Мемлекет функциясының ұғымы
ЖОСПАР:
І. Кіріспе бөлім
1. Мемлекет туралы ұғым
2. Мемлекеттің пайда болу теориясы
3. Мемлекеттің функциясы
4. Мемлекеттің механизмі
5. Құқық ұғымы мен белгілері
6. Құқықтың қайнар көздері
ІІ. Негізгі бөлім
1. Құқық жүйесінің түсінігі және құқық жүйесінің құрылымдық
элементтері
А) Құқықтың жүйесі
Ә) Құқықтық қатынастардың ұғымы, айрықша белгілері мен
түрлері
Б) Құқықтық нормаларға түсіндірме беру ұғымы мен түрлері
2. Құқықтық жүйе және заң шығарушылық жүйе
А) Мемлекеттің биліктің ұғымы және Қазақстан
Республикасында оны ұйымдастырудың қағидаттары
3. Құқық салалары
А) Құқық салаларының жалпы сипаттамасы
Ә) Әкімшілік құқықтың рөлі мен маңызы
Б) Мемлекеттік қаржылар мен қаржылық жүйелер
В) Еңбек құқығының пәні мен әдістері
Г) Азаматтық құқық туралы ұғым
Д) Отбасы құқығы: ұғымы, негіздері мен принциптері
Ж) Экология құқығының ұғымы
З) Қылмыстық құқықтың ұғымы
К) Қылмыстық іс жүргізу ұғымы
Л) Азаматтық іс жүргізу құқығының ұғымы
М) Қазіргі кезеңдегі халықаралық құқық ұғымы
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
І. 1. МЕМЛЕКЕТТІҢ ҰҒЫМЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ
Мемлекет туралы ұғым. Мемлекет — басқару функциясын орындайтын және
соның көмегімен қоғамның тіршілік тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті
жағдайлар мен алғы шарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың
айрықша нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі
аса мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканын дамытудың, әлеуметтік-
саяси, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың
маңызды мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына
белсенді түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары,
әсер ету нысандары мен әдістері бар айырықша құрылым ретінде сипатталады.
Соның арқасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет
ететін басқалардан ерекше өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси
организм ретінде қабылдаймыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес
және бірнеше "қабатты" қамтиды.
Мемлекет дегеніміз бұл — адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне
тән саяси ұйым:
а) қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың және
басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым-қатынасын реттеп, бағыттау,
олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
б) оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кеңтармақты органдар жүйесі және
биліктің ұйымдастырушылық күш құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық суъбектілері қамтамасыз
ететін әкімшілік мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, нақтылай отырып, әрбір белгі
соғылған белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді
сипаттамасына тереңірек үңіліп, әрекет ету механизмін көрсету қажет.
Мемлекеттің негізгі белгілері. Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан
басты айырмашылығы сол, онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу
аппаратының болуымен немесе, оқу және монографиялық әдебиеттерде
атайтындай, "жария-биліктің" болуы тән. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп
шыққан, басқару негізгі жұмысына, кәсібіне, мамандығына айналған, қатары
біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы адамдардың мұндай
ерекше тобын алғашқы-рулық басқару ұйымы білген емес. Ол тек қана
басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе; олар мемлекеттің рабайсыз үлкен
механизмін іске қосады. Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан
басқарылатындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі
мамандарға бөлінген сияқты. Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысты
тек қана басқару функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету
шараларын да ресми түрде жүзеге асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің басқа бір ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Салық - бұл мемлекеттің өмір сүріп, тіршілік
етуінің экономиқалық негізі; салықсыз ол күн көре алмайды, өйткені қаржының
жетіспеуінен немесе болмауынан оның бүкіл тіршілігі қиындайды. Салықты
мемлекеттің барлық азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар да төлейді; халықтың шамалы ғана салық төлеуден босатылады.
Мемлексет салықтан түскен қаржыны басқару жөне мәжбурлеу аппаратының орасан
зор армиясын ұстауға, мемлекеттің жүргізетін ішкі саяси және сыртқы саяси
шараларын қаржыландыруға, медицинаны, білім беру, ғылым, мәдениет салаларын
қолдауға, экономиканың маңызды салаларын ынталандыруға, қоғамдық
қауіпсіздікті, құқық тәртібін және қылмыс пен құқық бұзушылықпен күресті
қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз азаматтарын аумақтық
принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашқы - рулық басқару ұйымының
негізі мүлдем басқаша қандас туысқандардың байланысы мен қарым-қатынасынан
құралады. Енді соңғысы бұрынғы маңызын жойды, басқару ісінде басым болудан
қалды. Керісінше, мемлекет азаматтарға өздеріне тиесілі құқықтарын бөліп,
оларға міндеттер жүктеу туралы мәселені шешкен кезде, оларды басқару,
ұйымдастыру және басқа да шараларға тарту кезінде ең алдымен олардың
аумақтық тиістілігін, тұрғылықты жерін ескереді.
Мемлекеттің даму барысында халықтың аумақтық принципі бірқатар
мемлекеттік-құқықтық институттармен тұтас алғанда жанама түрде байланыс
орната алды, ол оны нақтылай түсуге, тереңдетуге, айқын мазмұнмен
толықтыруға бағытталған еді.
Олардың ішінде қандай да бір мемлекетке тиесілілігі бекітілген
азаматтық институты ерекшеленеді. Басқа тұлғалардың бәрі шетелдіктер немесе
азаматтығы жоқ тұлғалар болып танылады. Азаматтардың мәртебесіндегі
айырмашылықтарының, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалардың
арқасында мемлекет халықты "өзіміздікі" және "өзіміздікі емес" деп
дифференцияланды. Сыртқы (мемлекеттер арасындағы) және ішкі (антономиялық
және әкімшілік аумақтық бөліністер арасындағы) шекаралар институтының
маңызы айтарлықтай. Олардың көмегімен мемлекеттік биліктің кеңістіктегі
шегі, сондай-ақ мемлекеттің егемендігінің құрамдас бөлігі болып табылатын
аумақтық билік ету институты анықталады.
Мемлекет басқа ұйымдардай қоғамда әрекет ететін құрылымдарымен және
институттарымен, егемендік сияқты қасиетімен ерекшеленеді. Бұл қасиет
мемлекетті басқа ұйымдардан, қоғамның құрылымдары мен институттарынан
жоғары қойып, оған өзіндік басымдық, қайталанбас ерекшелік береді.
Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғары билікті айтады.
Аумағындағы жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер, құрылымдар мен
тұлғалар мемлекеттің басымдық ролін мойындайды, өздерін оның мәртебесі мен
маңызынан төмен қояды. Олар мемлекеттік биліктің бұйрығын орындауға,
мемлекеттің белгілеген тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекетке тиесілі
аумақта бірде бір ұйым, бірлестік немесе құрылым мемлекетке қарсы келе
алмайды. Егемендіктің екінші бір құрамдас бөлігі болып саналатын
тәуелсіздік дегеніміздің мәнісі, мемлекет өзінің билігін дербес жүргізеді,
өзінің стратегиялық бағыты мен тактикалық жолын өзі таңдайды, өз ісіне
ешкімді араластырмай, ішкі және сыртқы саясатын өзі жасайды, басқаның
үстемдігіне жол бермейді. Тәуелсіздік ұғымының ішкі аспектісі мемлекеттің
ішінде жұмыс істейтін бірде-бір ұйымның, бірлестіктің және құрылымның
мемлекеттік биліктің дербестігіне қол сұға алмайтындығына ерекше көңіл
аударуға міндеттейді. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет
басқа мемлекеттермен, халықаралық ұйымдармен дербес қарым-қатынасты
сақтайды дегенді білдіреді.
Мемлекет - қоғамның, елдің, халықтың ресми өкілі. Қоғамның, елдің,
халықтың мүддесін ел толығымен көздей алды ма, жоқ па, қоғам, ел, халық
оған өкілеттік берді ме, жоқ па, оған қарамастан бұл мәселенің дұрыс жауабы
алдын ала түйінделіп қойған. Қоғамда, елде, халықтың арасында жұмыс істеп
жатқан басқа бірде бір ұйым (бірлестік, құрылым) қоғамның, елдің, халықтың
еркі мен мүддесін білдіруші екендігін, барлық деңгейде және барлық жағдайда
оларды көрсете аламын деп мәлімдеуге батылдық білдіре алмайды. Бұған
үміткер болуға мемлекеттің ғана негізі бар. Мемлекеттің мұндай
қасиеттерінің молдығына дау жоқ.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысаны, реттеуді және ықпал етуді
пайдалануы оның міндетті белгісі болып табылады. Олардың алдында тұрған
міндетті мемлекет құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында
орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар
құқық шеңберінде әрекет етіп, құқық тәртібін сақтауы, заңдар мен басқа да
құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық аясындағы мемлекеттің
қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және әр алуан: бұл
айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқық шығармашылық монополиясы, сондай-ақ
құқық қорғау, бақылау, қамтамасыз етіп-кепілдік беретін функциялары бар.
Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара қарым-қатынасына өзінің қызметіндегі басты
демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді.
Мемлекетте ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды
органдар, мекемелер мен билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға
бейімделуі (бұл мәселелер төменде егжей-тегжейлі қарастырылатын болады)
мемлекеттің айрықша белгісі болып табылады.
Осыған дейін айтылып келген, мемлекеттің ерекшелік белгілерінен басқа,
мемлекеттің элементтері туралы да айту керек, ол отандық оқу және
монографиялық әдебиетте халық пен аумақты меңзейді. Ол тіршілік ету және
даму процесінде мемлекет сүйенетін объективті тірек ретінде түсіндірілуі
керек. Халықсыз және аумақсыз мемлекет жоқ және болмайды да: соңғысын
табиғи факторға немесе мемлекеттің материалдық құрамдас бөлігіне жатқызу
керек.
І.2.МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУ ТЕОРИЯСЫ
Мемлекеттің пайда болу процестерінің саяси-құқықтық ойда бейнеленуі.
Мемлекеттің пайда болуының жалпы және жеке заңдылықтары ежелден-ақ
адамдарды толғандырып, олардың қызығушылыған туғызып келді. Алғашқы
қауымдық қоғамның рулық (немесе ру-тайпалық) ұйымының мемлекетке орын
беруінің себебін білуге тырысу, осы процестерге ықпал ететін және олардың
динамикасы мен бағытын анықтайтын факторларды белгілеу, осыған байланысты
әр халықтың жалпы және ерекше тәжірибелері көптеген теорияларға, тұжырымдар
мен пайымдауларға келіп тоғысты. Олардың кейбіреуі саяси-құқықтық ойдың
тарихында айтарлықтай із қалдырмастан, тез ұмытылып қалды, ал енді бір
бөлігі ұзақ уақыт бойы адамдардың ақыл-ойын жаулап алды, әлі де болса
олардың дүниеге көзқарасы мен түйсігіне әсер етіп келеді. Аталған
теорияларға талдау жасай келіп біз әрбір ойшылдың мемлекеттілік генезисіне
деген өзіндік тәсілі бар екендігін көреміз, олардың басқа ойшылдардан
тәсілі де басқа, өз позицияларын негіздеуі де әр түрлі. Сонымен, кейде
терең ойлы және дұрыс пікірлер жеңілтек, үстірт пікірлермен қоңсы қонып
жатады. Алайда, ойшылдар айтқан постулаттардың, болжамдар мен ережелердің
жиынтығы баға жетпес байлық; Қоғамдық-саяси және мемлекеттік-құқықтық
шындықты оның дамуының өзгермелі кезеңдерінде адамның ойлау логикасын
түсінуге мүмкіндік бере отырып олардың негізгілерін білудің, әр түрлі
ойшылдың пайдаланған аргументтері мен дәлелдерін салыстырып талдау
жасаудың, олардың күшті және әлсіз жақтарын анықтап, осы теориялардың
адамзаттың кәдесіне жарайтын-жарамайтындығына қорытынды жасаудың маңызы
зор.
Мемлекеттің пайда болуының маңызды теорияларының сипаттамасы.
Теологиялық және патерналистік теориялар мемлекеттің пайда болуының ең ерте
және көне теорияларының қатарына жатады. Теологиялық теориялар мемлекеттің
құдайшыл менімен келіп шыққан, бұл теориядан құдайдың идеялары мен
тілегінің жүзеге асуын және жазмыштың жазуын ғана көреді. Олардың айтуы
бойынша, құдай адамдарды жаратты, оларды қоғамға және мемлекетке
біріктірді, қолында билігі бар билеушілер берді; осы теорияны
ұстанғандардың ойы бойынша, құдайдың айқындаушы ролі оның өкілетті өкілдері
(мемлекет билеушілері, дін қызметкерлері) арқылы да, тікелей де көрінеді.
Заңдылық пен құқық тәртібін сақтау құдайдың өсиетін орындау болып
түсіндірілді, ал зайырлы (мемлекеттік) билік құдайдың билігінің жердегі
аналогы саналды. Патернализмнің теологиялық теориядан айырмашылығы,
мемлекеттік биліктің отбасы егесінің билігімен ұқсастығы мен туыстығын көре
білді. Патерналистік тұжырымдаманың түсінігіне сәйкес, мемлекет отбасынан
шығады көне өзінің құрылымында, қол астындағылармен өзара қарым-қатынаста
отбасының ұйымдастыру және тіршілік ету принциптерін туғызады Әсіресе
әкенің билік ету жағдайына көңіл бөлініп, барлық отбасы мүшелерінің оған
сөзге келмей бағынуы баса көрсетілді. Адамдар арасындағы қарым-қатынастың
отбасылық-туысқандық ұйымдастырылуын дәріптеу, жалпы алғанда оның
ерекшелігін ескермей, қоғамға заңсыз экстраполяция жүргізуі, отбасы
егесінің нақтылы мүмкіндіктерін және оның билігін асырып жіберу — міне
осының бәрі патернализмнің осал жері еді.
Белгілі бір мөлшерде оған бір жағынан — мемлекеттік құрылым, екінші
жағынан — тірі организмнің (атап айтқанда - адамның) арасында паралелль
жүргізуші органикалық теория келіп жанасты. Соған ұқсас, жеке организмнің
басы, денесі,қолы және т.б. дене мүшелері болатыны, және олардың
әрқайсысының орындайтын түрлі функциялары болатыны сияқты, әрбір
мемлекеттік құрылым да белгілі бір мақсатқа арналған және басқа мемлекеттік
құрылымдардың ролі мен функциясын қайталамауға тиіс. Олардың бәрі өзара
матасып кеткен, іштеріндегі белсенділері басқаларының қызметін анықтап,
бағыт беріп отырады. Өздерінің тұтастығымен олар өздсрінше бір бірлік
құрды, Органикалық теория шеңберінде әр түрлі факторға акцент жасаған
ағымдар бөлініп шықты. Алғашқы ағымның өкілдері Платон мен Аристотельдің
ойы бойынша, дене болмаса қолдың өз бетінше әрекет ете алмайтыны сияқты,
адам да мемлекеттен тыс тіршілік ете алмайды. Одан әлдеқайда кейін пайда
болған ағымның өкілдері Герберт Спенсер және оның ізбасарлары, адамдардың
пайда болуымен бірге пайда болған мемлекет қашан қоғам өзінің тіршілік
етуін тоқтатқанға дейін өмір сүре береді және егер организм (мемлекет)
жалпы алғанда сау болса, онда оның құрамдас бөліктері де сау болады деген
ойды түйіндейді.
Бастауында Г.Гроцкий, Д.Локк, П.Гольбах, Ж.Ж.Руссо А.Н.Радищев секілді
көрнекті ойшылдар тұрған қоғамдық келісім теориясы кеңінен тарады. Бұл
теория бойынша, мемлекеттің пайда болуының негізінде адамдардың келісімі
мен олардың келісіп іс істеу факторы жатыр. Бұл теорияны жақтаушылардың
пікірі бойынша, адамдар өздерінің күнделікті тіршілігінде қалыпты жағдайды
қамтамасыз ету үшін және тәртіпті сақтап, түрлі қол сұғушылықтан қорғану
үшін қажетті билік өкілдеріне беріп, мемлекетке бірігуді шешті-мыс, Бұл
мәселені шешкенде олар адамдардың саналы түрде көңіл білдіруі мен ерікті
түрдегі келісімі негізінде әрекет етті. Халықтан басқаруға деген мандатты
алғаннан кейін мемлекет әрбір адамның мүддесін қанағаттандыратын және
барлығының игілігі үшін әрекет ететін бірден бір ұйымға айналады. Егер де
ол өзінің бұл миссиясын нашар орындаса немесе мүлдем орындамаса, онда Ж.-
Ж.Руссо мен А.Н.Радищев ұсынған келісімді теорияның радикалды ағымына
сәйкес, халықтың оны өзінің сенімінен айырып, тіпті көтеріліс жасау арқылы
өкіметті толық ауыстыруға қол жеткізуге құқығы бар.
Озбырлық теориясы мәжбүрлеу факторларын мемлекеттің пайда болу және
даму процестеріндегі бірінші себебі деп санады. Сонымен, бұл теорияның
кейбір өкілдері (ЕДюринг) ішкі озбырлыққа баса көңіл бөлсе, басқалары
(Л.Гумполович, К.Каутский)— сыртқы озбырлыққа назар аударды. Ішкі озбырлық
жағдайында халықтың қолы билікке жеткен бір бөлігі басқаларға өзіне қолайлы
шешімді таңа бастайды. Осындай жолмен (еркін күштеп таңу жолымен) билік
институттары жеке меншік институттары, мемлекет құрылды, Сыртқы озбырлық
жағдайында бір аумақта тұратын халық келесі бір аумақта тұратын халықты
жаулап ала бастады; жауланып алынғандар құл болды, байлық пен жеке меншікті
еселеп көбейту үшін пайдаланылды, ал бұл шаруаны мемлекет сияқты мәжбүрлеу
ұйымынсыз жүзеге асыру мүмкін емес еді. Озбырлық теориясына баға бере
келіп, озбырлық, мәжбүрлеу мемлекеттің пайда болуы процестеріне
қатысқанымен, аталған теорияда олардың абсолюттендіріліп, шектен тыс
өсіңкіреп кеткендігін айта кету керек. Ал бұл, шындыққа жанаспайды.
Диалектикалық-материалистік теория мемлекеттің пайда болуын табиғи-
тарихи себептермен - өндіріс қаржысына жеке меншіктің пайда болуымен,
қоғамның тапқа бөлінуімен, шиеленіскен әлеуметтік келіспеушіліктер мен
қарсыласулар тудыратын олардың теңсіздігімен, таптық қарама-қайшылықтың
ымырасыздығымен түсіндіреді. Экономикада шешуші позицияда отырған тап,
өзінің экономикалық билігін сақтап қалуға тырысады, Осы мақсатпен ол саяси
билікті қолға алып, соның көмегімен өзінің еркін бүкіл қоғамға таңады.
Сөйтіп ол қоғамда өзінің диктатурасын, яғни саяси билігін орнатады. Бұл
қөзқарас Ф.Энгельстің "Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда
болуы" деген еңбегінде және В.ИЛениннің "Мемлекет туралы" деген лекциясында
кең түрде негізделді, Оларда, сондай-ақ К.Маркстің кейбір еңбектерінде
мемлекеттің пайда болуының күрделі процесінің көптеген сипаттары дұрыс
көрсетілген. Алайда оларды түсіндіру кезінде бұл процестегі таптық
фактордың ролінің бадырайып көрсетілетіндігін ескермеуге болмайды, өйткені
шын мәнінде мемлекет билік етуші таптың қарсыластарын басып-жаншып, қанап,
қысым көрсету үшін ғана құрылған жоқ, сондай-ақ тұтас алғанда қоғамды
басқарып, оның қалыпты жұмыс істеуі және үдемелі дамуы үшін қолайлы
жағдайлармен қамтамасыз ету үшін және құқық тәртібін қалыптастырып, сақтау
үшін де құрылды ғой.
І.3. МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ
Мемлекет функциясының ұғымы. Өзінің бағытына сәйкес мемлекет, әдетте,
өз қызметін белеңді атқарады, яғни қоғамдық өмірдің маңызды салаларындағы
істердің жағдайына белгілі дәрежеде ықпал етеді. Осындай тіршілік ететін
неғұрлым тұрақты және салыстырмалы түрдегі дербес бағыт мемлекет функциясын
құрады. Оның астарынан мемлекеттануда мемлекет өкіметінің негізгі
бағыттарын түсіну қабылданған, онда өзіне қажетті қарым-қатынас төртібін
бекіту мен алдыға қойған мақсатқа қол жеткізу ниетін түсіну қиын емес.
Мемлекет қызметінің осы негізгі бағыттарының әрқайсысы тұтастық пен
оқшаулықтың үлгісін көрсете отырып, белгілі бір айқындығымен сипатталады;
онда аз мөлшердегі компоненттер жинағы міндетті түрде болады, ол
компоненттер мемлекеттің дербес функциясын ерекшелеп тұрады. Ең алдымен
функцияның мағынасы туралы, яғни мемлекеттің қоғамдық қатынастың қандай да
бір саласына белсенді және мақсатты ықпалы туралы айту керек. Мұндай
ықпалдың процесінде мемлекет бір қатынасты бекітіп, дамытып, жетілдіруге
тырысса, екіншісін бейтараптандырып немесе тіпті жеңіп шығады, үшіншісінің
- жаңадан пайда болуына мүмкіндік тудырады және т.б. Мемлекеттің ықпал ету
объектісі болып табылатын бұл қатынастар бір функцияны екіншісінен
ерекшелейтін белгі ретінде саналады. Функцияның нақты мағынасы өзіне лайық
нысанға ие болуға мұқтаж. Нысан түсінігі көп мағыналы, оның құрамына
функцияны жүзеге асыру жүктелген мемлекеттік органдардың жүйесі сияқты,
онымсн құқықпен байланысты қызметте (құқық шығармашылығы, құқықты жүзеге
асыру және құқық қорғау) кіреді. Мемлекет функциясының оны жүзеге асыру
әдісі сияқты мынандай компонентін бөліп көрсету керек, оның астарынан ара
қатынасты
а) сенімді және мәжбүрлеуді,
б) басқаруды орталықтандырудың және орталықсыздандырудың бастауын,
в) авторитарлық пен қоғамдық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлық
варианттарын еркін таңдау принциптерін түсінуге болады.
Осылайша, функцияның құрамына мемлекет қызметінің негізгі бағыттарының
бірі ретінде мағынасынан (өзінің басты компонентінен) басқа, жүктелген
міндеттерді шешудің нысандары (ұйымдастыру, кадр және құқықтық) мен
әдістері, сондай-ақ мемлекеттік ықпал ету объектілері (қоғамдық
қатынастардың қандай да бір түрлері) жатады. Аталған компоненттерді тұтас
қалпында анықтап алғанда ғана мемлекет функциялары туралы ұғым
қалыптастыруға болады.
Функциялар теориясы
а) мемлекеттің іс-әрекеті жағын сипаттайды, оның ролін, мәнін, даму
переспективасын ашады, басқа жақтармен қатысын анықтайды;
б) мемлекеттің қызметін өзінің бағыты бойынша бөлуге, реттеуге
мүмкіндік береді;
в) соңғысын олардың мүмкіндігіне, мәніне, іс жүзіндегі нәтижелілігіне
қарай, олардың орындалу кезегі бойынша пікір қалыптастыра отырып, бағалауға
мүмкіндік береді. Сөйте тұра ол саясаткерлерді мемлекеттік қызметті дәл осы
күндері қалыптасқан нақты жағдайдың ерекшеліктерімен творчестволық
үйлестіруге және оның түрлі бағыттарына дер кезінде өзгерістер енгізудің
қажеттігіне бағыттайды.
Мемлекеттің функциясында мемлекеттің сипаты мен қоғамдық-саяси
табиғаты, оның маңызды әлеуметтік мәні бейнеленген. Мемлекет өзінің
функциясын жүзеге асырмай тұрғанда және қимыл-әрекетсіз болғанда, ол туралы
айту да қиын. Керісінше, өз функциясын жүзеге асырып отырған мемлекеттің
ісі де ол жайында және оның терең мәні туралы пікірді тез қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Демек, мемлекеттің мәніне қарай оның функциясы
туындайтынын айтуға болады. Осы тұрғыдан алғанда мемлекеттің мәні әртүрлі
болатынын салыстыру кезінде олардың функциясын, сондай-ақ оларға тән
функциялардың анатомиясын, құрылым мен бағыттылығын тізіп сипаттағанда біз,
сөз жоқ, үлкен айырмашылықтарды сезінеміз. Егер мемлекетте жалпы әлеуметтік
бастаулар белең алып тұрған болса, онда оның функциясы таптык билеуді
жүзеге асырып отырған мемлекеттікіндей болмайды, өйткені соңғысының
функциясы үстемдік етуші таптың қарсыласын басып-жаншуға бағытталған. Мәні
бірдей мемлекеттерді салыстыру кезінде олардың функцияларының бір-біріне
жақындығын да байқауға болады. Бірақ бұл ұқсастықтардың бояуын қалыңдатуға
болмайды, өйткені мемлекеттердің функциялары тұрақты болмайды, оларда
бәрібір айырмашылықтар кездеседі. Ондай мемлекеттердің функциялары ұқсас
болатыны өз-өзінен түсінікті, өйткені бәрі де олардың мәнінің бірдейлігіне
байланысты.
Мемлекеттің функциясы мәнін себептік қатынастарымен байланыстыра
отырып, бұл тікелей байланыс еместігін естен шығаруға болмайды. Ол кейбір
аралық факторлармен, атап айтқанда дамудың белгілі бір кезеңінде
мемлекеттің алдында тұрған міндеттермен жанама байланысқа
түседі,Мемлекеттің міндеті неғұрлым динамикалы фактор, демек мәніне
қарағанда анағұрлым өзгермелі Мемлекеттің экономика, әлеуметтік және рухани
қатынастар саласында, қылмыспен және құқық бұзушылықпен күресте, сыртқы
саясаттағы нақты міндеттерінің жиі өзгеруі мемлекеттік қызметті тиісті
түрлерінің ауқымы мен қарқыны олардың қатынасының пропорциясына ықпал
етеді.
Мемлекет функциясының сипаттамасы. Мемлекет функцияларын түрлі
негіздер бойынша топтастыруға болады. Фунцияларды қоғамдық өмірдің
салаларына байланысты топтастыру кең тараған Егер мұндай саланы ең ірі
түрінде (қоғамда мемлекеттік ішкі және сыртқы саладағы өмір тіршілік)
алатын болсақ, онда мұндай жағдайда мемлекеттің (барлық функцияларын ішкі
және сыртқы деп топтастыруға болады )
Мемлекеттің ішкі функцияларына қоғамның ішкі өмірінің ірі салаларына
мемлекеттік ықпал ету немесе мемлекеттік басқару бағыттарын жатқызуға
болады.
Адамдардың өндіріс, орналастыру және алмастыру саласындағы
қатынастарын қамтитын мемлекеттің экономикалық функциясы жетекші орындардың
бірін алады. Экономикалық функцияның көлемі масштабы және өрісі түрлі
мемлекеттер әр түрлі болады. Алайда қандай жағдайда да мемлекет мына
жағдайларға ықпал ете алады:
1) экономиканы дамытудың сара жолын таңдау (мысалы, нарықты дарективалық-
жоспарлы немесе аралас экономиканы таңдау)
2) мемлекеттік реттеу дәрежесі, оның жетекші салаларын ынталандыру және
қолдау;
3) экономикалық дамудың неғұрлым перспективалы бағыттары үшін жайлы
жағдай тудыру:
4) жеке меншіктің түрлі нысандары мен шаруашылық қызметін түрлі
субектілердің мәртебесін анықтау;
5) экономикалық инфрақұрылым (шаруашылық басқарудың қаржы-ақша
құралдары, несие, заем беру, инвестициялық саясат) пайдалану. Салық
саясаты экономикалық функцияның айырықша компоненті болып табылады,
өйткені мемлекет бюджетінің құралуы, мемлекеттің кірістері мен
шығыстарының балансталуы осыған тікелей байланысты.
Жоғарыда айтылғандарға мына төмендегілерді қосуға болады, экономиканың
нақты саласына мемлекеттің ықпал алу нысаны оның қандай секторға
мемлекеттік пе, жеке немесе ұжымдық секторға жата ма, соған байланысты.
Мемлекеттің кәсіпорындарға, ұйымдар мен экономиканың мемлекеттік секторының
объектілеріне ықпалы мол; оған басқарудың шексіз құқығы берілген (кадр
мәселесі, қаржы, материалдық-техникалық қамтамасыз ету бақылау, ағымдық
оперативті басқару). Экономиканың мемлекеттік емес секторының
кәсіпорындарына, ұйымдары мен шаруашылық объектілеріне қатысты айтатын
болсақ, онда мемлекеттің олардың қызметіне ықпалы шамалы болып табылады, ол
нормативті реттеу нысандарымен, сондай-ақ олардың заңдылық талабы мен
белгіленген тәртіпті сақтауын бақылаумен шектеледі.
Кеңес кезеңінде мемлекет экономиканың көп саласын өз қарауына алғысы
келді. Соның әсерінен экономиканың көпшілік бөлігі мемлекет қарауына өтіп
кетті қатаң бюрократиялық шеңберге салынып, тиіміділігін жоғалтты. Соңғы
кездері экономикалық функция күрделі өзгерістерді басынан өткерді: меншікті
жекешелендіру және мүлікті мемлекет меншігінен тартып алу шаралары
жүргізілді, мемлекеттік реттеудің, экономиканың дамуына ықпал ету мен
бақылау жасаудың нысандары мен әдістері өзгерді. Қолында ықпал етудің
маңызды тетігін сақтап қалған мемлекет көптеген шаруашылық істерін
жекелердің жүргізуіне өткізді. Істі бұлайша жүргізу неғұрлым тиімді де
ұтымды болып табылады.
Адамдардың, әсіресе қысымға ұшыраған адамдардың материалдық және
рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға, халықты әлеуметтік жағынан
қорғауды қамтамасыз етуге, олар үшін тіршілік етудің қалыпты жағдайын
жасауға бағытталған мемлекеттің әлеуметтік функциясының маңызы артып
келеді. Азаматтарға медициналық, тұрмыстық-коммуналдық, көлік қызметін
көрсету, оларға мәдени-тұрмыстық, білім беру және басқа да қызмет көрсету
түрлерінің бір бөлігін мемлекет өз мойына алып отыр. Мемлекет коммерциялық
және басқа да мемлекеттік емес ұйымдардың халықтың тұрмысы төмен тобына
әлеуметтік қызмет көрсеткені үшін салықтық жеңілдіктер белгілеп, олардың
қайырымдылық қызметін ынталандырып отырады.
Экономиканы және қоғамдық өмірдің басқа да салаларын қамтыған
дағдарысқа байланысты халықты әлеуметтік қамтамасыз етумен қызмет көрсету
жөнінен мемлекеттің мүмкікдігі күрт азайды. Сондықтан денсаулық сақтауға,
ғылымға, мәдениетке, білім беруге және әлеуметтік саланың басқа да
тармақтарына қаржы болу ұдайы қысқаруда, ал зейнетақы, жәрдемақы,
стипендия, бюджеттік мекемелердің қызметкерлеріне жалақы төлеу кейде
кешігіп жатады. Азаматтар үшін мемлекет есебінен тұрғын үй құрылысын
жүргізудің, медициналық, мәдени-ағарту, ғылыми, мектеп, спорттық
объектілерді салу бағдарламалары қысқартылды. Дағдарыстан шығу жағдайды
түзетіп, мемлекеттің әлеуметтік саладағы қызметін қалпына келтіруге
мүмкіндік береді.
І.4. МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІ
Мемлекет механизмінің ішкі бірлігі туралы ережені талдап, түсіндіре
келіп, биліктің салыстырмалы түрде үш дербес әрі тәуелсіз тармақтарының
(заң шығару, атқару, сот) бар екендігін ескере кеткен артық болмайды. Олар
бір бірінен оқшауланған, әр түрлі нақтылы міндеттерге акцент жасайды, және
түрлі істермен айналыса отырып, тек өздеріне ғана тән қызмет нысанын
пайдаланады. Бұл факт білікті болу теориясында (Д.Локк, Ш.Л.Монтескье,
Т.Джефферсон және т.б.) негізделген, бұл теория қазір күннен күнге кеңінен
қолданыс табуда. Бүгінде оның ережелері мен принциптерін әлемнің көптеген
елдері конституциямен бекітіп берді. Барлық биліктің бір органда немесе бір
лауазымды тұлғада шоғырлануына қарсы екендігін айтып, оны мемлекет
механизмінің үш тармағының арасында болудің пайдасына аргументтерін келтіре
отырып, билікті болу теориясы: 1) олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауының қажеттілігін; 2) бір биліктің
басқа билікті функциясын орындау жолымен алмастыруына жол бермеуді; 3)
билік құрылымдарының өзіндік балансын белгілеуді бекітеді.
Мемлекет механизмінің ұйымдастыру мен қызметінде белгілі бір
принциптер бар, солардың арқасында ол нақтылы өзгешелікке, тұтастыққа,
дербес рәсімделуге және тәмәмдалуына ие болады. Олардың қатарына мына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың конституцияны,
заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді мүлткісіз орындауы
басты талабы болып табылатын заңдылық принципі;
• мемлекеттік тәртіп пен төменгі тұрған органдар бастама көрсеткенде
және оны қолдаған кезде тәртіпті сақтауға мүмкіндік беретін барлық
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың иерархиялық принципі
және олардың өзара қарым-қатынасы;
• мәнісі мемлекеттік мәселелерді дер кезінде көтеріп және оны шеше
білуге келіп тірелетін толғағы жеткен қоғамдық дамудың қажеттіліктерін
анықтау және оларды мемлекеттік-құқықтық нысандарда тұлғалап
білдіретін жедел басшылықтың, меңгерудің және бақылау принципі;
• мемлекет қайраткерлерінің берілген өкілеттіктер шеңберінде нақтылы
жағдайдың ерекшеліктерін ескере отырып дұрыс шешім қабылдай білуінен
тұратын кәсіпқойлық пен құзыреттілік принципі;
• жариялылық принципін жүзеге асырудың нәтижесінде мемлекет механизмі
демократиялық сипат алып, жұртшылыққа ашық та түсінікті бола
алатындығы; мемлекеттің өзінің негізгі әлеумметтік міндеті болып
табылатын халыққа қызмет ету шараларында халыктың мүддесін ескеру
принципі.
Жоғарыда аталған принциптерді санамалап шығу - бүгінгі таңда мемлекет
механизмінің қызметі ұйымдастырылып, толық жүзеге асырылды деген сөз емес.
Сөйтсе де олардың маңызын кемітуге болмайды, өйткені олар мемлекет
механизміне кіретін органдар мен лауазымды тұлғалар қол жеткізуге тырысатын
жетістіктерге эталон ретінде қызмет етеді.
Мемлекеттің органы және оның мемлекет механизміндегі орны. Мемлекеттің
органы мемлекет механизмінің алғашқы бірі болып табылады. Мұндай
органдардың жиынтығы мемлекет механизмінің басты буынын құрайды.
Мемлекеттік органның өзіне тән сипаты мен белгісі анықталған жағдайда ең
алдымен оның мемлекеттің құрылымдық компоненті екендігін негізге алу қажет.
Сондықтан мемлекеттің жалпы сипаты (егемендігі, өктемдігі, мемлекеттік
аумақ шегіндегі қызметінің жалпы сипаты, адамдардың мемлекетке азаматтық
тиістілігі негізінде жалпы халықты қамту) мемлекеттік органдардың сипатына
өзінің белгісін түсіреді, олардың әрқайсысында өзгеше ұйғарылады. Тұтас
нәрсенің бір бөлігі ретінде (мемлекет және оның механизмі) мемлекеттік
органда қандай жағдайда да тұтастық сипаты болады. Оның қандай құқықтары
болса да, құзыреті басқа құрылымдардың құзыретінен қалай ерекшеленсе де,
мемлекеттің атынан, билікті жүзеге асыру құралдарының бірі ретінде қызмет
ететіндігі маңызды.
Алайда, бірқатар мағынасы бар жоғарыда аталған нұсқаулармен шектеліп қалу
жеткіліксіз, өйтсе де олар мемлекет органдарының ерекшелігін ашып көрсете
алмайды. Соны анықтау мақсатында бірқатар ғалымдар мемлекеттік органдардың
ерекшеліктерінің бірі ретінде мемлекеттік-билік өкілеттіктері туралы
ережені ұсынды. Өздерінің басқару және ұйымдастыру қызметінде олар
азаматтардың барлығына немесе белгілі бір категорияларына, лауазымды
тұлғалар мен ұйымдарға міндетті болатын билік сипатындағы жалпы немесе
нақты ұйғарымдар беруге құқылы. Бұл ұйғарымдар аталған органның моральдық-
қоғамдық беделіне ғана емес, мемлекеттік-мәжбүрлеумен қамтамасыз етуге де
сүйенеді.
Мемлекеттік органдардың басқа сипаттағы белгілеріне мыналар жатады:
олардың әрқайсысын конституцияның, заңдар немесе басқа нормативтік құқықтық
актілер негізінде құру;
Мемлекеттің олардың әрқайсысының алдына қойған міндетінің ұйымдық
құрылым мен құзіретінің ауқымына сәйкес келуі;
• қызметтің олардың өздеріне ғана тән айырықша нысандары мен әдістерін
пайдалануы.
Мемлекет механизмінің маңызды буындарынын сипаттамасы. Заң ғылымында
мемлекеттік органдарды мемлекет функциялары бойынша топтастырудың мүмкін
еместігі туралы қалыптасқан пікір дұрыс, өйткені олардың көпшілігі бір ғана
емес, екі немесе одан көп функцияларды жүзеге асыруға қатысады. Сондықтан
мемлекеттік органдарды топтастыру үшін басқа негіздемелер алынады. Олардың
ішінде ең көп тарағаны - өздерінің тікелей қатысы бар билік тармақтары
бойынша топтастыру болып табылады. Бұл негіздеме бойынша барлық мемлекеттік
органдар 1) заң шығарушы және өкілді; 2) атқарушы; 3) сот органдары болып
бөлінеді.
Мемлекеттік биліктің заң шығаруы және өкілді органдары белгілі бір
дәрежеде халықты егемендікті бейнелейді. Сайлау процесімен халық сайлаған
соң, олар өздерін мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуге халықтың өзінен
мандат алған сияқты сезінеді. Әдетте, заң шығару функциясын мемлекет
механизмінде негізгі орындардың бірін алып отырған парламент (кейде ол
конгресс, сейм, хурал, ұлы халық жиналысы және т.б. деп аталады) жүзеге
асырады.
Федеративті мемлекеттерде әдетте парламент екі палаталы, ал көптеген
біртұтас мемлекеттерде бір палаталы құрылымда болады. Бірақ, - бұл қатып
қалған заң емес, басқаша да болуы мүмкін. Парламент заң шығармашылығынан
басқа бірқатар жалпы мемлекеттік өкілеттіктерді де (мемлекеттік бюджетті
және оның орындалуы туралы себепті бекіту, үкімет пен басқа атқарушы
органдардың қызметіне бақылау жасау, мемлекеттің бірқатар органдары мен
лауазымды тұлғаларын сайлау немесе тағайындау) жүзеге асырады, және
соңғысының нақты көлемі бір елдің парламентінде ауқымды болса, басқалардың
да шамалы.
Қазақстанда бір палаталы Жоғарғы Кеңестен екі палаталы Парламентке
ауысу жүзеге асырылды, мұнда Мәжіліс пен Сенаттың өкілеттіктері бірдей
емес, олар әр түрлі мәселелерде бірін бірі толықтырып, маңызды қоғамдық
қатынастарды заңға сәйкес реттеуді қамтамасыз етіп отырады.
Жергілікті өкілеттік органдар парламентпен бір реттегі жүйені құрады,
тиісті әкімшілік аумақтық құрылымдардың өмірінде маңызды роль атқарады,
бюджет мәселелерін шешеді және олардың орындалуы туралы есепті қарайды,
жергілікті жерлерде жекелеген қоғамдық қатынастарды заң шеңберінде
реттейтін актілер қабылданды.
Көптеген елдерде жергілікті өкілетті органдарға жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесі бірігіп кеткен. Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару халықтың жергілікті маңызы бар
мәселелерді өзі шешуін қамтамасыз етеді. Жергілікті өзін-өзі басқаруды
тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын
аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы
сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге
асырады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 89-бабы).
Атқару органдарының қатарына мемлекеттік саясатты іс жүзінде дайындап,
іске асыру, конституция мен заңдар талабын іс жүзіне асыру міндеті
жүктелген органдар жатады.
Үкімет және салалық орталық, сондай-ақ маңызды жергілікті атқарушы
органдар мемлекет басшысына тікелей есеп береді және бақылауында болады,
кейде оларды мемлекет басшысы тағайындайды және қызметінен босатады,
толығымен дерлік соған бағынады. Сондықтан саяси-заң ғылымында мемлекет
басшысы дәстүрлі түрде атқарушы органдар қатарына жатады, елдегі атқарушы
"вертикальдың" шыңы болып есептеледі. Алайда соңғы кездері Қазақстанда және
ТМД-ның бірқатар елдерінде президент билік бірлігін бейнелейді, билік
тармағының үстінен қарайды, олардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз
етеді деген идея тарауда. Осы көзқарастардың алғашқысы (дәстүрлісі),
президент атқарушы билікті басқарып қана қоймайтындығын, сондай-ақ мемлекет
басшысы ретінде атқарушы биліктің шегінен шығатын бірқатар функцияларды (ол
елдің қарулы күштерінің бас қолбасшысы болып табылады, Қазақстанның басқа
елдердегі және халықаралық ұйымдардағы елшілері мен диполоматиялық
өкілдерін тағайындайды және кері шақырып алады, кешірім жасау құқығы бар
және т.б.) жүзеге асырады Екінші көзқарас президентті билікті болу шегінен
шығарып жібереді. Бұл мәселе қосымша зерделеп, талдау жасауды қажет ететін
сияқты;
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды үкімет алады. Ол елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың,
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзыреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәденитетті, ғылымды, білім
беруді дамытудың, бюджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды. Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады. Министрліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе
мемлекет өмірінің салаларына басшылық етеді және мемлекет басшысы,
парламент пен үкімет алдында олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы
саны, бір бірімен ара қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі
мен өкілеттігі әр елде әр түрлі. Дара басшылық бастауында әрекет ететін
префектуралар коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық
басқармалары жергілікті атқарушы органдар болып табылады. Қазақстанда
жергілікті жерде өкімдер, олардың департаменттері және оларға бағынатын
басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар өздерінің
әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және
жергілікті жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдер
жоғары тұрған әкімдерге бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге
асырылады.
Сот органдары әділ сотты қылмыстық, азаматтық, шаруашылық нысанында,
ал көптеген елдерде - конституциялық сот өндірісі нысанында жүзеге асырады.
1995 жылдың тамыз айының соңына дейін Қазақстанда Жоғарғы сот басқаратын
жалпы соттар, Жоғары төрелік сот басқаратын төрелік сот және Конституциялық
сот болды. Қазір жалпы және төрелік соттар Жоғарғы сот басқаратын бір
жүйеге біріктірілді, ал Конституциялық сот Конституциялық Кеңеске орын
берді.
Сот органдарының қызметі мемлекеттегі конституциялық құрылысты
қорғауды, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды,
қоғамдық қатынастар субъектілерінің арасында туған дауларды заң негізінде
шешуді қамтамасыз етеді. Бұл қызметтің ерекшелігі, заңмен белгіленген
процедуралар мен ережелерді сақтай отырып, айырықша процессуальды нысанда
жүзеге асыру болып табылады. Жаңа заманға сай мемлекеттер контитуциялары
соттың заң шығарушылар мен атқару билігінен тәуелсіз екенін, әділ сот
функциясын жүзеге асырған кезде тек қана конституция мен заңға
бағынатындығын, заң алдында барлығының тең екендігі принципін жүзеге
асыратындығын, айыпкердің қорғану құқығымен қамтамасыз етуге, кінәсіздік
презумпциясын белгілеп берді.
Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардан басқа мемлекет механизмінің
құрамына сондай-ақ, армия, полиция, түрмелер, барлау, қарсы барлау және
биліктің басқа да кейбір ұйымдастыру мәжбүрлеу құралдары кіреді. Олар
болмаса мемлекет өзінің алдында тұрған міндеттерін орындай алмайды.
Мемлекеттің қандай да бір мақсатына қол жеткізу үшін мұндай билік
құралдарының бар екендігі фактісі жеткілікті. Ол тиісті нәтиже бермеген
жағдайда, биліктің аталған құралдары іс-әрекет жасауға мәжбүр болады.
Оларды билік құралдары деп атағанда, оның мемлекет механизміндегі өзінің
сипатымен және табиғатымен, құрылымымен және адамдарының құрамымен,
материалдық қамтамасыз етілуімен, қызметінің мәртебесімен және
бағыттылығымен ерекшеленетін айырықша құрылым екендігі ескертіледі. Олардың
әрқайсысының ішінде басқа органдары (қорғаныс Министрлігі, әскер түрлері
мен округтер командованиелері, әскери комиссариаттар, командирлер және
т.б.) бар. Олар басқару, бақылау, ұйымдастыру-техникалық функцияларын
орындайды, аталған билік құралдарының әрқайсысында тәртіп болуын
қадағалайды, олардың қызметінің мемлекет алдына қойып отырған міндеттер
арнасында болуын қамтамасыз етеді.
І.5. ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Құқық ұғымы мен белгілері. "Құқық" терминінің көптеген мәні бар ол заң
ғылымында, күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы
түсінік болғандықтан, әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір
пікірі қалыптасатыны сөзсіз.
Заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, "құқық" - ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі, Мысалы, азаматтардың еңбек
ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану
құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген
жағдайларда "құқық" түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады.
Субъективтік (тұлғалар) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын
тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық
қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім
алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу
орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Заңды тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заң негізде мүлікке ие болуға
хақылы. Ол мүлікті өз игілігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін
пайдаланғанда қоғамның, басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған:
"Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс" (6-бап).
Субъективтік (тұлғалық) құқықтық міндет - құқықтық мүмкіндік берілген
құқық тұлғасының заңды мүддесін (талабын) орындату үшін басқа құқық
тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу
нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті
орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, "құқық" дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке
адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы қүқық жеке
нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Құқық туралы
Конституция былай дейді: "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конетитуциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады (4-бап).
Үшіншіден, "құқық" термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық,
әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық
құқық, қаржылық құқық т.б. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық
құқық - мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық - қылмыс жасауға, жазалауға
байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Төртіншіден, "құқық" термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың
жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты "құқық жүйесі" деген
түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі
қалыптасуда.
Құқық пәндерін оқып, құқықтың мәнін терең түсінген адам оның түрлі
жағдайда мағынасы әр түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың
өте күрделі әлеуметтік құбылыс екендігінің белгісі.
Құқықтың түрлі түсінігінің болуы - оның әлеуметтік мәнінің де түрлі
болуының негізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың
мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну
қажеттігі туады. Азаматтарға сан қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп,
оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамда шынайы теңдік
орнатылған болып есептеледі Ал, объективтік құқық туралы сөз болғанда,
мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады.
Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып,
біртекті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты таптық және жалпы
әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ұғымда кең орын алып келді. Маркстік ілім
құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді.
Бұл ілім бойынша құқық - үстем алатың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап,
мүддесін қорғайды. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы
барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып
саналады. Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтады
Бірақ маркстік ілім құқықтың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан түсіндіруге
тырысады. Әрине, құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл
иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңегені
белгілі. Бірақ бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлі сатыдағы
мемлекеттерге теңеуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін
болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап,
жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық
азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау
керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай
жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың
қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетінін немесе белгілі бір топқа
артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қазақстан заңдары барлық
әлеуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама
беруге болады.
Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) — жалпыға бірдей міндетті,
мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін,
заңда және басқа да ресми құжаттарда анықталан құқықтық норма, ережелердің
жиынтығы.
Енді, құқықтың негізгі белгілерін қарастырайық.
Жүйелілік. Құқық - бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның бір
бөлігі - табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты
әлеуметтік талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі, денсаулығы табиғи
құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге бағытталған
құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Рсспубликасының
Конституциясында былай деп жазылған: "Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ (15-бап). Құқықтық жүйенің
екінші бөлігі - мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың жиынтығы.
Құқықтың жүйенің үшінші бөлігі - субъективтіқ (тұлғалар) құқықтар. Осы
айтылған бөліктер бірімен-бірі табиғи түрде байланысты, бірінсіз басқаларын
түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Мысалы, тек әр адамның өмір сүруге
құқығы бар деп жарияланса, оның жүзеге асырылуы қамтамасыз етілмесе,
адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі болмаса, аталған құқық
қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Адам өзіне қажетті рухани және
мүліктік игілікті пайдалану үшін өзі белсенді әрекет жасауы керек. Адамның
әлеуметтік-құқықтық талаптарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе бөлім
1. Мемлекет туралы ұғым
2. Мемлекеттің пайда болу теориясы
3. Мемлекеттің функциясы
4. Мемлекеттің механизмі
5. Құқық ұғымы мен белгілері
6. Құқықтың қайнар көздері
ІІ. Негізгі бөлім
1. Құқық жүйесінің түсінігі және құқық жүйесінің құрылымдық
элементтері
А) Құқықтың жүйесі
Ә) Құқықтық қатынастардың ұғымы, айрықша белгілері мен
түрлері
Б) Құқықтық нормаларға түсіндірме беру ұғымы мен түрлері
2. Құқықтық жүйе және заң шығарушылық жүйе
А) Мемлекеттің биліктің ұғымы және Қазақстан
Республикасында оны ұйымдастырудың қағидаттары
3. Құқық салалары
А) Құқық салаларының жалпы сипаттамасы
Ә) Әкімшілік құқықтың рөлі мен маңызы
Б) Мемлекеттік қаржылар мен қаржылық жүйелер
В) Еңбек құқығының пәні мен әдістері
Г) Азаматтық құқық туралы ұғым
Д) Отбасы құқығы: ұғымы, негіздері мен принциптері
Ж) Экология құқығының ұғымы
З) Қылмыстық құқықтың ұғымы
К) Қылмыстық іс жүргізу ұғымы
Л) Азаматтық іс жүргізу құқығының ұғымы
М) Қазіргі кезеңдегі халықаралық құқық ұғымы
ІІІ. Қорытынды
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
І. 1. МЕМЛЕКЕТТІҢ ҰҒЫМЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ
Мемлекет туралы ұғым. Мемлекет — басқару функциясын орындайтын және
соның көмегімен қоғамның тіршілік тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті
жағдайлар мен алғы шарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың
айрықша нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі
аса мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканын дамытудың, әлеуметтік-
саяси, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың
маңызды мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына
белсенді түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары,
әсер ету нысандары мен әдістері бар айырықша құрылым ретінде сипатталады.
Соның арқасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет
ететін басқалардан ерекше өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси
организм ретінде қабылдаймыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес
және бірнеше "қабатты" қамтиды.
Мемлекет дегеніміз бұл — адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне
тән саяси ұйым:
а) қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың және
басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым-қатынасын реттеп, бағыттау,
олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
б) оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кеңтармақты органдар жүйесі және
биліктің ұйымдастырушылық күш құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық суъбектілері қамтамасыз
ететін әкімшілік мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, нақтылай отырып, әрбір белгі
соғылған белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді
сипаттамасына тереңірек үңіліп, әрекет ету механизмін көрсету қажет.
Мемлекеттің негізгі белгілері. Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан
басты айырмашылығы сол, онда арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу
аппаратының болуымен немесе, оқу және монографиялық әдебиеттерде
атайтындай, "жария-биліктің" болуы тән. Бұл жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп
шыққан, басқару негізгі жұмысына, кәсібіне, мамандығына айналған, қатары
біртіндеп көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы адамдардың мұндай
ерекше тобын алғашқы-рулық басқару ұйымы білген емес. Ол тек қана
басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе; олар мемлекеттің рабайсыз үлкен
механизмін іске қосады. Нәтижесінде мемлекеттің барлық халқы бір жағынан
басқарылатындарға, екінші жағынан басқаратындар мен басқару жөніндегі
мамандарға бөлінген сияқты. Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысты
тек қана басқару функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету
шараларын да ресми түрде жүзеге асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің басқа бір ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін халықтан
салық жинауға мәжбүр болуы. Салық - бұл мемлекеттің өмір сүріп, тіршілік
етуінің экономиқалық негізі; салықсыз ол күн көре алмайды, өйткені қаржының
жетіспеуінен немесе болмауынан оның бүкіл тіршілігі қиындайды. Салықты
мемлекеттің барлық азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар да төлейді; халықтың шамалы ғана салық төлеуден босатылады.
Мемлексет салықтан түскен қаржыны басқару жөне мәжбурлеу аппаратының орасан
зор армиясын ұстауға, мемлекеттің жүргізетін ішкі саяси және сыртқы саяси
шараларын қаржыландыруға, медицинаны, білім беру, ғылым, мәдениет салаларын
қолдауға, экономиканың маңызды салаларын ынталандыруға, қоғамдық
қауіпсіздікті, құқық тәртібін және қылмыс пен құқық бұзушылықпен күресті
қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз азаматтарын аумақтық
принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашқы - рулық басқару ұйымының
негізі мүлдем басқаша қандас туысқандардың байланысы мен қарым-қатынасынан
құралады. Енді соңғысы бұрынғы маңызын жойды, басқару ісінде басым болудан
қалды. Керісінше, мемлекет азаматтарға өздеріне тиесілі құқықтарын бөліп,
оларға міндеттер жүктеу туралы мәселені шешкен кезде, оларды басқару,
ұйымдастыру және басқа да шараларға тарту кезінде ең алдымен олардың
аумақтық тиістілігін, тұрғылықты жерін ескереді.
Мемлекеттің даму барысында халықтың аумақтық принципі бірқатар
мемлекеттік-құқықтық институттармен тұтас алғанда жанама түрде байланыс
орната алды, ол оны нақтылай түсуге, тереңдетуге, айқын мазмұнмен
толықтыруға бағытталған еді.
Олардың ішінде қандай да бір мемлекетке тиесілілігі бекітілген
азаматтық институты ерекшеленеді. Басқа тұлғалардың бәрі шетелдіктер немесе
азаматтығы жоқ тұлғалар болып танылады. Азаматтардың мәртебесіндегі
айырмашылықтарының, сондай-ақ шетелдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалардың
арқасында мемлекет халықты "өзіміздікі" және "өзіміздікі емес" деп
дифференцияланды. Сыртқы (мемлекеттер арасындағы) және ішкі (антономиялық
және әкімшілік аумақтық бөліністер арасындағы) шекаралар институтының
маңызы айтарлықтай. Олардың көмегімен мемлекеттік биліктің кеңістіктегі
шегі, сондай-ақ мемлекеттің егемендігінің құрамдас бөлігі болып табылатын
аумақтық билік ету институты анықталады.
Мемлекет басқа ұйымдардай қоғамда әрекет ететін құрылымдарымен және
институттарымен, егемендік сияқты қасиетімен ерекшеленеді. Бұл қасиет
мемлекетті басқа ұйымдардан, қоғамның құрылымдары мен институттарынан
жоғары қойып, оған өзіндік басымдық, қайталанбас ерекшелік береді.
Егемендіктің екі құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік.
Мемлекеттік биліктің үстемдігі деп өз аумағындағы ең жоғары билікті айтады.
Аумағындағы жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар, бірлестіктер, құрылымдар мен
тұлғалар мемлекеттің басымдық ролін мойындайды, өздерін оның мәртебесі мен
маңызынан төмен қояды. Олар мемлекеттік биліктің бұйрығын орындауға,
мемлекеттің белгілеген тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекетке тиесілі
аумақта бірде бір ұйым, бірлестік немесе құрылым мемлекетке қарсы келе
алмайды. Егемендіктің екінші бір құрамдас бөлігі болып саналатын
тәуелсіздік дегеніміздің мәнісі, мемлекет өзінің билігін дербес жүргізеді,
өзінің стратегиялық бағыты мен тактикалық жолын өзі таңдайды, өз ісіне
ешкімді араластырмай, ішкі және сыртқы саясатын өзі жасайды, басқаның
үстемдігіне жол бермейді. Тәуелсіздік ұғымының ішкі аспектісі мемлекеттің
ішінде жұмыс істейтін бірде-бір ұйымның, бірлестіктің және құрылымның
мемлекеттік биліктің дербестігіне қол сұға алмайтындығына ерекше көңіл
аударуға міндеттейді. Ал тәуелсіздіктің сыртқы аспектісі, егемен мемлекет
басқа мемлекеттермен, халықаралық ұйымдармен дербес қарым-қатынасты
сақтайды дегенді білдіреді.
Мемлекет - қоғамның, елдің, халықтың ресми өкілі. Қоғамның, елдің,
халықтың мүддесін ел толығымен көздей алды ма, жоқ па, қоғам, ел, халық
оған өкілеттік берді ме, жоқ па, оған қарамастан бұл мәселенің дұрыс жауабы
алдын ала түйінделіп қойған. Қоғамда, елде, халықтың арасында жұмыс істеп
жатқан басқа бірде бір ұйым (бірлестік, құрылым) қоғамның, елдің, халықтың
еркі мен мүддесін білдіруші екендігін, барлық деңгейде және барлық жағдайда
оларды көрсете аламын деп мәлімдеуге батылдық білдіре алмайды. Бұған
үміткер болуға мемлекеттің ғана негізі бар. Мемлекеттің мұндай
қасиеттерінің молдығына дау жоқ.
Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысаны, реттеуді және ықпал етуді
пайдалануы оның міндетті белгісі болып табылады. Олардың алдында тұрған
міндетті мемлекет құқықсыз шеше алмайды. Егер мемлекеттің аумағында
орналасып, жұмыс істеп тұрған басқа ұйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар
құқық шеңберінде әрекет етіп, құқық тәртібін сақтауы, заңдар мен басқа да
құқықтық нұсқауларды орындауы қажет болса, онда құқық аясындағы мемлекеттің
қызметі мүлде басқаша, маңызды ерекшелігімен сипатталады және әр алуан: бұл
айтылғандардан басқа, мемлекеттің құқық шығармашылық монополиясы, сондай-ақ
құқық қорғау, бақылау, қамтамасыз етіп-кепілдік беретін функциялары бар.
Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара қарым-қатынасына өзінің қызметіндегі басты
демеу болып отырған құқық бастауына сүйенеді.
Мемлекетте ішкі және сыртқы функциялардың жиынтығы болуы және оларды
органдар, мекемелер мен билік құралдарының жүйесімен жүзеге асыруға
бейімделуі (бұл мәселелер төменде егжей-тегжейлі қарастырылатын болады)
мемлекеттің айрықша белгісі болып табылады.
Осыған дейін айтылып келген, мемлекеттің ерекшелік белгілерінен басқа,
мемлекеттің элементтері туралы да айту керек, ол отандық оқу және
монографиялық әдебиетте халық пен аумақты меңзейді. Ол тіршілік ету және
даму процесінде мемлекет сүйенетін объективті тірек ретінде түсіндірілуі
керек. Халықсыз және аумақсыз мемлекет жоқ және болмайды да: соңғысын
табиғи факторға немесе мемлекеттің материалдық құрамдас бөлігіне жатқызу
керек.
І.2.МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУ ТЕОРИЯСЫ
Мемлекеттің пайда болу процестерінің саяси-құқықтық ойда бейнеленуі.
Мемлекеттің пайда болуының жалпы және жеке заңдылықтары ежелден-ақ
адамдарды толғандырып, олардың қызығушылыған туғызып келді. Алғашқы
қауымдық қоғамның рулық (немесе ру-тайпалық) ұйымының мемлекетке орын
беруінің себебін білуге тырысу, осы процестерге ықпал ететін және олардың
динамикасы мен бағытын анықтайтын факторларды белгілеу, осыған байланысты
әр халықтың жалпы және ерекше тәжірибелері көптеген теорияларға, тұжырымдар
мен пайымдауларға келіп тоғысты. Олардың кейбіреуі саяси-құқықтық ойдың
тарихында айтарлықтай із қалдырмастан, тез ұмытылып қалды, ал енді бір
бөлігі ұзақ уақыт бойы адамдардың ақыл-ойын жаулап алды, әлі де болса
олардың дүниеге көзқарасы мен түйсігіне әсер етіп келеді. Аталған
теорияларға талдау жасай келіп біз әрбір ойшылдың мемлекеттілік генезисіне
деген өзіндік тәсілі бар екендігін көреміз, олардың басқа ойшылдардан
тәсілі де басқа, өз позицияларын негіздеуі де әр түрлі. Сонымен, кейде
терең ойлы және дұрыс пікірлер жеңілтек, үстірт пікірлермен қоңсы қонып
жатады. Алайда, ойшылдар айтқан постулаттардың, болжамдар мен ережелердің
жиынтығы баға жетпес байлық; Қоғамдық-саяси және мемлекеттік-құқықтық
шындықты оның дамуының өзгермелі кезеңдерінде адамның ойлау логикасын
түсінуге мүмкіндік бере отырып олардың негізгілерін білудің, әр түрлі
ойшылдың пайдаланған аргументтері мен дәлелдерін салыстырып талдау
жасаудың, олардың күшті және әлсіз жақтарын анықтап, осы теориялардың
адамзаттың кәдесіне жарайтын-жарамайтындығына қорытынды жасаудың маңызы
зор.
Мемлекеттің пайда болуының маңызды теорияларының сипаттамасы.
Теологиялық және патерналистік теориялар мемлекеттің пайда болуының ең ерте
және көне теорияларының қатарына жатады. Теологиялық теориялар мемлекеттің
құдайшыл менімен келіп шыққан, бұл теориядан құдайдың идеялары мен
тілегінің жүзеге асуын және жазмыштың жазуын ғана көреді. Олардың айтуы
бойынша, құдай адамдарды жаратты, оларды қоғамға және мемлекетке
біріктірді, қолында билігі бар билеушілер берді; осы теорияны
ұстанғандардың ойы бойынша, құдайдың айқындаушы ролі оның өкілетті өкілдері
(мемлекет билеушілері, дін қызметкерлері) арқылы да, тікелей де көрінеді.
Заңдылық пен құқық тәртібін сақтау құдайдың өсиетін орындау болып
түсіндірілді, ал зайырлы (мемлекеттік) билік құдайдың билігінің жердегі
аналогы саналды. Патернализмнің теологиялық теориядан айырмашылығы,
мемлекеттік биліктің отбасы егесінің билігімен ұқсастығы мен туыстығын көре
білді. Патерналистік тұжырымдаманың түсінігіне сәйкес, мемлекет отбасынан
шығады көне өзінің құрылымында, қол астындағылармен өзара қарым-қатынаста
отбасының ұйымдастыру және тіршілік ету принциптерін туғызады Әсіресе
әкенің билік ету жағдайына көңіл бөлініп, барлық отбасы мүшелерінің оған
сөзге келмей бағынуы баса көрсетілді. Адамдар арасындағы қарым-қатынастың
отбасылық-туысқандық ұйымдастырылуын дәріптеу, жалпы алғанда оның
ерекшелігін ескермей, қоғамға заңсыз экстраполяция жүргізуі, отбасы
егесінің нақтылы мүмкіндіктерін және оның билігін асырып жіберу — міне
осының бәрі патернализмнің осал жері еді.
Белгілі бір мөлшерде оған бір жағынан — мемлекеттік құрылым, екінші
жағынан — тірі организмнің (атап айтқанда - адамның) арасында паралелль
жүргізуші органикалық теория келіп жанасты. Соған ұқсас, жеке организмнің
басы, денесі,қолы және т.б. дене мүшелері болатыны, және олардың
әрқайсысының орындайтын түрлі функциялары болатыны сияқты, әрбір
мемлекеттік құрылым да белгілі бір мақсатқа арналған және басқа мемлекеттік
құрылымдардың ролі мен функциясын қайталамауға тиіс. Олардың бәрі өзара
матасып кеткен, іштеріндегі белсенділері басқаларының қызметін анықтап,
бағыт беріп отырады. Өздерінің тұтастығымен олар өздсрінше бір бірлік
құрды, Органикалық теория шеңберінде әр түрлі факторға акцент жасаған
ағымдар бөлініп шықты. Алғашқы ағымның өкілдері Платон мен Аристотельдің
ойы бойынша, дене болмаса қолдың өз бетінше әрекет ете алмайтыны сияқты,
адам да мемлекеттен тыс тіршілік ете алмайды. Одан әлдеқайда кейін пайда
болған ағымның өкілдері Герберт Спенсер және оның ізбасарлары, адамдардың
пайда болуымен бірге пайда болған мемлекет қашан қоғам өзінің тіршілік
етуін тоқтатқанға дейін өмір сүре береді және егер организм (мемлекет)
жалпы алғанда сау болса, онда оның құрамдас бөліктері де сау болады деген
ойды түйіндейді.
Бастауында Г.Гроцкий, Д.Локк, П.Гольбах, Ж.Ж.Руссо А.Н.Радищев секілді
көрнекті ойшылдар тұрған қоғамдық келісім теориясы кеңінен тарады. Бұл
теория бойынша, мемлекеттің пайда болуының негізінде адамдардың келісімі
мен олардың келісіп іс істеу факторы жатыр. Бұл теорияны жақтаушылардың
пікірі бойынша, адамдар өздерінің күнделікті тіршілігінде қалыпты жағдайды
қамтамасыз ету үшін және тәртіпті сақтап, түрлі қол сұғушылықтан қорғану
үшін қажетті билік өкілдеріне беріп, мемлекетке бірігуді шешті-мыс, Бұл
мәселені шешкенде олар адамдардың саналы түрде көңіл білдіруі мен ерікті
түрдегі келісімі негізінде әрекет етті. Халықтан басқаруға деген мандатты
алғаннан кейін мемлекет әрбір адамның мүддесін қанағаттандыратын және
барлығының игілігі үшін әрекет ететін бірден бір ұйымға айналады. Егер де
ол өзінің бұл миссиясын нашар орындаса немесе мүлдем орындамаса, онда Ж.-
Ж.Руссо мен А.Н.Радищев ұсынған келісімді теорияның радикалды ағымына
сәйкес, халықтың оны өзінің сенімінен айырып, тіпті көтеріліс жасау арқылы
өкіметті толық ауыстыруға қол жеткізуге құқығы бар.
Озбырлық теориясы мәжбүрлеу факторларын мемлекеттің пайда болу және
даму процестеріндегі бірінші себебі деп санады. Сонымен, бұл теорияның
кейбір өкілдері (ЕДюринг) ішкі озбырлыққа баса көңіл бөлсе, басқалары
(Л.Гумполович, К.Каутский)— сыртқы озбырлыққа назар аударды. Ішкі озбырлық
жағдайында халықтың қолы билікке жеткен бір бөлігі басқаларға өзіне қолайлы
шешімді таңа бастайды. Осындай жолмен (еркін күштеп таңу жолымен) билік
институттары жеке меншік институттары, мемлекет құрылды, Сыртқы озбырлық
жағдайында бір аумақта тұратын халық келесі бір аумақта тұратын халықты
жаулап ала бастады; жауланып алынғандар құл болды, байлық пен жеке меншікті
еселеп көбейту үшін пайдаланылды, ал бұл шаруаны мемлекет сияқты мәжбүрлеу
ұйымынсыз жүзеге асыру мүмкін емес еді. Озбырлық теориясына баға бере
келіп, озбырлық, мәжбүрлеу мемлекеттің пайда болуы процестеріне
қатысқанымен, аталған теорияда олардың абсолюттендіріліп, шектен тыс
өсіңкіреп кеткендігін айта кету керек. Ал бұл, шындыққа жанаспайды.
Диалектикалық-материалистік теория мемлекеттің пайда болуын табиғи-
тарихи себептермен - өндіріс қаржысына жеке меншіктің пайда болуымен,
қоғамның тапқа бөлінуімен, шиеленіскен әлеуметтік келіспеушіліктер мен
қарсыласулар тудыратын олардың теңсіздігімен, таптық қарама-қайшылықтың
ымырасыздығымен түсіндіреді. Экономикада шешуші позицияда отырған тап,
өзінің экономикалық билігін сақтап қалуға тырысады, Осы мақсатпен ол саяси
билікті қолға алып, соның көмегімен өзінің еркін бүкіл қоғамға таңады.
Сөйтіп ол қоғамда өзінің диктатурасын, яғни саяси билігін орнатады. Бұл
қөзқарас Ф.Энгельстің "Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда
болуы" деген еңбегінде және В.ИЛениннің "Мемлекет туралы" деген лекциясында
кең түрде негізделді, Оларда, сондай-ақ К.Маркстің кейбір еңбектерінде
мемлекеттің пайда болуының күрделі процесінің көптеген сипаттары дұрыс
көрсетілген. Алайда оларды түсіндіру кезінде бұл процестегі таптық
фактордың ролінің бадырайып көрсетілетіндігін ескермеуге болмайды, өйткені
шын мәнінде мемлекет билік етуші таптың қарсыластарын басып-жаншып, қанап,
қысым көрсету үшін ғана құрылған жоқ, сондай-ақ тұтас алғанда қоғамды
басқарып, оның қалыпты жұмыс істеуі және үдемелі дамуы үшін қолайлы
жағдайлармен қамтамасыз ету үшін және құқық тәртібін қалыптастырып, сақтау
үшін де құрылды ғой.
І.3. МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ
Мемлекет функциясының ұғымы. Өзінің бағытына сәйкес мемлекет, әдетте,
өз қызметін белеңді атқарады, яғни қоғамдық өмірдің маңызды салаларындағы
істердің жағдайына белгілі дәрежеде ықпал етеді. Осындай тіршілік ететін
неғұрлым тұрақты және салыстырмалы түрдегі дербес бағыт мемлекет функциясын
құрады. Оның астарынан мемлекеттануда мемлекет өкіметінің негізгі
бағыттарын түсіну қабылданған, онда өзіне қажетті қарым-қатынас төртібін
бекіту мен алдыға қойған мақсатқа қол жеткізу ниетін түсіну қиын емес.
Мемлекет қызметінің осы негізгі бағыттарының әрқайсысы тұтастық пен
оқшаулықтың үлгісін көрсете отырып, белгілі бір айқындығымен сипатталады;
онда аз мөлшердегі компоненттер жинағы міндетті түрде болады, ол
компоненттер мемлекеттің дербес функциясын ерекшелеп тұрады. Ең алдымен
функцияның мағынасы туралы, яғни мемлекеттің қоғамдық қатынастың қандай да
бір саласына белсенді және мақсатты ықпалы туралы айту керек. Мұндай
ықпалдың процесінде мемлекет бір қатынасты бекітіп, дамытып, жетілдіруге
тырысса, екіншісін бейтараптандырып немесе тіпті жеңіп шығады, үшіншісінің
- жаңадан пайда болуына мүмкіндік тудырады және т.б. Мемлекеттің ықпал ету
объектісі болып табылатын бұл қатынастар бір функцияны екіншісінен
ерекшелейтін белгі ретінде саналады. Функцияның нақты мағынасы өзіне лайық
нысанға ие болуға мұқтаж. Нысан түсінігі көп мағыналы, оның құрамына
функцияны жүзеге асыру жүктелген мемлекеттік органдардың жүйесі сияқты,
онымсн құқықпен байланысты қызметте (құқық шығармашылығы, құқықты жүзеге
асыру және құқық қорғау) кіреді. Мемлекет функциясының оны жүзеге асыру
әдісі сияқты мынандай компонентін бөліп көрсету керек, оның астарынан ара
қатынасты
а) сенімді және мәжбүрлеуді,
б) басқаруды орталықтандырудың және орталықсыздандырудың бастауын,
в) авторитарлық пен қоғамдық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлық
варианттарын еркін таңдау принциптерін түсінуге болады.
Осылайша, функцияның құрамына мемлекет қызметінің негізгі бағыттарының
бірі ретінде мағынасынан (өзінің басты компонентінен) басқа, жүктелген
міндеттерді шешудің нысандары (ұйымдастыру, кадр және құқықтық) мен
әдістері, сондай-ақ мемлекеттік ықпал ету объектілері (қоғамдық
қатынастардың қандай да бір түрлері) жатады. Аталған компоненттерді тұтас
қалпында анықтап алғанда ғана мемлекет функциялары туралы ұғым
қалыптастыруға болады.
Функциялар теориясы
а) мемлекеттің іс-әрекеті жағын сипаттайды, оның ролін, мәнін, даму
переспективасын ашады, басқа жақтармен қатысын анықтайды;
б) мемлекеттің қызметін өзінің бағыты бойынша бөлуге, реттеуге
мүмкіндік береді;
в) соңғысын олардың мүмкіндігіне, мәніне, іс жүзіндегі нәтижелілігіне
қарай, олардың орындалу кезегі бойынша пікір қалыптастыра отырып, бағалауға
мүмкіндік береді. Сөйте тұра ол саясаткерлерді мемлекеттік қызметті дәл осы
күндері қалыптасқан нақты жағдайдың ерекшеліктерімен творчестволық
үйлестіруге және оның түрлі бағыттарына дер кезінде өзгерістер енгізудің
қажеттігіне бағыттайды.
Мемлекеттің функциясында мемлекеттің сипаты мен қоғамдық-саяси
табиғаты, оның маңызды әлеуметтік мәні бейнеленген. Мемлекет өзінің
функциясын жүзеге асырмай тұрғанда және қимыл-әрекетсіз болғанда, ол туралы
айту да қиын. Керісінше, өз функциясын жүзеге асырып отырған мемлекеттің
ісі де ол жайында және оның терең мәні туралы пікірді тез қалыптастыруға
мүмкіндік береді. Демек, мемлекеттің мәніне қарай оның функциясы
туындайтынын айтуға болады. Осы тұрғыдан алғанда мемлекеттің мәні әртүрлі
болатынын салыстыру кезінде олардың функциясын, сондай-ақ оларға тән
функциялардың анатомиясын, құрылым мен бағыттылығын тізіп сипаттағанда біз,
сөз жоқ, үлкен айырмашылықтарды сезінеміз. Егер мемлекетте жалпы әлеуметтік
бастаулар белең алып тұрған болса, онда оның функциясы таптык билеуді
жүзеге асырып отырған мемлекеттікіндей болмайды, өйткені соңғысының
функциясы үстемдік етуші таптың қарсыласын басып-жаншуға бағытталған. Мәні
бірдей мемлекеттерді салыстыру кезінде олардың функцияларының бір-біріне
жақындығын да байқауға болады. Бірақ бұл ұқсастықтардың бояуын қалыңдатуға
болмайды, өйткені мемлекеттердің функциялары тұрақты болмайды, оларда
бәрібір айырмашылықтар кездеседі. Ондай мемлекеттердің функциялары ұқсас
болатыны өз-өзінен түсінікті, өйткені бәрі де олардың мәнінің бірдейлігіне
байланысты.
Мемлекеттің функциясы мәнін себептік қатынастарымен байланыстыра
отырып, бұл тікелей байланыс еместігін естен шығаруға болмайды. Ол кейбір
аралық факторлармен, атап айтқанда дамудың белгілі бір кезеңінде
мемлекеттің алдында тұрған міндеттермен жанама байланысқа
түседі,Мемлекеттің міндеті неғұрлым динамикалы фактор, демек мәніне
қарағанда анағұрлым өзгермелі Мемлекеттің экономика, әлеуметтік және рухани
қатынастар саласында, қылмыспен және құқық бұзушылықпен күресте, сыртқы
саясаттағы нақты міндеттерінің жиі өзгеруі мемлекеттік қызметті тиісті
түрлерінің ауқымы мен қарқыны олардың қатынасының пропорциясына ықпал
етеді.
Мемлекет функциясының сипаттамасы. Мемлекет функцияларын түрлі
негіздер бойынша топтастыруға болады. Фунцияларды қоғамдық өмірдің
салаларына байланысты топтастыру кең тараған Егер мұндай саланы ең ірі
түрінде (қоғамда мемлекеттік ішкі және сыртқы саладағы өмір тіршілік)
алатын болсақ, онда мұндай жағдайда мемлекеттің (барлық функцияларын ішкі
және сыртқы деп топтастыруға болады )
Мемлекеттің ішкі функцияларына қоғамның ішкі өмірінің ірі салаларына
мемлекеттік ықпал ету немесе мемлекеттік басқару бағыттарын жатқызуға
болады.
Адамдардың өндіріс, орналастыру және алмастыру саласындағы
қатынастарын қамтитын мемлекеттің экономикалық функциясы жетекші орындардың
бірін алады. Экономикалық функцияның көлемі масштабы және өрісі түрлі
мемлекеттер әр түрлі болады. Алайда қандай жағдайда да мемлекет мына
жағдайларға ықпал ете алады:
1) экономиканы дамытудың сара жолын таңдау (мысалы, нарықты дарективалық-
жоспарлы немесе аралас экономиканы таңдау)
2) мемлекеттік реттеу дәрежесі, оның жетекші салаларын ынталандыру және
қолдау;
3) экономикалық дамудың неғұрлым перспективалы бағыттары үшін жайлы
жағдай тудыру:
4) жеке меншіктің түрлі нысандары мен шаруашылық қызметін түрлі
субектілердің мәртебесін анықтау;
5) экономикалық инфрақұрылым (шаруашылық басқарудың қаржы-ақша
құралдары, несие, заем беру, инвестициялық саясат) пайдалану. Салық
саясаты экономикалық функцияның айырықша компоненті болып табылады,
өйткені мемлекет бюджетінің құралуы, мемлекеттің кірістері мен
шығыстарының балансталуы осыған тікелей байланысты.
Жоғарыда айтылғандарға мына төмендегілерді қосуға болады, экономиканың
нақты саласына мемлекеттің ықпал алу нысаны оның қандай секторға
мемлекеттік пе, жеке немесе ұжымдық секторға жата ма, соған байланысты.
Мемлекеттің кәсіпорындарға, ұйымдар мен экономиканың мемлекеттік секторының
объектілеріне ықпалы мол; оған басқарудың шексіз құқығы берілген (кадр
мәселесі, қаржы, материалдық-техникалық қамтамасыз ету бақылау, ағымдық
оперативті басқару). Экономиканың мемлекеттік емес секторының
кәсіпорындарына, ұйымдары мен шаруашылық объектілеріне қатысты айтатын
болсақ, онда мемлекеттің олардың қызметіне ықпалы шамалы болып табылады, ол
нормативті реттеу нысандарымен, сондай-ақ олардың заңдылық талабы мен
белгіленген тәртіпті сақтауын бақылаумен шектеледі.
Кеңес кезеңінде мемлекет экономиканың көп саласын өз қарауына алғысы
келді. Соның әсерінен экономиканың көпшілік бөлігі мемлекет қарауына өтіп
кетті қатаң бюрократиялық шеңберге салынып, тиіміділігін жоғалтты. Соңғы
кездері экономикалық функция күрделі өзгерістерді басынан өткерді: меншікті
жекешелендіру және мүлікті мемлекет меншігінен тартып алу шаралары
жүргізілді, мемлекеттік реттеудің, экономиканың дамуына ықпал ету мен
бақылау жасаудың нысандары мен әдістері өзгерді. Қолында ықпал етудің
маңызды тетігін сақтап қалған мемлекет көптеген шаруашылық істерін
жекелердің жүргізуіне өткізді. Істі бұлайша жүргізу неғұрлым тиімді де
ұтымды болып табылады.
Адамдардың, әсіресе қысымға ұшыраған адамдардың материалдық және
рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға, халықты әлеуметтік жағынан
қорғауды қамтамасыз етуге, олар үшін тіршілік етудің қалыпты жағдайын
жасауға бағытталған мемлекеттің әлеуметтік функциясының маңызы артып
келеді. Азаматтарға медициналық, тұрмыстық-коммуналдық, көлік қызметін
көрсету, оларға мәдени-тұрмыстық, білім беру және басқа да қызмет көрсету
түрлерінің бір бөлігін мемлекет өз мойына алып отыр. Мемлекет коммерциялық
және басқа да мемлекеттік емес ұйымдардың халықтың тұрмысы төмен тобына
әлеуметтік қызмет көрсеткені үшін салықтық жеңілдіктер белгілеп, олардың
қайырымдылық қызметін ынталандырып отырады.
Экономиканы және қоғамдық өмірдің басқа да салаларын қамтыған
дағдарысқа байланысты халықты әлеуметтік қамтамасыз етумен қызмет көрсету
жөнінен мемлекеттің мүмкікдігі күрт азайды. Сондықтан денсаулық сақтауға,
ғылымға, мәдениетке, білім беруге және әлеуметтік саланың басқа да
тармақтарына қаржы болу ұдайы қысқаруда, ал зейнетақы, жәрдемақы,
стипендия, бюджеттік мекемелердің қызметкерлеріне жалақы төлеу кейде
кешігіп жатады. Азаматтар үшін мемлекет есебінен тұрғын үй құрылысын
жүргізудің, медициналық, мәдени-ағарту, ғылыми, мектеп, спорттық
объектілерді салу бағдарламалары қысқартылды. Дағдарыстан шығу жағдайды
түзетіп, мемлекеттің әлеуметтік саладағы қызметін қалпына келтіруге
мүмкіндік береді.
І.4. МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІ
Мемлекет механизмінің ішкі бірлігі туралы ережені талдап, түсіндіре
келіп, биліктің салыстырмалы түрде үш дербес әрі тәуелсіз тармақтарының
(заң шығару, атқару, сот) бар екендігін ескере кеткен артық болмайды. Олар
бір бірінен оқшауланған, әр түрлі нақтылы міндеттерге акцент жасайды, және
түрлі істермен айналыса отырып, тек өздеріне ғана тән қызмет нысанын
пайдаланады. Бұл факт білікті болу теориясында (Д.Локк, Ш.Л.Монтескье,
Т.Джефферсон және т.б.) негізделген, бұл теория қазір күннен күнге кеңінен
қолданыс табуда. Бүгінде оның ережелері мен принциптерін әлемнің көптеген
елдері конституциямен бекітіп берді. Барлық биліктің бір органда немесе бір
лауазымды тұлғада шоғырлануына қарсы екендігін айтып, оны мемлекет
механизмінің үш тармағының арасында болудің пайдасына аргументтерін келтіре
отырып, билікті болу теориясы: 1) олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауының қажеттілігін; 2) бір биліктің
басқа билікті функциясын орындау жолымен алмастыруына жол бермеуді; 3)
билік құрылымдарының өзіндік балансын белгілеуді бекітеді.
Мемлекет механизмінің ұйымдастыру мен қызметінде белгілі бір
принциптер бар, солардың арқасында ол нақтылы өзгешелікке, тұтастыққа,
дербес рәсімделуге және тәмәмдалуына ие болады. Олардың қатарына мына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың конституцияны,
заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді мүлткісіз орындауы
басты талабы болып табылатын заңдылық принципі;
• мемлекеттік тәртіп пен төменгі тұрған органдар бастама көрсеткенде
және оны қолдаған кезде тәртіпті сақтауға мүмкіндік беретін барлық
мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың иерархиялық принципі
және олардың өзара қарым-қатынасы;
• мәнісі мемлекеттік мәселелерді дер кезінде көтеріп және оны шеше
білуге келіп тірелетін толғағы жеткен қоғамдық дамудың қажеттіліктерін
анықтау және оларды мемлекеттік-құқықтық нысандарда тұлғалап
білдіретін жедел басшылықтың, меңгерудің және бақылау принципі;
• мемлекет қайраткерлерінің берілген өкілеттіктер шеңберінде нақтылы
жағдайдың ерекшеліктерін ескере отырып дұрыс шешім қабылдай білуінен
тұратын кәсіпқойлық пен құзыреттілік принципі;
• жариялылық принципін жүзеге асырудың нәтижесінде мемлекет механизмі
демократиялық сипат алып, жұртшылыққа ашық та түсінікті бола
алатындығы; мемлекеттің өзінің негізгі әлеумметтік міндеті болып
табылатын халыққа қызмет ету шараларында халыктың мүддесін ескеру
принципі.
Жоғарыда аталған принциптерді санамалап шығу - бүгінгі таңда мемлекет
механизмінің қызметі ұйымдастырылып, толық жүзеге асырылды деген сөз емес.
Сөйтсе де олардың маңызын кемітуге болмайды, өйткені олар мемлекет
механизміне кіретін органдар мен лауазымды тұлғалар қол жеткізуге тырысатын
жетістіктерге эталон ретінде қызмет етеді.
Мемлекеттің органы және оның мемлекет механизміндегі орны. Мемлекеттің
органы мемлекет механизмінің алғашқы бірі болып табылады. Мұндай
органдардың жиынтығы мемлекет механизмінің басты буынын құрайды.
Мемлекеттік органның өзіне тән сипаты мен белгісі анықталған жағдайда ең
алдымен оның мемлекеттің құрылымдық компоненті екендігін негізге алу қажет.
Сондықтан мемлекеттің жалпы сипаты (егемендігі, өктемдігі, мемлекеттік
аумақ шегіндегі қызметінің жалпы сипаты, адамдардың мемлекетке азаматтық
тиістілігі негізінде жалпы халықты қамту) мемлекеттік органдардың сипатына
өзінің белгісін түсіреді, олардың әрқайсысында өзгеше ұйғарылады. Тұтас
нәрсенің бір бөлігі ретінде (мемлекет және оның механизмі) мемлекеттік
органда қандай жағдайда да тұтастық сипаты болады. Оның қандай құқықтары
болса да, құзыреті басқа құрылымдардың құзыретінен қалай ерекшеленсе де,
мемлекеттің атынан, билікті жүзеге асыру құралдарының бірі ретінде қызмет
ететіндігі маңызды.
Алайда, бірқатар мағынасы бар жоғарыда аталған нұсқаулармен шектеліп қалу
жеткіліксіз, өйтсе де олар мемлекет органдарының ерекшелігін ашып көрсете
алмайды. Соны анықтау мақсатында бірқатар ғалымдар мемлекеттік органдардың
ерекшеліктерінің бірі ретінде мемлекеттік-билік өкілеттіктері туралы
ережені ұсынды. Өздерінің басқару және ұйымдастыру қызметінде олар
азаматтардың барлығына немесе белгілі бір категорияларына, лауазымды
тұлғалар мен ұйымдарға міндетті болатын билік сипатындағы жалпы немесе
нақты ұйғарымдар беруге құқылы. Бұл ұйғарымдар аталған органның моральдық-
қоғамдық беделіне ғана емес, мемлекеттік-мәжбүрлеумен қамтамасыз етуге де
сүйенеді.
Мемлекеттік органдардың басқа сипаттағы белгілеріне мыналар жатады:
олардың әрқайсысын конституцияның, заңдар немесе басқа нормативтік құқықтық
актілер негізінде құру;
Мемлекеттің олардың әрқайсысының алдына қойған міндетінің ұйымдық
құрылым мен құзіретінің ауқымына сәйкес келуі;
• қызметтің олардың өздеріне ғана тән айырықша нысандары мен әдістерін
пайдалануы.
Мемлекет механизмінің маңызды буындарынын сипаттамасы. Заң ғылымында
мемлекеттік органдарды мемлекет функциялары бойынша топтастырудың мүмкін
еместігі туралы қалыптасқан пікір дұрыс, өйткені олардың көпшілігі бір ғана
емес, екі немесе одан көп функцияларды жүзеге асыруға қатысады. Сондықтан
мемлекеттік органдарды топтастыру үшін басқа негіздемелер алынады. Олардың
ішінде ең көп тарағаны - өздерінің тікелей қатысы бар билік тармақтары
бойынша топтастыру болып табылады. Бұл негіздеме бойынша барлық мемлекеттік
органдар 1) заң шығарушы және өкілді; 2) атқарушы; 3) сот органдары болып
бөлінеді.
Мемлекеттік биліктің заң шығаруы және өкілді органдары белгілі бір
дәрежеде халықты егемендікті бейнелейді. Сайлау процесімен халық сайлаған
соң, олар өздерін мемлекеттік маңызды мәселелерді шешуге халықтың өзінен
мандат алған сияқты сезінеді. Әдетте, заң шығару функциясын мемлекет
механизмінде негізгі орындардың бірін алып отырған парламент (кейде ол
конгресс, сейм, хурал, ұлы халық жиналысы және т.б. деп аталады) жүзеге
асырады.
Федеративті мемлекеттерде әдетте парламент екі палаталы, ал көптеген
біртұтас мемлекеттерде бір палаталы құрылымда болады. Бірақ, - бұл қатып
қалған заң емес, басқаша да болуы мүмкін. Парламент заң шығармашылығынан
басқа бірқатар жалпы мемлекеттік өкілеттіктерді де (мемлекеттік бюджетті
және оның орындалуы туралы себепті бекіту, үкімет пен басқа атқарушы
органдардың қызметіне бақылау жасау, мемлекеттің бірқатар органдары мен
лауазымды тұлғаларын сайлау немесе тағайындау) жүзеге асырады, және
соңғысының нақты көлемі бір елдің парламентінде ауқымды болса, басқалардың
да шамалы.
Қазақстанда бір палаталы Жоғарғы Кеңестен екі палаталы Парламентке
ауысу жүзеге асырылды, мұнда Мәжіліс пен Сенаттың өкілеттіктері бірдей
емес, олар әр түрлі мәселелерде бірін бірі толықтырып, маңызды қоғамдық
қатынастарды заңға сәйкес реттеуді қамтамасыз етіп отырады.
Жергілікті өкілеттік органдар парламентпен бір реттегі жүйені құрады,
тиісті әкімшілік аумақтық құрылымдардың өмірінде маңызды роль атқарады,
бюджет мәселелерін шешеді және олардың орындалуы туралы есепті қарайды,
жергілікті жерлерде жекелеген қоғамдық қатынастарды заң шеңберінде
реттейтін актілер қабылданды.
Көптеген елдерде жергілікті өкілетті органдарға жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесі бірігіп кеткен. Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару халықтың жергілікті маңызы бар
мәселелерді өзі шешуін қамтамасыз етеді. Жергілікті өзін-өзі басқаруды
тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын
аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы
сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге
асырады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 89-бабы).
Атқару органдарының қатарына мемлекеттік саясатты іс жүзінде дайындап,
іске асыру, конституция мен заңдар талабын іс жүзіне асыру міндеті
жүктелген органдар жатады.
Үкімет және салалық орталық, сондай-ақ маңызды жергілікті атқарушы
органдар мемлекет басшысына тікелей есеп береді және бақылауында болады,
кейде оларды мемлекет басшысы тағайындайды және қызметінен босатады,
толығымен дерлік соған бағынады. Сондықтан саяси-заң ғылымында мемлекет
басшысы дәстүрлі түрде атқарушы органдар қатарына жатады, елдегі атқарушы
"вертикальдың" шыңы болып есептеледі. Алайда соңғы кездері Қазақстанда және
ТМД-ның бірқатар елдерінде президент билік бірлігін бейнелейді, билік
тармағының үстінен қарайды, олардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз
етеді деген идея тарауда. Осы көзқарастардың алғашқысы (дәстүрлісі),
президент атқарушы билікті басқарып қана қоймайтындығын, сондай-ақ мемлекет
басшысы ретінде атқарушы биліктің шегінен шығатын бірқатар функцияларды (ол
елдің қарулы күштерінің бас қолбасшысы болып табылады, Қазақстанның басқа
елдердегі және халықаралық ұйымдардағы елшілері мен диполоматиялық
өкілдерін тағайындайды және кері шақырып алады, кешірім жасау құқығы бар
және т.б.) жүзеге асырады Екінші көзқарас президентті билікті болу шегінен
шығарып жібереді. Бұл мәселе қосымша зерделеп, талдау жасауды қажет ететін
сияқты;
Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды үкімет алады. Ол елді
тікелей басқаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен ведомстволардың,
жергілікті атқарушы органдардың қызметін біріктіріп және бағыттап отыратын
мемлекеттің жоғары атқарушы және жарлықшы органы болып табылады. Үкімет
құзыреті экономиканың, әлеуметтік саланың, мәденитетті, ғылымды, білім
беруді дамытудың, бюджеттің орындалуының, ішкі және сыртқы саясатты жүзеге
асырудың, тәртіпті және азаматтардың құқығын қамтамасыз етудің, елдің
қорғаныс қабілетін нығайтудың көптеген мәселелерін қамтиды. Үкімет қаулы
шығарады, ал Премьер-министр мемлекет аумағында міндетті күші бар жарлық
шығарады. Министрліктер мен ведомстволар жекелеген салаларға немесе
мемлекет өмірінің салаларына басшылық етеді және мемлекет басшысы,
парламент пен үкімет алдында олардың жағдайына жауап береді. Олардың жалпы
саны, бір бірімен ара қатынасы, атқаратын міндеті мен қызметі, мәртебесі
мен өкілеттігі әр елде әр түрлі. Дара басшылық бастауында әрекет ететін
префектуралар коммуналар, жергілікті үкіметтер, мэриялар, қауымдастық
басқармалары жергілікті атқарушы органдар болып табылады. Қазақстанда
жергілікті жерде өкімдер, олардың департаменттері және оларға бағынатын
басқа да құрылымдар атқарушы органдар міндетін атқарады. Олар өздерінің
әкімшілік-аумақтық бірлігіндегі істердің жайына жауап береді және
жергілікті жердегі түйінді мәселелерді шешеді. Жергілікті атқару билігінің
бағыныстылығы былай: облыс әкімі Президентке, ал төменгі тұрған әкімдер
жоғары тұрған әкімдерге бағынады. Оларды құру тағайындау жолымен жүзеге
асырылады.
Сот органдары әділ сотты қылмыстық, азаматтық, шаруашылық нысанында,
ал көптеген елдерде - конституциялық сот өндірісі нысанында жүзеге асырады.
1995 жылдың тамыз айының соңына дейін Қазақстанда Жоғарғы сот басқаратын
жалпы соттар, Жоғары төрелік сот басқаратын төрелік сот және Конституциялық
сот болды. Қазір жалпы және төрелік соттар Жоғарғы сот басқаратын бір
жүйеге біріктірілді, ал Конституциялық сот Конституциялық Кеңеске орын
берді.
Сот органдарының қызметі мемлекеттегі конституциялық құрылысты
қорғауды, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды,
қоғамдық қатынастар субъектілерінің арасында туған дауларды заң негізінде
шешуді қамтамасыз етеді. Бұл қызметтің ерекшелігі, заңмен белгіленген
процедуралар мен ережелерді сақтай отырып, айырықша процессуальды нысанда
жүзеге асыру болып табылады. Жаңа заманға сай мемлекеттер контитуциялары
соттың заң шығарушылар мен атқару билігінен тәуелсіз екенін, әділ сот
функциясын жүзеге асырған кезде тек қана конституция мен заңға
бағынатындығын, заң алдында барлығының тең екендігі принципін жүзеге
асыратындығын, айыпкердің қорғану құқығымен қамтамасыз етуге, кінәсіздік
презумпциясын белгілеп берді.
Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардан басқа мемлекет механизмінің
құрамына сондай-ақ, армия, полиция, түрмелер, барлау, қарсы барлау және
биліктің басқа да кейбір ұйымдастыру мәжбүрлеу құралдары кіреді. Олар
болмаса мемлекет өзінің алдында тұрған міндеттерін орындай алмайды.
Мемлекеттің қандай да бір мақсатына қол жеткізу үшін мұндай билік
құралдарының бар екендігі фактісі жеткілікті. Ол тиісті нәтиже бермеген
жағдайда, биліктің аталған құралдары іс-әрекет жасауға мәжбүр болады.
Оларды билік құралдары деп атағанда, оның мемлекет механизміндегі өзінің
сипатымен және табиғатымен, құрылымымен және адамдарының құрамымен,
материалдық қамтамасыз етілуімен, қызметінің мәртебесімен және
бағыттылығымен ерекшеленетін айырықша құрылым екендігі ескертіледі. Олардың
әрқайсысының ішінде басқа органдары (қорғаныс Министрлігі, әскер түрлері
мен округтер командованиелері, әскери комиссариаттар, командирлер және
т.б.) бар. Олар басқару, бақылау, ұйымдастыру-техникалық функцияларын
орындайды, аталған билік құралдарының әрқайсысында тәртіп болуын
қадағалайды, олардың қызметінің мемлекет алдына қойып отырған міндеттер
арнасында болуын қамтамасыз етеді.
І.5. ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Құқық ұғымы мен белгілері. "Құқық" терминінің көптеген мәні бар ол заң
ғылымында, күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы
түсінік болғандықтан, әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір
пікірі қалыптасатыны сөзсіз.
Заң ғылымында "құқық" термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, "құқық" - ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі, Мысалы, азаматтардың еңбек
ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану
құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген
жағдайларда "құқық" түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады.
Субъективтік (тұлғалар) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру
мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық
мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын
тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық
қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі
жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім
алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу
орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.
Заңды тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заң негізде мүлікке ие болуға
хақылы. Ол мүлікті өз игілігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін
пайдаланғанда қоғамның, басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған:
"Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс" (6-бап).
Субъективтік (тұлғалық) құқықтық міндет - құқықтық мүмкіндік берілген
құқық тұлғасының заңды мүддесін (талабын) орындату үшін басқа құқық
тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу
нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті
орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, "құқық" дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке
адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы қүқық жеке
нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Құқық туралы
Конституция былай дейді: "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конетитуциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады (4-бап).
Үшіншіден, "құқық" термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық,
әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық
құқық, қаржылық құқық т.б. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық
құқық - мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық - қылмыс жасауға, жазалауға
байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Төртіншіден, "құқық" термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың
жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты "құқық жүйесі" деген
түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі
қалыптасуда.
Құқық пәндерін оқып, құқықтың мәнін терең түсінген адам оның түрлі
жағдайда мағынасы әр түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың
өте күрделі әлеуметтік құбылыс екендігінің белгісі.
Құқықтың түрлі түсінігінің болуы - оның әлеуметтік мәнінің де түрлі
болуының негізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың
мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну
қажеттігі туады. Азаматтарға сан қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп,
оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамда шынайы теңдік
орнатылған болып есептеледі Ал, объективтік құқық туралы сөз болғанда,
мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады.
Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып,
біртекті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты таптық және жалпы
әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ұғымда кең орын алып келді. Маркстік ілім
құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді.
Бұл ілім бойынша құқық - үстем алатың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап,
мүддесін қорғайды. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы
барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып
саналады. Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтады
Бірақ маркстік ілім құқықтың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан түсіндіруге
тырысады. Әрине, құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл
иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңегені
белгілі. Бірақ бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлі сатыдағы
мемлекеттерге теңеуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін
болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап,
жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық
азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау
керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай
жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың
қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетінін немесе белгілі бір топқа
артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қазақстан заңдары барлық
әлеуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама
беруге болады.
Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) — жалпыға бірдей міндетті,
мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін,
заңда және басқа да ресми құжаттарда анықталан құқықтық норма, ережелердің
жиынтығы.
Енді, құқықтың негізгі белгілерін қарастырайық.
Жүйелілік. Құқық - бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның бір
бөлігі - табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты
әлеуметтік талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі, денсаулығы табиғи
құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге бағытталған
құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Рсспубликасының
Конституциясында былай деп жазылған: "Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ (15-бап). Құқықтық жүйенің
екінші бөлігі - мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың жиынтығы.
Құқықтың жүйенің үшінші бөлігі - субъективтіқ (тұлғалар) құқықтар. Осы
айтылған бөліктер бірімен-бірі табиғи түрде байланысты, бірінсіз басқаларын
түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Мысалы, тек әр адамның өмір сүруге
құқығы бар деп жарияланса, оның жүзеге асырылуы қамтамасыз етілмесе,
адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі болмаса, аталған құқық
қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Адам өзіне қажетті рухани және
мүліктік игілікті пайдалану үшін өзі белсенді әрекет жасауы керек. Адамның
әлеуметтік-құқықтық талаптарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz