматтық заңның уақыт, кеңістік жағынан және тұлғалар бойынша
қолданылуы
1. Азаматтық заңының күші деп заң күшіне енгеннен бастап, оның күші
жойылғанға дейін белгілі бір қатынасқа қолданылуындағы заңдық болмысына тән
нысананы айтамыз. Азаматтық заңдардың күшіне ену тәртібі Қазақстан
Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңның VІІ тарауына
сәйкес жүзеге асырылады. Осы заңның 36-бабына орай нормативтік-құқықтық
құжатар төмендегідей мерзімде:
1) Қазақстан Республикасының зандары, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, егер
актілердің өзінде немесе олардың күшіне енгізу туралы актілерде өзге
мерзімдер көрсетілмесе, олар алғаш рет ремси жарияланғаннан кейін он
күнтізбелік күн өткен соң;
2) Қазақстан Республикасы Парламентінің, оның палаталарының қаулырлары,
егер актілердің өзінде өзге мерзімдер көрсетілмесе, алғаш рет ремси
жарияланған күннен бастап;
3) Қазақстан Республикасының Констентуциялық Кенесінің шешімдері олар
қабылданған күннен бастап;
4) орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдардың
Қазақстан Республикасы Үкімет құрамына кіретіндерінің де,
кірмейтіндерінің де, оның ішінде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, сондай-ақ жергілікті өкілі және
атқарушы органдардың нормативтік құқықтық актілері - егер актілердің
өзінде өзге мерзімдер көрсетілмесе, алғаш рет ресми жарияланған күннен
кейін он күнтізбелік күн өткен соң күшіне енеді. [5.62]
Нормативтік құқықтық актілерде немесе оларды күшіне енгізу туралы
актілерде нормативтік құқықтық актілерідің жекелеген бөліктерін,
тарауларын, баптарын күшіне енгізудің тұтастай сол акт үшін белгіленгенінен
басқа мерзімдері де көрсетілуі мүмкін. [3.51]
Бұрын жауапкершілік қаралмаған іс-қимылдар үшін заңдық жауапкершілік
көлдейтін не бұрынғысымен салыстырғанда неғұрлым қатаң жауапкершілік
белгіленетін нормативтік құқықтық актіні бұл акт ресми жарияланғаннан кейін
он күн мерзім өткенге дейін күшіне енгізуге болмайды.
Азаматтық кодекстың 4-бабының 1-тармағына сәйкес азаматық заң
құжаттарының кері күші болмайды және өздері күшіне енгізілгеннен кейін
пайда болған қатынастарға қолданылады. Алайда бұл ереженің аясына
сыймайтын жағдай да болады. Біріншіден, тікелей өзінде оның заңдық
күші ол күшіне енгенге дейін пайда болған қатынастарға қолданылатыны
қарастырылады. Екіншіден, азаматтық заң құжаттары күшіне енгізілгенге дейін
пайда болған қатынастар бойынша құқық бұзушылық үшін жауапкершілікті жоятын
не жұмсартатын жағдайларға қолданылады. Үшіншіден, егер шарт жасалған кезде
қолданылып жүрген ережелерден өзгеше, тараптар үшін міндетті
ережелерзаңдармен белгіленген болса, жасалған шарттың ережелері оның күні
бұрын жасалған шарттардан туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңмен
белгіленгендіктен басқа жағдайларда, өз күшін сақтайды (АК-тің 383-бабының
2-тармағы).
Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, егер сол
нормативтің-құқықтық актілердің өзінде немесе оларды күшіне енгізу туралы
актілерде өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына
таралады (Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілері туралы
Заңның 41-бабының 1-тармағы).
Қазақстан Республикасы бекіткен (ратификациялаған) заң құжаттары мен
халықаралық шарттарда қаралған жағдайдан басқа кездерде, азаматтық заңның
күші оның аумағында тұратын барлық азаматтары мен заңты тұлғаларына, сондай-
ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылатындығы азаматтық
заңның жалпы ережесі болып табылады.
Азаматтық кодекстің 5-бабының 1-тармағына сәйкес қоғамдық қатынастар
заңдармен немесе тараптардың келісімімен тікелей реттелмеген және оларға
қолдануға келетін әдет-ғұрып болмаған жағдайларда мұндай қатынастарға,
олардың мәніне қайшы келмейтін болғандықтан, азаматтық заңдардың ұқсас
қатынастарды реттейтін нормалары қолданылады (заң ұқсастығы). Демек заң
ұқсастығын қолдану үшін қажетті жағдайлар: а) азаматтық заңмен реттелетін
мүліктік немесе мүліктік емес өзіндік қатынастардың болуы; ә) бұл
қатынастар заңмен немесе шартпен реттелмеген және қолданылатын әдет-ғұрып
тың болмай қалуы; б) ұқсас қоғамдық қатынасты реттейтін азаматтық заңның
нормасының болмауы; в) мұндай норманы қолдану аталған қоғамдық
қатынастардың болуына қайшы
келмеуі мысалы, бір адамның екінші адамнан қарыз алуы кезінде арасында
жасалатын шартқа байланысты қаралған міндеттеме несие беру жөніндегі шартқа
ұқсас бола алмайды, себебі онда тараптың бірі сөзсіз несие беруші мекеме
болып табылады. [13.77]
Заң ұқсастығын пайдалану мүмкін болмаса, тараптардың құқықтары мен
міндеттері азаматтық заңдардың жалпы негіздері мен мәні және адалдық,
парасатылық пен әділеттілік талаптары негізге алына отырып белгіленеді
(құқық ұқсастығы) (АҚ-тің 5-бабының 2-тармағы). Құқық ұқсастығын
қолдану үшін жоғарыда заң ұқсастығы туралы айтқан бірінші және екінші
жағдайынан басқа үшінші шартты қосқан жөн: ол – ұқсас қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқық нормаларының болмауы. [17.73]
2. Түсіндіру дегеніміз заңдардағы және басқа да дерекнамаларадағы
жалпы қағидаларды нақтылы жағдайларға қолданудың қажетті негізі болып
табылады.
Заңды қолдану үшін сол заңдағы норма нақ сол қолданыс туралы айтқан ба,
міне, соны алдымен біліп алу қажет; бұл үшін заңдағы сол норманың мазмұнын
дәл ұғыну керек. Құқық нормасын түсіндіру – оның мәні мен мазмұнын ұғынау
деген сөз.
Түсіндіру мәселесімен сол құқықты қолдануға қатысы барлар: яғни
мемелкеттік мекемелер де, соттар да, азаматтар да айналысады. Бірақ бұл
түсіндірудің дәрежесі мен маңызы, оның қандай субъектінің жасағанына қарай
түрліше болады.
Заңда немесе нормативтік құқықтық актілерде көмескі әрі әркелкі
түсінушілік орын алса, сондай-ақ іс-әрекетте қайшылықтар анықталған
жағдайда сол заңда немесе нормативтік актіде қамтылған нормаларға ресми
түсіндіру берілуі мүмкін. Айта кетелік, заңға не нормативтік актілерді
ресми түсіндру процесінде оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге жол
берілмейді. Құқықтық актілердегі құқықтық нормалар іске асырылғанда, соның
ішінде оларды қолданғанда, оларды ресми түсіндірудің міндетті сипаты
болады. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Конституция
нормаларына ресми түсіндірме береді, ал заңға тәуелді актілердің ресми
түсіндірмесін оларды қабылдаған (шығарған) органдар мен лауазымды адамдар
береді. [33.51]
Сот түсіндіруінің, яғни сот іс қарағанда сот орындағы беретін
түсіндірулердің айырықша маңызы бар. Докториналық түсіндіру деп, теорияда,
ғылыми еңбектерде, оқулықтарда, түсіндірмелерде берілетін түсіндімені
айтады.
Түсіндіру тәсілдері деп құқықтық норманың мәні мен мазмұнын ұғынуға
жәрдемі тиетін ой тұжырымдарды айтады. Ол үшін ең алдымен сол заңның немесе
тиісті актінің дәл мәтінін біліп алу керек, әсіресе нормада айтылған сөздер
мәніне дәлме-дәл сәйкес пе, жоқ па соған назар аударылуы тиіс. Заң
нормаларының мәтінінде қолданылған сөздерді әр түрлі түсіну мүмкін болған
жағдайда Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелеріне және Азаматтық
Кодекстің 2-бабында баяндалған негізгі қағидаттарына сай келетін түсінікке
басымдық беріледі (АК-тің 6-бабы, 1-тармағы).
Сондай-ақ, қайсы бір норманы дұрыс түсіну үшін, сол норманы жекелеп
алып қарамай, оның күшіне енгізілген кездегі тарихи жағдайларды және оның
сот тәжірибесіндегі түсінілуін ескру қажет (АК-тің 6-бабы, 2-тармағы).
ІІ ТАРАУ. ҚР АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫН – ҚҰҚЫҚТЫҢ БІР САЛАСЫ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРУ ЖӘНЕ
ШЕТЕЛ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының түсінігі, пәні және
әдістемесі
Азаматтық құқық атауы ежелгі уақыттан бері белгілі, оны римдік
заңгерлер Рим азаматтарының қүқығы-цивильді (jus civile) құқық деп атаған.
Тарихтан белгілі римдіктердің құқығы осы атаумен белгіленді (квириттер
құқығы). Римдік jus civile көне римдегі азаматтардың мемлекеттік, қоғамдық
және жеке өзіндік қатынастарын реттеді және қазіргі азаматтық құқыққа
қарағанда ұғымы әлдеқайда кең болды. Қазіргі кезде азаматтық құқықтың
римдік атауы сақталғанымен оның мазмұны барынша өзгерді. Дейтұрғанмен соған
қарамастан civil атауы еуропалық құқықтануға еніп қана қоймай, заң
терминологиясына (Zivirrecht, droit civil, civil law) кірді. Сондықтан да
азаматтық құқықты цивилистік деп атайды, ал бұл саладағы мамандарды –
цивилист деп жүр.
Римде құқықты жария және жеке деп екі салаға бөлгенін білеміз. Жария
және жеке құқықтарды классикалық аражігін Ульпиан былайша ашып көрсетеді:
жария құқық дегеніміз рим мемлекетінің құқтық мәртебесіне қатысты, ал жеке
құқық болса жекелеген адамның мүддесіне сай келеді.
Қазақстан Республикасының қазіргі құқық жүйесі жария және жеке құқық
деп бөлінбейді. Біздің ұлттық азаматтық құқық тек өзіне ғана тән және
белгілі бір ерекшеліктері бар институттардың аясында қалыптасты дей аламыз.
Сонымен қатар азаматтық құқықтың әртүрлі жүйелерінің арасында белгілі
бір дәрежеде ұқсастықтар бар. Сондықтан азаматтық құқықтық жүйелерде болып
жатқан процестер Қазақстан Республикасының азаматтық құқық іліміне әсерін
тагізіп отыр. Бұл орайда біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтық экономика мен
жаңа демократияны көптеген өзге де жас тәуелсіз мемлекеттер осы тәрізді
жолды басынан кешіп те үлгерген уақытта құру үстіндеміз ..., ендеше осы
бағытга әр түрлі өркениеттердің ең соңғы жетістіктерін пайдаланудың маңызы
зор.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, занды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумактық бөліністерімен
тығыз байланысты. [15.87]
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматгық құқықтын пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай
салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі
қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан
Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен
бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары
және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар,
сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар
құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекісінің 1-бабы, 1-тармағы).
Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке
қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік
қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен,
қызмет көрсетімен, ақшамен, құнды қағаздар мен басқа да мүліктермен)
байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай
қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас),
мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (міндеттемелік қатынас),
меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік
қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен
реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып
алу, иелену, басқа адамдарға беру пен пайдалану жөніндегі қатынас болып
табылады. [12.89]
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей
реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әр түрлі сипатта
кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік (имущественность) дегеніміз заңды
белгі болып табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да азаматтық
құқық пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын тұсын
бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен ажырататын
мүліктік қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі бір
экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық объектілер
жайында адамдардың арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында
болатындығы нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы, қатысушылардың
өзара келісім және өзара шарт жасауы.
Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушылардың құн заңына
сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша
қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықты экономика
жағдайында тауар-ақша ұатынасы азаматтық құқықты реттеудің негізгі өзегіне
айналады.
Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік
емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.
Қазақстан Республикасы азаматтық заңдары мүліктік емес қатынастардың
екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар (АК-тің 1-бабы, 1-тармағы) мен мүліктік қатынастарға байланысы
жоқ мүліктік емес жеке қатынастарды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) реттейді.
Мүліктік емес жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы
бар мүліктік емес жеке қатынастар жатады. Бұл жердегі байланыстылық деген
сөз жеке қатынастардың мүлікке бағыныштылығын көрсетпейді, қайта қоғамдық
қатынастардың біртұтас бірлікте болуын айқындайды (мәселен, авторлық,
өнертабыс және т.б. қатынастар). Мысалы, бір ұйымның басқа бір заңды
тұлғаның тауарлық белгісін заңсыз қолданса, онда ол әлгі тұлғаға зиянын
тигізеді. Мүліктік емес қатынастан келіп міселен, шығарманың авторы үшін
мүліктік қатынастың мүліктілігі пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық құқық нормаларымен
реттеледі.
Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың екінші
түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және басқа
субъектілер арасында да туындайды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән
әрі олардан ажырамайтын игілік бролып табылады, сондай-ақ онда мүлік
мазмұны болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.
Мүліктік емес жеке қатынас Қаззақстан Республикасы Конституциясымен
реттеледі. Конституцияның ІІ тарауы адам мен азаматтық ажырамайтын
құқықтарына арналған. Сонымен азаматтық құқықтың реттеу пәнінеи мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың мейілінше кең
ауқымы енеді. Қорыта айтқанда, азаматтық құқықты реттеудің пәні, міне,
осындай. Енді әдістеме жқнінде мәселеге тоқталайық.
Құқықтың әрбір негізгі саласының өзіне тән құқықтық реттеу әдістемесі
болады. Ал оның жеке қырлары субъектілердің құқықтық мәртебесінде
(статусында), құқық қатынастарын қалыптастыру негіздерінде, олардың
мазмұнын айқындау әдістерінде және заң санкцияларында топтастырыла
көрсетілген. [22.73]
Мүліктік және мүліктің емес қатынастардың азаматтық-құқықтық реттеу
әдістемесі бірқатар өзіндік белгілерге ие:
а) азаматтық құықықтық қатынастарға қатысушылардың жалпы құқықтық
жағдайы олардың тауар – ақша және басқа қатынастарына негізделген заңды
түрдегі теңдігімен сипатталады (АК-тің 1 және 1-бабы, 1-тармағы). К.Маркс
Капиталда былай деп жазды: Бұл заттар бір-біріне тауар ретінде қатысуы
үшін тауар иелері бір-біріне адам ретінде, бұл заттарды еркімен билейтін
адам ретінде, қатысуға тиіс: сонымен, бір тауар тек екіншінің еркі бойынша,
демек олардың әрқайсысы екеуіне ортақ ерікті акт арқылы, өз тауарын басқаға
бере отырып, өзге тауарды өзі иемденеді. Демек, олар бірін бірі
жекеменшікші деп білуге тиіс.
Азаматтық-құқықтық қатынастарға ұатысушылардың заң жүзіндегі теңдігіне
келсек, олардың азаматтық айналымда тең құқықты, тәуелсіз, субъектілер
екендігін көреміз, әрі оның әрқайсысы мүліктік оқшаулыққа ие болады, сондай-
ақ бір-бірімен қарым-қатынаста тең дәрежеде әрекет етеді. Бұл азаматтық
құқық субъектілерінің бірде-бірі азаматтық құқық қатынасында екінші жаққа
біржақты міндет жүктеуіне болмайды деген сөз. Сонымен қатар құқықтық
қатынастағы жақтардың араларында дау туындаған жағдайда, екінші жақ үшін
міндетті болып табылатын шешімді қабылдай алмайды;
ә) азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда
және шарттың заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде
ерікті (АК-тің 2-бабы, 2-тармағы). Демек, азаматтық-құқықтық қатынастардың
қатысушыларына өзінің қалауынша және мүддесіне сай келетін дағдайларды
таңдауына мол мүмкіндік жасалады;
б) тарақтар азаматтық құқықтық қатынастарда тең дәрежеде қорғану
құқығына ие және қорғанудың белгілі бір мүмкіндігін таңдауға ерікті (теңдік
және тұлғалардың өз құқықтарын толық пайдалану мүмкіндігі). Азаматтық
құқықты қорғау сотпен (төрелік сотпен немесе аралық сотпен) жүзеге асады,
бүл орайды Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес қорғанудың азаматтық істерді
жүргізу заңдарының ерекше ережелерін сақтай отырып ашық әдістер
қолданылады. Егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, бұзылған құқықты
қорғау үшін өкімет билігі немесе басқару органына өтініш жасау, құқық
қорғау туралы талап арызбен сотқа шағымдануға кедергі жасамайды. Былайша
айтқанда, сот бұзылған немесе дауға түскен құқықтарды қорғауға тиіс. Егер
қандай да бір құқық әкімшілік жолмен қорғалса, онда ол заңға тікелей
сүйенуі керек. Мұндай жағдайдп құқыққа байланысты дау сотқа бірден
жіберілмей, алдымен әкімшіліктің шешімін күтеді. Әкімшілік шешім
қабылданғаннан кейін ғана оны сотқа беруге болады. [25.74]
Азаматтық кодекістің 9-бабының 1-тармағына мемлекеттік басқару
органының немесе жергілікті өкілді атқарушы органның заңдарға сәйкес
келмейтін құжатын жарамсыз немесе орындауға жатпайды деп тану туралы
азаматтық құқықтарды қорғаудың жаңа тәсілі енгізілген. Азаматтық кодекс
қабылданғанға дейін көптеген құқық қолданушы органдар заңға сүйеніп жасаған
құжаттардың сол заңға сәйкес келмегенімен іс жүзінде оның қолданылып
келгеніне әрі мұндай заңсыз құжаттарды құжаттарды ешкімнің де теріске
шығармағанына талай мәрте көз жеткізген болатын, ал осындай келеңсіздік көп
қиындық келтірді;
в) азаматтық-құқықтық жауапкершілік өзіндік сипатымен, атап айтқанда,
мүліктік және өтем түрінде айқындалады; сондай-ақ оған келтірілген азлалды
толықтай өтеу талабы да жатады; заң құжаттарында өзгеше көзделмеген
жағдайда, бұл заң бұзушының кінәсінің қандай екендігіне де байланысты
болады.
Осы айтылғандарға сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
азаматтық құқық – құқықтың бір саласы, ол тауар-ақша қатынастары және
қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ
мүліктік қатынастарға байланысты (немесе байланысы жоқ) мүліктік емес жеке
қатынастарын реттейтін нормалардың жиынтығы болып табылады. [44.26]
2.2. Азаматтық құқықтың принциптер жүйесі
Азаматтық құқық принциптері деп оның негізгі бастауларын, яғни заңмен
тұжырымдалған немесе оның ұйғарымының мағынасынан туындайтын, азаматтық-
құқықтық нормалардың мазмұны мен мәтінін дұрыс түсінуге, оларды бара-бар
түсіндіруге, арасындағы қарама-қайшылықтарды шешуге септігін тигізетін,
заңдардың олқы тұстарын толықтыруға жәрдемдесетін іргелі идеяларды
түсінеді. [27.89]
Қазақстан Республикасындағы азаматтық құқық принциптерінің кеңестік
азаматтық құқық принциптерінен түбегейлі айырмашылықтары бар. Сол кезде
өмір сүрген қоғамдық қатынастардың сипатын білдіре келе және оларды
нығайтуға, қорғауға бағдарлана отырып, кеңестік кезендегі азаматтық құқық
мемлекеттік меншіктің мемлекеттік емес меншіктің барлық түрлері мен
нысандарынан басымдығы, азаматтық-құқықтық шартты жасауда, түсіндіруде және
орындауда жоғарыдан берілетін жоспарлы тапсырмаға бағынудың міндеттілігі,
экономикалық қатынастарда бәсекенің болмайтыны және т.с.с. принциптерге
сүйеніп құрылған болатын. Бұл принциптердің барлығы экономиканы реттеудің
орталықтандырылған, әміршіл-әкiмшіл жүйесін бейнеледі және осы жүйемен қоса
келмеске кетті.
Бүгінде азаматтық құқықтың мынадай принциптерін атауға болады:
- азаматтық-құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтық мәртебесінің
тендігі;
- меншікке қол сұғылмайтындығы;
- азаматтық-құқықтық шарттың еркіндiгi;
- мемлекеттің және барлық үшінші тұлғалардың жеке істерге және жеке
өмірге араласпауы;
- азаматтық-құқықтық қатынастардың субъектілері – кәсіпкерлермен
тұтынушыларды қорғау;
- несие берушілердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау;
- азаматтық құқықтардың қорғалуы.
Барлық азаматтық-құқықтық нормативтік актілер, ең алдымен - ҚР АК
аталған принциптерге сай келеді (сай келуі тиіс). Олардың көпшілігі АК-ның
2-бабында көрсетілген және Азаматтық заңдардың негізгі бастаулары деп
аталады. Бұл принциптердің барлығы өзара тығыз байланысты, бiрiн-бiрi
толықтырады және бiртұтас заңды жүйе болып табылады.
Бұдан бұрын айтылған құқықтық реттудің пәні мен әдістемесі азаматтық
құқықтың онымен шектес басқа салалардан бөліп қарауға мүмкіндік береді.
Бірақ та азаматтық құқықты шектес салалардан оқшаулағанда төмендегідей
жағдайларға көңіл аудару қажет: жаңа Азаматтық кодекс (1994 ж.)
қабылданғанға дейін азаматтық құқық өзіне тән қатынастарды реттеді. Айталық
ҚР Азаматтық кодексі (1963 жылы қабылданған) бойынша отбасы, еңбек, жер
қатынастары, сондай-ақ колхоздардағы өздерінің жарғысынан бастау алатын
қатынастар, суды пайдалану жөніндегі қатынастар тиісінше – отбасы, жер,
колхоз және су жқніндегі заңдармен реттеліп келеді. Ендігі жерде Азаматтық
кодекстің 1-бабы 3-тармағына сәйкес азаматтық құқық осы баптың 1-тармағында
аталған белгілерге сай келетін отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи
ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөніндегі қатынастарға
(мәселен, мүліктік қатынастар және тараптардың заңдық теңдігіне негізделген
болса), егер де тиісінше отбасылық, еңбек заңдарымен, табиғи ресурстарды
пайдалану және айналадағы ортаны қорғау туралы заңдармен реттелмеген
жағдайларда, сондай-ақ оларды реттеуде ағаттықтар кеткен кезде,
қолданылады. [21.74]
Азаматтық және еңбек құқықтарының ара жігін ашу белгілі бір даңдайда
өзіндік қиындықтар да туғызады. Бұл орайда Азаматтық кодекстің кейбір
нормаларының тікелей еңбек қатынастарын реттей алатындығына мән берген жөн.
Атап айтар болсақ, Азаматтық кодекстің 19-бабының 3-тармағы жеке кәсіпкер
мен азаматтардың арасындағы еңбек шартын, оның ішінде келісім-шартты
жасасау мүмкіндігі жқнінде болып келген дауларға нүкте қояды. Жоғарыда атап
өткеніміздей, еңбек қатынасына азаматтық құқықты қолдану мүмкіндігі
Азаматтық кодекстің 1-бабының 3-тармағында ап-анық көрсетілген. Осы
тұжырымдаманы түсіндіру жөнінде 1995 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан
Республикасы Жоғары Соты өзінің Пленумында №10 қаулысын (нормативтік сипаты
бар) қабылдады. Бұл қаулы Моральдық зиянды өндірітп алу туралы заңды
соттардың қолдануы туралы деп аталды. Оның 5-тармағында былай делінген:
Еңбек туралы заңдарда рухани немесе дене зардабын шеккендерге өтем төлету
жөнінде тікелей айтылмауына қарап, жәбірленуші зиянның орнын толтыруға
құқығы жоқ деуге болмайды. Сот КСРО мен республикаларының азаматтық заң
Негіздерінің 131-бабаны сүйене отырып, жұмыскерді заңсыз жұмыстан шығарғаны
не басқа жұмысқа ауыстырғаны үшін, оған еңбекақы төлемей, жұмыста
мүгедектікке, кәсіби ауруға ұшыратқаны үшін, сөйтіп, рухани және дене
зардабына жол бергеніне байланысты жұмыс берушіден өтем тқдеуді міндеттеуге
құқылы.
Осы орайда еңбек құқығы пәнінің азаматтық құқықтан айырмашалығы – оның
еңбек үрдісіндегі қатынасты реттеуінен көрінеді. Себебі онда еңбек
нәтижесін алып беру жоқ. Жұмыс күші тауар болып табылмайды. Сол себепті де
жекелеген жағдайда жалақы жұмыс күшінің құнын бағалаудың нысаны бола
алмайды, жұмыскердің еңбегіне ақы төлеу оның істеген ісінің саны мен
сапасына қатысты келеді. Құқықтық ретту әдістемесі тұрғысынан қарағанда,
жұмыскер жұмыс берушімен шарт жасасып, сол арқылы тең құқықты әріптеске
айналатынын байқау қиын емес, дейтұрғанмен жұмыскер ақыр аяғында еңбек
тәртібіне бағынып, әкімшілікітің талабын, сондай-ақ оның еңбек ету
міндетіне жататын басқа да міндеттерді орындайды.
Отбасы құқығы некеге және отбасына қатысты қатынастарды реттейді.
Отбасы құқығы некеге тұру, некені бұзу және оны жарамсыз деп танудың
жағдайы мен тәртібін реттейді, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған
балалардың отбасында қалу тәртібі мен түрін, азаматтық хал актілерін тіркеу
тәртібін, сондай-ақ отбасы мүшелері арасындағы мүліктік емес жеке
қатынастарды айқындайды. Қажет кезінде туыстар мен басқа адамдар арасындағы
жағдайлар заңда көзделген ретте қаралады. [26.87]
Отбасы құқығына реттеудің ерекше әдістемесі тән, ол ерікті түрде
болады, ал жарлық ету түрінәдегісі – императивті, яғни бұйрықты сипатқа ие.
Осы екі бастаудың өзі оның ерекшелігін білдіреді.
Отбасы құқығының дербестігіне қарамастан ол туралы заңмен реттеуге
келмейтін отбасылық қатынастарға азаматтық заң қолданылады. Ал мұның өзі
отбасы қатынастарына қайшы келе қоймайды. Мысалы, Азаматтық кодекстің 223-
бабаны сәйкес: ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер
бұл мүлік ерлі-зайыптылардың үлесті меншігі болатыны, не олардың
әрқайсысына тиесілі немес меншік құқығында тиісті бөліктерде ерлі-
зайыптылардың әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы шартта
көзделмесе, олардың бірлескен меншігі болып табылады. Азаматтық кодекстің
223-бабындағы 2-тармаққа сәйке, егер некеде тұрған кезде ерлі-зайыптылардың
ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктің құнын едәуір арттырған қаражат
жұмсалғаны (күрделі жөндеу, қайта жаңғырту, қайта жабдықтау және т.б.)
анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен меншігі
деп танылуы мүмкін. Осы мысалдың өзі-ақ азаматтық заңды отбасы
қатынастарына қолданудың айқын бір көрінісі болып табылады.
Азаматтық құқық табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны
қорғау жөніндегі қатынастардан былайша ерекшеленеді: а) табиғи объектілерді
пайдалану мен қорғауда мүліктік сипаттың болмауымен, бірақ материалдық
құндылық болып санала тұрса да толық түрде мүлік дәрежесіне ие бола
алмайды. Сонымен, табиғи объектілер арнайы есеп жүйесі (көлем, мөлшері және
т.б.) кадастрмен есепке алынады: ә) әзірге табиғат пайдалану жүйесінде
(жерден басқасы) толық дәрежедегі тауарлық қатынастарға түгел қосылған жоқ.
Солай бола тұрса да заңда табиғатты пайдалану ақылы көрсетілген, бірақ
заңға сәйкес табиғат пайдаланушыларға табиғи ресустарды сатуына және сатып
алуына руксат етілмейді.
Экологиялық әдебиеттерде кездесетін осындай пікірлерге қарамастан
азаматтық құқық жерді меншіктену және жер учаскелерін пайдалану
қатынастарын мейлінше кең түрде реттейтінін айта кеткен жөн. Бұл орайда
тұлғалардың құқықтарына да (мысалы, ипотеканы, жер учаскесіне сервитутты,
мұрағгерлікке берілуді және т.б.) қорғайды. Осыдан-ақ табиғи ресурстарды
пайдалану және айналадағы ортаны қорғау заңымен реттеуге келмейтін
қатынастарға азаматтық заңды пайдалану қажеттігі дау туғызбайтындығын
көреміз.
Азаматтық кодекстің 1-бабының 4-тармағына сәйкес, заң құжаттарында
көзделген реттерді қоспағанда, бір тараптың екіншісіне әкімшілік немесе
өзге де билік жағынан бағынуына негізделген мүліктік қатынастарға, оның
ішінде салық жқніндегі және басқа бюджеттік қатынастарға азаматтық заңдар
қолданылмайды. [31.77]
Жоғарыда аталған қатынастардың азаматтық құқықпен арадағы жігін ашу
онша қиындық туғызбайды, жекелеген жағдайда олар бір-бірімен пәні бойынша,
ал өзге ретте құқықтық реттеу әдістемесі бойынша бөлектенеді, ал кейбір
жағдайларда олардың жиынтығын талап етеді. Сөйтіп, бір жағы екіншісіне
қандай да бір бағынышты болғанда мүліктік қатынас азаматтық заңмен
реттелмейді. Осыған орай әкімшілік (оның ішінде салыққа қатысты) не басқа
қатынастар азаматтық заңдар қарауынан шығып қалады.
Принцип (қағидат) термині латынның сөзі – бастау, негіз дегенді
білдіреді. Азаматтық принциптері (қағидаттары) – ол нормативтік сипаты бар,
қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеу бастамасын басшылыққа
алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық заңының мейілінше маңызды
тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну мен оны қолдану азаматтық
құқықтың тек жалпы принциптері (қағидаттары) арқылы мүмкін болады. [7.267]
Принциптер (қағидаттар) Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы
норма болып саналады. Сондықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде
көрініп, жалпы сипат алады, демек принциптер өзгелерден басым түседі.
Принциптер азаматтық-құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып,
басшылыққа алынады. Азаматтық кодекстің 2-бабындағы азаматтық заңдардың
жалпы негіздері мен мәнісі беки түсуіне байланысты, енді принциптер
нормативтік мәнге ие болады және оны қолдану міндеттілікке айналады. Бұрын-
сонды азаматтық принциптер заң нормаларында арнайы термин немесе тиянақты
тұжырымдама ретінде бекітілмеген еді, тек азаматтық заідардың жалпы
негіздері мен мәнісіне байланысты деген жалпылама тұжырымдамамен
шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық принциптерінің ролі мен маңызы
туралы былай деп тұжырымдайды: Біріншіден, ол тікелей әрекет ететін
нормалар түрінде кездеседі. Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы
заң құжаттарын өзгерту кезінде ескеріледі. Үшіншіден, құқық ұқсастығын
қолдану қажет болған жағдайда заң принциптері басшылыққа алынады.
Төртіншіден, мұндай принциптер құқықтық нормалардың бастапқы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиімті жағдайларының мазмұнының түсінілуі жүзеге
асырылғанда назарға алынуы тиіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz