Шарт жасасу тәртібі
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
І. Азаматтық құқық бойынша шарттық
қатынастарды реттеу 5
1.1. Шарт ұғымы, мазмұны, формасы .–
1.2. Шарт жасасудың құқықтық жағдайы .10
ІI. Сатып алу-сату шарты 17
2.1. Сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтерi –
2.2. Сатушының және сатып алушының құқықтары
мен міндеттері 29
ІІІ. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты 47
3.1. Сатып алу-сату шартының негізгі түрі ретінде
бөлшектеп сатып алу-сатудың ұғымы –
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 58
Кіріспе
Менің Азаматтық құқық институттарындағы сатып алу-сату шартын
дипломдық жұмыс ретінде алған себебім тақырыптық мәнін кеңірек ашып,
танысқым келгендігімде.
Сатып алу-сату шарты біздің мемлекетіміздің өндіріс процесін және
тұтынуды қамтамасыз етеді. Тауар-ақша қатынастарының міндеттемелерін
шешеді. Ол ұйымдар арасындағы экономикалық байланыстарды жүзеге асырудың
құралы болып табылады. Шарттың осы түрі бар экономикалық қатынастарға
өнеркәсіптік-техникалық мақсаттағы бұйымдарды бөлшек сатып алу-сату
шартының, ұсақ көтерме сатулардың, тұрғын үйді және басқа да жылжымайтын
мүлікті жеткізіп беру және тағы басқа шарттарын ажыратады.
Азаматтық қоғамда дәстүрлік қарым-қатынастарға байланысты сатып алу-
сату, мүлікті жалдау шарттарында Қазақстандағы нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты біраз өзгерістерге ұшырады.
Сатып алу-сату шартының ауқымын реттеуде Азаматтық кодекстің жалпы
бөлімінің кейбір нормаларының мысалы, мәмілелер туралы, мүліктің кездейсоқ
жойылу қаупі туралы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының "Тұтынушылардың
құқығын қорғау туралы" заңы және тағы да басқа заңдардың маңызы ерекше. Осы
заңдардың негізінде сатып алу-сату шартының мәселелерін реттейтін
нұсқаулар, ережелер қабылданған. Сатып алу-сату шартында тараптар сатушы
және сатып алушы болып табылады. Азаматтық айналымға қатысушылар:
азаматтар, кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар тараптар бола алады.
Бұндағы сатушы дегеніміз – осы шарт бойынша сатып алушының иелігіне
немесе жедел басқаруына, шаруашылық жүргізу құқығына мүлік беретін тұлға.
Ол сатылатын мүліктің иесі немесе ұйым сатушы бола алады. Шарттардың едәуір
бөлігі бір жағынан мемлекеттік кооперативтік бөлшек сауда кәсіпорындары,
екінші жағынан азаматтар арасында жасалады. Бұл жағдайда біріншілері
сатушыларда, екіншілері сатып алушылар болады. сатып алу-сату шарттары
халықтық тұтыну қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған заттарға
байланысты азаматтардың арасында жасалады. Ал ұйымдардың арасында –
кәсіпорындар нормадан тыс, артық және пайдаланылмаған шикізаттарды,
бұйымдарды, құрал-жабдықтарды және басқа да материалдық құндылықтарды
сатқанда жасалады.
І. Азаматтық қҰқық бойынша шарттық
қатынастарды реттеу
1.1. Шарт ұғымы, мазмұны, формасы.
"Шарт" термині азаматтық заңнамада әртүрлі мәнде қолданылады: өзінен
міндеттеме туындайтын заңды факты: сол шарттық міндеттеменің өзі; шарттық
міндеттемені ресімделген құжат.
Шарт – құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына
негіз болатын заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық құқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады.
148-баптың 1-тармағынасәйкес мәмілелер бір жақты және екі немесе көп
жақты (шарттар) болуы мүмкін. Сол себепті, шарт мәміле болып табылады және
шартқа екі және көп жақты мәмілелер туралы, атап айтқанда, мәміленің
формасы және оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану туралы және т.б.
ережелер қолданылады. "Бір жақты және көп жақты мәмілелер" ұғымын "бәр
жақты және өзара шарттар" ұғымынан ажырату керек. Бір жақты мәміле шартқа
жатпайды, себебі мәмілені жасау үшін тараптардың келісімі керек емес, бір
жақтың ерік білдіруі жеткілікті. Шарттың басқа мәмілелерден және басқа
заңдық фактылардан айырмашылығы сол, шарт дегеніміз тараптардың келісімі.
Сондықтан заңға сәйкес, шарт жасасу үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не
үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле) келісілген ерік білдіруі
қажет.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастары туындайды, ал міндеттеме
үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде талап ету
құқығы (несие беруші), екіншісінде – сол құқыққа икемделген міндет
(борышкер) болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге мысал бола алады.
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық мақсатқа
қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі және осы қызметтің
нәтижесінде ортақ меншік пайда болады. көп жақты шарттарға, әдетте, шарт
туралы жалпы ережені қолдануға болады. дегенмен, көп жақты шарттардың
жоғарыда айтылған ерекшеліктеріне байланысты кейбір нормаларды қолдануға
болмайды. Атап айтқанда, жария шарт туралы, үшінші жақтың пайдасына шарт
туралы, ережелерді көп жақты шартқа қолдануға бола қояр ма екен, шарт
жасасу туралы нормаларды қолдануда да қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалар шарт жасасуда еркіндік берілген. Заң
құжаттарында немесе өз еркімен қабылданған міндеттемеде, шарт жасасу
міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол
берілмейді.
Шарт еркіндігі туралы норма азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне
берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайлаланды деген ережесіне
негізделген.
Шарт еркіндігі заңда бекімінтапқан кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен
және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер пайдалануға
шарт жасасу еркіндігіне құқығымен үйлестікте болады.
Жаңа ережеде жоспарлы-бөлу экономикасында шарт еркіндігі болмады,
барлығын жоспарлы қорлар мен бөліп тарату анықтады, соларға сәйкес шарттар
жасалынды. Шарттарда формальдық сипат болды, ең басты маңыздылық жоспарлық
актілерге берілді. Мұның барлығы заңнамада, оның ішінде Азаматтық кодексте
мұқият реттеледі.
Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болады.
Шарт жасасу міндеті заңда, егер мұндай шарт жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген.
Сатылп алу-сату шартын жасасу міндеті жекешелендіру туралы жарлықтың
14-бабының 6-тармағында және Мемлекеттік мүлікті сатушы мен мемлекеттік
сатып алу туралы заңында бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы мен
мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт
жасасуға міндетті.
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылдаған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады.
Заңға сәйкес, кепіл ұстаушыға оның иеленуіне берілген кепілге салынған
мүлікті сақтандыру міндеті шартпен немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін.
Кепіл берушінің пайдалануында қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл
берушіге жүктеледі.
Сонымен, шарт дегеніміз екі немесе бірнеше адамның келісімі, екі
немесе бірнеше адамның келісіп ерік білдіруі. Әр шартта көптеген ережелер
болуы мүмкін, олардың ішінен, егер келісілмесе шарт жасалады деп
саналмайтындарын бөліп алу қажет. Бұл – шарттың елеулі ережесі. Тараптар
арасына шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап
етілетін формада келісімге қол жеткен кезде шарт жасалынды деп
есептелінеді.
Ережелердің елеулі болып табылатын үш тобын бөліп алуға болады, олар:
1) шарт нысаны туралы ережелер. Шарт нысаны анықталмайынша бірде бір
шарт жасалған болып саналмайды;
2) заңнамада елеулі деп танылған ережелер. Мысалы, брокер-диллер мен
оның клиенті арасында жасалған брокерлік шартта мыналар болуға тиіс:
а) шарт нысаны: номиналдық ұстаушы ретіндегі клиенттің тапсырмасы
бойынша брокер-диллердің өз қызметін жүзеге асыруы;
б) тараптарды, оның ішінде брокер-диллердің, клиенттің есепшоты туралы
коммерциялық құпияны сақтау міндеттемесін қоса алғандағы, құқықтары мен
міндеттері;
в) брокер-диллердің қызметін төлеудің мөлшері мен тәртібі;
г) брокер-диллердің клиент алдында есеп беруінің формасы мен
кезеңділігі;
д) тараптардың шарт ережелерін бұзғандық үшін жауаптылығы;
е) бағалы қағаздар бойынша табыс алудың, және оны клиенттің есепшотына
аударудың, сондай-ақ ақша қаражатын клиенттің бұйрығы бойынша төлеудің
шарттары мен тәртібі;
3) шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер, мысалы, мысалы, мүлікті
жалдау шартындағы жалдау ақысының мөлшері;
4) тараптардың біреуінің арызы бойынша оған қатысты келісім болуға
тиіс ереже. Мысалы, жүк алушы шартта жүкті темір жолмен емес су көлігімен
жеткізу туралы ереже болуын талап етеді.
Ондай елеулі ережелер болмағандықтан немесе ондағы ережелер бойынша
келісімге келмегендіктен шарттың заңсыз деп танылуы мәмілені заңсыз деп
танығандағыдай салдарларға әкеледі.
Елеуліден басқа шарттың дағдылы және кездейсоқ ережелерін бөліп алуға
болады. Олардың ерекшелігі сонда, бұл ережелердің болған-болмағандығы
шарттың заңды күшіне әсер етпейді. Дағдылы ережелер заңнамада шарттардың
осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады, және олар шартта бар-
жоғын қарамастан қолданылады. Мысалы, баға туралы ереже. Егер тараптар
шартта шарт бағасын келіспесе, онда заң актілерінде көзделген жағдайларда,
уәкілетті мемлекеттік органдар белгілейтін немесе реттейтін бағалар
(тарифтер, бағалау, ставка және т.б.) қолданылады. Ал, ақылы шартта баға
қарастырылмаған болса және оны шарт ережелеріне сүйене отырып анықтау
мүмкін болмаса, шартты орындау шарт жасасқан кезде осыған ұқсас
жағдайларда, әдетте, осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе қызмет үшін алынатын
баға бойынша жүргізілуі тиіс деп есептеледі.
Дағдылы ережелер, негізінен, диспозитивтік нормаларда көзделеді және
ол шартқа ондағы бұл ережелер қандай да бір себептермен шешілмей қалғанда
қолданылады.
Кездейсоқ ережелер шарттың бұл түріне тән емес және шартқа тараптардың
өзара келісімі бойынша кіреді (мысалы, сатып алу-сату шартының нысанын
сатып алушыға беру тәртібі туралы ереже, мердігерге жұмысты мерзімінен
бұрын орындағаны және оның айрықша сапасы үшін қосымша сыйақы беру туралы
ереже және т.б.). Бұл ережелердің бар-жоғы шартты жасалған деп тануға еш
ықпал етпейді.
Үлгі ережелерді тараптардың біреуі дайындаған шарттардың үлгілерінен
бөліп қарау керек. ¤нім өндіретіндер, жұмыс, қызмет орындайтындар, әдетте,
өз клиенттеріне шарт жобасын ұсынады. үлгі ережелер, әдетте үкімет
бекітетін және өзінде міндеттеу күші болатын типтік шарттардың ережелерінен
де басқа.
Үлгі ережелерінің мысалы ретінде Мұнай туралы заңның
26-бабында және Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы жарлықтың 1-
бабында көзделген Модельдік контрактыны алуға болады. Модельдік контракт
үкімет бекітетін үлгі контракт ретінде анықталған, онда контрактылардың
кейбір түрлерінің ерекшеліктері немесе жер қойнауын пайдаланудың кейбір
операцияларын жүргізудің ерекшеліктері көрініс табады және ол контрактылар
жасаудың үлгісі ретінде пайдаланылады.
Үлгі ережелері қолданылуы үшін олар шартта көрсетілуі тиіс. егер оның
сілтеме болмаса, үлгі ережелері іскерлік айналым дағдысы ретінде ғана
қолданылады. Бұл ретте, мұндай дағдылар заңнамаға қайшы келе алмайды. Олар
тараптар арасындағы қатынастарға да қолданатындай болуға тиіс.
1.2. Шарт жасасудың құқықтық жағдайы.
Шарт жасасудың кезеңдері, оның құқықтық жағдайына алып келеді.
Азаматтық заң бойынша шарт жасасу екі кезеңнен тұрады: шарт жасасуға ұсыныс
(оферта) және ол ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт). ¦сыныс
жасаған тұлға оферент деп, ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп
аталады.
Заңға сәйкес, офертада бірашама нышандар болуға тиіс. Біріншіден, ол
анық және тұлғаның шарт жасасуға аса ниеттілігін білдіруге, екіншіден,
мүмкіндігінше толық, яғни шарттың елеулі ережелерінің барлығын қамтуға,
үшіншіден, белгілі бір тұлғаның атына бағытталған болуы тиіс. Егер ұсыныс
жалпыламай жасалса (мысалы, азамат "Караванда" пианиносын сатамын деп
хабарландыру береді), ол оферта емес, тек оферта жасауға шақыру. Сондықтан,
мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт жасасу міндетін жүктемейді.
Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан адамдардың ұсынысы оферта болады.
Ал, түскен ұсынысты қабылдау-қабылдамау сатушының өзіне байланысты.
Шарт жасасу қандай да бір тараптың міндеті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады.
АК-ның 395-бабы "Оференттің байланыстылығы" ұғымын енгізді. Бұл шарт
әлі болмаса да, белгілі бір міндеттемелердің туындағанын білдіреді. Ол
адресат офертаны алған кезден акцеп немесе акцеп үшін белгіленген мерзім
өткен кезге дейін туындайды.
"Оферент байланыстылығы" ұғымынан "офертаның қайтарып алынбайтындығы"
ұғымы туындайды. Оферент орфертамен байланысты болатын мерзім өткенше ол
офертаны қайтарып ала алмайды және оның ережелерін өзгерте алмайды. Бұл
ережені бұзу екінші тараптың офертаны қайтарып алудан көрген шығынын өтеу
міндетінің туындауына әкеп соғады.
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозитивтік болып табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның өзінде айтылса
не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік туындаса
офертаны қайтарып алуға болады.
Заңда оферта емес, тек офертаға шақыру болып табылатын жарнама мен
жария оферта арасындағы айырмашылық көрсетілген. Жалпыламай жасалған ұсыныс
пен барлығына және әркімге арнап жасалған ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қызметінің сипаты жағынан мүмкіндігінше көп
адамға ұсыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып саналады. Сол тауарды
сатып алуға ұсыныс жасаған кез келген адам акцептант болып табылады.
Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты болады және
тауарды сатудан бас тарта алмайды.
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
¦сынысты жария оферта деп тану үшін мынадай белгілер болуға тиіс: 1)
одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі сезілуі тиіс; 2)
ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс;
3) тұлғаның шарттық қатынастарға еркімен баруы бұл ұсынысқа үн қатқандардың
барлығына қатысты болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында
жарнама берсе – ол офертаға шақыру; егер дүкентауарын витринаға қойса – ол
жария оферта.
Оферта жолданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады.
Акцептанттың өзінің офертамен толық және сөзсіз келісетіндігін
білдірген жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы, акцептант өзіне
жолданған жобаға сөзсіз және өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас
тарту немесе өз ережелерін ұсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға
толықтыру енгізу, келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан
шарт тумайды және ол не шарт жасасудан бас тарту немесе жаңа оферта
ұсынғандық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасудан бас
тартатынын хабарламас, шарт жасалды деп саналатын. АК-нің 396-баптың 2-
тармағы кері жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозитивтік
болып табылады.
Мысалы, банктердің корреспонденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер ондай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіп түскеннен кейін
белгілі бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін
білдірмесе, ұсыныс қабылданған болып саналады делінген.
Акцепт ауызша немесе жазбаша формадағы мәлімдеу немесе үндемей қою
түрінде ғана емес, конклюденттік әрекеттер жасау, яғни тауарлар жіберу,
қызмет көрсету, тиісті сомада ақша төлеу және т.б. түрде де болады. бірақ
бұл әрекеттерден офертаны сөзсіз қолдау сезіліп тұруы тиіс және бұл
әрекеттер өзінің акцепті үшін оферта белгілеген мерзімде жасалуы керек.
Оферта сияқты акцепт те, ол оферентке барып жеткенше қайтырп алынуы
мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды. Мысалы, акцептант оференттен
алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен жібереді, бірақ кейін өзінің
акцепттен бас тартатындығын оферентке телеграммамен немесе факспен хабарлай
алады.
Оферент акцепті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана ғана тоқтатуға болады.
Шарт жасасу тәртібі. Шарт жасасу ұсынысы сол жерде бар контрагентке
тез жауап беруге болатын жағдайларда; ол жерде жоқ контрагентке жауап алу
үшін қалайда қажет болатын жағдай жасалады. Мерзім көрсетілген ұсыныс
ауызша да, жазбаша да жасалуы мүмкін. Жауап күтетін мерзімін ұсынушының өзі
анықтағандықтан (пианино сатып алыңыз, жауабын 2 апта күтемін), ол сол
мерзіммен байланып қалады, және өз ұсынысынан бас тарта немесе оның
мазмұнын өзгерте алмайды. Мерзім өткенге дейін ұсынысынан бас тартса
оферентке екінші тарапқа келген шығынду өтеу түрінде теріс салдар келедң.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзім
аяқталғанша, егерондай мерзім белгіленбеген болса – ол үшін жеткілікті
уақыт ішінде алған болса. Ал оферта акцепт үшін мерзім көрсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцептіжайында тез мәдімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады.
Оферта үшін тағайындалған мерзім (немесе ұсынысқа жауап алу үшін
қажетті уақыт) өткен жағдайда офертаның күші жойылады, оферент өз ұсынысы
бойынша міндеттемеден босанады. Сондықтан, ұсыныс алған адам тағайындалға
мерзім өткеннен кейін ұсынысты қабылдауға шешім етсе, ол енді акцептант
емес, жаңа оферент болады. Жаңа құқықтық қатынастар туындайды, оған шарт
жасасудың жоғарыда қарастырылған барлық ережелері таралады.
Жауаптың кещігуі акцептанттың кінәсінен емес, уақытыл жіберілген
жауапты дер кезінде жеткізбеген байланыс бөлімінің кінәсінен болған
жағдайда, оференттің де, акцептанттың да кінәсі жоқ, сондықтан заң екі
тараптың да мүдделерін қорғайтын шаралар қарастырады.
Оферент, жауап ала алмағандықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін.
Ол оның құқығы, себебі оферент өз ұсынысымен байланып түрған жоқ. Ал,
жауапты дер кезінде жіберген акцептант та, мерзімнің өтіп кеткенін білмей,
шартты орындау үшін өз тарапынан әрекет жасауы мүмкін (көлік дайындауы,
басқа зат іздеудітоқтатуы және т.б.). Сондықтан оферент мұны істемесе жауап
кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып табылады, және шартты
орындаудан бас тартса оферент акцептантқа келген шығынды өтеуге міндетті.
Мысалы, И. 1 сәуірде М-ге пианино сатамын деп ұсыныс жіберді, жауап
беруіне 30 күн мерзім тағайындайды. 10 сәуірде М. өзінің келісетіндігін
жазып хат жібереді, бірақ ол хат байланыс бөлімінің кінәсінен едәуір
кешігіп келді (10 мамырда). Жауап келмеген соң И.
5 мамырда пианиноны Н-ге сатады, ал М-нің хатын алғаннан кейін оған
пианиноны сатып жібергендігін хабарлайды. 15 мамырда М. Көлік жалдап
пианиноны алуға келді. Ол көтерген шығынның бәрін М. өтеуге міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты
оферент белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол
ережелерді акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады,
барлық процедура қайта басталады. Сондықтанда ережеге қандай да бір өзгеріс
енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашқы оферент акцептантқа
айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас тартуға да оның
құқығы бар, немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа оферентке айнала
алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос әурешілігін
түсінгенше жалғаса береді.
Шарт жасасатын жер. Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт
азаматтың тұрғылықты жерінде немесе оферта жіберген заңды тұлғаның
орналасқан жерінде жасалған болып танылады.
Шарт жасасқан жерді анықтаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқанда
маңызы зор. Мұндай жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай
көрсетілмесе, мәміле формасының ол жасалған жердің құқығын бағынатындығын,
ал тараптардың құқықтары мен міндеттерінің мәміле жасалған жердің құқығы
бойынша анықталатындығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері
деп танылады.
Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған
жері болып табылады.
Азаматтық заңнаманың негізгі принципі шарт бостандығы болғанмен, заңда
және басқа заң актілерінде тікелей көзделсе ғана шартты міндетті түрде
жасасу мүмкіндігі қарастырылған.
Мұндай жағдайлар көп емес. Мысалы, жария шартты және алдын ала шартты
атауға болады. ¤зге заң актілерінде белгіленген жағдайлар ішінен
мемлекеттік кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысты орындауын алуға болады.
Міндетті түрде шарт жасасудың екі нұсқасы бар: шарт жасасу акцептант
үшін міндетті болғанда; шарт жасасу оферент үшін міндетті болғанда.
Бірінші нұсқада шарт жасасу міндетті болатын тарап екінші тараптан
оферта алғаннан кейін, сол алған күннен бастап отыз күн ішінде екінші
тарапқа акцеп туралы, не одан бас тарту туралы, немесе офертаның өзге
жағдайлардағы (шарт жобасына пікір қайшылығы хаттамасы) акцепті жайында
(шарт жобасы) хабар жіберуге тиіс.
Оферта жіберген тарап, бұл жағдайда, шарт жасасқанда туындаған пікір
қайшылығын ондай хабар алғаннан кейін отыз күн ішінде немесе акцентмерзімі
өткеннен кейін сот қарауына беруге құқылы.
Екінші нұсқада, егер шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап
жолдаған шарт жобасына отыз күндік мерзім ішінде оған деген қайшы пікірлер
хаттамасы алынса, онда бұл тарап пікір қайшылығы хаттамасын алғаннан бастап
отыз күн ішінде басқа тарапқа шартты оның редакиясында қабылдағаны туралы
не пікір қайшылығы хаттамасын қабылдамағаны жайында хабар береді.
Пікір қайшылығы хаттамасы қабылданбаса не оны қараудың нәтижесі
жайында хабар алынбаса, пікір қайшылығы хаттамасын жолдаған тарап шарт
жасасу кезінде туындаған пікір қайшылығын соттың қарауына жіберуге құқылы.
Акцепттің пікір қайшылығы хаттамасын жасауы немесе пікір қайшылығын
сот қарауына беруі үшін отыз күндік мерзім белгіленген. Бұл мерзімнен
шатасуға жол бермейді. Сонымен қатар бұл жоғарыда аталған барлық
әрекеттерді жасау үшін ақылға қонымды мерзім.
Бұл мерзімдер императивтік емес. Шарттардың кейбір түрлері үшін
заңнамада, ал кейбір жағдайларда – тараптардың келісімімен өзге мерзімдер
белгіленуі мүмкін.
Шарт жасасуға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екінші тарап оны
мәжбүр ету туралы және оған шығындарды төлеттіру туралы талап қойып сотқа
жүгінуге құқылы.
Бірақ, кейбір жағдайларда бұл ережеден ауытқу бар. Ресейдікіне
қарағанда Қазақстанның Азаматтық кодексінде алдын ала шарт жасасқан тарапты
негізгі шартты жасасуға мәжбүрлеу көзделмеген. Екінші тарап тек шығынның
өтелуін ғана талап ете алады.
Жалпы ережелер бойынша шарт жасасу кезінде туындаған пікір
қайшылықтарын тараптардың өздері шешеді, олардың соттың қарауына бермейді.
Егер ол қайшылықтарды тараптардың өздері шеше алмаса шарт жасалмаған болып
саналады, тараптар арасындағы қатынас тоқтайды.
ІI. САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫ
2.1. Сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтерi
Сатып алу-сату шарты бұл – мүлiктi ақылы берудi қамтамасыз ететiн
шарттардың бiр түрi. Әрекет етушi азаматтық-құқықтық нормалар оның бiрнеше
түрiн реттейдi, олар қолданылатын салалардың ерекшелiгiне байланысты.
Қазiргi кезде оның түрлi қолданыс табатынын айта кеткен жөн. Жеке
кәсiпкерлер, жеке және мемлекеттiк кәсiпкерлер арасындағы дәстүрлi тауар
айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттiң мұқтажы үшiн тауар сатып алу да
қамтамасыз етiледi. Әрбiр шарт арнайы субъект құрамымен, оны жасасу
тәртiбiмен және өзге қырларымен ерекшеленедi. Тауар жеткiзiлiмi шартында
және сатып алу-сату шартының жалпы ережелерiмен салыстыратын болсақ
ерекшелiктер байқалады. Дегенмен, ол өзiнiң алуан түрлiлiгiне қарамастан,
азаматтық-құқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерiнiң бiрi болып табылады.
Бұл шарттың жалпы ережелерi ұзақ даму жолынан өткен және олардың тек өмiрге
сәйкес келетiндерi ғана сұрыпталған.
Сатып алу-сату шартына сатып алушы жағына мүлiктi меншiкке беру шартқа
сияқты көзқарас дәстүрлi болып табылады. ҚР АҚ 270 бабының 3-шi тармағына
сәйкес зат үшiншi тұлға меншiгiне берiлу мүмкiншiлiгi жоққа шығарылмайды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және
республикалардың Азаматтық заңдары негiздерiнiң 1991 жылы күшiне
енгiзiлуiне байланысты аталған шарт мүлiктi сатып алушы тарабының
меншiгiне, толық шаруашылық жүргiзуiне, оралымды басқаруына беретiн болып
қарастырылады.
Мұндай шешiмдi екi тұрғыда қарастыруға болады.
Бiрiншiден, мемлекеттiк кәсiпорын, мекеме қатысуымен сатып алу-сату
шартын онда мемлекет аталған субъектiлердiң мүлiктi оның меншiгiне алуға
келiсiмiн берген шарт ретiнде бағалауға болады, осымен бiрге мемлекет
аталған субъектiлерде тиiстi заттық құқықтар пайда болуына қарсы емес деп
табу мүмкiн. Екiншiден, аталған заттық құқықтар мемлекеттiк меншiкке
негiзделетiн заңды тұлғалар меншiк иелерi ретiнде мүлiктi сатып ала алуы
үшiн көлемi бойынша жеткiлiктi екенiн болжауға болады. Осы көзқарасты
қолдасақ, онда осындай мүмкiншiлiктер меншiк иесiнен басқа өзге де заттық
құқықтар иелерiнде, мысалы, мүлiктi сенiмгерлiкпен басқарушылар да бола
алатынын айта аламыз.
Осы екi көзқарастар сырттай тек теориялық тұрғыда болып келгенiне
қарамастан оларды одан әрi негiздеу мемлекеттiк және оның құрған заңды
тұлғаларының қарым-қатынастарының тәжiрибелiк мәселелерiн шешуге
мүмкiншiлiк бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 406-бабына сәйкес:
"Сатып алу шарты бойынша бiр тарап (сатушы) мүлiктi (тауарды) екiншi
тараптың (сатып алушының) меншiгiне шаруашылық жүргiзуiне немесе жедел
басқаруына беруге мiндеттенедi, ал сатып алушы бұл мүлiктi (тауарды)
қабылдауға және ол үшiн белгiлi бiр ақша сомасын (бағасын) төлеуге
мiндеттi".мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкiндiк
бередi. Оған азаматтар және заңды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретiнде әкiмшiлiк аумақтық бiрлестiктер қатыса алады.
Мемлекеттiк кәсiпорын, қазыналық кәсiпорын, мемлекеттiк мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлiк тиiсiнше оларды шаруашылық жүргiзуiне, жедел
басқаруына өтедi. Сонымен қатар, меншiк құқығы сатып алушы республикалық
немесе коммуналдық кәсiпорын болып келгенiне байланысты мемлекетте немесе
әкiмшiлiк аумақтық бiрлестiкте пайда болады. Бұл мемлекеттiк меншiк
нысанына негiзделген заңды тұлғалар тек шартты бөлiнiп шығарылады деген
пiкiрге әкелуi мүмкiн. Бiрақ бұл (заңды тұлға құру) мүлiктi бiрнеше
мақсатта оқшаулау үшiн маңызды. Кейде осы жеке меншiкке негiзделген заңды
тұлғаларға да қатысты. Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса,
онда сатып алынған мүлiкке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық.
Атап өтiлгендей, сатып алу-сату шарты мүлiктi беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткiзiлiмi,
келiсiмшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазiр сатып алу-сату шартының
түр түрлерi болып бағаланады.бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу-сату шарты,
кәсiпорындарды сату шарты қарастырылған. Бiздiң заңнамада Ресей
Федерациясының Азаматтық кодесiнiң екiншi бөлiмiнде бекiтiлген қозғалмайтын
мүлiктi сатып алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Бiздiң ойымызша,
болашақта тауар айналымының кеңеюiне байланысты бiздiң азаматтық заңнамада
да айтылғандай нормалар қажет. Ал, негiзiнен қандай да болсын сатып алу-
сату шартына ерекше бөлiмде 25-тарауда мамазмұнданған жалпы нормалар
тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншiкке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретiн шарт ретiнде бағалау (себебi тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншiк құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлiктi құқықтарды сату еркшелiгiн ескерудi талап етедi.
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда, егер
заңнама оларды сатып алу-сату үшiн арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережелер қолданылады. Сонымен бiрге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткiзiлiмiне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
бiз жалпы ережелер мәнiн төмендетпеуiмiз керек, өйткенi осылардың көмегiмен
көптеген даулы жағдайлар шешiледi.
Шарттың өзiн сипаттауға көшейiк. Сатып алу-сату консенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екi жақ барлық елеулi жағдайлар бойынша келiсiмге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бiр уақытпен сәйкес келуi
(жасалған сәтiнде орындалатын шарттың болуы) бұл ереженi өзгертпейдi.
Сатып алу-сату шарты – ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын
алуды талап етедi. Бiрқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңi болып келмейдi, бiрақ шартта кiрiптарлықпен жасалған
мәмiле көрiнiс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөнiндегi
мiндеттi нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мiнезiн (тепе-тең айырбас
ретiндегi) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабiлетсiз тұлғалардың
құқықтарын қорғау негiзiнде болуы тиiс. Сонымен бiрге, бұл мемлекеттiк
мүлiктiк мүдделердi неше түрлi алаяқтардан қорғау үшiн де қажет.
Кейде сатып алу-сату шарттарын жасағанда ақылық ережесiнен ауытқу да
болуы мүмкiн (сондықтан тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын шығар).
Аталған мәмiлелер өзiнiң заңдық табиғаты бойынша шартты мәмiлелер бола
алады. Мысалы, егер сауда кәсiпорны мыңыншы сатып алушыға iрi жеңiлдiк
жасаймын деп жарияласа (мәмiле осы жөнiндегi шартпен жасалса).
Бiр-бiрiне қарсы бағытталған екi тараптың субъективтiк құқықтары мен
мiндеттерi сатып алу-сату шартын өзара шарт ретiнде сипаттауға мүмкiндiк
бередi. Әңгiме шарттың мәнiн құратын құқықтары мен мiндеттерi туралы
болады. Құқықтар мен мiндеттердiң көмекшi мөлшерi екi жақтықтан ауытқу
болуы да мүмкiн.
Сатып алу-сату мүлiк иесiнiң (басқа құқық иеленушiнiң) өзгеруiне
(ауысуына) әкеледi[1]. Көрсетiлген белгiлер, сонымен қатар бұл шарттың
ерекше мазмұны аталған шарттың мүлiк жалдау (аренда), мердiгерлiк, сыйға
тарту және басқа да шарттардан елеулi түрде ерекшеленетiнi туралы қорытынды
жасауға мүмкiншiлiк бередi. Дегенмен, сатып алу-сату шарты туралы нормалар
жалпы мiндi де иемденедi. Мысалы, олар мердiгерлiк қатынастарды реттеуде де
есепке алынуы қажет. Өз материалдарымен жұмысты орындайтын мердiгер оның
сатушы рөлiнде болады. Басқа да азаматтық құқықтық қатынастар шеңберiнде
сатып алу-сату туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкiн.
Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алу-сату шартының
элементтерi болып бiздiң көзқарасымыз бойынша да субъект, объект және
мазмұн болып табылады. Шарттар элементiнде оның тараптары, нысанасы,
бағасы өтеулi шарттар да, мерзiмi, нысаны мен мазмұны, яғни екi жақтың
құқықтары мен мiндеттерi жатады деген И.В. Елисеев және басқа да
авторлардың пiкiрiне өзiмiздiң келiспеушiлiгiмiздi бiлдiремiз. Мұндай
көзқарас азаматтық құқықтың неғұрлым тұрақты теориялық ережесiне терiс
ықпал етедi, түсiнiктiң шынайы мәнiн жоғалтуға әкеледi.
Сатып алу-сату қатысаны 3 мәнде белгiлеуге болады.
Бiрiншiден, бұл – сатып алу-сатудың экономкалық қатынасы.
Екiншiден, бұл – адамдардың ой елегiнен өткен және құқық нормаларымен
бекiтiлген субъективтiк идеологиялық қатынас. Ең соңында, сатып алу-сату
шарты бұл – азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқықтық реттеуден
тәуелсiз тұрмыс етiп айырбастық материалдық қатынас ретiнде аталған
құқықтық реттеудiң арқасында (көмегiмен) құқықтық нысанға ие болады. Ол
нысан – құқықтық қатынас нысаны.[2]
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгiлi бiр әрекетiн азаматтық-
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен мiндеттерiн бекiтуге
мүмкiндiк беретiн заң техникасының тәсiлдерi болып келедi.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, субъектiлерiне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң 152-бабында бекiтiлген мәмiле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданымды болып келедi.
Жүз айлық есептiк көрсеткiштен жоғары сомаға, сонымен бiрге
кәсiпкерлiк қызметтi қалыптастыру барысында жасалатын мәмiлелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. Қазақстан
Республикасы Президентiнiң Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және онымен
жасалатын мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеу туралы заң күшi бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтын мүлiктi сатып алу-сату шарттары мемлекеттiк тiркеуге
жатады. Азаматтық кодекстiң 494-бабы кәсiпорынның сатып алу-сату шартының
бiр құжатты құру жолымен, екi жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын,
оған: инвентаризация актiсiн, бухгалтерлiк балансты, кәсiпорынның құны мен
құрамы туралы тәуелсiз аудитор қорытындысының мiндеттi тiркелуiн
қарастырады. Олар басқа да қозғалмайтын мүлiктi сату бойынша, шарттар
сияқты мемлекеттiк тiркеуге жатады және мемлекеттiк тiркеу кезеңiнен
жасалған деп есептеледi.
Сатып алу-сату шартының субъектiлерi ретiнде азаматтық құқық
субъектiлерi, яғни жеке тұлға, заңды тұлға, әкiмшiлiк аумақтық
бiрлестiктер, мемлекет әрекет ете алады. Сатып алу-сатудың қандай шарты
жасалатынына қарап кәсiпкерлiк немесе кәсiпкерлi емес, бөлшек сатып алу-
сату шарты немесе мемлекеттiк кәсiпорындар мүлкiн жекешелендiру, олардың
қатысушылар құрамы да өзгередi. Басқа да жағдайларда қатысушылар құрамының
ерекшелiгi сатып алу-сату шартының жекелеген түрлерi бойынша төменде
қарастырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды
атап өтемiз. Арнайы құқықтық қабiлеттi иемденетiн заңды тұлғалар сатып алу-
сату бойынша қатынасқа тек арнайы (жарғылық) құқықтық қабiлеттiлiк
шеңберiнде қатыса алады, яғни бұл жерде әңгiме қандай да бiр оның жалпы
шеңберi туралы жүрмейдi, құқықтық қабiлеттiлiк көлемi әрбiр жекелеген
құқықтық қатынаста нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргiзу құқығында
мүлкi бар мемлекеттiк кәсiпорын, оның негiзгi құралдарына жататын мүлiктi,
сонымен бiрге акцияларын сатуға құқығы жоқ. (2002 жылдың 21 мамырындағы
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттiк мүлiк ережелерi бойынша Қазақстан
Республикасының заң актiлерiне кейбiр қосымшалар мен өзгерiстер енгiзу
туралы" Заңының редакциясындағы Азаматтық кодекстiң 200-бабының 2-шi
тармағы. Егер мемлекеттiк келiсiмшартқа отыруына қысқаша тоқталсақ,
мыналарды атауға болады. Заңды түрде мемлекеттiң құқық қабiлеттiлiгi
шектелмеген, бiрақ олармен жасалатын шарттардың мiнезi, мазмұны мемлекет
атқаратын экономикалық және басқа да функциялармен (қызметтермен)
анықталады.
Жеке тұлғалардың сатып алу-сату шарттарын жасасу мүмкiншiлiгiне
олардың құқық-әрекет қабiлеттiктерiнiң көлемi әсер етедi. Мысалы, әрекет
қабiлеттiлiгi шектелген тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәмiлелердi жасай
алады, ал басқа мәмiлелердi жасауға олар өзiнiң қамқоршысының келiсiмi
болғанда ғана құқылы (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi 27-бап, 1-
тармақ). Егер жүйелi түрде жүзеге асырылатын сауда-саттық қызметi туралы
айтатын болсақ, онда жеке тұлға тек жеке кәсiпкер мәртбесiне иемденген соң
ғана оны жүзеге алатынын ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық заңды
тұлғамен жүргiзiлуi мүмкiн. Негiзiнен: Құқықтық қатынас субъектiлерi
болып, жеке басымен және мүлкiмен оқшауланған, құқықтарға ие болатын және
мiндеттердi көтеретiн тұлғалар табылады[3] Қазақстан Республикасының
Азаматтық құқығы басқа мемлекеттердiң азаматтық құқығы сияқты құқықтық
қатынастарда жеке тұлғалар қауымдастықтарының (жай серiктестiктердiң)
қатысуын да қарастырады, дегенмен бұл келтiрiлген анықтаманың дұрыстығына
әсерiн тигiзбейдi.
Сатып алу-сату шартының нысанасы (объектiсi).
Құқықтық қатынастың объектiсiн материалды (заттық) заңды, идеологиялық
қылып бөлу толық мөлшерде азаматтық-құқықтық шарттар үшiн де жарамды болып
табылады.
Сатып алу-сату шарты өзiнiң ерекше нысанына (затына), заңды және және
идеологиялық объектiлерiне иемденедi.
Қазiргi жағдайда олардың әрқайсысының мәнi бiрдей. Дегенмн, қазiргi
өндiрiстiң өсуi, тауарлардың алуан түрлiлiгi және оларды пайдалану
мақсаттарының кеңеюi, сатып алынатын тауардың сатып алу-сату затына
талаптардың жоғарылауынаәкеледi, әсiресе, егер тауар кейбiр ерекше
мақсаттарға арналса. Келiсiмшарт нормаларында олардың барынша анық
бекiтiлмеуi жаңылысуға немесе сатып алу-сату затындағы қателiкке әкелуi
мүмкiн. Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын
өнiмнiң сапасы, қауiпсiздiгi бойынша талаптарды бекiте отырып, тұтынушы
жағдайын барынша күшейтуге әрекет етедi.
Заттар сатып алу-сату шартын нысанының барынша кең тараған түрi болып
табылады. Кез-келген зат тектiк немесе жеке сипаттар арқылы анықталған,
жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкiн.
Тектiк заттарға келсек, олар қалған тауарлық массадан жекеленуi қажет
екенiн айта аламыз, сөйтiп олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға
теңестiрiледi және осындай түрiнде сатып алу-сату шартының нысанасы бола
алады. Егер әңгiме жекеленбеген тектiк тауарды сату жөнiнде болса, онда
сатып алу-сату шартының нысанасы болып зат емес, мүлiктiк құқық келедi.
Осындай жағдай сатып алу-сату шартының нысанасы болашақ заттар болып
келгенде де орын алады.
Тауар әлi өндiрiлмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс Еуропа
елдерiнiң сауда құқығы жүйесiндегi бұған қатысты үш түрлi көзқарас бар:
бiрiншiден, кез-келген жағдайда сатушы шартта көрсетiлген нысананы табыс
етудi қамтамасыз етуге мiндеттi (ол табиғатта бар болғанмен теңестiрiледi),
егер шарттың орындалмауы дүлей күштер салдарынан болғанын дәледей алмаса,
ол шартты бұзушы болып саналады; екiншi көзқарас бойынша, егер тауар
сатушының әрекетiне байланыссыз себептер бойынша өз қалыптасуына
иемденбесе, шарт нысанының болмауы салдарынан тоқтатылады, ең соңында,
егер сатып алушы өзiне белгiлi себептермен тауардың қалай болса да
жеткiзiлгенiне ұмiттенетiн болса, онда шарт нысанасы тауар емес сатып
алушының үмiтi болып табылады.[4]
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуiнiң негiзгi мәнiн көрсету үшiн
келтiрiлiп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт
орындалмауының, сатып алу-сату шарттары тиiстi орындалмауының тәуекелi
үлесуiне, екi жақтың құқықтары мен мiндеттерiне әсер етедi. Нысана
ерекшелiгi сонымен бiрге сатып алу-сатуды жүзеге асыру тәртiбiне де әсер
етедi, мысалы, шетелдiк сатып алу-сату Қазақстан Республикасының Валюталық
реттеу туралы Заңына және оның орындалуы үшiн қабылданған заңға тәуелдi
нормативтiк актiлерге сәйкес жүргiзiлетiн болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар
рыногы туралы; Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмiлелердi
тiркеу туралы Заңдармен, сонымен бiрге, заңға тәуелдi нормативтiк
актiлермен реттеледi. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатып алу-сату
жекелеген заң актiлерi бекiткен ережелердi сақтаумен жүргiзiледi, мысалы,
Қазақстан Республикасының Қарудың жекелеген түрлерiнiң айналымы үшiн
мемлекеттiк бақылау туралы Заңымен ж.б.
Күшiнде болып келетiн ҚР Азаматтық кодексi 406-бабының 4-шi тармағында
мүлiктiк құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы болып келуiне қатысты
мәмiлелер кеңтаралуды иемденедi, оларға тауар биржаларында жасалған,
жекелеп алғанда оларға тауарлар жеткiзiлiмi шартына немесе биржалық
тауарлар қатынасындағы мiндеттер мен құқықтарды болашақта өткiзу,
құқықтарды сату шарттары жатады. (Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Тауар биржалары туралы заң күшi бар Жарлығының 5-бабының 1-шi тармағы.
Патенттiк құқықтарды беруде нысанасы мүлiктiк құқық болып келетiн сатып алу-
сату шарттары жасалуына әкеледi.
Шарт заты (нысанасы) туралы келiсiм сатып алу-сату шартының бiр ғана
елеулi жағдайы болып табылады.
Егер шарт тауарлардың атауын және санын айқындауға мүмкiндiк берсе,
нысанаға қатысты жағдай келiсiлген деп есептеледi. (407-б. 3-шi тармақ).
Сатып алу-сату шартының бағасы дегенiмiз, оны алуға сатып алушының немесе
онымен көрсетiлген үшiншi тұлғаның құқығы бар, қарсылай ақша түрiндегi
қанағаттандыру. Ол Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 383-
бабының 1-шi тармағында бекiтiлген шарт бойынша бағаны қалыптастыру
бостандығына негiзделедi. Тарифтер, баға белгiлеу, ставкалар және т.б.
заңдық актiлерде қарастырылған жағдайларда уәкiлдi мемлекеттiк органдармен
онатылады. Орталықтандырылған тәртiпте орнатылған баға белгiлеу,
тарифтерден кәсiпкерлiк қызмет субъектiлерiнiң өздерi қойған бағаны,
тарифтерiн ажырату қажет.
Монополистiк қызмет субъектiлерiмен өткiзiлетiн тауарларға баға
орталықтандырылған тәртiппен қойылады. Мысалы: Қазақстан Республикасының
аумағында табиғи монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттiк
төрағасының 1999 жылдың
25 тамызында бекiтiлген Мемлекеттiк кәсiпорындармен монопольдi
қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесi сонымен бiрге, 1998 жылдың
14 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының бәсекенi қорғау және
табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерi мен жұмыстарына баға (тарифтер)
енгiзу, бекiту, қарастыру, ұсыну тәртiбi туралы нұсқау қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Мемлекеттiк кәсiпорындар туралы заң
күшi бар Жарлығының
40 бабының 1-шi тармағы қазыналық кәсiпорындар мен өткiзiлетiн тауар
бағалары өкiлеттi органмен қойылатынын қарастырады.
Жарлықтың аталған бабының екiншi бөлiгi 1999 жылдың
4 қазанындағы Қазақстан Республикасы Президентiнiң Мемлекеттiк кәсiпорын
туралы заң күшi бар Жарлығына толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасы заңының редакциясында қазыналық кәсiпорындар мен монополиялық
өндiрiлетiн тауарларға бағаны мемлекеттiк реттеудi қарастырады.
1999 жылдың 23 қазанындағы Алкогольдi өнiмдерге минимальдi бағаны
қалыптастыру туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен
алкогольдi өнiмге ең төменгi шектегi баға қойылған.
Басым көпшілік жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер шарттың
бағасы өзінде нақты келісілмесе және оның жағдайларымен анықталмаса, онда
бұл шарттың жарамдылығына әсер етпейді. Мұндай жағдайда тауар бағасы
бойынша әдетте қолданылатын талап есепке алынады, басқаша айтқанда, негіз
ретінде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар салмағына байланысты
қойылса, егер шартта басқа қарастырылса, ол таза салмақ бойынша анықталады.
Бұл сатып алушы үшін қолайлы ереже, әсіресе ыдыстың салмағы үлкен
немесе тауар қымбат болса және салмақтың кішігірім өзгеруі (көбейуі)
тауардың елеулі қымбаттауына әкелсе.
Егер шарт тауар бағасы оны негіздейтін көрсеткішке байланысты
өзгертілуге жататынын қарастырса, бірақ бағаны қайта қарау тәсілі
анықталмаса, баға шартты жасасу кезеңіндегі және тауарды беру бойынша
міндетті орындау уақытындағы көрсеткіштердің өзара қатысуымен анықталады.
Яғни тауарды оны өткізу кезеңінде өз құны көтерілуі немесе төмендеуіне
қарай шарт бойынша оның бағасы тиісті дәрежеде көтерілуі немесе төмендеуі
қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша, осы Азаматтық кодекстің 438-бабының 3-
тармағында бекітілген ережелерде анықсыздық бар. тауар бағасы шартты
жасасқан кездегі көрсеткіштердің және шарт бойынша ұсынылатын тауарларды
сақтандыру, тиеу, буып-түю, сатып алу, өндіру кезінде қалыптасатын олардың
өзіндік құны (шығындар) қатысуының негізінде анықталуы керек. Осымен бірге
Азаматтық кодексте сатушының мерзімді өткізіп алуынан сатып алушының
мүдделерін қорғауға арналған норма да жетік емес деп табуға болады. Ол тек
тауар құнын (бағасын) төмендетуді қарастыруы қажет, бірақ 438-баптың 3-ші
тармағымен мәселе былайша шешілмеген. Сатып алу бағасын төлеудің мерзімін
сатып алушы өткізп алса, онда ол үшін баға тек көтерілу бағытында өзгеруі
қажет. ¤кінішке орай, бұл да Азаматтық кодексте көрініс таппаған. Құқықтық
қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде түсіндірілетін айтқан
жөн. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл – құқықтық реттелетін
қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақтың құқықтары мен
міндеттерін (заңды мазмұнды) қарастырады.
В.А. Тархов мынадай мысал келтіреді: бір субъект екіншісіне қандай да
бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді. Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен міндеттер
шығатынын ойламауына болады. Біз осымен келісе алмаймыз. Ақырында заңдық
мазмұн меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен анықталады.
Шартқа қатысушылардың түсінігі меншікті иемденудің экономикалық мақсатымен
ғана шектеледі деп болжау артық болар еді, мұндайға қазіргі өмірдің өзі де
мүмкіндік бермейді. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алу-сату шартының
экономикалық және заңдық мазмұндарын ажыратуға талпыну мүмкін. Біріншісі –
заңдық мазмұн, ол құқықтар мен міндеттердің жеткілікті үлкен жиынтық
элементтерінен құралады. Кейбір құқықтар шарт негізін қалайды, ал өзгелері
қосымша (көмектесу) мәнге ие бола алады. Құқықтық қатынастар мазмұнын оның
қатысушыларының жүріс-тұрысы құрайды дегенді толығымен дұрыс деп тануға
болмайды. Аталған жағдайда құқықтық қатынас пен оның мазмұнын құрайтын
қоғамдық қатынастар түсінігін араластырып алу орын алады. "Нысан (құқықтық
қатынас) өзінің мазмұнына тараптардың құқықтары мен міндеттерінен, ал
мазмұн (реттелетін қатынас) өз қатысушыларының әрекеттерінен, олардың
қызметтерінен қалыптасатын өз мазмұнын иемденеді"[5].
Дегенмен, сатып алу-сату шарттарында экономикалық мазмұнмен жанама
байланысты иемденетін қатысушылардың айрықша заңды жүріс-тұрысы
(әрекеттері) барлығын мойындамасқа болмайды. Бұлардың қатарына оферта мен
акцепті, келіспеушілікті реттеуді, жедел шараларды қолдануды және басқа дар
әрекеттерді жатқызуға болады.
Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай.
Осыдан әрі, біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І. Азаматтық құқық бойынша шарттық
қатынастарды реттеу 5
1.1. Шарт ұғымы, мазмұны, формасы .–
1.2. Шарт жасасудың құқықтық жағдайы .10
ІI. Сатып алу-сату шарты 17
2.1. Сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтерi –
2.2. Сатушының және сатып алушының құқықтары
мен міндеттері 29
ІІІ. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты 47
3.1. Сатып алу-сату шартының негізгі түрі ретінде
бөлшектеп сатып алу-сатудың ұғымы –
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 58
Кіріспе
Менің Азаматтық құқық институттарындағы сатып алу-сату шартын
дипломдық жұмыс ретінде алған себебім тақырыптық мәнін кеңірек ашып,
танысқым келгендігімде.
Сатып алу-сату шарты біздің мемлекетіміздің өндіріс процесін және
тұтынуды қамтамасыз етеді. Тауар-ақша қатынастарының міндеттемелерін
шешеді. Ол ұйымдар арасындағы экономикалық байланыстарды жүзеге асырудың
құралы болып табылады. Шарттың осы түрі бар экономикалық қатынастарға
өнеркәсіптік-техникалық мақсаттағы бұйымдарды бөлшек сатып алу-сату
шартының, ұсақ көтерме сатулардың, тұрғын үйді және басқа да жылжымайтын
мүлікті жеткізіп беру және тағы басқа шарттарын ажыратады.
Азаматтық қоғамда дәстүрлік қарым-қатынастарға байланысты сатып алу-
сату, мүлікті жалдау шарттарында Қазақстандағы нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты біраз өзгерістерге ұшырады.
Сатып алу-сату шартының ауқымын реттеуде Азаматтық кодекстің жалпы
бөлімінің кейбір нормаларының мысалы, мәмілелер туралы, мүліктің кездейсоқ
жойылу қаупі туралы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының "Тұтынушылардың
құқығын қорғау туралы" заңы және тағы да басқа заңдардың маңызы ерекше. Осы
заңдардың негізінде сатып алу-сату шартының мәселелерін реттейтін
нұсқаулар, ережелер қабылданған. Сатып алу-сату шартында тараптар сатушы
және сатып алушы болып табылады. Азаматтық айналымға қатысушылар:
азаматтар, кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар тараптар бола алады.
Бұндағы сатушы дегеніміз – осы шарт бойынша сатып алушының иелігіне
немесе жедел басқаруына, шаруашылық жүргізу құқығына мүлік беретін тұлға.
Ол сатылатын мүліктің иесі немесе ұйым сатушы бола алады. Шарттардың едәуір
бөлігі бір жағынан мемлекеттік кооперативтік бөлшек сауда кәсіпорындары,
екінші жағынан азаматтар арасында жасалады. Бұл жағдайда біріншілері
сатушыларда, екіншілері сатып алушылар болады. сатып алу-сату шарттары
халықтық тұтыну қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған заттарға
байланысты азаматтардың арасында жасалады. Ал ұйымдардың арасында –
кәсіпорындар нормадан тыс, артық және пайдаланылмаған шикізаттарды,
бұйымдарды, құрал-жабдықтарды және басқа да материалдық құндылықтарды
сатқанда жасалады.
І. Азаматтық қҰқық бойынша шарттық
қатынастарды реттеу
1.1. Шарт ұғымы, мазмұны, формасы.
"Шарт" термині азаматтық заңнамада әртүрлі мәнде қолданылады: өзінен
міндеттеме туындайтын заңды факты: сол шарттық міндеттеменің өзі; шарттық
міндеттемені ресімделген құжат.
Шарт – құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына
негіз болатын заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық құқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады.
148-баптың 1-тармағынасәйкес мәмілелер бір жақты және екі немесе көп
жақты (шарттар) болуы мүмкін. Сол себепті, шарт мәміле болып табылады және
шартқа екі және көп жақты мәмілелер туралы, атап айтқанда, мәміленің
формасы және оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану туралы және т.б.
ережелер қолданылады. "Бір жақты және көп жақты мәмілелер" ұғымын "бәр
жақты және өзара шарттар" ұғымынан ажырату керек. Бір жақты мәміле шартқа
жатпайды, себебі мәмілені жасау үшін тараптардың келісімі керек емес, бір
жақтың ерік білдіруі жеткілікті. Шарттың басқа мәмілелерден және басқа
заңдық фактылардан айырмашылығы сол, шарт дегеніміз тараптардың келісімі.
Сондықтан заңға сәйкес, шарт жасасу үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не
үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле) келісілген ерік білдіруі
қажет.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастары туындайды, ал міндеттеме
үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде талап ету
құқығы (несие беруші), екіншісінде – сол құқыққа икемделген міндет
(борышкер) болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге мысал бола алады.
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық мақсатқа
қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі және осы қызметтің
нәтижесінде ортақ меншік пайда болады. көп жақты шарттарға, әдетте, шарт
туралы жалпы ережені қолдануға болады. дегенмен, көп жақты шарттардың
жоғарыда айтылған ерекшеліктеріне байланысты кейбір нормаларды қолдануға
болмайды. Атап айтқанда, жария шарт туралы, үшінші жақтың пайдасына шарт
туралы, ережелерді көп жақты шартқа қолдануға бола қояр ма екен, шарт
жасасу туралы нормаларды қолдануда да қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
Азаматтар мен заңды тұлғалар шарт жасасуда еркіндік берілген. Заң
құжаттарында немесе өз еркімен қабылданған міндеттемеде, шарт жасасу
міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол
берілмейді.
Шарт еркіндігі туралы норма азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне
берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайлаланды деген ережесіне
негізделген.
Шарт еркіндігі заңда бекімінтапқан кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен
және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер пайдалануға
шарт жасасу еркіндігіне құқығымен үйлестікте болады.
Жаңа ережеде жоспарлы-бөлу экономикасында шарт еркіндігі болмады,
барлығын жоспарлы қорлар мен бөліп тарату анықтады, соларға сәйкес шарттар
жасалынды. Шарттарда формальдық сипат болды, ең басты маңыздылық жоспарлық
актілерге берілді. Мұның барлығы заңнамада, оның ішінде Азаматтық кодексте
мұқият реттеледі.
Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болады.
Шарт жасасу міндеті заңда, егер мұндай шарт жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген.
Сатылп алу-сату шартын жасасу міндеті жекешелендіру туралы жарлықтың
14-бабының 6-тармағында және Мемлекеттік мүлікті сатушы мен мемлекеттік
сатып алу туралы заңында бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы мен
мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт
жасасуға міндетті.
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылдаған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады.
Заңға сәйкес, кепіл ұстаушыға оның иеленуіне берілген кепілге салынған
мүлікті сақтандыру міндеті шартпен немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін.
Кепіл берушінің пайдалануында қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл
берушіге жүктеледі.
Сонымен, шарт дегеніміз екі немесе бірнеше адамның келісімі, екі
немесе бірнеше адамның келісіп ерік білдіруі. Әр шартта көптеген ережелер
болуы мүмкін, олардың ішінен, егер келісілмесе шарт жасалады деп
саналмайтындарын бөліп алу қажет. Бұл – шарттың елеулі ережесі. Тараптар
арасына шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап
етілетін формада келісімге қол жеткен кезде шарт жасалынды деп
есептелінеді.
Ережелердің елеулі болып табылатын үш тобын бөліп алуға болады, олар:
1) шарт нысаны туралы ережелер. Шарт нысаны анықталмайынша бірде бір
шарт жасалған болып саналмайды;
2) заңнамада елеулі деп танылған ережелер. Мысалы, брокер-диллер мен
оның клиенті арасында жасалған брокерлік шартта мыналар болуға тиіс:
а) шарт нысаны: номиналдық ұстаушы ретіндегі клиенттің тапсырмасы
бойынша брокер-диллердің өз қызметін жүзеге асыруы;
б) тараптарды, оның ішінде брокер-диллердің, клиенттің есепшоты туралы
коммерциялық құпияны сақтау міндеттемесін қоса алғандағы, құқықтары мен
міндеттері;
в) брокер-диллердің қызметін төлеудің мөлшері мен тәртібі;
г) брокер-диллердің клиент алдында есеп беруінің формасы мен
кезеңділігі;
д) тараптардың шарт ережелерін бұзғандық үшін жауаптылығы;
е) бағалы қағаздар бойынша табыс алудың, және оны клиенттің есепшотына
аударудың, сондай-ақ ақша қаражатын клиенттің бұйрығы бойынша төлеудің
шарттары мен тәртібі;
3) шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер, мысалы, мысалы, мүлікті
жалдау шартындағы жалдау ақысының мөлшері;
4) тараптардың біреуінің арызы бойынша оған қатысты келісім болуға
тиіс ереже. Мысалы, жүк алушы шартта жүкті темір жолмен емес су көлігімен
жеткізу туралы ереже болуын талап етеді.
Ондай елеулі ережелер болмағандықтан немесе ондағы ережелер бойынша
келісімге келмегендіктен шарттың заңсыз деп танылуы мәмілені заңсыз деп
танығандағыдай салдарларға әкеледі.
Елеуліден басқа шарттың дағдылы және кездейсоқ ережелерін бөліп алуға
болады. Олардың ерекшелігі сонда, бұл ережелердің болған-болмағандығы
шарттың заңды күшіне әсер етпейді. Дағдылы ережелер заңнамада шарттардың
осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады, және олар шартта бар-
жоғын қарамастан қолданылады. Мысалы, баға туралы ереже. Егер тараптар
шартта шарт бағасын келіспесе, онда заң актілерінде көзделген жағдайларда,
уәкілетті мемлекеттік органдар белгілейтін немесе реттейтін бағалар
(тарифтер, бағалау, ставка және т.б.) қолданылады. Ал, ақылы шартта баға
қарастырылмаған болса және оны шарт ережелеріне сүйене отырып анықтау
мүмкін болмаса, шартты орындау шарт жасасқан кезде осыған ұқсас
жағдайларда, әдетте, осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе қызмет үшін алынатын
баға бойынша жүргізілуі тиіс деп есептеледі.
Дағдылы ережелер, негізінен, диспозитивтік нормаларда көзделеді және
ол шартқа ондағы бұл ережелер қандай да бір себептермен шешілмей қалғанда
қолданылады.
Кездейсоқ ережелер шарттың бұл түріне тән емес және шартқа тараптардың
өзара келісімі бойынша кіреді (мысалы, сатып алу-сату шартының нысанын
сатып алушыға беру тәртібі туралы ереже, мердігерге жұмысты мерзімінен
бұрын орындағаны және оның айрықша сапасы үшін қосымша сыйақы беру туралы
ереже және т.б.). Бұл ережелердің бар-жоғы шартты жасалған деп тануға еш
ықпал етпейді.
Үлгі ережелерді тараптардың біреуі дайындаған шарттардың үлгілерінен
бөліп қарау керек. ¤нім өндіретіндер, жұмыс, қызмет орындайтындар, әдетте,
өз клиенттеріне шарт жобасын ұсынады. үлгі ережелер, әдетте үкімет
бекітетін және өзінде міндеттеу күші болатын типтік шарттардың ережелерінен
де басқа.
Үлгі ережелерінің мысалы ретінде Мұнай туралы заңның
26-бабында және Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы жарлықтың 1-
бабында көзделген Модельдік контрактыны алуға болады. Модельдік контракт
үкімет бекітетін үлгі контракт ретінде анықталған, онда контрактылардың
кейбір түрлерінің ерекшеліктері немесе жер қойнауын пайдаланудың кейбір
операцияларын жүргізудің ерекшеліктері көрініс табады және ол контрактылар
жасаудың үлгісі ретінде пайдаланылады.
Үлгі ережелері қолданылуы үшін олар шартта көрсетілуі тиіс. егер оның
сілтеме болмаса, үлгі ережелері іскерлік айналым дағдысы ретінде ғана
қолданылады. Бұл ретте, мұндай дағдылар заңнамаға қайшы келе алмайды. Олар
тараптар арасындағы қатынастарға да қолданатындай болуға тиіс.
1.2. Шарт жасасудың құқықтық жағдайы.
Шарт жасасудың кезеңдері, оның құқықтық жағдайына алып келеді.
Азаматтық заң бойынша шарт жасасу екі кезеңнен тұрады: шарт жасасуға ұсыныс
(оферта) және ол ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт). ¦сыныс
жасаған тұлға оферент деп, ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп
аталады.
Заңға сәйкес, офертада бірашама нышандар болуға тиіс. Біріншіден, ол
анық және тұлғаның шарт жасасуға аса ниеттілігін білдіруге, екіншіден,
мүмкіндігінше толық, яғни шарттың елеулі ережелерінің барлығын қамтуға,
үшіншіден, белгілі бір тұлғаның атына бағытталған болуы тиіс. Егер ұсыныс
жалпыламай жасалса (мысалы, азамат "Караванда" пианиносын сатамын деп
хабарландыру береді), ол оферта емес, тек оферта жасауға шақыру. Сондықтан,
мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт жасасу міндетін жүктемейді.
Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан адамдардың ұсынысы оферта болады.
Ал, түскен ұсынысты қабылдау-қабылдамау сатушының өзіне байланысты.
Шарт жасасу қандай да бір тараптың міндеті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады.
АК-ның 395-бабы "Оференттің байланыстылығы" ұғымын енгізді. Бұл шарт
әлі болмаса да, белгілі бір міндеттемелердің туындағанын білдіреді. Ол
адресат офертаны алған кезден акцеп немесе акцеп үшін белгіленген мерзім
өткен кезге дейін туындайды.
"Оферент байланыстылығы" ұғымынан "офертаның қайтарып алынбайтындығы"
ұғымы туындайды. Оферент орфертамен байланысты болатын мерзім өткенше ол
офертаны қайтарып ала алмайды және оның ережелерін өзгерте алмайды. Бұл
ережені бұзу екінші тараптың офертаны қайтарып алудан көрген шығынын өтеу
міндетінің туындауына әкеп соғады.
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозитивтік болып табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның өзінде айтылса
не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік туындаса
офертаны қайтарып алуға болады.
Заңда оферта емес, тек офертаға шақыру болып табылатын жарнама мен
жария оферта арасындағы айырмашылық көрсетілген. Жалпыламай жасалған ұсыныс
пен барлығына және әркімге арнап жасалған ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қызметінің сипаты жағынан мүмкіндігінше көп
адамға ұсыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып саналады. Сол тауарды
сатып алуға ұсыныс жасаған кез келген адам акцептант болып табылады.
Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты болады және
тауарды сатудан бас тарта алмайды.
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
¦сынысты жария оферта деп тану үшін мынадай белгілер болуға тиіс: 1)
одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі сезілуі тиіс; 2)
ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс;
3) тұлғаның шарттық қатынастарға еркімен баруы бұл ұсынысқа үн қатқандардың
барлығына қатысты болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында
жарнама берсе – ол офертаға шақыру; егер дүкентауарын витринаға қойса – ол
жария оферта.
Оферта жолданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады.
Акцептанттың өзінің офертамен толық және сөзсіз келісетіндігін
білдірген жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы, акцептант өзіне
жолданған жобаға сөзсіз және өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас
тарту немесе өз ережелерін ұсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға
толықтыру енгізу, келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан
шарт тумайды және ол не шарт жасасудан бас тарту немесе жаңа оферта
ұсынғандық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасудан бас
тартатынын хабарламас, шарт жасалды деп саналатын. АК-нің 396-баптың 2-
тармағы кері жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозитивтік
болып табылады.
Мысалы, банктердің корреспонденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер ондай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіп түскеннен кейін
белгілі бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін
білдірмесе, ұсыныс қабылданған болып саналады делінген.
Акцепт ауызша немесе жазбаша формадағы мәлімдеу немесе үндемей қою
түрінде ғана емес, конклюденттік әрекеттер жасау, яғни тауарлар жіберу,
қызмет көрсету, тиісті сомада ақша төлеу және т.б. түрде де болады. бірақ
бұл әрекеттерден офертаны сөзсіз қолдау сезіліп тұруы тиіс және бұл
әрекеттер өзінің акцепті үшін оферта белгілеген мерзімде жасалуы керек.
Оферта сияқты акцепт те, ол оферентке барып жеткенше қайтырп алынуы
мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды. Мысалы, акцептант оференттен
алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен жібереді, бірақ кейін өзінің
акцепттен бас тартатындығын оферентке телеграммамен немесе факспен хабарлай
алады.
Оферент акцепті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана ғана тоқтатуға болады.
Шарт жасасу тәртібі. Шарт жасасу ұсынысы сол жерде бар контрагентке
тез жауап беруге болатын жағдайларда; ол жерде жоқ контрагентке жауап алу
үшін қалайда қажет болатын жағдай жасалады. Мерзім көрсетілген ұсыныс
ауызша да, жазбаша да жасалуы мүмкін. Жауап күтетін мерзімін ұсынушының өзі
анықтағандықтан (пианино сатып алыңыз, жауабын 2 апта күтемін), ол сол
мерзіммен байланып қалады, және өз ұсынысынан бас тарта немесе оның
мазмұнын өзгерте алмайды. Мерзім өткенге дейін ұсынысынан бас тартса
оферентке екінші тарапқа келген шығынду өтеу түрінде теріс салдар келедң.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзім
аяқталғанша, егерондай мерзім белгіленбеген болса – ол үшін жеткілікті
уақыт ішінде алған болса. Ал оферта акцепт үшін мерзім көрсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцептіжайында тез мәдімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады.
Оферта үшін тағайындалған мерзім (немесе ұсынысқа жауап алу үшін
қажетті уақыт) өткен жағдайда офертаның күші жойылады, оферент өз ұсынысы
бойынша міндеттемеден босанады. Сондықтан, ұсыныс алған адам тағайындалға
мерзім өткеннен кейін ұсынысты қабылдауға шешім етсе, ол енді акцептант
емес, жаңа оферент болады. Жаңа құқықтық қатынастар туындайды, оған шарт
жасасудың жоғарыда қарастырылған барлық ережелері таралады.
Жауаптың кещігуі акцептанттың кінәсінен емес, уақытыл жіберілген
жауапты дер кезінде жеткізбеген байланыс бөлімінің кінәсінен болған
жағдайда, оференттің де, акцептанттың да кінәсі жоқ, сондықтан заң екі
тараптың да мүдделерін қорғайтын шаралар қарастырады.
Оферент, жауап ала алмағандықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін.
Ол оның құқығы, себебі оферент өз ұсынысымен байланып түрған жоқ. Ал,
жауапты дер кезінде жіберген акцептант та, мерзімнің өтіп кеткенін білмей,
шартты орындау үшін өз тарапынан әрекет жасауы мүмкін (көлік дайындауы,
басқа зат іздеудітоқтатуы және т.б.). Сондықтан оферент мұны істемесе жауап
кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып табылады, және шартты
орындаудан бас тартса оферент акцептантқа келген шығынды өтеуге міндетті.
Мысалы, И. 1 сәуірде М-ге пианино сатамын деп ұсыныс жіберді, жауап
беруіне 30 күн мерзім тағайындайды. 10 сәуірде М. өзінің келісетіндігін
жазып хат жібереді, бірақ ол хат байланыс бөлімінің кінәсінен едәуір
кешігіп келді (10 мамырда). Жауап келмеген соң И.
5 мамырда пианиноны Н-ге сатады, ал М-нің хатын алғаннан кейін оған
пианиноны сатып жібергендігін хабарлайды. 15 мамырда М. Көлік жалдап
пианиноны алуға келді. Ол көтерген шығынның бәрін М. өтеуге міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты
оферент белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол
ережелерді акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады,
барлық процедура қайта басталады. Сондықтанда ережеге қандай да бір өзгеріс
енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашқы оферент акцептантқа
айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас тартуға да оның
құқығы бар, немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа оферентке айнала
алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос әурешілігін
түсінгенше жалғаса береді.
Шарт жасасатын жер. Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт
азаматтың тұрғылықты жерінде немесе оферта жіберген заңды тұлғаның
орналасқан жерінде жасалған болып танылады.
Шарт жасасқан жерді анықтаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқанда
маңызы зор. Мұндай жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай
көрсетілмесе, мәміле формасының ол жасалған жердің құқығын бағынатындығын,
ал тараптардың құқықтары мен міндеттерінің мәміле жасалған жердің құқығы
бойынша анықталатындығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері
деп танылады.
Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған
жері болып табылады.
Азаматтық заңнаманың негізгі принципі шарт бостандығы болғанмен, заңда
және басқа заң актілерінде тікелей көзделсе ғана шартты міндетті түрде
жасасу мүмкіндігі қарастырылған.
Мұндай жағдайлар көп емес. Мысалы, жария шартты және алдын ала шартты
атауға болады. ¤зге заң актілерінде белгіленген жағдайлар ішінен
мемлекеттік кәсіпорындардың мемлекеттік тапсырысты орындауын алуға болады.
Міндетті түрде шарт жасасудың екі нұсқасы бар: шарт жасасу акцептант
үшін міндетті болғанда; шарт жасасу оферент үшін міндетті болғанда.
Бірінші нұсқада шарт жасасу міндетті болатын тарап екінші тараптан
оферта алғаннан кейін, сол алған күннен бастап отыз күн ішінде екінші
тарапқа акцеп туралы, не одан бас тарту туралы, немесе офертаның өзге
жағдайлардағы (шарт жобасына пікір қайшылығы хаттамасы) акцепті жайында
(шарт жобасы) хабар жіберуге тиіс.
Оферта жіберген тарап, бұл жағдайда, шарт жасасқанда туындаған пікір
қайшылығын ондай хабар алғаннан кейін отыз күн ішінде немесе акцентмерзімі
өткеннен кейін сот қарауына беруге құқылы.
Екінші нұсқада, егер шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап
жолдаған шарт жобасына отыз күндік мерзім ішінде оған деген қайшы пікірлер
хаттамасы алынса, онда бұл тарап пікір қайшылығы хаттамасын алғаннан бастап
отыз күн ішінде басқа тарапқа шартты оның редакиясында қабылдағаны туралы
не пікір қайшылығы хаттамасын қабылдамағаны жайында хабар береді.
Пікір қайшылығы хаттамасы қабылданбаса не оны қараудың нәтижесі
жайында хабар алынбаса, пікір қайшылығы хаттамасын жолдаған тарап шарт
жасасу кезінде туындаған пікір қайшылығын соттың қарауына жіберуге құқылы.
Акцепттің пікір қайшылығы хаттамасын жасауы немесе пікір қайшылығын
сот қарауына беруі үшін отыз күндік мерзім белгіленген. Бұл мерзімнен
шатасуға жол бермейді. Сонымен қатар бұл жоғарыда аталған барлық
әрекеттерді жасау үшін ақылға қонымды мерзім.
Бұл мерзімдер императивтік емес. Шарттардың кейбір түрлері үшін
заңнамада, ал кейбір жағдайларда – тараптардың келісімімен өзге мерзімдер
белгіленуі мүмкін.
Шарт жасасуға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екінші тарап оны
мәжбүр ету туралы және оған шығындарды төлеттіру туралы талап қойып сотқа
жүгінуге құқылы.
Бірақ, кейбір жағдайларда бұл ережеден ауытқу бар. Ресейдікіне
қарағанда Қазақстанның Азаматтық кодексінде алдын ала шарт жасасқан тарапты
негізгі шартты жасасуға мәжбүрлеу көзделмеген. Екінші тарап тек шығынның
өтелуін ғана талап ете алады.
Жалпы ережелер бойынша шарт жасасу кезінде туындаған пікір
қайшылықтарын тараптардың өздері шешеді, олардың соттың қарауына бермейді.
Егер ол қайшылықтарды тараптардың өздері шеше алмаса шарт жасалмаған болып
саналады, тараптар арасындағы қатынас тоқтайды.
ІI. САТЫП АЛУ-САТУ ШАРТЫ
2.1. Сатып алу-сату шартының ұғымы және элементтерi
Сатып алу-сату шарты бұл – мүлiктi ақылы берудi қамтамасыз ететiн
шарттардың бiр түрi. Әрекет етушi азаматтық-құқықтық нормалар оның бiрнеше
түрiн реттейдi, олар қолданылатын салалардың ерекшелiгiне байланысты.
Қазiргi кезде оның түрлi қолданыс табатынын айта кеткен жөн. Жеке
кәсiпкерлер, жеке және мемлекеттiк кәсiпкерлер арасындағы дәстүрлi тауар
айырбастаумен қатар, олармен мемлекеттiң мұқтажы үшiн тауар сатып алу да
қамтамасыз етiледi. Әрбiр шарт арнайы субъект құрамымен, оны жасасу
тәртiбiмен және өзге қырларымен ерекшеленедi. Тауар жеткiзiлiмi шартында
және сатып алу-сату шартының жалпы ережелерiмен салыстыратын болсақ
ерекшелiктер байқалады. Дегенмен, ол өзiнiң алуан түрлiлiгiне қарамастан,
азаматтық-құқықтық шарттардың ең тұрақты түрлерiнiң бiрi болып табылады.
Бұл шарттың жалпы ережелерi ұзақ даму жолынан өткен және олардың тек өмiрге
сәйкес келетiндерi ғана сұрыпталған.
Сатып алу-сату шартына сатып алушы жағына мүлiктi меншiкке беру шартқа
сияқты көзқарас дәстүрлi болып табылады. ҚР АҚ 270 бабының 3-шi тармағына
сәйкес зат үшiншi тұлға меншiгiне берiлу мүмкiншiлiгi жоққа шығарылмайды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы ҚСР Одағының және
республикалардың Азаматтық заңдары негiздерiнiң 1991 жылы күшiне
енгiзiлуiне байланысты аталған шарт мүлiктi сатып алушы тарабының
меншiгiне, толық шаруашылық жүргiзуiне, оралымды басқаруына беретiн болып
қарастырылады.
Мұндай шешiмдi екi тұрғыда қарастыруға болады.
Бiрiншiден, мемлекеттiк кәсiпорын, мекеме қатысуымен сатып алу-сату
шартын онда мемлекет аталған субъектiлердiң мүлiктi оның меншiгiне алуға
келiсiмiн берген шарт ретiнде бағалауға болады, осымен бiрге мемлекет
аталған субъектiлерде тиiстi заттық құқықтар пайда болуына қарсы емес деп
табу мүмкiн. Екiншiден, аталған заттық құқықтар мемлекеттiк меншiкке
негiзделетiн заңды тұлғалар меншiк иелерi ретiнде мүлiктi сатып ала алуы
үшiн көлемi бойынша жеткiлiктi екенiн болжауға болады. Осы көзқарасты
қолдасақ, онда осындай мүмкiншiлiктер меншiк иесiнен басқа өзге де заттық
құқықтар иелерiнде, мысалы, мүлiктi сенiмгерлiкпен басқарушылар да бола
алатынын айта аламыз.
Осы екi көзқарастар сырттай тек теориялық тұрғыда болып келгенiне
қарамастан оларды одан әрi негiздеу мемлекеттiк және оның құрған заңды
тұлғаларының қарым-қатынастарының тәжiрибелiк мәселелерiн шешуге
мүмкiншiлiк бере алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 406-бабына сәйкес:
"Сатып алу шарты бойынша бiр тарап (сатушы) мүлiктi (тауарды) екiншi
тараптың (сатып алушының) меншiгiне шаруашылық жүргiзуiне немесе жедел
басқаруына беруге мiндеттенедi, ал сатып алушы бұл мүлiктi (тауарды)
қабылдауға және ол үшiн белгiлi бiр ақша сомасын (бағасын) төлеуге
мiндеттi".мұндай анықтама қатысушылардың қатарын толық қамтуға мүмкiндiк
бередi. Оған азаматтар және заңды тұлғалардан басқа мемлекет және субъект
ретiнде әкiмшiлiк аумақтық бiрлестiктер қатыса алады.
Мемлекеттiк кәсiпорын, қазыналық кәсiпорын, мемлекеттiк мекеме сатып
алушы болған уақытта мүлiк тиiсiнше оларды шаруашылық жүргiзуiне, жедел
басқаруына өтедi. Сонымен қатар, меншiк құқығы сатып алушы республикалық
немесе коммуналдық кәсiпорын болып келгенiне байланысты мемлекетте немесе
әкiмшiлiк аумақтық бiрлестiкте пайда болады. Бұл мемлекеттiк меншiк
нысанына негiзделген заңды тұлғалар тек шартты бөлiнiп шығарылады деген
пiкiрге әкелуi мүмкiн. Бiрақ бұл (заңды тұлға құру) мүлiктi бiрнеше
мақсатта оқшаулау үшiн маңызды. Кейде осы жеке меншiкке негiзделген заңды
тұлғаларға да қатысты. Мысалы, егер сатып алушы жеке мекеме болып табылса,
онда сатып алынған мүлiкке жедел басқару құқығы пайда болатыны анық.
Атап өтiлгендей, сатып алу-сату шарты мүлiктi беру бойынша барлық
қатынастарды қамтиды. Ертеректе бөлек болған тауар жеткiзiлiмi,
келiсiмшарт, энергиямен жабдықтау шарттары қазiр сатып алу-сату шартының
түр түрлерi болып бағаланады.бұдан басқа, бөлшектеп сатып алу-сату шарты,
кәсiпорындарды сату шарты қарастырылған. Бiздiң заңнамада Ресей
Федерациясының Азаматтық кодесiнiң екiншi бөлiмiнде бекiтiлген қозғалмайтын
мүлiктi сатып алу-сату туралы жалпы нормалар жоқ. Бiздiң ойымызша,
болашақта тауар айналымының кеңеюiне байланысты бiздiң азаматтық заңнамада
да айтылғандай нормалар қажет. Ал, негiзiнен қандай да болсын сатып алу-
сату шартына ерекше бөлiмде 25-тарауда мамазмұнданған жалпы нормалар
тарайды.
Сатып алу-сату шартын меншiкке жеке сипаттармен анықталатын заттарды
беретiн шарт ретiнде бағалау (себебi тек жеке сипаттарымен анықталатын
заттар ғана меншiк құқығының немесе заттық құқықтық нысанасы бола алады)
мүлiктi құқықтарды сату еркшелiгiн ескерудi талап етедi.
Бағалы қағаздарды және валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуда, егер
заңнама оларды сатып алу-сату үшiн арнайы ережелер қарастырмаса, жалпы
ережелер қолданылады. Сонымен бiрге бөлшектеп сатып алу-сатуға, тауар
жеткiзiлiмiне, энергиямен жабдықтауға арнайы нормалар қолданылады. Дегенмен
бiз жалпы ережелер мәнiн төмендетпеуiмiз керек, өйткенi осылардың көмегiмен
көптеген даулы жағдайлар шешiледi.
Шарттың өзiн сипаттауға көшейiк. Сатып алу-сату консенсуалды шарт
болып табылады. Ол, екi жақ барлық елеулi жағдайлар бойынша келiсiмге
келген сәттен бастап аяқталған (сатып алу-сату шарты жасалған) болып
табылады. Шарттың жасалуы мен орындалуының бiр уақытпен сәйкес келуi
(жасалған сәтiнде орындалатын шарттың болуы) бұл ереженi өзгертпейдi.
Сатып алу-сату шарты – ақылы шарт. Тауарды беру оның сату бағасын
алуды талап етедi. Бiрқатар жағдайларда сатып алу бағасы тауардың
экономикалық тепе-теңi болып келмейдi, бiрақ шартта кiрiптарлықпен жасалған
мәмiле көрiнiс таппауы керек, сол сияқты бағаны қалыптастыру жөнiндегi
мiндеттi нормалар да бұзылмауы керек. Оның ақылы мiнезiн (тепе-тең айырбас
ретiндегi) ескеру кәмелетке толмаған немесе әрекетке қабiлетсiз тұлғалардың
құқықтарын қорғау негiзiнде болуы тиiс. Сонымен бiрге, бұл мемлекеттiк
мүлiктiк мүдделердi неше түрлi алаяқтардан қорғау үшiн де қажет.
Кейде сатып алу-сату шарттарын жасағанда ақылық ережесiнен ауытқу да
болуы мүмкiн (сондықтан тек жартылай ақылылық туралы айтуға болатын шығар).
Аталған мәмiлелер өзiнiң заңдық табиғаты бойынша шартты мәмiлелер бола
алады. Мысалы, егер сауда кәсiпорны мыңыншы сатып алушыға iрi жеңiлдiк
жасаймын деп жарияласа (мәмiле осы жөнiндегi шартпен жасалса).
Бiр-бiрiне қарсы бағытталған екi тараптың субъективтiк құқықтары мен
мiндеттерi сатып алу-сату шартын өзара шарт ретiнде сипаттауға мүмкiндiк
бередi. Әңгiме шарттың мәнiн құратын құқықтары мен мiндеттерi туралы
болады. Құқықтар мен мiндеттердiң көмекшi мөлшерi екi жақтықтан ауытқу
болуы да мүмкiн.
Сатып алу-сату мүлiк иесiнiң (басқа құқық иеленушiнiң) өзгеруiне
(ауысуына) әкеледi[1]. Көрсетiлген белгiлер, сонымен қатар бұл шарттың
ерекше мазмұны аталған шарттың мүлiк жалдау (аренда), мердiгерлiк, сыйға
тарту және басқа да шарттардан елеулi түрде ерекшеленетiнi туралы қорытынды
жасауға мүмкiншiлiк бередi. Дегенмен, сатып алу-сату шарты туралы нормалар
жалпы мiндi де иемденедi. Мысалы, олар мердiгерлiк қатынастарды реттеуде де
есепке алынуы қажет. Өз материалдарымен жұмысты орындайтын мердiгер оның
сатушы рөлiнде болады. Басқа да азаматтық құқықтық қатынастар шеңберiнде
сатып алу-сату туралы нормаларды есепке алу қажет жағдайлар болуы мүмкiн.
Басқа да құқықтық қатынастарда сияқты, сатып алу-сату шартының
элементтерi болып бiздiң көзқарасымыз бойынша да субъект, объект және
мазмұн болып табылады. Шарттар элементiнде оның тараптары, нысанасы,
бағасы өтеулi шарттар да, мерзiмi, нысаны мен мазмұны, яғни екi жақтың
құқықтары мен мiндеттерi жатады деген И.В. Елисеев және басқа да
авторлардың пiкiрiне өзiмiздiң келiспеушiлiгiмiздi бiлдiремiз. Мұндай
көзқарас азаматтық құқықтың неғұрлым тұрақты теориялық ережесiне терiс
ықпал етедi, түсiнiктiң шынайы мәнiн жоғалтуға әкеледi.
Сатып алу-сату қатысаны 3 мәнде белгiлеуге болады.
Бiрiншiден, бұл – сатып алу-сатудың экономкалық қатынасы.
Екiншiден, бұл – адамдардың ой елегiнен өткен және құқық нормаларымен
бекiтiлген субъективтiк идеологиялық қатынас. Ең соңында, сатып алу-сату
шарты бұл – азаматтық құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқықтық реттеуден
тәуелсiз тұрмыс етiп айырбастық материалдық қатынас ретiнде аталған
құқықтық реттеудiң арқасында (көмегiмен) құқықтық нысанға ие болады. Ол
нысан – құқықтық қатынас нысаны.[2]
Шарт жағдайы, нысаны тұлғалардың белгiлi бiр әрекетiн азаматтық-
құқықтық шартқа айналдыруға, олардың құқықтары мен мiндеттерiн бекiтуге
мүмкiндiк беретiн заң техникасының тәсiлдерi болып келедi.
Сатып алу-сату шартының нысаны оның бағасына, субъектiлерiне және
заңдық, шарттық талаптарға сәйкес анықталады. Оған Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң 152-бабында бекiтiлген мәмiле нысаны
туралы жалпы ережелер қолданымды болып келедi.
Жүз айлық есептiк көрсеткiштен жоғары сомаға, сонымен бiрге
кәсiпкерлiк қызметтi қалыптастыру барысында жасалатын мәмiлелер, жасалған
кезде орындалатындарын қоспағанда жазбаша нысан да жасалуы қажет. Қазақстан
Республикасы Президентiнiң Жылжымайтын мүлiкке құқықтарды және онымен
жасалатын мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеу туралы заң күшi бар Жарлығына
сәйкес, жылжымайтын мүлiктi сатып алу-сату шарттары мемлекеттiк тiркеуге
жатады. Азаматтық кодекстiң 494-бабы кәсiпорынның сатып алу-сату шартының
бiр құжатты құру жолымен, екi жақтың қол қоюымен жазбаша түрде жасалуын,
оған: инвентаризация актiсiн, бухгалтерлiк балансты, кәсiпорынның құны мен
құрамы туралы тәуелсiз аудитор қорытындысының мiндеттi тiркелуiн
қарастырады. Олар басқа да қозғалмайтын мүлiктi сату бойынша, шарттар
сияқты мемлекеттiк тiркеуге жатады және мемлекеттiк тiркеу кезеңiнен
жасалған деп есептеледi.
Сатып алу-сату шартының субъектiлерi ретiнде азаматтық құқық
субъектiлерi, яғни жеке тұлға, заңды тұлға, әкiмшiлiк аумақтық
бiрлестiктер, мемлекет әрекет ете алады. Сатып алу-сатудың қандай шарты
жасалатынына қарап кәсiпкерлiк немесе кәсiпкерлi емес, бөлшек сатып алу-
сату шарты немесе мемлекеттiк кәсiпорындар мүлкiн жекешелендiру, олардың
қатысушылар құрамы да өзгередi. Басқа да жағдайларда қатысушылар құрамының
ерекшелiгi сатып алу-сату шартының жекелеген түрлерi бойынша төменде
қарастырылатын болады. Мұнда тек барынша маңызды (қағиданы) жағдайларды
атап өтемiз. Арнайы құқықтық қабiлеттi иемденетiн заңды тұлғалар сатып алу-
сату бойынша қатынасқа тек арнайы (жарғылық) құқықтық қабiлеттiлiк
шеңберiнде қатыса алады, яғни бұл жерде әңгiме қандай да бiр оның жалпы
шеңберi туралы жүрмейдi, құқықтық қабiлеттiлiк көлемi әрбiр жекелеген
құқықтық қатынаста нақтылануы қажет. Мысалы, шаруашылық жүргiзу құқығында
мүлкi бар мемлекеттiк кәсiпорын, оның негiзгi құралдарына жататын мүлiктi,
сонымен бiрге акцияларын сатуға құқығы жоқ. (2002 жылдың 21 мамырындағы
Қазақстан Республикасының "Мемлекеттiк мүлiк ережелерi бойынша Қазақстан
Республикасының заң актiлерiне кейбiр қосымшалар мен өзгерiстер енгiзу
туралы" Заңының редакциясындағы Азаматтық кодекстiң 200-бабының 2-шi
тармағы. Егер мемлекеттiк келiсiмшартқа отыруына қысқаша тоқталсақ,
мыналарды атауға болады. Заңды түрде мемлекеттiң құқық қабiлеттiлiгi
шектелмеген, бiрақ олармен жасалатын шарттардың мiнезi, мазмұны мемлекет
атқаратын экономикалық және басқа да функциялармен (қызметтермен)
анықталады.
Жеке тұлғалардың сатып алу-сату шарттарын жасасу мүмкiншiлiгiне
олардың құқық-әрекет қабiлеттiктерiнiң көлемi әсер етедi. Мысалы, әрекет
қабiлеттiлiгi шектелген тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәмiлелердi жасай
алады, ал басқа мәмiлелердi жасауға олар өзiнiң қамқоршысының келiсiмi
болғанда ғана құқылы (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi 27-бап, 1-
тармақ). Егер жүйелi түрде жүзеге асырылатын сауда-саттық қызметi туралы
айтатын болсақ, онда жеке тұлға тек жеке кәсiпкер мәртбесiне иемденген соң
ғана оны жүзеге алатынын ескерту керек немесе бұл қызмет коммерциялық заңды
тұлғамен жүргiзiлуi мүмкiн. Негiзiнен: Құқықтық қатынас субъектiлерi
болып, жеке басымен және мүлкiмен оқшауланған, құқықтарға ие болатын және
мiндеттердi көтеретiн тұлғалар табылады[3] Қазақстан Республикасының
Азаматтық құқығы басқа мемлекеттердiң азаматтық құқығы сияқты құқықтық
қатынастарда жеке тұлғалар қауымдастықтарының (жай серiктестiктердiң)
қатысуын да қарастырады, дегенмен бұл келтiрiлген анықтаманың дұрыстығына
әсерiн тигiзбейдi.
Сатып алу-сату шартының нысанасы (объектiсi).
Құқықтық қатынастың объектiсiн материалды (заттық) заңды, идеологиялық
қылып бөлу толық мөлшерде азаматтық-құқықтық шарттар үшiн де жарамды болып
табылады.
Сатып алу-сату шарты өзiнiң ерекше нысанына (затына), заңды және және
идеологиялық объектiлерiне иемденедi.
Қазiргi жағдайда олардың әрқайсысының мәнi бiрдей. Дегенмн, қазiргi
өндiрiстiң өсуi, тауарлардың алуан түрлiлiгi және оларды пайдалану
мақсаттарының кеңеюi, сатып алынатын тауардың сатып алу-сату затына
талаптардың жоғарылауынаәкеледi, әсiресе, егер тауар кейбiр ерекше
мақсаттарға арналса. Келiсiмшарт нормаларында олардың барынша анық
бекiтiлмеуi жаңылысуға немесе сатып алу-сату затындағы қателiкке әкелуi
мүмкiн. Бөлшектеп сатып алу-сату шарттары жасалса, заң шығарушы сатылатын
өнiмнiң сапасы, қауiпсiздiгi бойынша талаптарды бекiте отырып, тұтынушы
жағдайын барынша күшейтуге әрекет етедi.
Заттар сатып алу-сату шартын нысанының барынша кең тараған түрi болып
табылады. Кез-келген зат тектiк немесе жеке сипаттар арқылы анықталған,
жылжитын және жылжымайтын тауар болуы мүмкiн.
Тектiк заттарға келсек, олар қалған тауарлық массадан жекеленуi қажет
екенiн айта аламыз, сөйтiп олар жеке сипаттар арқылы анықталатын заттарға
теңестiрiледi және осындай түрiнде сатып алу-сату шартының нысанасы бола
алады. Егер әңгiме жекеленбеген тектiк тауарды сату жөнiнде болса, онда
сатып алу-сату шартының нысанасы болып зат емес, мүлiктiк құқық келедi.
Осындай жағдай сатып алу-сату шартының нысанасы болашақ заттар болып
келгенде де орын алады.
Тауар әлi өндiрiлмеген немесе тауар табиғатта мүлдем жоқ. Батыс Еуропа
елдерiнiң сауда құқығы жүйесiндегi бұған қатысты үш түрлi көзқарас бар:
бiрiншiден, кез-келген жағдайда сатушы шартта көрсетiлген нысананы табыс
етудi қамтамасыз етуге мiндеттi (ол табиғатта бар болғанмен теңестiрiледi),
егер шарттың орындалмауы дүлей күштер салдарынан болғанын дәледей алмаса,
ол шартты бұзушы болып саналады; екiншi көзқарас бойынша, егер тауар
сатушының әрекетiне байланыссыз себептер бойынша өз қалыптасуына
иемденбесе, шарт нысанының болмауы салдарынан тоқтатылады, ең соңында,
егер сатып алушы өзiне белгiлi себептермен тауардың қалай болса да
жеткiзiлгенiне ұмiттенетiн болса, онда шарт нысанасы тауар емес сатып
алушының үмiтi болып табылады.[4]
Жоғарыдағы мысалдар нысана ерекшеленуiнiң негiзгi мәнiн көрсету үшiн
келтiрiлiп отыр: шарт нысанасының сипаттамалары ең алдымен, шарт
орындалмауының, сатып алу-сату шарттары тиiстi орындалмауының тәуекелi
үлесуiне, екi жақтың құқықтары мен мiндеттерiне әсер етедi. Нысана
ерекшелiгi сонымен бiрге сатып алу-сатуды жүзеге асыру тәртiбiне де әсер
етедi, мысалы, шетелдiк сатып алу-сату Қазақстан Республикасының Валюталық
реттеу туралы Заңына және оның орындалуы үшiн қабылданған заңға тәуелдi
нормативтiк актiлерге сәйкес жүргiзiлетiн болады.
Бағалы қағаздар айналымы Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар
рыногы туралы; Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмiлелердi
тiркеу туралы Заңдармен, сонымен бiрге, заңға тәуелдi нормативтiк
актiлермен реттеледi. Азаматтық айналымда шектелген заттарды сатып алу-сату
жекелеген заң актiлерi бекiткен ережелердi сақтаумен жүргiзiледi, мысалы,
Қазақстан Республикасының Қарудың жекелеген түрлерiнiң айналымы үшiн
мемлекеттiк бақылау туралы Заңымен ж.б.
Күшiнде болып келетiн ҚР Азаматтық кодексi 406-бабының 4-шi тармағында
мүлiктiк құқықтар сатып алу-сату шартының нысанасы болып келуiне қатысты
мәмiлелер кеңтаралуды иемденедi, оларға тауар биржаларында жасалған,
жекелеп алғанда оларға тауарлар жеткiзiлiмi шартына немесе биржалық
тауарлар қатынасындағы мiндеттер мен құқықтарды болашақта өткiзу,
құқықтарды сату шарттары жатады. (Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Тауар биржалары туралы заң күшi бар Жарлығының 5-бабының 1-шi тармағы.
Патенттiк құқықтарды беруде нысанасы мүлiктiк құқық болып келетiн сатып алу-
сату шарттары жасалуына әкеледi.
Шарт заты (нысанасы) туралы келiсiм сатып алу-сату шартының бiр ғана
елеулi жағдайы болып табылады.
Егер шарт тауарлардың атауын және санын айқындауға мүмкiндiк берсе,
нысанаға қатысты жағдай келiсiлген деп есептеледi. (407-б. 3-шi тармақ).
Сатып алу-сату шартының бағасы дегенiмiз, оны алуға сатып алушының немесе
онымен көрсетiлген үшiншi тұлғаның құқығы бар, қарсылай ақша түрiндегi
қанағаттандыру. Ол Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 383-
бабының 1-шi тармағында бекiтiлген шарт бойынша бағаны қалыптастыру
бостандығына негiзделедi. Тарифтер, баға белгiлеу, ставкалар және т.б.
заңдық актiлерде қарастырылған жағдайларда уәкiлдi мемлекеттiк органдармен
онатылады. Орталықтандырылған тәртiпте орнатылған баға белгiлеу,
тарифтерден кәсiпкерлiк қызмет субъектiлерiнiң өздерi қойған бағаны,
тарифтерiн ажырату қажет.
Монополистiк қызмет субъектiлерiмен өткiзiлетiн тауарларға баға
орталықтандырылған тәртiппен қойылады. Мысалы: Қазақстан Республикасының
аумағында табиғи монополияны реттеу бойынша Қазақстан Республикасы Агенттiк
төрағасының 1999 жылдың
25 тамызында бекiтiлген Мемлекеттiк кәсiпорындармен монопольдi
қалыптасатын қызметтерге бағаны реттеу Ережесi сонымен бiрге, 1998 жылдың
14 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының бәсекенi қорғау және
табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерi мен жұмыстарына баға (тарифтер)
енгiзу, бекiту, қарастыру, ұсыну тәртiбi туралы нұсқау қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Мемлекеттiк кәсiпорындар туралы заң
күшi бар Жарлығының
40 бабының 1-шi тармағы қазыналық кәсiпорындар мен өткiзiлетiн тауар
бағалары өкiлеттi органмен қойылатынын қарастырады.
Жарлықтың аталған бабының екiншi бөлiгi 1999 жылдың
4 қазанындағы Қазақстан Республикасы Президентiнiң Мемлекеттiк кәсiпорын
туралы заң күшi бар Жарлығына толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасы заңының редакциясында қазыналық кәсiпорындар мен монополиялық
өндiрiлетiн тауарларға бағаны мемлекеттiк реттеудi қарастырады.
1999 жылдың 23 қазанындағы Алкогольдi өнiмдерге минимальдi бағаны
қалыптастыру туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен
алкогольдi өнiмге ең төменгi шектегi баға қойылған.
Басым көпшілік жағдайларда баға шартпен қарастырылады. Егер шарттың
бағасы өзінде нақты келісілмесе және оның жағдайларымен анықталмаса, онда
бұл шарттың жарамдылығына әсер етпейді. Мұндай жағдайда тауар бағасы
бойынша әдетте қолданылатын талап есепке алынады, басқаша айтқанда, негіз
ретінде тауардың нарықтық құны алынады. Баға тауар салмағына байланысты
қойылса, егер шартта басқа қарастырылса, ол таза салмақ бойынша анықталады.
Бұл сатып алушы үшін қолайлы ереже, әсіресе ыдыстың салмағы үлкен
немесе тауар қымбат болса және салмақтың кішігірім өзгеруі (көбейуі)
тауардың елеулі қымбаттауына әкелсе.
Егер шарт тауар бағасы оны негіздейтін көрсеткішке байланысты
өзгертілуге жататынын қарастырса, бірақ бағаны қайта қарау тәсілі
анықталмаса, баға шартты жасасу кезеңіндегі және тауарды беру бойынша
міндетті орындау уақытындағы көрсеткіштердің өзара қатысуымен анықталады.
Яғни тауарды оны өткізу кезеңінде өз құны көтерілуі немесе төмендеуіне
қарай шарт бойынша оның бағасы тиісті дәрежеде көтерілуі немесе төмендеуі
қажет. Біздің көзқарасымыз бойынша, осы Азаматтық кодекстің 438-бабының 3-
тармағында бекітілген ережелерде анықсыздық бар. тауар бағасы шартты
жасасқан кездегі көрсеткіштердің және шарт бойынша ұсынылатын тауарларды
сақтандыру, тиеу, буып-түю, сатып алу, өндіру кезінде қалыптасатын олардың
өзіндік құны (шығындар) қатысуының негізінде анықталуы керек. Осымен бірге
Азаматтық кодексте сатушының мерзімді өткізіп алуынан сатып алушының
мүдделерін қорғауға арналған норма да жетік емес деп табуға болады. Ол тек
тауар құнын (бағасын) төмендетуді қарастыруы қажет, бірақ 438-баптың 3-ші
тармағымен мәселе былайша шешілмеген. Сатып алу бағасын төлеудің мерзімін
сатып алушы өткізп алса, онда ол үшін баға тек көтерілу бағытында өзгеруі
қажет. ¤кінішке орай, бұл да Азаматтық кодексте көрініс таппаған. Құқықтық
қатынастар (шарттар) мазмұнын қарайық. Ол екі мәнде түсіндірілетін айтқан
жөн. Біріншіден, құқықтық қатынастар мазмұны бұл – құқықтық реттелетін
қоғамдық қатынас. Сонымен бірге мазмұн деп екі жақтың құқықтары мен
міндеттерін (заңды мазмұнды) қарастырады.
В.А. Тархов мынадай мысал келтіреді: бір субъект екіншісіне қандай да
бір затты сатады және олардың арасында материалды экономикалық қатынас
қалыптасады, сатып алушы ақша төлеп қажетті затты алады, баламалы айырбас
жүреді. Айырбасқа қатысушылар шарттан қандай құқықтар мен міндеттер
шығатынын ойламауына болады. Біз осымен келісе алмаймыз. Ақырында заңдық
мазмұн меншік құқығына иемденудің жалпы заңдық мақсатымен анықталады.
Шартқа қатысушылардың түсінігі меншікті иемденудің экономикалық мақсатымен
ғана шектеледі деп болжау артық болар еді, мұндайға қазіргі өмірдің өзі де
мүмкіндік бермейді. Теориялық тұрғыда болса, онда сатып алу-сату шартының
экономикалық және заңдық мазмұндарын ажыратуға талпыну мүмкін. Біріншісі –
заңдық мазмұн, ол құқықтар мен міндеттердің жеткілікті үлкен жиынтық
элементтерінен құралады. Кейбір құқықтар шарт негізін қалайды, ал өзгелері
қосымша (көмектесу) мәнге ие бола алады. Құқықтық қатынастар мазмұнын оның
қатысушыларының жүріс-тұрысы құрайды дегенді толығымен дұрыс деп тануға
болмайды. Аталған жағдайда құқықтық қатынас пен оның мазмұнын құрайтын
қоғамдық қатынастар түсінігін араластырып алу орын алады. "Нысан (құқықтық
қатынас) өзінің мазмұнына тараптардың құқықтары мен міндеттерінен, ал
мазмұн (реттелетін қатынас) өз қатысушыларының әрекеттерінен, олардың
қызметтерінен қалыптасатын өз мазмұнын иемденеді"[5].
Дегенмен, сатып алу-сату шарттарында экономикалық мазмұнмен жанама
байланысты иемденетін қатысушылардың айрықша заңды жүріс-тұрысы
(әрекеттері) барлығын мойындамасқа болмайды. Бұлардың қатарына оферта мен
акцепті, келіспеушілікті реттеуді, жедел шараларды қолдануды және басқа дар
әрекеттерді жатқызуға болады.
Шарт мазмұнына қатысты жалпы көзқарастар осындай.
Осыдан әрі, біз оны сатып алушы мен сатушының құқықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz