Азаматтардың құқық қабілеттілігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІК ПЕН ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі 6
1.2 Азаматтардың есімі мен тұрғылықты жері және азаматтық хал
актелірі 15
1.3 Хабар-ошарсыз кету 19
1.4 Азаматты өлді деп жариялау 20
2 Азаматтардың әрекет қабілеттілігі туралы түсінік және тәжірибе
2.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі-нің 22
арасындағы айырмашылығы
2.2 Қорғаншылар мен қамқоршылардың құқықтары мен міндеттері 22
2.3 Кәмелетке толмағандардың құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі 23
3ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ 27
2.1. Азаматтық құқықтағы заңды тұлғалардың жалпы ұғымы
2.2. Коммерциялық заңды тұлға
2.3. Коммерциялық емес заңды тұлғалар 34
2.4. Заңды тұлғалардың құрылуы, қайта құрылуы және тоқтатылуы 34
42
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 76
86
88
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Азаматтық заңдармен тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың
қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік
аумақтық бөліністер болып табылады.
Құқықтар мен міндеттер қашан да сол құқықтар мен міндеттердің қайсы
бір субъектілеріне байланысты болады. Біз қайсыбір субъективтік құқық
туралы айтқанымызда, бұл құқыққа әлде біреудің ие екендігін үнемі есте
ұстаймыз. Сондай-ақ міндеттіңде әлде біреудің мойнындағы міндет екендігін
жадымыздан шығара алмаймыз.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін "құқық субъектілері"
деп немесе "тұлға" деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы
құқық қабілеттілік ұғымына сәйкес келеді. Құқық өкілеттігін алған құқық
қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады. Бірақ әртүрлі топтар мен
түрлерге орай субъектілердің мазмұны біркелкі бола бермейді. Ал азаматтық
құқық кабілеттілігі дегеніміз субъектілердің азаматтық құқыққа ие болып,
міндетін орындау қабілеті деп түсіну керек.
Тұлғанын екі категориясы бар. Құқық субъектілері — ең алдымен адамдар
(жеке тұлға). Әрбір адам — құқық субъекті. Бірақ, құқықта субъектілердің
басқа да категориясының барлығы мәлім. Бұл — ұжымдар, толып жатқан ұйымдар,
кәсіп-орындар, коғамдар және т.б. да құқық пен міндеттердін иелері болып
табылады [3, 87].
Жоғарыда айтылған екі категориялы құқық субъектілерін (яғни адамдар
мен ұйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін зангерлер бұларды жеке тұлғалар
және заңды тұлғалар деп бөледі. Жеке тұлға дегеніміз — Қазақстан
Республикасының азаматтары, баска мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар. Заңды тұлға деп мекемелерді, ұйымдарды,
кәсіпорындарды және т.с.с. атайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты азаматтық құқықтағы азаматтардың құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігіне талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына орай оның алдына келесі міндеттер
қойылады:
құқық қабілеттіліктің жалпы сипаттамасын беру;
азаматтардың әрекет қабілеттілігінің мәнін ашу;
азаматтардың әрекет қабілеттілік пен құқық қабілеттілігінің байланысын
көрсету;
азаматтық құқықтың әрекет қабілеттілігіне байланысты субъектілерін
анықтау мен оларға сипаттама беру
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және жүзеге асырады. Олар
шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың
заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетел авторларының
ғылыми еңбектері, басылымдары, Қазақстан Республикасының нормативтік
әдебиеттері мен заңдылықтары қолданылды.
Азаматтық құқықтың субъектілері ретінде жеке адамдар мен заңды
тұлғалар жөніндегі отандық заңнама дамуының бүгінгі күнге деңгейі теоретик
және практиктер жағынан әрекет етуші құқықтық конструкциялардың нысаналы
ұғынуымен және құқықтық нормалардың детализация және саралануының жоғары
дәріжесімен ерекшеленеді. Осы мағынада соңғы уақытта әрекет етуші заңды
тұлғалар туралы заңнама жүйесінің сынды талдауына арналған, оның жеке
ұйымдық-құқықтық нысандарын қарастыратын жариялымдардың жиі шығуы
көрсетімді. Бұл саладағы құқықтық сананың екпінді дамуы құқықтың қолдауына
ғана әсер етіп қоймай, заңнаманың әрі қарай жетілдірілуіне, жаңа құқықтық
конструкциялардың ізденісі мен бекітілуіне ықпал етеді.
Нарықтық экономикаға көшу мүліктік қатынастардағы азаматтардың
құқықтық мәртебелерінің өзгеруіне әкеліп соғып, шаруашылық өмірдің дамуы
азаматтық құқық субъектілерінің бірі – жеке тұлғалардың құқықтық реттелуіне
ғана әсерін тигізіп қоймай, өзгерістер заңды тұлғалардың қызметіне,
жүйесіне, айналымдағы мәртебелері мен ішкі құрылымына да барынша ықпал
етті.
Экономиканың құлдырауына жол бермейтін, ғылыми-техникалық прогресстің
белсенді дамуына жағдай жасап, мемлекет экономикасының тиімділігі мен
бәсекеге қабілеттілігін жоғарылататын инновацияларды тиімді басқару мен
ұйымдастыруға байланысты; халықтың денсаулығын сақтау мен мәдениетінің
өркендеуіне ықылас көрсететін ұйымдарды ашуға дүние жүзінде ерекше көңіл
бөледі.
Қазіргі кезде азаматтық құқықтағы азаматтардың құқық қабілеттілігі мен
әрекет қабілеттілігі ұғымдары жиі қолданыс табуда. Ал, осы сөздердің мәнің
ұғыну менің дипломдық жұмысымның мақсаты болып табылады.
1 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІК ПЕН ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі
Заң бойынша, құқық қабілеттілік дегеніміз азаматтық құқықтарды иелену
және міндеттерді өтеу қабілеттілігі. Құқы қабілеттіліктің мазмұны азаматтық
заңнамаға сәйкес, азамат иелене алатын құқықтар мен міндеттердің кешені
арқылы ашылады.
Құқық қатынастарына қатысушылардын азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстік 1-бабында азаматтық зандармен реттелетін қатынастардын
қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік
-аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі — Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқық шеңберінде кәсіпкерлер үшін ерекше режим жасау
Азаматтық кодекстің маңызды жаналығы болып табылады. Көсіпкерлік қызметпен
заңды тұлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап
айтқанда, Азаматтық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған
арнаулы режим бар нормалар: міндеттемені мерзімінен бұрын орындау
(Азаматтық кодекстін 279-бабы), бірлескен міндеттемені орындау (Азаматтық
кодекстін 287-бабы), қосылу шарты (Азаматтық кодекстің 389-бабы) және
басқалар келтірілген. 2 Азаматтық құқық қатынастарына Қазақстан
Республикасының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
қатыба алады. Шетеддіктердің құқықтық мәртебесі Қазақстан Ресрубликасы
Президентінің Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық
жағдайы туралы 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен
белгіленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өзінің шет мемлекеттің азаматы екеніне айғағы бар адамдар
шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтың 2-бабы). Мәселен, Қазақстанда
шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктері мен халықаралық ұйымдардың
қызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялардың) мамандары, шетелдік
студенттер және т.б. бар.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы
туралы Жарлыққа сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына жататындығына айғағы
жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп саналады. (Жарлықтың 2-бабының 2-
тармағы).
Шетелдіктердің инвестицияларға қатысуының құқықтық жағдайлары екі
жақты халықаралық шарттармен және капитал салымдарын өзара көтермелеу мен
өзара қорғау туралы келісімдермен де айқындалады. Оларда әдетте ең қолайлы
ұлт режимін немесе ұлттың режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік
меншікті ұлт иелігіне алмауына және оған сондай шаралар қолданбауға
міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге
асыруға байланысты телемдерді шетелге кедергісіз аудару кепілдігі және
басқалар енгізіледі.
Заңды тұлғалар туралы Азаматтық кодекстін 33-бабында айтылған заңды
тұлға анықтамасыңан әрбір ұйымның бәрі бірдей азаматтық құқық субъектісі
болмайтыны, демек, әрбір ұйымның азаматтық құқық қатынастарына қатысуының
бола алмайтыны көрінеді.
Республика аумағында жұмыс істейтін шетелдік заңды тұлғалардың
құқықтық мәртебесі Шетелдік инвестициялар туралы 1994 жылғы 27
желтоқсандағы заңмен (кейінгі өзгерістерімен қоса) реттеледі.
Алайда Қазақстан Республикасында жекелеген салаларда шетелдік заңды
тұлғалардың қызметіне шектеулер қойылғанын атап еткен жөн. Атап айтканда,
сақтандыру саласында шектеу қойылған. Мәселен, шетелдік сақтандыру
ұйымдарының Қазақстан Республикасы аумағындағы тікелей сақтандырушы
ретіндегі қызметіне тыйым салынады.
Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азаматтық құқык
қатынастарына қатысуының ерекшеліктері Қазақстан Республикасының азаматгық
заңдармен реттелетін қатынастарда сол қатынастардың өзге де қатысушыларымен
тең негіздерде әрекет ететіні болып табылады. Азаматтық кодекстің 112-
бабының 1-тармағында әкімшілік-аумақтық бөліністер жөнінде сондай ережелер
белгіленген.
Азаматтық құқықтың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтың құқық
қатынастарына құқықтың осы саласының субъектісі ретінде қатысады. Азаматтық
кодексте субъектілердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі. Бұл орайда
жалпы (субъектілердің барлық санатгарына қолданылатын) нормалармен қатар,
субъектілердің белгілі бір түріне ғана қатысты бірқатар арнаулы нұсқаулар
белгіленеді. Мысалы, Азаматтық кодекстің 159-бабының 9-тармағында ауыр
жағдайлардың тоғысуы салдарынан жасалған мәміленің (Кіріптарлық мәміле) шын
екеніне дау туғызуға азаматтар ғана құқылы болатыны көзделген.
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-құқықтық
қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі — азаматтар. Азаматтардың
құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі
арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық қабілеттілігіне анықтама
беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына сәйкес, азаматтық құқық
қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу және
азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз. Азаматтың құқық
қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқталады.
Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады.
Азаматтық кұқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға болмайды.
Азрматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кеңш тоқтатылады. Сонымен бірге занда әлі
дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау мүмкіншілігі
де көрсетілген. Азаматтық Кодекстің (негізгі белім) 525-ші бабына сәйкес
мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалын, ол өлгеннен кейін туылған
азаматтар да басқа мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі.
Азаматтардың құқық қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол
жайында Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында айқын көрсетілген. Азамат меңшік
құқығы деңгейінде мүлікті алуға, мұраға салдыруға, республика аумағында"
еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге
еркін шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында
тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу;
өнертабыстарға, ғылым, әдебибт және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға;
материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады.
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматық құқық
қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституцияның
14-бабына сәйкес, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Констутцияның аталған тұжырымына орай азаматтарды құқық қабілеттілігі
занда бәріне бірдей және біріңғай құрылған. Азаматгық кодекстің 13-бабында
азаматтарды құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі
танылған. Дейтұрғанмен, құқық қабілеттілігінің теңдік принципі нақты
субъективтік құқық шеңберіңде жекелеген азаматтарға берілетін міндеттілік
теңділікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде бірдей кез-
келген құқықты ала беру (мысалы, тұрғын үйді, машинаны) мүмкіндігі бола
бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенді заңда бұл орайда ешкімге
артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға тыйым
салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматық құқық қабілеттілігінің
теңдік принциппен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол берілмейді.
Азаматтық Кодекстің 18-бабының 1-тармағында былай деп жазылған; "Заң
құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды". Қолданылып
жүрген заңға сәйкес, құқық қабілеттілігін шектеу азаматтың қылмыс жасау
негізінде сот үкімі арқылы алынған шара бойынша шектелуі мүмкін. Бұл орайда
азамат құқық қабілеттілігінен толықтай (тұтастай) айрылмайды. Тек заңда
көрсетілген құқықтарға ғана шектеу қойылады. Қазіргі қылмыстық заңда
азаматтың құқығын айыру мына жағдайларға:
1) белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті жасауға
(жүргізуші, дәрігер және т.б.);
2) елдің аумағында емін-еркін жүріп-тұруға (жер аударумен шектелу).
Ескерте кеткен жөн, біздің заң бойынша құқықты жою қашан да
уақыттығына сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді
азаматтық басқалай субъектілік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға
болмайды. Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандайда бір құқықты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады.
Субъективтік құқықтан айыру дегеніміз нақты, іс жүзіндегі құқықтан
айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды
жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты
болмауы мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған адамның мүлкі тәркіленді делік, яғни
оның белгілі бір затқа, автомашинаға, үйге, аң аулау мен балық аулауға және
т.б. меншіктік құқығы жойылады. Алайда, заңдық жауапкершіліктің мұндай
шарасы оның жаңа автомашина алу, басқа үйді иелену құқығынан айыра алмайды.
Егер белгілі бір қызметті жасауға байланысты құқықтан, мысалы,
дәрігерліктен айырса, істеп жүрген жерінен жұмыстан шығарылған адам басқа
мекемеге барып тап соңдай мамаңдықта жұмыс істеуге рұқсат етілмейді.
Дейтұрғанмен, басқа жұмыспен айналысуына мүмкіндік беріледі.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып әртүрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де,- құқық
қабілеттілік мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматық құқық
қабілеттілігінің мазмұны — азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес
азаматтық құқықтар мен міңдеттерінің жиынтығы болып табылады. Азаматтық
кодекстің 14-бабында бұл мәселе былайша тұжырымдалған: "Азаматтың Қазақстан
Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішіңде шетел
валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға;
республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жерді
таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына
қайта оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен
айналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен
бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысуға; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет
және өнер шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке,
құқықтары болады".
2. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады, яғни
ана құрсағынан тірі туып, жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып
есептеледі. Мысалы, түсік тірі туа тұрса да, тұлға деп саналмайды, өйткені,
ол адам бейнесіне әлі келмеген. Бірақ, айтарлықтай дамыған шала туған бала
тұлға санатына қосыла алады. Сонымен, егер сәби тірі туып аз күн болса да
өмір сүрсе, онда ол азаматтардың хал актілерін тіркеу органдарында қай
кезде шетінегеніне қарамастан туылғаны жөнінде тіркеледі.
Азаматтық кодекстің 1044-бабы бойынша мұра қалдырушының тірі кезінде
ішге қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар мұрагер бола
алады, ондайда сәби небәрі бірнеше минут өмір сүрсе де аталған құқықты
иеленеді.
Құқық қабілеттігі адамның — құқық субъектісінің өлуімен бірге
қысқарады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара
(жеке бастық, жеке отбасылық жағынан) қысқарады, ішінара (мүліктік
құқықтар) мұрагерге көшеді. Өлім — бірқатар құқықтық салдар тудырып кететін
факт. Сондықтан, адам туылғаңда тіркелсе, қайтыс болған азаматша да хал
актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, азаматтың денсаулығы және
психикалық жағдайы оның құқық қабілеттігіне әсер етпейді.
Азаматтық кодекстің 12-бабына сәйкес жеке тұлға деп Қазақстан
Республикасының азаматтарын, басқа мемлекеттердің азаматтарын және
азаматтығы жоқ адамдарды атаймыз.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады.
Сондықтан да азаматтық занда жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі туралы
емес, азаматтардың құқық қабілеттілігі туралы ғана айтылған. Құқық
қабілеттілігі ең алдымен толық түрде Қазақстан Республикасының азаматтарына
беріледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің І995-жылғы 1-маусымда қабылданған
"Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы" заң күші бар Жарлығының
2-бабына сәйкес, "Қазақстан Республикасының азаматтары болып саналмайтын
және баска мемлекеттің азаматы туралы дәлелі бар азаматтар шетел азаматтары
болып саналады." Қазақстан Республикасындағы олардың азаматтың құқық
кабілеттілігі оған мемлекетінің занымен емес, Қазақстан Республикасының
заңымен айкындалады. Олар Қазақстан Республикасының заңында қаралмаған
азаматтық құқыққа таласа алмайды және де егер заңда өзгеше көзделмесе,
құқық қабілеттілігі шектелуге жатпайды.
Аталған Жарлықтың 2-бабы IІ-бөлігіне сәйкес, "Қазақстан
Республикасының азаматтары болып саналмайтын және басқа мемлекеттің
азаматтығы туралы дәлелі жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп
есептеледі''. Егер заң құжаттарында көзделмесе, азаматтығы жоқ адамдар
Қазақстан Республикасы азаматтарымен тең дәрежеде азаматтық құқықты
пайдаланады. [41.3]
1. Құқық субьектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық
қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституцияның
14-бабына сәйкес заң мен сот .алдында жұрттың бәрі тең тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтардың құқық
қабілеттілігі занда бәріне бірдей және бірыңғайлы құрылған. Азаматтық
кодекстің 13-бабында азаматтардың құқық кабілеттілігі барлық азаматтар үшін
тең дәрежеде екендігі танылған. Дей тұрғанмен, құқық қабілеттілігінің
теңдік принципі нақты субъективтік құқық шенберінде жекелеген азаматтарға
берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың
бәрінде бірдей кез келген құқықты ала беру (Мысалы: тұрғын үйді, машинаны)
мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл
орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға
тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматтық құқық
қабілеттілігінің тендік принципінен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол
берілмейді. Азаматтық Кодекстің 18-бабы І-тармағында былай деп жазылған:
"Заң құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды."
Қолданылып жүрген заңға сәйкес, құқық қабілеттілігін шектеу азаматтың
қылмыс жасау негізінде сот үкімі арқылы алынған шара бойынша шектелуі
мүмкін. Бұл орайда азамат құқық қабілеттілігінен толықтай (тұтастай)
айрылмайды. Тек заңда көрсетілген құқықтарға ғана шектеу қойылады. Қазіргі
қылмыстық заңда азаматтың құқығын айыру мына жағдайларда:
1. Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті жасауға
(жүргізуші, дәрігер және т.б.);
2. Елдің аумағында емін-еркін жүріп-тұруға (жер аударумен шектелу).
Ескерте кеткен жөн: біздің заң бойынша құқықты жою кашан да уақытша
сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық
басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз кандай да бір құқықты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады [34, 1].
Субъективтік құқықтан айыру дегеніміз нақты, іс жүзіндегі құқықтан
айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды
жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты
болмауы мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған адамның мүлкі тәркіленді делік, яғни
оның белгілі бір затқа, автомашинаға, үйге, аң аулау мен балық аулауға және
т.б. меншіктік құқығы жойылады. Алайда, заңдық жауапкершіліктің мұндай
шарасы оның жана автомашина алу, басқа үйді иелену құқығынан айыра алмайды
[2, 4].
Егер белгілі бір қызметті жасауға байланысты құқықтан, мысалы,
дәрігерліктен айырса, істеп жүрген жерінен жұмыстан шығарылған адам басқа
мекемеге барып тап сондай мамандықта жұмыс істеуге рұқсат етілмейді. Дей
тұрғанмен, басқа жұмыспен айналысуына мүмкіндік беріледі.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әртүрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік
мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің
мазмұны азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен
міндеттерінің жиынтығы болып табылады. Азаматтық кодекстің 14-бабында бұл
мәселе былайша тұжырымдалған: "Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де,
одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге;
мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-
тұруға және тұрғылықты жерді таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін
шығып кетуге және оның аумағына қайта оралуға; заң құжаттарында тыйым
салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа
азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң
құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге
қатысу; өнер табыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына,
интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік
құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап
етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады" [23,
11].
Әдебиеттерде азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық ішінара (толық
емес) және шектеулі деп бөлінеді. Оның өзі азаматтың әрекет кабілеттілігіне
байланысты жүзеге асады. Жаңа туған бала толығынан құқық қабілеттілігі бола
тұрса да, өзі әрекет жасап қайсыбір құқыққа ие болуға немесе өзіне
міндеттер алуға қабілетсіз екендігі түсінікті нәрсе. Саналы әрекет жасау
қабілеті кісінін өскендігіне (жасына) байланысты. Сондықтан әрекет жасау
жасы толған адамдарда ғана болады. 18 жасқа толғандар ғана ер жеткен деп
саналады (АК-тін. І7-бабы, І-тармағы). Осы жасқа толған соң адам азаматтық
құқық айналымының толық құқылы катысушысы болып қана қоймай, ол саяси
құқықтар мен міндеттерге де ие болады.[11.5]
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша азамат өзінің
әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды, былайша
айтқанда, заңда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Ішінара (толық емес) әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке
толмағандарға тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай тұлғаларды екі топқа бөледі: а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен
18 жас аралығындағылар; ә) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас
балалар.
14 пен 18 жас аралығындағылардың әрекет кабілеттілігі мейлінше
ауқымды, олар занда көрсетілген шекте әртүрлі мәмілелер жасай береді. Ондай
мәмілелерді екі түрге болуге болады:
- өздерінің заңды өкілдерінің, яғни ата-аналары мен асырап алушылардың,
қорғаншылары келісімінсіз-ақ өз бетімен жасаған мәмілелер;
- ата-анасынын (асырап алушының, қамқоршысының) рұқсат берген жазбаша хаты
негізінде жасалатын мәміле.
14 пен 18 жас аралығындағы жасы кәмелетке толмағанлар заңды
өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге:
1. өзінің жалакысына, стипендиясы мен басқа кірістеріне билік етуге;
2. интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріне билік етуге;
3. ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
4. банкке салым салуға және өзінің салымына оның ішінде өзінің атына
салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқалай мәмілелерді,
яғни мәмілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының
келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны зандарда кәмелетке
толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс (АК-
тің 22-бабы. І-тармағы).
Мәміленің аталған екі түрі бойынша жауапкершілікті, заңды өкілдерінің
келісімі талап етілсін не етілмесін, жасы кәмелетке толмағандардың өздері
көтереді.
Жасы кәмелетке толмағандар (14 жастан 18 жасқа дейінгі) келтірілген
зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаған реттерде зиянның
тиісті бөлігін, оның ата-аналары (асырап алушы адамдар) немесе қамқоршысы
өтеуге тиісті. Олардың бұл міндеті зиян келтірушінің жасы толғаннан кейін,
сондай-ақ келтірген зиянды етеуге оның жеткілікті мүлкі немесе еңбек табысы
жасы толғанға дейін пайда болған ретте жойылады. [31.2]
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заңда
өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай
береді (АК-тің 23-бабы). Сонымен қатар Азаматтық кодекс белгілі бір
мәмілелерді жасөспірімдердің өзі-ақ жасай беретіндігін де жоққа шығармайды.
АК-тің 23-бабы 2-тармағына сәйкес, олар өздерінің жасына лайықты жасай
салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы.
Мысалы, оған ойыншықтарды, балаларға арналған кітаптарды сатыпалуды
жаткызуға болады. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен, әрекет
қабілеттілігі жоқ деп танылады. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мойнына
алмайды, бұған келтірілген залал мәселесі де қатысты. Олардың әрекетіне ата-
анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жауап береді.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа
мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнет ақысын және өзге де
кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен
ғана жүзеге асыра алады (АК-тің 27-бабы).
Ал, азамат, айталық жүйке ауруынан жазылып. арақты қойып,
нашақорлықтан құтылса, заң осыны ескере отырып, сот арқылы оның әрекет
қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сот шешімінін негізінде
азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші жойылады. Нәтижесінде сот оны
әрекет қабілеттілігі бар деп таниды.
1.2 Азаматтардың есімі
Азамат өз фамилиясы мен өз есімін, сондай-ақ қаласа, әкесінің атын
қоса, өз атымен құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асырады.
Заңдар бойынша азаматтардың жасырын түрде құқықтар иеленіп,
міндеттерді жүзеге асыратын жағдайлары немесе бүркеншік ат пайдаланатын
реттері көзделуі мүмкін.
Азаматтың туған кезде берілген есімі, сондай-ақ есімін өзгерту
азаматтық хал актілерін тіркеу туралы заңдарда белгіленген тәртіп бойынша
тіркелуге тиіс.
Азамат өз есімін заң құжаттарында белгіленген тәртіп бойынша өзгертуге
құқылы. Есімін өзгерту оның бұрынғы есімін, жасырын немесе бүркеншік атпен
алған құқықтары мен міндеттерін тоқтатуға немесе өзгертуге негіз болмайды.
Азаматтың құқығы мен міндетгерін алу және жүзеге асыру тиісінше
дербестікке ие болуы керек. Әрбір жеке азамат өзінің атымен аталады. АК-тің
15-бабының 1-тармағына сәйкес азамат өз фамилиясы мен өз есімін, соңдай-ақ
қаласа, әкесінің атын да қоса алады. Азаматқа туылған кезде ат қояды. Ал
ата-анасы болмаған жағдайда оны тәрбиелеп отырған адам жүзеге асырады.
Әдетте балаға ата-анасының фамилиясы беріледі. Егер әртүрлі фамилияда
болса, онда ата-аналары қайсысын беруді өздері келісіп шешеді.
Некесіз туған балаға әкесі жоқтығынан сот арқылы қажет болмаған
жағдайда анасының фамилиясы беріледі.
Біздің елімізде 1992 жылдан бастап ата-анаға ұлттық дәстүрді ескере
отырып, баланы әкесінің не атасының атына жаздыру мүмкіндігі берілді.
Баланың әкесінің аты әкесінің атымен жазылады, ұлттық ерекшеліктерді ескере
отырып, айталық, қазақтар құжаттарда әкесінің атын көрсетуіне болады.
Әрине, оның өзі ата-аналарының келісімі арқылы жүзеге асады. Азамат тіркелу
кезінде жазылған өз есімін, фамилиясын және әкесінің атын заң құжаттарында
белгіленген тәртіп бойынша өзгертуге құқығы бар. Қазақстан Республикасы
Президентінінің 1996 жылғы 2 сәуірде қабылдаған "Қазақ ұлтының адамдарының
фамилиясы мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешудің тәртібі
туралы" Жарлығында қазақ ұлтының өкілдері өздерінің ықтияры бойынша қазақ
тіліне келе бермейтін жалғауларды фамилиясы мен әкесінің аттарының түбірін
сақтай отырып өзгертуіне болатындығы айтылған. Әкесінің атынан кейін "ұлы"
немесе "қызы" деп жынысына қарай жазылады. Аталған Жарлықта фамилиясы мен
әкесінің атының жазылуындағы өзгерістер азаматтың қүқық субъектісін өзгерте
алмайтындығы ескертілген. Яғни жасалған өзгерістер оның құқықтары мен
міндеттерін тоқтатса да, өзгерте алмайды.
Қазақстан Республикасы азаматтарының фамилиясы мен әкесінің атын
ауыстыру жөніндегі тілек Республика Үкіметінің қаулысымен 1996 жылы 26
қыркүйекте қабылдаған Ережесімен айқындалады.
Азаматтың жеке дербестігі есімімен қатар, оның тұрғылықты жерімен
анықталады. Міндеттемені орындау, мұрагерлік жасау және басқа да азаматтық-
құқықтық әрекеттер азаматтың тұрғылықты жерінде жүзеге асады. Азаматтың
есімімен қатар оның тұрғылықты жері азаматтық, құқықтық қатынастың
субъектісін нақтылай түседі. Өмірде аты, фамилиясы және әкесінің аты бірдей
болатын жағдайлар аз кездеспейді. Егер азаматтың атында әкесінің аты
көрсетілмесе, онда олардың бір-бірінен айырмашылығын анықтау қиындай
береді. Сондықтан да тұрғылықты жері бойынша азаматтың жеке басын
куәландыратын мәліметтер нақтыланады. АК-тің 16-бабында азаматтың тұрақты
немесе тұратын елді-мекені оның тұрғылықты жері деп танылатындығы
тұжырындалған.
Әдетте азаматтың тұрғылықты жері мен оның жұмыс орны бір-біріне сай
келеді. Дей тұрғанмен, өзі бір жерде тұрып, екінші жерде жұмыс істейтін
жағдайлар да кездеседі. Мысалы, азамат Алматы қаласында тұрып, Қаскеленде
жұмыс істеуі мүмкін. Мұндай жағдайда заңның тікелей көрсетуіне орай оның
жұмыс орны емес, тұрғылықты жеріне басымдылық беріледі.
Қазіргі жағдайда азаматтар бірнеше тұрын үйді иеленуге құқылы, әрі
онда бір-біріне ауысып отарады. Мысалы, Алматыдағы үйі мен қаланың сыртында
жазда тұратын үйі болды делік. Мұндай жағдайда заң оның қайсысында көп
тұратындығын ескереді. Азаматтар тұрғылықты жерін өзі таңдайды, бұл оның
азаматтық құқық қабілеттілігінің бір элементі болып табылады. (АК-тің 14-
бабы). Жасы 14-ке толмаған және қорғаншылықтағы азаматтардың ғана нақты
тұрғалықты жері есепке алынбайды, яғни оның ата-аналарының асырап алушылар
мен қорғаншыларының тұрғылықты жері танылады. Мұның өзі аталған
азаматтардың әрекет қабілеттілігі болмай, өз беттерімен мәмілелер және
басқа заңды әрекеттер жасай алмауымен түсіндіріледі.
Сонымен, үш жыл бойы ұшты-күйлі жоғалған адамды сот арқылы өлді деп
жария етуге болады. Ал, өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза
тапты деп жорамалдауға негіз болған жағдайда өлді деп жариялау алты ай
мерзімнен кешіктірілмей шығарылады. Егер азамат жер сілкінісінен, дауылдан,
бораннан және т.б. кездейсоқ апат кезінде жоғалып кетсе, оны өлді деп
жарпялауды үш жыл күтудің қажеті жоқ. Мұндай жағдайда ол туралы хабарды
алты ай күтіп, сосын өлді деп жариялай береді. Заңда әскери
қызметкерлердің, сондай-ақ соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз
жоғалып кеткендер туралы арнайы ереже бар. Аталған тұлғалардын басқа
мемлекеттің аумағында тұтқында болуы тәрізді мәселелер де ескеріледі. Соған
орай азаматтық кодекстің 31-бабы 2-тармағында соғыс кимылдарына байланысты
хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметшіні немесе өзге адамды соғыс
қимылдары аяқталған күннен бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін өлді деп
жариялау мүмкіндігі айтылған.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген күні өлді деп
жарияланған адамның өлген күні болып есеп-теледі. Өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда
хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адам өлді деп жарияланған реттерде сот бұл
адамның шамамен қаза тапқан күнін оның өлген күні деп тануы мүмкін. Мысалы,
азамат су тасқыны кезінде өлді деп жарияланса, онда оның өлген күні болып
сол болған күн танылады.
Адамды өлді деп жариялау туралы заңды күшіне енген сот шешімінің
негізінде Азаматтық хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы жазба
жасалады. Азаматтық кодекстің 31-бабына сәйкес бұл жазбаның нәтижелері де
нақты өлім туралы жазбаның нәтижелері сияқты болады.
Осы айтылғандарға қарап, азаматты өлді деп жариялаған соттын, шешімі
күшіие енген соң азаматтық хал актілеріне, жазу кітаптарына оның өлгені
туралы жазба түсірілгеннен кейін өлді деп жарияланған адамның мүлкіне
мұрагерлік ашылады, некесі бұзылып, асыраушысыз калған адамға зейнетақы
төленеді [55, 96].
Азаматты өлді дел жариялау өлгені туралы нақты факті негізінде емес,
жорамалға сәйкес жүзеге асады. Сондықтан да Азаматтық кодекстің 32-бабы
өлді деп жарияланған адамның тірі оралуынан туындайтын жағдайларды
қарастырады. Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе оның тұрған жері
белгілі болған жағдайда, сот тиісті шешімінің күшін жояды.
Азамат өзінің қай уақытта оралғанына қарамастан, кез келген адамнан
азамат өлді деп жарияланғаннан кейін сол адамға тегін көшіп, сақталып
калған мүлкін кайтарып беруді талап ете алады. Өлді деп жарияланған адамның
мүлкін кайтаруға оның тек мұрагері ғана емес, мұрагердін мүлік сыйлаған
адамы да міндетті болады. Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкін оның
заңды мұрагері үшінші бір адамдарға беріп, олар мүліктің сатып алу бағасын
адам тірі оралған кезге дейін толық төлемеген болса, төленбеген соманы
талап ету құқығы тірі оралған адамға көшеді.
Өлді деп жарияланған азаматтың мүлкі ақысы төленетін мәміле бойынша
өзіне көшкен адамдар оған бұл мүлікті кайтаруға, ал оларда мүлік жоқ болған
жағдайда, егер мүлікті алған кезде олар өлді деп жарияланған азаматтың тірі
екендігін білгені дәлелденсе мүліктің құнын өтеуге міндетті.
Мүлікті иеліктен шығарушы адам өлді деп жарияланған адамның мүлікті
иеліктен шығару кезінде тірі екендігін білген болса, мүлікті қайтарып беру
немесе оның құнын етеу міндетін мүлікті алушымен бірге мойнына алады.
Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік құқық бойынша
мемлекетке өтіп, сатылып кететін болса, адамды өлді деп жариялау туралы
шешімнің күші жойылғаннан кейін оған мүліктің құны төленетін күнгі нарықтық
бағасы ескеріле отырып оны сатудан түскен сома кайтарылады.
Туу, қайтыс болу, неке кию, некені бұзу, бала асырап алу, әке (ана)
болуды анықтау, атын, әкесінің атын және тегін өзгерту азаматтық хал
актілерін жазатын мемлекеттік органдарда тіркелуге тиіс.
Азаматтық хал актілерін тіркеуді Азаматтық хал актілерін жазатын
бөлімдер, ал мұндай бөлімдер жоқ жерлерде жергілікті атқару органдары
жүргізеді. Жеткілікті негіздер болған жағдайда жеке мүдделі адамдардың
арасында дау тумаған жағдайда Азаматтық хал актілері жазбаларында
өзгерістер, толыктырулар мен түзетулер енгізуді Азаматтық хал актілерін
жазатын органдар жүргізеді. Мүдделі адамдардын арасында дау туған жағдайда
Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер енгізу, оларды түзету
мәселелері сот тәртібімен шешіледі [37, 32].
Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен
түзетулер енгізу туралы арыздар арыз берушінің тұрақты тұратын жері бойынша
Азаматгық хал актілерін жазатын орынға, ал шетелде тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ Азаматгық хал актілерін
Қазақстан Республикасының Азаматтық хал актілерін жазатын органдарында
тіркелген және шетелде тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Қазақстан Республикасының шетелдердегі елшіліктеріне немесе
консулдық мекемелеріне беріледі.
Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен
түзетулер енгізуді жазба жазылған жер бойынша азаматтық хал актілерін
жазатын орган жүргізеді. Азаматтық хал актілерін жазуға өзгерістер,
толықтырулар мен түзетулер енгізуден бас тартуға сот тәртібімен шағым
жасалуы мүмкін.
"Неке және отбасы туралы" заңның 169-бабына сәйкес Азаматтық хал
актілері жазбасының:
1) сот шешімінің негізінде;
2) мүдделі адамдардың арызы бойынша;
3) жойылуға тиісті бастапқы, қалпына келтірілген немесе қайталап
жазылған жазбаны тапқан Азаматтық хал актілерін жазатын органның
бастамасымен жойылуы мүмкін.
1.3 Хабар-ошарсыз кету
Азаматтық кодекстің 28-бабына сәйкес, егер азаматтың тұрғылықты
жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер болмаса, мүдделі адамдардың арызы
бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетуі деп тануы мүмкін. Жылдық мерзім
азаматтың хабар-ошарсыз кеткені жөнінде хабар түскен күннен басталады.
Ондай азамат туралы соңғы деректер алынған күнді анықтау мүмкін болмаған
жағдайда жоқ адам туралы соңы деректер алынған айдан кейінгі айдың бірінші
күні, ал бұл айды анықтау мүмкін болмаған жағдайда келесі жылғы 1 қаңтар
хабар-ошарсыз кетудің бірінші күні деп есептеледі.
Сот шешім шығарған кезде барлық қояда бар мәліметтерді еске алады.
Арыз берушіден немесе басқа адамдардан жоғалған адамның қайда болуы мүмкін
деген жерлер анықталады, ата-аналарының, туған-туысқандарының, бұрынта
отбасының мекен-жайына сұрау салынады, әрі одан келген жауаптарды
саралайды. Алайда жасырынып, өзінің мекен-жайын айтудан жалтарып жүрген
адамдарды хабар-ошарсыз кетті деп тануға болмайды. Сондықтан да азамапъщ
жасырынып жургеш белгілі болса, мәселен, қүқықты бүзып, жауапкершіліктен
жалтарын бой тасалап кетсе, онда оны жоғалған деп санамайды.
Хабар-ошарсыз кетті деп саналған адамның мүлкіне сот шешімінің
негізінде қорғаншылық белгіленеді. Осы мүліктен хабар-ошарсыз кеткен адам
асырауға міндетті адамдарды асырауға қаражат беріледі және хабар-ошарсыз
кетеен адамның салықтар мен басқа да міндеттемелер бойынша берешегі
өтеледі. Мүлікке қорғаншылық белгілеу, азаматты хабар-ошарсыз кетті деп
танудан басқа да жағдайлар заңға сәйкес шешімін табады. Мысалы, жоғалып
кеткен адамның жұбайы онымен жеңілдетілген тәртіппен некесін бұза алады.
Азаматтық кодекстің 29-бабының 2-тармағына сәйкес, мүдделі адамдардың
арызы бойынша қорғаншылық және қамқоршылық органы мүлікті сақтау және
басқару үшін хабар-ошарсыз кеткен адамның тұрған жері туралы соңы деректер
алынған күннен бастап бір жыл өткенге дейін де қорғаншы тағайындай алады.
Қорғаншыны осылайша шұғыл белгілеу кезінде сот азаматы хабар-ошарсыз кетті
деп танымайынша мүліктен ешқандай төлем төлемейтіндігі ескерілген.
Хабар-ошарсыз кетті деп танылған адам келген немесе оның тұрған жері
белгілі болған жағдайда сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы оның
мүлкіне қорғаншылық белгілеу туралы шешімнің күшін жояды (АК-тің 30-бабы).
1.4 Азаматты өлді деп жариялау
АК-тің 31-бабына сәйкес, егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы
үш жыл бойы деректер болмаса, ал егер ол өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқизгадан қаза тапты деп жорамаддауға негіз болатын жағдайларда
алты ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып кетсе, мүдделі адамдардың арызы бойынша
сот оны өлді деп жариялауы мүмкін. Азаматга өлді деп жариялауға оның хабар-
ошарсыз кетуі, ұзақ уақыт бойы өзінің өлі-тірі екендігінен хабар бермеуі,
тірі болса ендігі бір жерден шығатындығы назарға алынады. Адамды өлді деп
жариялауға берілетін уақыт хабар-ошарсыз кеткенге қарағанда неғұрлым ұзақ
мерзім болады.
Азамат өлді деп жариялауға байланысты сотқа жүгінбестен бұрын сотқа
оның хабар-ошарсыз кеткені туралы тануы талап етілмейді.
Сонымен, үш жыл бойы үшты-күйлі жоғалған адамды сот арқылы өлді деп
жария етуге болады. Ал, өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза
тапты деп жорамалдауға негіз болған жағдайда өлді деп жариялау алты ай
мерзімнен кешіктірілмей шығарылады. Егер азамат жер сілкінісінен, дауылдан,
бораннан және т.б. кездейсоқ апат кезіңде жаталып кетсе, оны өлді деп
жариялауды үш жыл күтуді қажеті жоқ. Мұндай жағдайда ол туралы хабарды алты
ай күтіп, сосын өлді деп жариялай береді. Заңда әскери қызметкерлердің
сондай-ақ соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткендер
туралы арнайы ереже бар, Аталған тұлғалардың баққа мемлекеттің аумағында
тұтқында болуы тәрізді мәселелер де ескеріледі. Соған орай азаматтық
кодекстің 31-бабының 2-тармағында соғыс кимылдарына байланысты хабар-
ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметшіні немесе өзге адамды соғыс қимылдары
аяқталған бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін өлді деп жариялау
мүмкіндігі айтылған.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген ні өлді деп
жарияланған адамның өлген күні болып есептеледі. Өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда
хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адам өлді деп жарияланған реттерде сот бұл
адамның шамамен қаза тапқан күнін оның өлген күні деп тануы мүмкін. Мысалы,
азамат су тасқыны кезінде өлді деп жарияланса, онда оның өлген күні болып
сел болған күн танылады.
Адамды өлді деп жариялау туралы заңды күшіне енген сот шешімінің
негізінде Азаматтық хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы жазба
жасалады. Азаматық кодекстің 31 -бабына сәйкес бұл жазбаның нәтижелері де
нақты өлім туралы жазбаның нәтижелері сияқты болады.
Осы айтылғандарға қарап, азаматты өлді деп жариялаған соттың шешімі
күшіне енген соң, азаматтық хал актілеріне, жазу кітаптарына оның өлгені
туралы жазба түсірілгеннен кейін өлді деп жарияланған адамның мүлкіне
мұрагерлік ашылады, некесі бұзылып, асыраушысыз қалған адамға зейнетақы
төленеді.
Азаматы өлді деп жариялау өлгені туралы нақты факті негізінде емес,
жорамалға сәйкес жүзеге асады. Сондықтан да Азаматық кодекстің 32-бабы өлді
деп жарияланған адамның тірі оралуынан туындайтын жағдайларды қарастырады.
Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе оның тұрған жері белгілі
болған жағдайда, сот тиісті шешіміне күшін жояды.
Азамат өзінің қай уақытта оралғанына қарамастан, кез келген адамнан
азамат өлді деп жарияланғаннан кейін сол адамға тегін көшіп, сақталып
қалған мүлкін қайырып беруді талап ете алады. Өлді деп жарияланған адамның
мүлкін қайтаруға оның тек мұрагері ғана емес, мұрагердің мүлік сыйлаған
адамы да міндетті болады. Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкін оның
заңды мұрагері үшінші бір адамдарға беріп, олар мүліктің сатып алу бағасын
адам тірі оралған кезге дейін толық төлемеген болса, төленбеген соманы
талап ету құқығы тірі оралған адамға көшеді.
Өлді деп жарияланған азаматтың мүлкі ақысы төленетін мәміле бойынша
өзіне көшкен адамдар оған бұл мүлікті қайтаруға, ал оларда мүлік жоқ болған
"жағдайда, егер мүлікті алған кезде олар өлді деп жарияланған азаматтың
тірі екендігін білгені дәлелденсе, мүліктің құнын өтеуге міндетті. Мүлікті
иеліктен шығарушы адам өлді деп адамның мүлікті иелікген шығару кезіңде
тірі болса, мүлікті қайтарып беру немесе оның құнын мүлікті алушымен бірге
мойнына алады.
Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІК ПЕН ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі 6
1.2 Азаматтардың есімі мен тұрғылықты жері және азаматтық хал
актелірі 15
1.3 Хабар-ошарсыз кету 19
1.4 Азаматты өлді деп жариялау 20
2 Азаматтардың әрекет қабілеттілігі туралы түсінік және тәжірибе
2.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі-нің 22
арасындағы айырмашылығы
2.2 Қорғаншылар мен қамқоршылардың құқықтары мен міндеттері 22
2.3 Кәмелетке толмағандардың құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі 23
3ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ 27
2.1. Азаматтық құқықтағы заңды тұлғалардың жалпы ұғымы
2.2. Коммерциялық заңды тұлға
2.3. Коммерциялық емес заңды тұлғалар 34
2.4. Заңды тұлғалардың құрылуы, қайта құрылуы және тоқтатылуы 34
42
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 76
86
88
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Азаматтық заңдармен тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың
қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік
аумақтық бөліністер болып табылады.
Құқықтар мен міндеттер қашан да сол құқықтар мен міндеттердің қайсы
бір субъектілеріне байланысты болады. Біз қайсыбір субъективтік құқық
туралы айтқанымызда, бұл құқыққа әлде біреудің ие екендігін үнемі есте
ұстаймыз. Сондай-ақ міндеттіңде әлде біреудің мойнындағы міндет екендігін
жадымыздан шығара алмаймыз.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін "құқық субъектілері"
деп немесе "тұлға" деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы
құқық қабілеттілік ұғымына сәйкес келеді. Құқық өкілеттігін алған құқық
қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады. Бірақ әртүрлі топтар мен
түрлерге орай субъектілердің мазмұны біркелкі бола бермейді. Ал азаматтық
құқық кабілеттілігі дегеніміз субъектілердің азаматтық құқыққа ие болып,
міндетін орындау қабілеті деп түсіну керек.
Тұлғанын екі категориясы бар. Құқық субъектілері — ең алдымен адамдар
(жеке тұлға). Әрбір адам — құқық субъекті. Бірақ, құқықта субъектілердің
басқа да категориясының барлығы мәлім. Бұл — ұжымдар, толып жатқан ұйымдар,
кәсіп-орындар, коғамдар және т.б. да құқық пен міндеттердін иелері болып
табылады [3, 87].
Жоғарыда айтылған екі категориялы құқық субъектілерін (яғни адамдар
мен ұйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін зангерлер бұларды жеке тұлғалар
және заңды тұлғалар деп бөледі. Жеке тұлға дегеніміз — Қазақстан
Республикасының азаматтары, баска мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар. Заңды тұлға деп мекемелерді, ұйымдарды,
кәсіпорындарды және т.с.с. атайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты азаматтық құқықтағы азаматтардың құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігіне талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына орай оның алдына келесі міндеттер
қойылады:
құқық қабілеттіліктің жалпы сипаттамасын беру;
азаматтардың әрекет қабілеттілігінің мәнін ашу;
азаматтардың әрекет қабілеттілік пен құқық қабілеттілігінің байланысын
көрсету;
азаматтық құқықтың әрекет қабілеттілігіне байланысты субъектілерін
анықтау мен оларға сипаттама беру
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарына өз
еркімен және өз мүддесін көздей отырып ие болады және жүзеге асырады. Олар
шарт негізінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін анықтауда және шарттың
заңдарға қайшы келмейтін кез келген жағдайларын белгілеуде ерікті.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетел авторларының
ғылыми еңбектері, басылымдары, Қазақстан Республикасының нормативтік
әдебиеттері мен заңдылықтары қолданылды.
Азаматтық құқықтың субъектілері ретінде жеке адамдар мен заңды
тұлғалар жөніндегі отандық заңнама дамуының бүгінгі күнге деңгейі теоретик
және практиктер жағынан әрекет етуші құқықтық конструкциялардың нысаналы
ұғынуымен және құқықтық нормалардың детализация және саралануының жоғары
дәріжесімен ерекшеленеді. Осы мағынада соңғы уақытта әрекет етуші заңды
тұлғалар туралы заңнама жүйесінің сынды талдауына арналған, оның жеке
ұйымдық-құқықтық нысандарын қарастыратын жариялымдардың жиі шығуы
көрсетімді. Бұл саладағы құқықтық сананың екпінді дамуы құқықтың қолдауына
ғана әсер етіп қоймай, заңнаманың әрі қарай жетілдірілуіне, жаңа құқықтық
конструкциялардың ізденісі мен бекітілуіне ықпал етеді.
Нарықтық экономикаға көшу мүліктік қатынастардағы азаматтардың
құқықтық мәртебелерінің өзгеруіне әкеліп соғып, шаруашылық өмірдің дамуы
азаматтық құқық субъектілерінің бірі – жеке тұлғалардың құқықтық реттелуіне
ғана әсерін тигізіп қоймай, өзгерістер заңды тұлғалардың қызметіне,
жүйесіне, айналымдағы мәртебелері мен ішкі құрылымына да барынша ықпал
етті.
Экономиканың құлдырауына жол бермейтін, ғылыми-техникалық прогресстің
белсенді дамуына жағдай жасап, мемлекет экономикасының тиімділігі мен
бәсекеге қабілеттілігін жоғарылататын инновацияларды тиімді басқару мен
ұйымдастыруға байланысты; халықтың денсаулығын сақтау мен мәдениетінің
өркендеуіне ықылас көрсететін ұйымдарды ашуға дүние жүзінде ерекше көңіл
бөледі.
Қазіргі кезде азаматтық құқықтағы азаматтардың құқық қабілеттілігі мен
әрекет қабілеттілігі ұғымдары жиі қолданыс табуда. Ал, осы сөздердің мәнің
ұғыну менің дипломдық жұмысымның мақсаты болып табылады.
1 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІК ПЕН ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі
Заң бойынша, құқық қабілеттілік дегеніміз азаматтық құқықтарды иелену
және міндеттерді өтеу қабілеттілігі. Құқы қабілеттіліктің мазмұны азаматтық
заңнамаға сәйкес, азамат иелене алатын құқықтар мен міндеттердің кешені
арқылы ашылады.
Құқық қатынастарына қатысушылардын азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстік 1-бабында азаматтық зандармен реттелетін қатынастардын
қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік
-аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі — Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген.
Азаматтық құқық шеңберінде кәсіпкерлер үшін ерекше режим жасау
Азаматтық кодекстің маңызды жаналығы болып табылады. Көсіпкерлік қызметпен
заңды тұлғалар ғана емес, жекелеген азаматтар да айналыса алады. Атап
айтқанда, Азаматтық кодекстің кейбір баптарында кәсіпкерлерге арналған
арнаулы режим бар нормалар: міндеттемені мерзімінен бұрын орындау
(Азаматтық кодекстін 279-бабы), бірлескен міндеттемені орындау (Азаматтық
кодекстін 287-бабы), қосылу шарты (Азаматтық кодекстің 389-бабы) және
басқалар келтірілген. 2 Азаматтық құқық қатынастарына Қазақстан
Республикасының азаматтарымен қоса, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар
қатыба алады. Шетеддіктердің құқықтық мәртебесі Қазақстан Ресрубликасы
Президентінің Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық
жағдайы туралы 1995 жылғы 18 маусымдағы заң күші бар Жарлығымен
белгіленген. Қазақстанда Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өзінің шет мемлекеттің азаматы екеніне айғағы бар адамдар
шетелдік азаматтар деп танылады (Жарлықтың 2-бабы). Мәселен, Қазақстанда
шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктері мен халықаралық ұйымдардың
қызметкерлері, шетелдік фирмалардың (компаниялардың) мамандары, шетелдік
студенттер және т.б. бар.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайы
туралы Жарлыққа сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына жататындығына айғағы
жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп саналады. (Жарлықтың 2-бабының 2-
тармағы).
Шетелдіктердің инвестицияларға қатысуының құқықтық жағдайлары екі
жақты халықаралық шарттармен және капитал салымдарын өзара көтермелеу мен
өзара қорғау туралы келісімдермен де айқындалады. Оларда әдетте ең қолайлы
ұлт режимін немесе ұлттың режим беру көзделеді, екі мемлекеттің шетелдік
меншікті ұлт иелігіне алмауына және оған сондай шаралар қолданбауға
міндеттемелер, еркін айырбасталатын валютамен капитал салымдарын жүзеге
асыруға байланысты телемдерді шетелге кедергісіз аудару кепілдігі және
басқалар енгізіледі.
Заңды тұлғалар туралы Азаматтық кодекстін 33-бабында айтылған заңды
тұлға анықтамасыңан әрбір ұйымның бәрі бірдей азаматтық құқық субъектісі
болмайтыны, демек, әрбір ұйымның азаматтық құқық қатынастарына қатысуының
бола алмайтыны көрінеді.
Республика аумағында жұмыс істейтін шетелдік заңды тұлғалардың
құқықтық мәртебесі Шетелдік инвестициялар туралы 1994 жылғы 27
желтоқсандағы заңмен (кейінгі өзгерістерімен қоса) реттеледі.
Алайда Қазақстан Республикасында жекелеген салаларда шетелдік заңды
тұлғалардың қызметіне шектеулер қойылғанын атап еткен жөн. Атап айтканда,
сақтандыру саласында шектеу қойылған. Мәселен, шетелдік сақтандыру
ұйымдарының Қазақстан Республикасы аумағындағы тікелей сақтандырушы
ретіндегі қызметіне тыйым салынады.
Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністердің азаматтық құқык
қатынастарына қатысуының ерекшеліктері Қазақстан Республикасының азаматгық
заңдармен реттелетін қатынастарда сол қатынастардың өзге де қатысушыларымен
тең негіздерде әрекет ететіні болып табылады. Азаматтық кодекстің 112-
бабының 1-тармағында әкімшілік-аумақтық бөліністер жөнінде сондай ережелер
белгіленген.
Азаматтық құқықтың жоғарыда келтірілген субъектілері азаматтың құқық
қатынастарына құқықтың осы саласының субъектісі ретінде қатысады. Азаматтық
кодексте субъектілердің әрбір түрінің ерекшеліктері ескеріледі. Бұл орайда
жалпы (субъектілердің барлық санатгарына қолданылатын) нормалармен қатар,
субъектілердің белгілі бір түріне ғана қатысты бірқатар арнаулы нұсқаулар
белгіленеді. Мысалы, Азаматтық кодекстің 159-бабының 9-тармағында ауыр
жағдайлардың тоғысуы салдарынан жасалған мәміленің (Кіріптарлық мәміле) шын
екеніне дау туғызуға азаматтар ғана құқылы болатыны көзделген.
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-құқықтық
қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі — азаматтар. Азаматтардың
құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі
арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық қабілеттілігіне анықтама
беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына сәйкес, азаматтық құқық
қабілеттілігі дегеніміз — азаматтардың азаматтық құқықтарға ие болу және
азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз. Азаматтың құқық
қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң тоқталады.
Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады.
Азаматтық кұқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға болмайды.
Азрматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кеңш тоқтатылады. Сонымен бірге занда әлі
дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау мүмкіншілігі
де көрсетілген. Азаматтық Кодекстің (негізгі белім) 525-ші бабына сәйкес
мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалын, ол өлгеннен кейін туылған
азаматтар да басқа мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі.
Азаматтардың құқық қабілеттілігінің мазмұнына тоқталатын болсақ, ол
жайында Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында айқын көрсетілген. Азамат меңшік
құқығы деңгейінде мүлікті алуға, мұраға салдыруға, республика аумағында"
еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге
еркін шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында
тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып міндеттемелерге қатысу;
өнертабыстарға, ғылым, әдебибт және өнер шығармаларына, интеллектуалдық
қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға;
материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы
болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады.
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматық құқық
қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституцияның
14-бабына сәйкес, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Констутцияның аталған тұжырымына орай азаматтарды құқық қабілеттілігі
занда бәріне бірдей және біріңғай құрылған. Азаматгық кодекстің 13-бабында
азаматтарды құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі
танылған. Дейтұрғанмен, құқық қабілеттілігінің теңдік принципі нақты
субъективтік құқық шеңберіңде жекелеген азаматтарға берілетін міндеттілік
теңділікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың бәрінде бірдей кез-
келген құқықты ала беру (мысалы, тұрғын үйді, машинаны) мүмкіндігі бола
бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенді заңда бұл орайда ешкімге
артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға тыйым
салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматық құқық қабілеттілігінің
теңдік принциппен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол берілмейді.
Азаматтық Кодекстің 18-бабының 1-тармағында былай деп жазылған; "Заң
құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды". Қолданылып
жүрген заңға сәйкес, құқық қабілеттілігін шектеу азаматтың қылмыс жасау
негізінде сот үкімі арқылы алынған шара бойынша шектелуі мүмкін. Бұл орайда
азамат құқық қабілеттілігінен толықтай (тұтастай) айрылмайды. Тек заңда
көрсетілген құқықтарға ғана шектеу қойылады. Қазіргі қылмыстық заңда
азаматтың құқығын айыру мына жағдайларға:
1) белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті жасауға
(жүргізуші, дәрігер және т.б.);
2) елдің аумағында емін-еркін жүріп-тұруға (жер аударумен шектелу).
Ескерте кеткен жөн, біздің заң бойынша құқықты жою қашан да
уақыттығына сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді
азаматтық басқалай субъектілік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға
болмайды. Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандайда бір құқықты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады.
Субъективтік құқықтан айыру дегеніміз нақты, іс жүзіндегі құқықтан
айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды
жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты
болмауы мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған адамның мүлкі тәркіленді делік, яғни
оның белгілі бір затқа, автомашинаға, үйге, аң аулау мен балық аулауға және
т.б. меншіктік құқығы жойылады. Алайда, заңдық жауапкершіліктің мұндай
шарасы оның жаңа автомашина алу, басқа үйді иелену құқығынан айыра алмайды.
Егер белгілі бір қызметті жасауға байланысты құқықтан, мысалы,
дәрігерліктен айырса, істеп жүрген жерінен жұмыстан шығарылған адам басқа
мекемеге барып тап соңдай мамаңдықта жұмыс істеуге рұқсат етілмейді.
Дейтұрғанмен, басқа жұмыспен айналысуына мүмкіндік беріледі.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып әртүрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де,- құқық
қабілеттілік мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматық құқық
қабілеттілігінің мазмұны — азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес
азаматтық құқықтар мен міңдеттерінің жиынтығы болып табылады. Азаматтық
кодекстің 14-бабында бұл мәселе былайша тұжырымдалған: "Азаматтың Қазақстан
Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішіңде шетел
валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға;
республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жерді
таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына
қайта оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен
айналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен
бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысуға; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет
және өнер шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке,
құқықтары болады".
2. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады, яғни
ана құрсағынан тірі туып, жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып
есептеледі. Мысалы, түсік тірі туа тұрса да, тұлға деп саналмайды, өйткені,
ол адам бейнесіне әлі келмеген. Бірақ, айтарлықтай дамыған шала туған бала
тұлға санатына қосыла алады. Сонымен, егер сәби тірі туып аз күн болса да
өмір сүрсе, онда ол азаматтардың хал актілерін тіркеу органдарында қай
кезде шетінегеніне қарамастан туылғаны жөнінде тіркеледі.
Азаматтық кодекстің 1044-бабы бойынша мұра қалдырушының тірі кезінде
ішге қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар мұрагер бола
алады, ондайда сәби небәрі бірнеше минут өмір сүрсе де аталған құқықты
иеленеді.
Құқық қабілеттігі адамның — құқық субъектісінің өлуімен бірге
қысқарады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара
(жеке бастық, жеке отбасылық жағынан) қысқарады, ішінара (мүліктік
құқықтар) мұрагерге көшеді. Өлім — бірқатар құқықтық салдар тудырып кететін
факт. Сондықтан, адам туылғаңда тіркелсе, қайтыс болған азаматша да хал
актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, азаматтың денсаулығы және
психикалық жағдайы оның құқық қабілеттігіне әсер етпейді.
Азаматтық кодекстің 12-бабына сәйкес жеке тұлға деп Қазақстан
Республикасының азаматтарын, басқа мемлекеттердің азаматтарын және
азаматтығы жоқ адамдарды атаймыз.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады.
Сондықтан да азаматтық занда жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі туралы
емес, азаматтардың құқық қабілеттілігі туралы ғана айтылған. Құқық
қабілеттілігі ең алдымен толық түрде Қазақстан Республикасының азаматтарына
беріледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің І995-жылғы 1-маусымда қабылданған
"Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы" заң күші бар Жарлығының
2-бабына сәйкес, "Қазақстан Республикасының азаматтары болып саналмайтын
және баска мемлекеттің азаматы туралы дәлелі бар азаматтар шетел азаматтары
болып саналады." Қазақстан Республикасындағы олардың азаматтың құқық
кабілеттілігі оған мемлекетінің занымен емес, Қазақстан Республикасының
заңымен айкындалады. Олар Қазақстан Республикасының заңында қаралмаған
азаматтық құқыққа таласа алмайды және де егер заңда өзгеше көзделмесе,
құқық қабілеттілігі шектелуге жатпайды.
Аталған Жарлықтың 2-бабы IІ-бөлігіне сәйкес, "Қазақстан
Республикасының азаматтары болып саналмайтын және басқа мемлекеттің
азаматтығы туралы дәлелі жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп
есептеледі''. Егер заң құжаттарында көзделмесе, азаматтығы жоқ адамдар
Қазақстан Республикасы азаматтарымен тең дәрежеде азаматтық құқықты
пайдаланады. [41.3]
1. Құқық субьектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық
қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституцияның
14-бабына сәйкес заң мен сот .алдында жұрттың бәрі тең тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтардың құқық
қабілеттілігі занда бәріне бірдей және бірыңғайлы құрылған. Азаматтық
кодекстің 13-бабында азаматтардың құқық кабілеттілігі барлық азаматтар үшін
тең дәрежеде екендігі танылған. Дей тұрғанмен, құқық қабілеттілігінің
теңдік принципі нақты субъективтік құқық шенберінде жекелеген азаматтарға
берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың
бәрінде бірдей кез келген құқықты ала беру (Мысалы: тұрғын үйді, машинаны)
мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл
орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға
тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматтық құқық
қабілеттілігінің тендік принципінен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол
берілмейді. Азаматтық Кодекстің 18-бабы І-тармағында былай деп жазылған:
"Заң құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды."
Қолданылып жүрген заңға сәйкес, құқық қабілеттілігін шектеу азаматтың
қылмыс жасау негізінде сот үкімі арқылы алынған шара бойынша шектелуі
мүмкін. Бұл орайда азамат құқық қабілеттілігінен толықтай (тұтастай)
айрылмайды. Тек заңда көрсетілген құқықтарға ғана шектеу қойылады. Қазіргі
қылмыстық заңда азаматтың құқығын айыру мына жағдайларда:
1. Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті жасауға
(жүргізуші, дәрігер және т.б.);
2. Елдің аумағында емін-еркін жүріп-тұруға (жер аударумен шектелу).
Ескерте кеткен жөн: біздің заң бойынша құқықты жою кашан да уақытша
сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық
басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз кандай да бір құқықты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады [34, 1].
Субъективтік құқықтан айыру дегеніміз нақты, іс жүзіндегі құқықтан
айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды
жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты
болмауы мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған адамның мүлкі тәркіленді делік, яғни
оның белгілі бір затқа, автомашинаға, үйге, аң аулау мен балық аулауға және
т.б. меншіктік құқығы жойылады. Алайда, заңдық жауапкершіліктің мұндай
шарасы оның жана автомашина алу, басқа үйді иелену құқығынан айыра алмайды
[2, 4].
Егер белгілі бір қызметті жасауға байланысты құқықтан, мысалы,
дәрігерліктен айырса, істеп жүрген жерінен жұмыстан шығарылған адам басқа
мекемеге барып тап сондай мамандықта жұмыс істеуге рұқсат етілмейді. Дей
тұрғанмен, басқа жұмыспен айналысуына мүмкіндік беріледі.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әртүрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік
мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің
мазмұны азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен
міндеттерінің жиынтығы болып табылады. Азаматтық кодекстің 14-бабында бұл
мәселе былайша тұжырымдалған: "Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де,
одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге;
мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-
тұруға және тұрғылықты жерді таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін
шығып кетуге және оның аумағына қайта оралуға; заң құжаттарында тыйым
салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа
азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң
құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге
қатысу; өнер табыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына,
интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік
құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап
етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады" [23,
11].
Әдебиеттерде азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық ішінара (толық
емес) және шектеулі деп бөлінеді. Оның өзі азаматтың әрекет кабілеттілігіне
байланысты жүзеге асады. Жаңа туған бала толығынан құқық қабілеттілігі бола
тұрса да, өзі әрекет жасап қайсыбір құқыққа ие болуға немесе өзіне
міндеттер алуға қабілетсіз екендігі түсінікті нәрсе. Саналы әрекет жасау
қабілеті кісінін өскендігіне (жасына) байланысты. Сондықтан әрекет жасау
жасы толған адамдарда ғана болады. 18 жасқа толғандар ғана ер жеткен деп
саналады (АК-тін. І7-бабы, І-тармағы). Осы жасқа толған соң адам азаматтық
құқық айналымының толық құқылы катысушысы болып қана қоймай, ол саяси
құқықтар мен міндеттерге де ие болады.[11.5]
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша азамат өзінің
әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды, былайша
айтқанда, заңда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Ішінара (толық емес) әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке
толмағандарға тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай тұлғаларды екі топқа бөледі: а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен
18 жас аралығындағылар; ә) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас
балалар.
14 пен 18 жас аралығындағылардың әрекет кабілеттілігі мейлінше
ауқымды, олар занда көрсетілген шекте әртүрлі мәмілелер жасай береді. Ондай
мәмілелерді екі түрге болуге болады:
- өздерінің заңды өкілдерінің, яғни ата-аналары мен асырап алушылардың,
қорғаншылары келісімінсіз-ақ өз бетімен жасаған мәмілелер;
- ата-анасынын (асырап алушының, қамқоршысының) рұқсат берген жазбаша хаты
негізінде жасалатын мәміле.
14 пен 18 жас аралығындағы жасы кәмелетке толмағанлар заңды
өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге:
1. өзінің жалакысына, стипендиясы мен басқа кірістеріне билік етуге;
2. интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріне билік етуге;
3. ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
4. банкке салым салуға және өзінің салымына оның ішінде өзінің атына
салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқалай мәмілелерді,
яғни мәмілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының
келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны зандарда кәмелетке
толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге тиіс (АК-
тің 22-бабы. І-тармағы).
Мәміленің аталған екі түрі бойынша жауапкершілікті, заңды өкілдерінің
келісімі талап етілсін не етілмесін, жасы кәмелетке толмағандардың өздері
көтереді.
Жасы кәмелетке толмағандар (14 жастан 18 жасқа дейінгі) келтірілген
зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаған реттерде зиянның
тиісті бөлігін, оның ата-аналары (асырап алушы адамдар) немесе қамқоршысы
өтеуге тиісті. Олардың бұл міндеті зиян келтірушінің жасы толғаннан кейін,
сондай-ақ келтірген зиянды етеуге оның жеткілікті мүлкі немесе еңбек табысы
жасы толғанға дейін пайда болған ретте жойылады. [31.2]
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заңда
өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай
береді (АК-тің 23-бабы). Сонымен қатар Азаматтық кодекс белгілі бір
мәмілелерді жасөспірімдердің өзі-ақ жасай беретіндігін де жоққа шығармайды.
АК-тің 23-бабы 2-тармағына сәйкес, олар өздерінің жасына лайықты жасай
салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы.
Мысалы, оған ойыншықтарды, балаларға арналған кітаптарды сатыпалуды
жаткызуға болады. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен, әрекет
қабілеттілігі жоқ деп танылады. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мойнына
алмайды, бұған келтірілген залал мәселесі де қатысты. Олардың әрекетіне ата-
анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жауап береді.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа
мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнет ақысын және өзге де
кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен
ғана жүзеге асыра алады (АК-тің 27-бабы).
Ал, азамат, айталық жүйке ауруынан жазылып. арақты қойып,
нашақорлықтан құтылса, заң осыны ескере отырып, сот арқылы оның әрекет
қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сот шешімінін негізінде
азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші жойылады. Нәтижесінде сот оны
әрекет қабілеттілігі бар деп таниды.
1.2 Азаматтардың есімі
Азамат өз фамилиясы мен өз есімін, сондай-ақ қаласа, әкесінің атын
қоса, өз атымен құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асырады.
Заңдар бойынша азаматтардың жасырын түрде құқықтар иеленіп,
міндеттерді жүзеге асыратын жағдайлары немесе бүркеншік ат пайдаланатын
реттері көзделуі мүмкін.
Азаматтың туған кезде берілген есімі, сондай-ақ есімін өзгерту
азаматтық хал актілерін тіркеу туралы заңдарда белгіленген тәртіп бойынша
тіркелуге тиіс.
Азамат өз есімін заң құжаттарында белгіленген тәртіп бойынша өзгертуге
құқылы. Есімін өзгерту оның бұрынғы есімін, жасырын немесе бүркеншік атпен
алған құқықтары мен міндеттерін тоқтатуға немесе өзгертуге негіз болмайды.
Азаматтың құқығы мен міндетгерін алу және жүзеге асыру тиісінше
дербестікке ие болуы керек. Әрбір жеке азамат өзінің атымен аталады. АК-тің
15-бабының 1-тармағына сәйкес азамат өз фамилиясы мен өз есімін, соңдай-ақ
қаласа, әкесінің атын да қоса алады. Азаматқа туылған кезде ат қояды. Ал
ата-анасы болмаған жағдайда оны тәрбиелеп отырған адам жүзеге асырады.
Әдетте балаға ата-анасының фамилиясы беріледі. Егер әртүрлі фамилияда
болса, онда ата-аналары қайсысын беруді өздері келісіп шешеді.
Некесіз туған балаға әкесі жоқтығынан сот арқылы қажет болмаған
жағдайда анасының фамилиясы беріледі.
Біздің елімізде 1992 жылдан бастап ата-анаға ұлттық дәстүрді ескере
отырып, баланы әкесінің не атасының атына жаздыру мүмкіндігі берілді.
Баланың әкесінің аты әкесінің атымен жазылады, ұлттық ерекшеліктерді ескере
отырып, айталық, қазақтар құжаттарда әкесінің атын көрсетуіне болады.
Әрине, оның өзі ата-аналарының келісімі арқылы жүзеге асады. Азамат тіркелу
кезінде жазылған өз есімін, фамилиясын және әкесінің атын заң құжаттарында
белгіленген тәртіп бойынша өзгертуге құқығы бар. Қазақстан Республикасы
Президентінінің 1996 жылғы 2 сәуірде қабылдаған "Қазақ ұлтының адамдарының
фамилиясы мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешудің тәртібі
туралы" Жарлығында қазақ ұлтының өкілдері өздерінің ықтияры бойынша қазақ
тіліне келе бермейтін жалғауларды фамилиясы мен әкесінің аттарының түбірін
сақтай отырып өзгертуіне болатындығы айтылған. Әкесінің атынан кейін "ұлы"
немесе "қызы" деп жынысына қарай жазылады. Аталған Жарлықта фамилиясы мен
әкесінің атының жазылуындағы өзгерістер азаматтың қүқық субъектісін өзгерте
алмайтындығы ескертілген. Яғни жасалған өзгерістер оның құқықтары мен
міндеттерін тоқтатса да, өзгерте алмайды.
Қазақстан Республикасы азаматтарының фамилиясы мен әкесінің атын
ауыстыру жөніндегі тілек Республика Үкіметінің қаулысымен 1996 жылы 26
қыркүйекте қабылдаған Ережесімен айқындалады.
Азаматтың жеке дербестігі есімімен қатар, оның тұрғылықты жерімен
анықталады. Міндеттемені орындау, мұрагерлік жасау және басқа да азаматтық-
құқықтық әрекеттер азаматтың тұрғылықты жерінде жүзеге асады. Азаматтың
есімімен қатар оның тұрғылықты жері азаматтық, құқықтық қатынастың
субъектісін нақтылай түседі. Өмірде аты, фамилиясы және әкесінің аты бірдей
болатын жағдайлар аз кездеспейді. Егер азаматтың атында әкесінің аты
көрсетілмесе, онда олардың бір-бірінен айырмашылығын анықтау қиындай
береді. Сондықтан да тұрғылықты жері бойынша азаматтың жеке басын
куәландыратын мәліметтер нақтыланады. АК-тің 16-бабында азаматтың тұрақты
немесе тұратын елді-мекені оның тұрғылықты жері деп танылатындығы
тұжырындалған.
Әдетте азаматтың тұрғылықты жері мен оның жұмыс орны бір-біріне сай
келеді. Дей тұрғанмен, өзі бір жерде тұрып, екінші жерде жұмыс істейтін
жағдайлар да кездеседі. Мысалы, азамат Алматы қаласында тұрып, Қаскеленде
жұмыс істеуі мүмкін. Мұндай жағдайда заңның тікелей көрсетуіне орай оның
жұмыс орны емес, тұрғылықты жеріне басымдылық беріледі.
Қазіргі жағдайда азаматтар бірнеше тұрын үйді иеленуге құқылы, әрі
онда бір-біріне ауысып отарады. Мысалы, Алматыдағы үйі мен қаланың сыртында
жазда тұратын үйі болды делік. Мұндай жағдайда заң оның қайсысында көп
тұратындығын ескереді. Азаматтар тұрғылықты жерін өзі таңдайды, бұл оның
азаматтық құқық қабілеттілігінің бір элементі болып табылады. (АК-тің 14-
бабы). Жасы 14-ке толмаған және қорғаншылықтағы азаматтардың ғана нақты
тұрғалықты жері есепке алынбайды, яғни оның ата-аналарының асырап алушылар
мен қорғаншыларының тұрғылықты жері танылады. Мұның өзі аталған
азаматтардың әрекет қабілеттілігі болмай, өз беттерімен мәмілелер және
басқа заңды әрекеттер жасай алмауымен түсіндіріледі.
Сонымен, үш жыл бойы ұшты-күйлі жоғалған адамды сот арқылы өлді деп
жария етуге болады. Ал, өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза
тапты деп жорамалдауға негіз болған жағдайда өлді деп жариялау алты ай
мерзімнен кешіктірілмей шығарылады. Егер азамат жер сілкінісінен, дауылдан,
бораннан және т.б. кездейсоқ апат кезінде жоғалып кетсе, оны өлді деп
жарпялауды үш жыл күтудің қажеті жоқ. Мұндай жағдайда ол туралы хабарды
алты ай күтіп, сосын өлді деп жариялай береді. Заңда әскери
қызметкерлердің, сондай-ақ соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз
жоғалып кеткендер туралы арнайы ереже бар. Аталған тұлғалардын басқа
мемлекеттің аумағында тұтқында болуы тәрізді мәселелер де ескеріледі. Соған
орай азаматтық кодекстің 31-бабы 2-тармағында соғыс кимылдарына байланысты
хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметшіні немесе өзге адамды соғыс
қимылдары аяқталған күннен бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін өлді деп
жариялау мүмкіндігі айтылған.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген күні өлді деп
жарияланған адамның өлген күні болып есеп-теледі. Өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда
хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адам өлді деп жарияланған реттерде сот бұл
адамның шамамен қаза тапқан күнін оның өлген күні деп тануы мүмкін. Мысалы,
азамат су тасқыны кезінде өлді деп жарияланса, онда оның өлген күні болып
сол болған күн танылады.
Адамды өлді деп жариялау туралы заңды күшіне енген сот шешімінің
негізінде Азаматтық хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы жазба
жасалады. Азаматтық кодекстің 31-бабына сәйкес бұл жазбаның нәтижелері де
нақты өлім туралы жазбаның нәтижелері сияқты болады.
Осы айтылғандарға қарап, азаматты өлді деп жариялаған соттын, шешімі
күшіие енген соң азаматтық хал актілеріне, жазу кітаптарына оның өлгені
туралы жазба түсірілгеннен кейін өлді деп жарияланған адамның мүлкіне
мұрагерлік ашылады, некесі бұзылып, асыраушысыз калған адамға зейнетақы
төленеді [55, 96].
Азаматты өлді дел жариялау өлгені туралы нақты факті негізінде емес,
жорамалға сәйкес жүзеге асады. Сондықтан да Азаматтық кодекстің 32-бабы
өлді деп жарияланған адамның тірі оралуынан туындайтын жағдайларды
қарастырады. Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе оның тұрған жері
белгілі болған жағдайда, сот тиісті шешімінің күшін жояды.
Азамат өзінің қай уақытта оралғанына қарамастан, кез келген адамнан
азамат өлді деп жарияланғаннан кейін сол адамға тегін көшіп, сақталып
калған мүлкін кайтарып беруді талап ете алады. Өлді деп жарияланған адамның
мүлкін кайтаруға оның тек мұрагері ғана емес, мұрагердін мүлік сыйлаған
адамы да міндетті болады. Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкін оның
заңды мұрагері үшінші бір адамдарға беріп, олар мүліктің сатып алу бағасын
адам тірі оралған кезге дейін толық төлемеген болса, төленбеген соманы
талап ету құқығы тірі оралған адамға көшеді.
Өлді деп жарияланған азаматтың мүлкі ақысы төленетін мәміле бойынша
өзіне көшкен адамдар оған бұл мүлікті кайтаруға, ал оларда мүлік жоқ болған
жағдайда, егер мүлікті алған кезде олар өлді деп жарияланған азаматтың тірі
екендігін білгені дәлелденсе мүліктің құнын өтеуге міндетті.
Мүлікті иеліктен шығарушы адам өлді деп жарияланған адамның мүлікті
иеліктен шығару кезінде тірі екендігін білген болса, мүлікті қайтарып беру
немесе оның құнын етеу міндетін мүлікті алушымен бірге мойнына алады.
Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік құқық бойынша
мемлекетке өтіп, сатылып кететін болса, адамды өлді деп жариялау туралы
шешімнің күші жойылғаннан кейін оған мүліктің құны төленетін күнгі нарықтық
бағасы ескеріле отырып оны сатудан түскен сома кайтарылады.
Туу, қайтыс болу, неке кию, некені бұзу, бала асырап алу, әке (ана)
болуды анықтау, атын, әкесінің атын және тегін өзгерту азаматтық хал
актілерін жазатын мемлекеттік органдарда тіркелуге тиіс.
Азаматтық хал актілерін тіркеуді Азаматтық хал актілерін жазатын
бөлімдер, ал мұндай бөлімдер жоқ жерлерде жергілікті атқару органдары
жүргізеді. Жеткілікті негіздер болған жағдайда жеке мүдделі адамдардың
арасында дау тумаған жағдайда Азаматтық хал актілері жазбаларында
өзгерістер, толыктырулар мен түзетулер енгізуді Азаматтық хал актілерін
жазатын органдар жүргізеді. Мүдделі адамдардын арасында дау туған жағдайда
Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер енгізу, оларды түзету
мәселелері сот тәртібімен шешіледі [37, 32].
Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен
түзетулер енгізу туралы арыздар арыз берушінің тұрақты тұратын жері бойынша
Азаматгық хал актілерін жазатын орынға, ал шетелде тұрақты тұратын
Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ Азаматгық хал актілерін
Қазақстан Республикасының Азаматтық хал актілерін жазатын органдарында
тіркелген және шетелде тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ
адамдар Қазақстан Республикасының шетелдердегі елшіліктеріне немесе
консулдық мекемелеріне беріледі.
Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен
түзетулер енгізуді жазба жазылған жер бойынша азаматтық хал актілерін
жазатын орган жүргізеді. Азаматтық хал актілерін жазуға өзгерістер,
толықтырулар мен түзетулер енгізуден бас тартуға сот тәртібімен шағым
жасалуы мүмкін.
"Неке және отбасы туралы" заңның 169-бабына сәйкес Азаматтық хал
актілері жазбасының:
1) сот шешімінің негізінде;
2) мүдделі адамдардың арызы бойынша;
3) жойылуға тиісті бастапқы, қалпына келтірілген немесе қайталап
жазылған жазбаны тапқан Азаматтық хал актілерін жазатын органның
бастамасымен жойылуы мүмкін.
1.3 Хабар-ошарсыз кету
Азаматтық кодекстің 28-бабына сәйкес, егер азаматтың тұрғылықты
жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер болмаса, мүдделі адамдардың арызы
бойынша сот оны хабар-ошарсыз кетуі деп тануы мүмкін. Жылдық мерзім
азаматтың хабар-ошарсыз кеткені жөнінде хабар түскен күннен басталады.
Ондай азамат туралы соңғы деректер алынған күнді анықтау мүмкін болмаған
жағдайда жоқ адам туралы соңы деректер алынған айдан кейінгі айдың бірінші
күні, ал бұл айды анықтау мүмкін болмаған жағдайда келесі жылғы 1 қаңтар
хабар-ошарсыз кетудің бірінші күні деп есептеледі.
Сот шешім шығарған кезде барлық қояда бар мәліметтерді еске алады.
Арыз берушіден немесе басқа адамдардан жоғалған адамның қайда болуы мүмкін
деген жерлер анықталады, ата-аналарының, туған-туысқандарының, бұрынта
отбасының мекен-жайына сұрау салынады, әрі одан келген жауаптарды
саралайды. Алайда жасырынып, өзінің мекен-жайын айтудан жалтарып жүрген
адамдарды хабар-ошарсыз кетті деп тануға болмайды. Сондықтан да азамапъщ
жасырынып жургеш белгілі болса, мәселен, қүқықты бүзып, жауапкершіліктен
жалтарын бой тасалап кетсе, онда оны жоғалған деп санамайды.
Хабар-ошарсыз кетті деп саналған адамның мүлкіне сот шешімінің
негізінде қорғаншылық белгіленеді. Осы мүліктен хабар-ошарсыз кеткен адам
асырауға міндетті адамдарды асырауға қаражат беріледі және хабар-ошарсыз
кетеен адамның салықтар мен басқа да міндеттемелер бойынша берешегі
өтеледі. Мүлікке қорғаншылық белгілеу, азаматты хабар-ошарсыз кетті деп
танудан басқа да жағдайлар заңға сәйкес шешімін табады. Мысалы, жоғалып
кеткен адамның жұбайы онымен жеңілдетілген тәртіппен некесін бұза алады.
Азаматтық кодекстің 29-бабының 2-тармағына сәйкес, мүдделі адамдардың
арызы бойынша қорғаншылық және қамқоршылық органы мүлікті сақтау және
басқару үшін хабар-ошарсыз кеткен адамның тұрған жері туралы соңы деректер
алынған күннен бастап бір жыл өткенге дейін де қорғаншы тағайындай алады.
Қорғаншыны осылайша шұғыл белгілеу кезінде сот азаматы хабар-ошарсыз кетті
деп танымайынша мүліктен ешқандай төлем төлемейтіндігі ескерілген.
Хабар-ошарсыз кетті деп танылған адам келген немесе оның тұрған жері
белгілі болған жағдайда сот оны хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы оның
мүлкіне қорғаншылық белгілеу туралы шешімнің күшін жояды (АК-тің 30-бабы).
1.4 Азаматты өлді деп жариялау
АК-тің 31-бабына сәйкес, егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы
үш жыл бойы деректер болмаса, ал егер ол өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқизгадан қаза тапты деп жорамаддауға негіз болатын жағдайларда
алты ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып кетсе, мүдделі адамдардың арызы бойынша
сот оны өлді деп жариялауы мүмкін. Азаматга өлді деп жариялауға оның хабар-
ошарсыз кетуі, ұзақ уақыт бойы өзінің өлі-тірі екендігінен хабар бермеуі,
тірі болса ендігі бір жерден шығатындығы назарға алынады. Адамды өлді деп
жариялауға берілетін уақыт хабар-ошарсыз кеткенге қарағанда неғұрлым ұзақ
мерзім болады.
Азамат өлді деп жариялауға байланысты сотқа жүгінбестен бұрын сотқа
оның хабар-ошарсыз кеткені туралы тануы талап етілмейді.
Сонымен, үш жыл бойы үшты-күйлі жоғалған адамды сот арқылы өлді деп
жария етуге болады. Ал, өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза
тапты деп жорамалдауға негіз болған жағдайда өлді деп жариялау алты ай
мерзімнен кешіктірілмей шығарылады. Егер азамат жер сілкінісінен, дауылдан,
бораннан және т.б. кездейсоқ апат кезіңде жаталып кетсе, оны өлді деп
жариялауды үш жыл күтуді қажеті жоқ. Мұндай жағдайда ол туралы хабарды алты
ай күтіп, сосын өлді деп жариялай береді. Заңда әскери қызметкерлердің
сондай-ақ соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткендер
туралы арнайы ереже бар, Аталған тұлғалардың баққа мемлекеттің аумағында
тұтқында болуы тәрізді мәселелер де ескеріледі. Соған орай азаматтық
кодекстің 31-бабының 2-тармағында соғыс кимылдарына байланысты хабар-
ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметшіні немесе өзге адамды соғыс қимылдары
аяқталған бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін өлді деп жариялау
мүмкіндігі айтылған.
Өлді деп жариялау туралы сот шешімі заңды күшіне енген ні өлді деп
жарияланған адамның өлген күні болып есептеледі. Өлім қатері төнген немесе
жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда
хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адам өлді деп жарияланған реттерде сот бұл
адамның шамамен қаза тапқан күнін оның өлген күні деп тануы мүмкін. Мысалы,
азамат су тасқыны кезінде өлді деп жарияланса, онда оның өлген күні болып
сел болған күн танылады.
Адамды өлді деп жариялау туралы заңды күшіне енген сот шешімінің
негізінде Азаматтық хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы жазба
жасалады. Азаматық кодекстің 31 -бабына сәйкес бұл жазбаның нәтижелері де
нақты өлім туралы жазбаның нәтижелері сияқты болады.
Осы айтылғандарға қарап, азаматты өлді деп жариялаған соттың шешімі
күшіне енген соң, азаматтық хал актілеріне, жазу кітаптарына оның өлгені
туралы жазба түсірілгеннен кейін өлді деп жарияланған адамның мүлкіне
мұрагерлік ашылады, некесі бұзылып, асыраушысыз қалған адамға зейнетақы
төленеді.
Азаматы өлді деп жариялау өлгені туралы нақты факті негізінде емес,
жорамалға сәйкес жүзеге асады. Сондықтан да Азаматық кодекстің 32-бабы өлді
деп жарияланған адамның тірі оралуынан туындайтын жағдайларды қарастырады.
Өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе оның тұрған жері белгілі
болған жағдайда, сот тиісті шешіміне күшін жояды.
Азамат өзінің қай уақытта оралғанына қарамастан, кез келген адамнан
азамат өлді деп жарияланғаннан кейін сол адамға тегін көшіп, сақталып
қалған мүлкін қайырып беруді талап ете алады. Өлді деп жарияланған адамның
мүлкін қайтаруға оның тек мұрагері ғана емес, мұрагердің мүлік сыйлаған
адамы да міндетті болады. Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкін оның
заңды мұрагері үшінші бір адамдарға беріп, олар мүліктің сатып алу бағасын
адам тірі оралған кезге дейін толық төлемеген болса, төленбеген соманы
талап ету құқығы тірі оралған адамға көшеді.
Өлді деп жарияланған азаматтың мүлкі ақысы төленетін мәміле бойынша
өзіне көшкен адамдар оған бұл мүлікті қайтаруға, ал оларда мүлік жоқ болған
"жағдайда, егер мүлікті алған кезде олар өлді деп жарияланған азаматтың
тірі екендігін білгені дәлелденсе, мүліктің құнын өтеуге міндетті. Мүлікті
иеліктен шығарушы адам өлді деп адамның мүлікті иелікген шығару кезіңде
тірі болса, мүлікті қайтарып беру немесе оның құнын мүлікті алушымен бірге
мойнына алады.
Егер өлді деп жарияланған адамның мүлкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz