Сот жарыссөздері және прокурордың қорытындысы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І тарау. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынастар
1. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынасының ұғымы және
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынастарының объектісі мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынасының субъектілері және оларды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .7
4. Азаматтық іс жүргізуге (процеске) прокурордың қатысуы
... ... ... ... ... .10
ІІ тарау. Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша азаматтық істі қарау іс
жүргізуді тоқтата тұру немесе кейінге қалдыру тәртіптері
2.1. Сотта іс қарау сатысының мәні және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Істі қарауды кейінге
қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..28
2.3. Азаматтық іс бойынша іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай аяқтауы
немесе тоқтата тұру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
III тарау Азаматтық іс жүргізудегі сот актілері және іс жүргізу мерзімдері
3.1. Азаматтық іс жүргізу мерзімдерінің түсінгі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2. Бірінші сатыдағы сот актілері (ұғымы мен
түрлері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3. Сырттай және бұйрық арқылы іс жүргізу
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..67
Кіріспе
Заңгердің біліктілігінің негізі - құқықтық салаларды жақсы білу және
олардың ішінде жол табу ісін меңгеру. Азаматтық іс жүргізу құқығы өзге
салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан да заң факультетінің
түлектерінің болашақта судья, адвокат және басқа да құқық қолданылатын
қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып, азаматтық іс
жүргізу құқығын терең зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізу регламентациясы, салыстырмалы
жақында ғана қабылданған АІЖК бойынша жүргізілуіне байланысты, зерттелетін
мәселе әлі толық қаралған емес. Сот және құқық қорғау жүйесінің
принциптерін, АІЖК-нің құқықтық негізін Конституция белгілейді.
ҚР қабылдаған АІЖК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық соттардың
юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының сапалы
белгіленуі.
Құқықтық жүйенің құрылымының принциптері ретінде, демократияны және
заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР азаматтық іс жүргізу құқығына да
үлкен әсерін тигізеді. Конституциялық принциптерді өмірде іске асыру үшін
әрбір заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана
отырып, жасау кажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң
жағынан білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе,
қоғамның әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы
кезінде жоғары бағаланады.
Азаматтық іс жүргізуді кейінге қалдыру және тоқтату тәртібі және олардың
конституциялық негіздерін қазіргі заманға сай зерттеу. Азаматтық іс
жүргізуді кейінге қалдыру және тоқтату тәртібі - осы саланың мәнін, негізгі
жақтарын көрсетуі. Кейінге қалдыру мен тоқтату, халықтың құқықты әлеуметтік
бағасы, саяси-құқықтық идеялардың айна көрінісі болып табылады. Оларда,
халықтың идеялары мен ойларын ең толық қанағаттандыратын, заңдылықты
азаматтық істерде ұйымдастырудың негіздері, соттың процессуалдық іс-
әрекеті, сот процесіне қатысушылардың құқықтық мәртебесін анықтау жолының
құқықтық сапалар тізімі түйінделеді. Кейінге қалдыру мен тоқтату тәртібінің
мазмұны демократиялық бағытта болады, және заң нормаларымен бекілітіліп,
заңдылықты азаматтардың заң және сот алдында теңдігін сақтай отырып, соттың
жүзеге асыруын, істерді судьялардың жеке-дара немесу алқалы түрде қаралуын,
судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға бағынуы, жариялылық, сот ісін
мемлекеттік тілде жүргізілуін білдіреді. Әрбір адамның сотқа қорғаныс іздеп
және соттың қорғанысына жүгінуіне мүмкіндік беретін, сот ісін жүзеге
асыруының қолайлы болуы, іске қатысушылардың реалды құқықтары және олардың
жүзеге асуының кепілдігі болып табылады.
Сондықтан да , азаматтық іс жүргізудің кейінге қалдыру мен тоқтату
тәртібінің түсінігін дұрыс талқылау қажет.
Зерттеу объекті – азаматтық іс жүргізудің кейінге қалдыру мен тоқтату
және олардың конституциялық негіздері.
Зерттеу пәні – азаматтық іс жүргізудің заң нормалары, Конституция.
Зерттеу мақсаты – азаматтық іс жүргізу кейінге қалдыру мен тоқтату
тәртібін талқылау.
Зерттеу гипотезасы: АІЖК-де азаматтық құқық принциптерінің толық
зерттелмегендігі, оларға анализ жасау және түзеті енгізу қажеттілігінде.
Мақсатқа жету үшін келесі сұрақтарды қарастырамыз:
- азаматтық іс жүргізу принциптерінің тарихын зерттеу;
- азаматтық іс жүргізу принциптерінің жүйесін қарастыру;
- толық анализ жасап, азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәселелері мен
болашағын анықтау.
Жаңалық элементі ретінде: диспозитивтік принциптің соңғы дұрыс талқылауы -
сот және өзге істерді жүргізудің бастапқы локомотив екендігі анықталғанын
айта кеткен жөн.
І тарау. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынастар
1.1. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынасының ұғымы және элементтері
Құқықтық қатынас - құқық нормаларымен реттелген, құрамында өзара
алмасылып отыратын құқықтар және міндеттермен айшықталған құқық
субъектілері арасында заңдық байланысы бар қоғамдық қатынастар. Азаматтық
іс жүргізу қатынасы құқық қорғау қатынастарына жатады. Олардың пайда болуы,
өзгертілуі және тоқтатылуы заңдық жағдаяттармен, заңдық маңызы бар нақтылы
мән-жайлармен байланысты, олармен құқық нормасы азаматтық іс жүргізу құқық
субъектілерінің іс жүргізу құқықтары мен іс жүргізу міндеттерінің пайда
болуы, өзгертілуі және тоқтатылуын байланыстырады. Бұл қатынастардың
ерекшеліктері мыналар:
• олар азаматтық іс жүргізу құқықтың нормаларымен тікелей белгіленген;
• ерекше субъективтік құрамы, яғни іске қатысушылардың құрамы;
• бірлігі мен біріктік;
• ара-қатынасында.
Азаматтық іс жүргізу қатынастары сотқа талап арыз, арыз және шағым
берген кезде пайда болады. Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен азаматтық іс
жүргізу міндеттері азаматтық іс жүргізу қатынастарының мазмұнын құрайды.
Азаматтық істерді қарап шешуде азаматтық іс жүргізу құқық
қатынастарының мынандай түрлерін байқауға болады: негізгі, қосымша және
қызметтік-көмек көрсетушілік.
Негізгі іс жүргізу құқық қатынастары талап қоюмен іс жүргізу, ерекше
талап қоюмен іс жүргізуде сот пен тараптар (талап қоюшы және жауапкер)
арасында және ерекше іс жүргізуде сот пен арыз беруші арасында болады.
Қосымша іс жүргізу құқық қатынастары іс бойынша қорытынды беру үшін
прокурордың, мемлекеттік органның немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органның қатысуымен өткенде (АІЖК-тің 55, 57 баптары), сондай-ақ үшінші
тұлғалардың қатысуымен өткенде (АІЖК-нің 52, 53 баптары) туындайды.
Қызметтік-көмек көрсетушілік іс жүргізу құқық қатынастары іс бойынша
өз қызмет бабы бойынша көмек көрсету үшін аудармашының, сарапшының,
куәлардың, қоғамдық өкілдердің қатысуымен өткенде туындайды.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының ерекшелігі оның биліктік
сипатында, яғни биліктік қатынастылығында. Азаматтық іс жүргізу құқық
қатынастарының субъектілері – сот және өзге сот ісін жүргізуге қатысушысы –
билік және бағынушылық қатынаста болады. Оған дәлел ҚР Конституциясының сот
билігін бекітуі. [18.363]
Жоғарыда айтылғанның бәрі азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының
түсінігіне анықтама беруге болатынын білдіреді. Сонымен азаматтық іс
жүргізу құқық қатынасы – бұл субъективтік құқықтармен заңмен қорғалатын
мүддені қорғау үшін сот пен өзге азаматтық процестің қатысушылары
арасындағы азаматтық іс жүргізу құқық нормаларымен реттелген қоғамдық
қатынастар.
1.2. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынастарының объектісі мен мазмұны
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының объектісін 2 түрге бөліп
қарастыруға болады: жалпы және арнайы.
Жалпы объект – сотпен қаралып, шешілуге немесе қорғалуға жататын
материалдық-құқықтық дау немесе заңмен қорғалатын мүдде.
Арнайы объект – нақты, белгілі құқық қатынасын жүзеге асыруда
жасалатын қорытынды (мысалы, сот пен сарапшы арасында азаматтық іс жүргізу
құқық қатынасының объектісі болып осы сарапшының өзінің арнайы білімі
негізінде іс үшін мәні бар фактілер туралы қорытындысы).
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастың мазмұны – азаматтық
процестегі субъектілерінің іс жүргізу құқықтары мен міндеттері, ал кейбір
процессуалистердің пікірінше (А.А.Мельников) субъектілердің мінез-құлқы,
яғни өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырудағы әрекеттері.
1.3. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынасының субъектілері және оларды
топтастыру
Азаматтық іс жүргізу қатынастарының субъектілері азаматтар мен заңды
тұлғалар бола алады. Соның қатарына азаматтық іс жүргізу қатынастарына
шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетелдік заңды тұлғалар
қатыса алады. Процеске қатысушылардың бәрін, олардың іске қатынастығына
орай, белгіленген топтарға бөлінеді: сот, іске қатысушылар және сот
төрелігін жүзеге асыруына жәрдемдесушілер. [13.43]
Сот азаматтық іс жүргізу қатынасының міндетті субъектісі ретінде
қаралады. Республикада азаматтық, төрелік, қылмыстық және басқа да істерді
қарайтын, соттардан тыс ешқандай орган жоқ. Сот азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын, ол бұзылған
жағдайда оны қалпына келтіретін барынша ықпалды нысан болып табылады.
Соттар қайсыбіреулердің еркіне қарамастан тек Конституция мен Республика
заңдарына сәйкес, өздеріне Республика атынан берілген билікті жүзеге
асырады, іс жүргізу нысанында заңмен белгіленген сот ісін қарауға процесс
мүшелерінің барлығының да белсенді түрде қатысу мүмкіндігін қамтамасыз
етеді, істің ақиқатын ашады және ол бойынша заңды және негізделген шешім
шығарады. Соттарға мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқығы берілген. Сот
азаматтық және шаруашылық істер жөніндегі шешімдерімен кінәлі тараптарды
(талап қоюшыны немесе жауапкерді) тиісті тәртіпке шақырады, оларды
міндеттері мен жауапкершілігін орындауға, оның ішінде жауапкердің есеп
шотынан талап қоюшының пайдасына ақшалай қаражат өндіртуге не мүліктерін
өндіруге мәжбүрлейді. Істі сот отырыстарында қарау мен шешу ҚР
Конституцияның 77-бабында және ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің жалпы
бөлімінің 2-ші тарауында аталған принциптерге негізделеді. [27.31]
Іске қатысушыларды азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастардың
субъектері ретінде танимыз. Олардың құрамына ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 44-бабына сәйкес:
• тараптарды (талап қоюшы мен жауапкерді);
• үшінші тұлғаларды (даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін және
даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін);
• прокурор;
• мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдар;
• ҚР АІЖК 56,57-баптарымен көрсетілген негіздер бойынша процеске қатысатын
ұйымдар немесе жеке адамдар;
• арыз берушілер және басқа да мүдделі тұлғаларды (ҚР АІЖК 289-бабы)
жатқызамыз.
Сот төрелігін жүзеге асыруына жәрдемдесушілер - азаматтық іс жүргізу
құқықтық қатынастарының субъектілері. Олар қатарына: аудармашы, куә, маман,
сот приставы, сот хатшысы, сот орындаушысы, өкіл және т.б. жатқызылады.
Іске қатысқан тұлғалар ішінде үшінші тұлғалар ең түсініксіз тұлғалар.
Үшінші тұлғалар - өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін қорғау
үшін басталып кеткен азаматтық процеске қатысатын және тараптардың (талап
қоюшы мен жауапкердің) құқықтары мен мүдделерімен сәйкес келмейтін
тұлғалар. Үшінші тұлғалардың азаматтық процеске қатысудың негізгі себебі –
олардың қаралып жатқан азаматтық істе өздерінің жеке мүдделері бар. Іс
бойынша сот шешімі олардың материалдық құқықтары мен міндеттеріне әсер етуі
мүмкін. Бұған қоса үшінші тұлғалар институты нақты бір іс бойынша бірнеше
әртүрлі талаптарды біріктіруге мүмкіндік етеді, істің бүкіл мән-жайларын
сотпен толық зерттеуді қамтамасыз етеді және негізсіз сот шешімдерін
шығарудан сақтайды деуге болады.
Үшінші тұлғалардың іс бойынша мүдделерінің деңгейі әр түрлі болуы мүмкін,
сондықтан олардың 2 (екі) түрі болады:
1-мәлімдейтін;
2-мәлімдемейтін.
1) Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар –
бұл талап қоюшы мен жауапкер арасында басталып кеткен процеске даудың
нысанасына өздерінің дербес құқықтарын қорғау үшін қатысатын тұлғалар. Бұл
тұлғалардың қатысу себебі, олар құқық жөнінде дау талап қоюшы мен
жауапкерге емес өзіне берілген деп ойлайды. Олар жалпы тәртіп бойынша (ҚР
АІЖК 14 тарауы) бірінші сатыдағы сот шешімін шығарғанша талап қою арқылы
қатыса алады (мысалы: Екі жас некеге тұрған соң олар 120000 мың теңге
тұратын жеке пәтер алмақшы болады, ал пәтерді сатып алу үшін 80000 мың
теңге ақша соманы ер жігіт өзінің туған анасынан алады, ал 40000 мың теңге
ақшаны үйленер алдында өзі жұмыс істеп тапқанынан қосады. Бір жыл бірге сол
пәтерде тұрған соң жастар некелерін сот арқылы қияды, себебі ортақ мүлік
бөлуде араларында дау болған. Сотта іс қарағанда ер жігіттің туған анасы
өзінің дербес талабын қоюы мүмкін, яғни ол осы іс бойынша дербес талаптарын
мәлімдейтін үшінші тұлға болып танылады). Бұл үшінші тұлғалар өз талаптарын
тараптың біреуіне не екеуіне бірден қоюы мүмкін.
Іс бойынша үшінші тұлғаларды қатыстыру мәселесі, соттың сәйкесті
ұйғарым шығаруымен белгіленеді.
Осы үшінші тұлғаның талап қоюшыдан бір ғана айырмашылығы бар – бұл
процеске кіру кезеңі.
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар
сипаттамасы:
- процеске талап қою арқылы қатысады, талап қоюшының барлық құқықтарын
пайдаланады және оның барлық міндеттерін атқарады;
- үшінші тұлғалардың талап қою пәні талап қоюшының талап қою пәнімен
толық көлемде немесе жарым-жартылай толық сәйкес келу керек, сондықтан
талап қоюшының талабын қанағаттандырса әлбетте, үшінші тұлғаның талап
арызын қабылдаудан бас тартады (толық немесе жарым-жартылай). Іске
қатыса алмаған дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар жеке
талап қоюға хақы бар.
- іске қатысу ықылас көбінесе үшінші тұлғалардың өздерінен болады.
2) Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар –
бұл бірінші сатыдағы қаралатын іс бойынша қабылданатын шешім тараптардың
біреуіне қатысы өздерінің құқықтары мен міндеттеріне әсер етуі мүмкін
болғанда, талап қоюшы не жауапкер жағында іске қатысатын тұлғалар (ҚР АІЖК
53 б.).
Олардың сипаттамасы:
- егер іс тараптардың біреуіне қатысы өздерінің құқықтарына немесе
міндеттеріне әсер етуі мүмкін болса, іс бойынша бірінші сатыдағы
соттың шешімі шыққанға дейін талап қоюшы немесе жауапкер жағында іске
кірісе алады;
- олар сондай-ақ тараптардың және іске қатысушы басқа адамдардың
өтінімімен немесе соттың бастамасымен іске қатысуға тартылуы мүмкін;
- дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар тараптардың талап
қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту, талап қою талабының мөлшерін
ұлғайту немесе азайту, сондай-ақ талап қоюдан бас тарту, талап қоюды
мойындау не бітімгершілік келісімін жасау, қарсы талап қою, соттың
шешімін мәжбүрлеп орындатуды талап ету құқықтарынан басқа іс жүргізу
құқықтарын пайдаланады және іс жүргізу міндетін мойнына алады (ҚР АІЖК
47 б.).
Даудың нысанасына дербес талаптарды мәлімдемейтін үшінші тұлғалар іске
келесі жағдайларда кірісе алады:
- өз бастамасы бойынша;
- тараптардың өтініші бойынша;
- іске қатысушы басқа тұлғалардың (прокурордың, мемлекеттік және өзін-
өзі басқару органдардың) өтініші бойынша;
- соттың бастамасы бойынша.
Бұлар іске соттың бірінші сатысындағы шешімі қабылданғанға дейін кірісе
алады және ол соттың ұйғарымымен белгіленеді.
Даудың нысанасына дербес талаптарды мәлімдемейтін үшінші тұлғалардың
азаматтық процеске қатысу жөнінде мысал келтірейк. Мысалы: Қыста жолдың
тайғақтығынан екі автокөлік жүргізуші, біреуі – қала автопаркінің автобус
жүргізушісі, ал екіншісі – жеке меншік автокөлік жүргізушісі, аварияға
ұшырайды. Егер автопарк автобусының жүргізушісі кінәлі болса, онда жеке
меншік автокөлік жүргізуші сотқа талап арыз беру арқылы (талап қоюшы
ретінде) келтірілген материалдық зиянды автобус жүргізушіден емес ол жұмыс
істеп жүрген автопарк әкімшілігінен (жауапкер ретінде) өндіріп алады. Сонда
кейіннен материалдық зиян өтеу үшін төленген ақша сомасын автопарк
әкімшілігі өз қызметкерінің жалақысынан ұстап қалып отырады, яғни сонымен
даудың нысанасына дербес талаптарды мәлімдемейтін үшінші тұлға болып
автобус жүргізушісі танылады. [30.46]
1.4. Азаматтық іс жүргізуге (процеске) прокурордың қатысуы
Қазақстан Республикасының Конституциясына және “Қазақстан
Республикасының прокуратура туралы” заңына сәйкес прокуратура органдарының
алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі кез-келген заң бұзушылықты дер
кезінде анықтап, оны жоюға шара қолдану болып табылады. Кез-келген құқықтық
мемлекеттегі тәрізді Қазақстан Республикасында да сот және прокуратура
органдарының алдына қойылған мақсат – азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, әділдік пен заңдылықты қамтамасыз ету болып
табылады. [25.41]
Халықтың соттарға деген биік сенімін жоғалтпау үшін істерді қараған
кезде, қара қылды қақ жаратындай әділдік болуы шарт. Ал, прокуратура болса
ҚР “Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы” заңына сәйкес сот
процесі барысында мемлекет мүддесін білдіріп, ақиқатты анықтауға ат
салысатын мемлекеттік орган.
Прокуратураның қызметкері – прокурор, іске қатысушы тұлғалар құрамына
енгізілген (ҚР АІЖК 5 тарау 44 бап).
Прокурор процеске өз бастамасы немесе соттың бастамасы бойынша (ҚР
АІЖК 55 бабы) іс жүргізудің кез-келген сатысында және кез-келген іс бойынша
қатыса алады.
Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы келесі жағдайларда
міндетті:
- мұның өзі заңмен көзделгенде;
- осы іске қатысу қажеттілігін сот танығанда (ҚР АІЖК 52 бабы 2 бөлігі).
Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге міндетті қатысуы ҚР АІЖК-нің
287, 299, 317-4, 350, 398 баптарында көзделген.
Прокурор іс бойынша бірінші сатыдағы соттың, апелляциялық, қадағалау және
жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша істерді қайта қарау сатыларындағы
соттардың бастамасы бойынша қатыса алады. [16.373]
Прокурордың процеске кіру тәртібі және оның іс жүргізу құқықтары мен
міндеттерінің көлемі процестің қай сатысында кіргеніне және іске қатысу
нысанына байланысты.
ҚР-ның прокуратура туралы заңы және ҚР-ның АІЖК-сы азаматтық процеске
прокурордың қатысуының екі нысанын белгілейді:
1-сотқа арыз, талап арыз беру арқылы процеске қатысуы;
2-іс бойынша қортынды беру үшін процеске қатысуы.
1) Прокурордың сотқа талап қою арқылы қатысуы. ҚР-ның АІЖК-нің 55-бабы 3
бөлігіне сәйкес прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға құқылы. Прокурордың
талап қоюдағы міндеттерінің негізгі мақсаты – заң бұзушылықты жоюға сот
тәртібімен уақытылы және тиімді шара қолдану, құқық бұзушылықтың алдын алу,
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді
қорғау.
Прокурордың талаптары – заң бұзушылыққа қарсы күрестің тиімді де маңызды
құралдарының бірі.
Егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, онда мүдделі
адамның өтінішімен ғана прокурор азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және
заңды мүдделерін қорғау туралы талап қоя алады. Ал әрекеті қабілетсіз
азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне
қарамастан талап қоя алады.
ҚР-сы Бас Прокурорының 1999 жылғы 15 шілдедегі № 60 “Әлеуметтік және
экономикалық салалардағы заңдардың қолдануына прокурорлық қадағалау
ұйымдастыру” атты бұйрығына сәйкес, адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары бұзылғандығы анықталып, ал олардың денсаулығына немесе жасы
ұлғайғандығына байланысты өздерінің құқықтары мен бостандықтарын сотта
қорғау мүмкіндіктері жоқ болса немесе бірнеше азаматтың құқықтары мен
бостандықтары бұзылып жатса, прокурор олардың мүддесін талап ету және арыз
беру арқылы сотта қорғай алады.
Басқа жағдайларда, прокурор әрбір азаматтың өз құқығы мен бостандығын сот
арқылы қорғауға конституциялық құқығы бар екендігін түсіндіреді.
Прокурордың талап қоюына лауазымды тұлғалардың, жеке азаматтардың құқыққа
қарсы әрекетінің немесе қылмыс жасауының нәтижесінде келтірілген мүліктік
залал немесе басқа да зиян негіз болып табылады. Талап арыз прокурор
мүддесін қорғайтын адам мен жауапкер арасында туындаған мүліктік-құқықтық
қатынас мазмұнына байланысты болады. [34.73]
Прокурордың талабы тексеруден өткен, дәлелденген материалдарға негізделуі
қажет. Сонда ғана талаптың негізі болып табылатын айғақтардың мөлшерін
анықтау, талап ету, сонымен қатар, жауапкерге (жауапкерлерге) прокурордың
талабын дәлелдейтін және олардың талапқа қарсы қарсылығын теріске шығаратын
қажетті айғақтық материалдарды талдау төңірегінде талап етудің жүйелі
жұмысы қалыптасады. Осы саладағы прокурордың жұмысы тек талаптың
негізіндегі фактілер құрамын дұрыс анықтаса ғана нәтижелі болмақ. Прокурор
талапты дайындау барысында ол бағалауға жататын болса, талап қоюдың бағасын
міндетті түрде белгілейді (ҚР АІЖК 150-баптың 2-бөлігі, 6-тармағы).
Талаптың бағасы ҚР АІЖК-нің 102-бабына сәйкес белгіленеді.
Қандай сотқа арыздануды шешу үшін прокурор ҚР АІЖК-нің 27, 28, 31, 32, 35-
баптарын басшылыққа алу қажет.
ҚР АІЖК-нің 150-бабы 2-бөлігіне сәйкес прокурор талап арызда азаматтық
істердің қаралуы тиісті соттың атауын, талап қоюшы прокурордың аты-жөнін,
мүддесі қорғалатын адамның аты-жөнін көрсетеді.
Прокурор талап арызда жауапкерге қоятын талаптарын дәлелдейтін
жағдайларды, сонымен қатар талаптың негізі болып табылатын айғақтарды толық
келтіреді. Бұл талап арыздың ең маңызды бөлігі болып табылады, себебі,
заңды және дәлелді түрде сауатты баяндалған себептер мен айғақтар таластың
дұрыс және жан-жақты шешілуіне көп көмегін тигізеді. Арызда прокурор қандай
жағдалардың лауазымды тұлғалар мен азаматтардың түсініктемелері арқылы,
жазбаша және заттай айғақтар арқылы, маманның қорытындысы арқылы
дәлелденетінін толық көрсетеді. [25.89]
Бұлардан басқа, ҚР АІЖК-нің 150-бабы 4-бөлігіне сәйкес прокурор
мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделер үшін беретін арызды мемлекеттік немесе
қоғамдық мүдденің неден тұратының, қандай құқықтың бұзылғанын дәлелді түрде
негіздеп, сондай-ақ заңға немесе өзге де нормативтік-құқықтық актілерге
сілтеме жасауы тиіс. Ал азаматтардың мүдделерін қорғау үшін берілген талап
арызда азаматтың өздігінен талап қою мүмкіндігі жоқтығын негізгі түрде
дәлелдеп көрсетеді, арызға, әрекет қабілеті жоқ адамның мүдделерін қорғау
үшін арыз берілетін жағдайларды қоспағанда, азаматтың сотқа талап қоюға
келісім бергенін растайтын құжат қоса тіркелуі тиіс. ҚР АІЖК-нің 151-бабына
сәйкес прокурор арызға жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай
талап арыздың көшірмесін қоса тіркейді. [32.63]
Талап арызға прокурор қол қойып, өзінің сыныптық шенін, арыздың сотқа
жіберілген уақытын көрсетеді.
2) Іс бойынша қортынды беру үшін прокурордың процеске қатысуы.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс
бойынша қортынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық
немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе соттың
бастамасы бойынша процеске қатыса алады.
Жауапкер мен оның өкілі соңғы сөздерін айтып болғаннан кейін іс
бойынша тарап болып табылмайтын және ҚР АІЖК-нің 55-бабының 2-бөлігінде
көзделген тәртіппен процеске қатысушы прокурор жалпы істің мәні бойынша
қортынды береді.
Сотта азаматтық істерді қайта қарау сатысы бойынша прокурор 2 (екі)
нысанда қатысуы мүмкін:
1-Осы саты бойынша өндірісті (апелляциялық не қадағалау наразылықтарын
келтіру арқылы) қозғау. Заңсыз және дәлелсіз шешімдер мен ұйғарымдарға
наразылық жасау прокурордың лауазымдық міндетіне жатады, осының негізінде
азаматтық сот істерін жүргізу саласында мемлекет атынан заңдардың тура және
бірыңғай қолданылуына жоғары қадағалау жүзеге асады. Сонымен, заңды күшіне
енбеген сот шешімдеріне, ұйғарымдарына прокурор апелляциялық наразылық
келтіреді, ал заңды күшіне енген сот актілеріне қадағалау тәртібі бойынша
наразылық келтіреді. Азаматтық сот ісін жүргізуде заңдардың дәлме-дәл және
бір үлгіде қолданылуына жоғары қадағалау жүргізу ісін мемлекет атынан
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне бағынатын
прокурорлар арқылы жүзеге асырады (ҚР АІЖК 55 бап, 1 бөлігі).
2-Іс бойынша қатысатын не қатыспайтын тараптардың немесе басқа да
тұлғалардың құқықтары мен міндеттері жөнінде қабылданған сот шешімі бойынша
шағымды қарайтын іске қатысу. Азаматтық істерді қайта қарау сатыдағы сотта
прокурор процеске қатысу нысанына қарамастан іс бойынша қортынды береді.
[20.235]
Сот қаулыларын орындау сатысында прокурор сот шешімдерінің уақытылы
және заңды орындалуына қадағалауды жүзеге асырады. Бұл сатыда прокурор екі
нысанда қатысады:
- сотта арыз, талап арыз беруші болған себептен өтініш жасау, атқару және
өзге де әрекеттер жасауға қатысу арқылы;
- сот орындаушының әрекетіне наразылық келтіру арқылы.
ІІ тарау. Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша азаматтық істі қарау іс
жүргізуді тоқтата тұру немесе кейінге қалдыру тәртіптері
2.1. Сотта іс қарау сатысының мәні және құрылымы
Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттың қызметіне араласуға жол
берілмеушілік нақты істерді шешкен кезде судьялардың Конституция мен
заңдардың нормаларын басшылыққа алатындығын, нақты істе барлық мәселелерді
өзінің ішкі сенімімен шешетіндігін және бір де бір мемлекеттік немесе
қоғамдық мекеменің, бір де бір лауазымды адамның судьяға нұсқау беруге
құқығы жоқ екендігін, қандай да істі болсын шешу тек қана сотқа
жүктелгендікті білдіреді. Істі іс жүргізуде шешетін бірінші сатыдағы сот
жоғары тұрған сотқа тәуелсіз болады. [20.154]
Қандай да бір нысанда болсын судьяға істің жан-жақты, толық және
объективті түрде қаралуына кедергі жасау мақсатында ықпал ету немесе заңсыз
шешім шығарттыру қылмыстық жауаптылыққа жатады.
Сотта іс қарау – істі мәні бойынша қарауға және шешуге бағытталған
бірінші сатыдағы сот пен басқа да қатысушыларының іс жүргізу әрекеттерінен
тұратын азаматтық процестің негізгі сатысы. Сотта іс мәні бойынша жан-
жақты, толық және заңды шешіледі. Бұл сатыда сот өз алдына қойылған мына:
- істі мәні бойынша шешу;
- тараптар арасындағы даулы құқықтық қатынастарды реттеу;
- сот қызметінің тәрбиелік әсер етуін қамтамасыз ету;
- заңды тұлғалар мен азаматтардың бұзылған құқықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін қалпына келтіру міндеттерді жүзеге асырады.
Бірінші сатыдағы сотпен істі сот отырысына қарауға тағайындау туралы
ұйғарым шығарған кезден сотта іс қарау басталады және сәйкесті сот актісін
(шешім, ұйғарым) қабылдағанға дейін жалғасады. [23.238]
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексінің 175-бабына
сәйкес азаматтық істі қарау сот отырысында жүргізіледі, сондықтан “сотта іс
қарау” және “сот отырысы” ұғымдарды бір-бірінен ажырата білу керек.
Әдебиетте осы ұғымдардың ара байланысы жөнінде көптеген ғылыми пікірталас
бар. Осылай, А.Ф.Клейман аталған ұғымдар ұқсас және бір мағына
түсіндіретінін айтты: сот отырысында іс қарау не іс қарау сот отырысында
өтетінін. Бірақ бұл мәселе жөнінде біздің ой-пікірімізше П.П.Гуреевтің
айтуы дәйекті: сот отырысы – сотта азаматтық істерді қарау нысаны
(формасы). И.М.Зайцев бұл ойды қолдап жалғастырады, ол бұл екі ұғымдардың
бір-бірінен айырмашылығы бар екенін жазды, олар мазмұны (сотта іс қарау)
және нысан (формасы – сот отырысы) ретінде айқасады. Бұған қоса нақты
азаматтық іс қарауы бір емес бірнеше сот отырысында өтуі мүмкін екенін
айтты. Сотта іс қарау және сот отырысы ұғымдардың арасындағы айырмашылыққа
И.К.Пискаревта өз назарын аударған болатын. Ол сот отырысындағы азаматтық
істі мәні бойынша қарау тәртібі азаматтық процестің өзге де мәселелерін
шешуге арналған сот отырысының процедурасынан айырмашылығы бар екенін дұрыс
белгіледі, мысалы, сот шешімдегі қателіктерді түзету туралы (ҚР АІЖК 230-
232-баптары), іс жүргізу мерзімдерін қалпына келтіру туралы (ҚР АІЖК 128-
бабы), сот актілерін жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау
туралы (ҚР АІЖК 408-бабы), сот тапсырмасын орындау туралы (ҚР АІЖК 73-бабы)
және т.б. арыздар қарау.
Сотта іс қарау мен сот отырысы өту уақыты бойынша бір-біріне сәйкес
келмейді. Осылай, нақты азаматтық іс бойынша сотта іс қарау шешім немесе
ұйғарым (мысалы, іс бойынша іс жүргізуді қысқарту) шығарумен аяқталады, ал
сот отырысы осы іс бойынша істі қарауды кейінге қалдыру немесе іс бойынша
іс жүргізуді тоқтата тұру туралы ұйғарым шығарумен аяқталуы мүмкін. Осы
сотта іс қарау сот отырысына қарағанда процессуалдық жағынан ұзақ болуы
мүмкін екенін білдіреді. [38.26]
Сот азаматтық сот ісін жүргізудің барлық принциптерін (қағидаларын)
басшылыққа алып азаматтық істерді қарап шешеді (ҚР АІЖК-нің 2-тарауы).
Соттың бірінші сатысындағы азаматтық істерді соттың атынан әрекет ететін
судья жеке-дара қарайды (ҚР АІЖК 37-бабының 1-бөлігі).
Соттың бірінші сатысында іс қарау тәртібі Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің (17-тарау. “Сотта іс қарау”) жеке тарауында
көрсетілген. Өзге категория істерін қарап шешудің арнайы тәртібі ҚР АІЖК-
нің 25-39-тарауларында белгіленген.
ҚР АІЖК-нің 176-бабының 1-бөлігіне сәйкес төрағалық етуші сот отырыстың
барысына басшылық жасайды. Төрағалық етушінің міндетін судья атқарады.
Төрағалық етуші сот отырысында:
• істің барлық мән-жайының толық, жан-жақты және объективті анықталуын;
• іс жүргізу әрекеттерінде дәйектіліктің және тәртіптің сақталуын;
• процеске қатысушылардың өздерінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыруын
және олардың міндеттерін орындауын;
• процестің тәрбиелік ықпалын қамтамасыз етеді.
Оған қоса заң сот отырысында төрағалық етушіге қаралатын іске қатысы жоқ
мәселелердің барлығын сот қарауынан шығарып тастау міндетін жүктеген және
сот отырысында тиісті тәртіптің қамтамасыз етілуіне қажетті шаралар
қолдану.
Процеске қатысушылардың қайсыбіреуі төрағалық етушінің іс-әрекетіне
қарсылық білдірген жағдайда бұл қарсылық білдірулер сот отырысының
хаттамасына енгізіледі. Төрағалық етуші өзінің іс-әрекеттеріне қатысты
түсініктеме береді.
Соттың бірінші сатысындағы азаматтық іс қарайтын сот отырысын бөлімдерге
бөліп қарастыруға болады.
Істі сот отырыстарында қарау мен шешу Конституцияның 77-бабында аталған
принциптерге негізделеді.
Сот отырысының әр бөлімінде жасалатын іс жүргізу әрекеттер жиынтығының
өз мәні бар және азаматтық істер қарап шешуге байланысты нақты сұрақтар
шешуге бағытталған.
Соттың бірінші сатысындағы сот отырысы төрт бөлімдерден тұрады:
1) әзірлеу бөлімі;
2) істі мәні бойынша қарау бөлімі;
3) сот жарыссөздері және прокурордың қорытындысы бөлімі;
4) шешім шығару және оны жариялау бөлімі.
1. Әзірлеу бөлімі – алғашқы іс жүргізу әрекеттерін алдын ала
қорытындылау және іс мәні бойынша шешілуіне тиісті іс-әрекеттер жасалу үшін
қажетті жағдайлар жасау бөлімі (Г.А.Жилин). Бұған байланысты ғылыми
әдебиеттерде сотта азаматтық істер қараудың көрсетілген бірінші бөлімінің
қажеттілігі анықталған. П.П.Гуреева ғалымның ой-пікірі бойынша әзірлеу
бөлімінің міндеті – осы сот отырысында істі қарап шешу үшін қажетті шарттар
жасалғандығын тексеру. Осындай аспекте П.Я.Трубниковта әзірлеу бөлімінің
міндетін белгілейді, ол “сот осы отырысында істі мәні бойынша толық және
дұрыс қараумен байланысты барлық сұрақтар анықтайды және шешеді ”- деп
жазды. Сотпен әзірлеу бөлімінде шешілетін негізгі сұрақтарына келесі
мүмкіндіктерді анықтау жатады:
- осы сот құрамында іс қарау;
- бар дәлелдемелер негізінде іс қарау мен шешу;
- процеске қатысушылардың біреуі келмей қалған жағдайда істі қарап шешу.
Әзірлеу бөлімінде жасалатын іс-әрекеттер, сондай-ақ ол іс-әрекеттер жасау
кезегі ҚР АІЖК 180-191-баптарымен реттеледі. Заң осы бөлімде белгіленген
нұсқау шегінде жүруін көздейді және келесі тәртіп бойынша іс жүргізу
әрекеттерін жасауын алдын ала ескереді:
• сот отырысын ашу;
• процеске қатысушылардың келуін тексеру;
• аудармашыға оның міндеттерін түсіндіреді;
• куәларды сот отырысы залынан шығару;
• сот құрамын жария ету және қарсылық білдіру құқығын түсіндіру;
• іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру;
• соттың іске қатысушы адамдардың өтінімдерін шешуі;
• іске қатысушы адамдар мен өкілдердің сот отырысына келмеу салдары;
• сот отырысына куәнің, сарапшының, маманның, аудармашының келмеу салдары;
• істі қарау кейінге қалдырылған кезде куәлардан жауап алу;
• сарапшы мен маманға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру.
Сот отырысын ашу (ҚР АІЖК 180-бабы). Судья сот отырысы залына кірген
кезде залдағы барлық қатысушылар орындарынан тұрады. Судья кірген кезде сот
отырысының хатшысы өзі ол туралы айтады. Істі қарау үшін белгіленген
уақытта төрағалық етуші (судья) сот отырысын ашады және қандай азаматтық іс
қаралуға жататын жариялайды. Бұл бірінші сот отырысы басталуында іс жүргізу
әрекеті, бірақ сотта іс қарау емес. Аталған іс-әрекет талап қоюшының,
жауапкердің және басқа да процеске қатысушылардың келуіне байланыссыз
сотпен жеке-дара жасалады. И.К.Пискаревтың айтуы бойынша процеске
қатысушылардың біреуінің келмей қалуына байланысты істі қарау кейінге
қалдыру заңмен белгіленген тәртіпті (процедураны) сақтамай жүргізетін
болса, келген тұлғалардың іс жүргізу құқықтарына қысым жасайды (мысалы,
қарсылық білдіру мен өтініш жасау мүмкіндігінен).
Процеске қатысушылардың келуін тексеру (ҚР АІЖК 181-бабы). Сот отырысының
хатшысы сот отырысы басталғанға дейін процеске қатысушылардың қайсысы
процеске келгенін, ал егер олар келмеген жағдайда онын себебін анықтайды.
Сот отырысында төрағалық етуші хатшыдан процеске қатысушылардың қайсысы
келгені туралы сұрайды. Бұдан кейін хатшы іс бойынша кім келгенін,
келмегендерге хабарланғаны туралы және олар жоқтығы туралы қандай
мәліметтер бар жөнінде баяндайды.
Аудармашыға оның міндеттерін түсіндіру (ҚР АІЖК 182-бабы). Бұл іс жүргізу
іс-әрекеті сот отырысының басынан басталады, ол сотта іс жүргізу тілін
білмейтін тұлғаға іс қарауында жасалатын барлық әрекеттер мен мәліметтер
жөнінде білу мүмкіндігі үшін өткізіледі. Аудармашысыз ол мұндай
мүмкіндіктен айрылады, себебі ҚР АІЖК 182-бабында көрсетілген сот іс-әрекет
жасағаннан кейін аудармашы өзіне жүктелген міндеттерін орындауға кіріседі.
Төрағалық етуші аудармашыға тіл білмейтін тұлғаның түсініктерін,
жауаптарын, арыздарын аудару міндетін түсіндіреді, ал тұлғаларға – іске
қатысушы тұлғалардың түсініктерінің, жауаптарының, арыздардың мазмұнын және
істе бар құжаттармен, дыбыс жазбалармен, сарапшының қорытындысымен,
маманның консультациясымен, сондай-ақ төрағалық етушінің тапсырмаларымен,
сот ұйғарымымен және шешімімен таныстырып түсіндіреді. Төрағалық етуші
аудармашыны ҚР Қылмыстық кодексінің 352-бабымен белгіленген жауаптылыққа
жалған аударғаны үшін тартылуы туралы ескертеді. Ол туралы қолхатты сот
отырысының хаттамасына біріктіреді. Аудармашы сотқа өз еркімен келуге
немесе өз міндеттерін орындаудан бас тартқан жағдайда ол әкімшілік құқық
бұзушылық заңы бойынша әкімшілік жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Саңырау, тілсіз, мылқау адамдар өзара араласуында қолданатын белгілерін
аударатын (сурдо) аудармашыларына да ҚР АІЖК 182-бабында белгіленген
тәртібі қолданылады.
Куәларды сот отырысы залынан шығару (ҚР АІЖК 183-бабы). Келген куәлар
процеске қатысушылардың келуін тексерген соң бірден сот отырысы залынан
шығарылады, ал іс бойынша аудармашы қатысқанда, онда оған аудармашының
міндеттерін түсіндіргеннен соң шығарылады. Куәларды шығарғанға дейін оларға
іс бойынша жауап беру үшін сот отырысы залына біртіндеп кіретіні туралы
алдын ала ескертеді.
Төрағалық етуші сотта жауап берген куәлар жауап әлі бермегендермен бір-
бірімен сөйлеспеу үшін шаралар қолданады.
Сот құрамын жария ету және қарсылық білдіру құқығын түсіндіру (ҚР АІЖК
184-бабы). Төрағалық етуші сот құрамын жария ету кезінде өз тегін атайды,
сондай-ақ істі алқалы қарауда басқа да судьялардың тегін, аты мен аты-жөнін
атайды. Соңғысында сот отырысында төрағалық етушінің міндетін судьяның
қайсысы орындайтынын белгілейді. Кейінен төрағалық етуші, прокурор,
сарапшы, маман, сот отырысының хатшысы, сот приставы болып кім қатысатынын
хабарлайды және әрқайсының лауазым мәртебесін атайды. Содан соң төрағалық
етуші іске қатысушы тұлғаларға қарсылық білдіру құқығын түсіндіреді. Іске
қатысушыларға заңмен берілген қарсылық білдіру құқы әділетті сот шешімін
шығару процессуалдық кепілдіктердің біреу болып қарастырылады. Іске
қатысушыларға қарсылық білдіру құқықтары түсіндірілгендігі туралы сот
отырысының хаттамасына жазылады. Қарсылық білдіру негіздері, қарсылық
білдіру туралы мәлімдемелер және оларды шешудің тәртібі, мәлімдемені
қанағаттандырудың салдары ҚР АІЖК-нің 40-43-баптарымен реттеледі.
Қарсылық судьяға, прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот
отырысының хатшысына және сот приставына білдірілуі мүмкін.
Судьяға қарсылық білдіру үшін негіздер ҚР АІЖК-нің 40-бабында
көрсетілген. Судья істі қарауға қатыса алмайды және оған қарсылық
білдірілуге тиіс, егер ол:
❖ осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман,
аудармашы, өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы
ретінде қатысса;
❖ іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінің біреуінің туысы
болса;
❖ істің нәтижесіне жеке, тікелей немесе жанама түрде мүдделі не оның
әділдігіне күмән туғызатын өзге де мән-жайлар болса.
ҚР АІЖК-де іс қарауға судья қайта қатыса алмайтындығы туралы ереже
бекітілген (ҚР АІЖК 39-бабы). ҚР АІЖК-нің 40-бабының 1-бөлігінде
көрсетілген қарсылық білдіру үшін негіздер прокурорға, сарапшыға, маманға,
аудармашыға, сот отырысының хатшысына және сот приставына қолданылады.
ҚР АІЖК 41-бабының 2-бөлігіне сәйкес сонымен қатар сарапшы немесе маман
іс қарауға қатыса алмайды, егер:
- ол іске қатысу адамдарға немесе олардың өкілдеріне қызмет жағынан
немесе өзгедей тәуелді болса немесе тәуелділікте болып келсе;
- ол тексеру жүргізіп, оның материалдары сотқа жүгінуге негіз болса не
осы азаматтық істі қарағанда пайдаланылса.
Прокурордың, сарапшының, маманның, аудармашының, сот отырысы хатшысының,
сот приставының осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор,
сарапшы, маман, аудармашы, сот отырысының хатшысы, сот приставы ретінде
қатысуы оларға қарсылық білдіруге негіз болып табылмайды (ҚР АІЖК 41-
бабының 3-бөлігі). Жоғарыда аталған мән-жайлар болған кезде аталған
тұлғалар өздігінен бас тартуды мәлімдеуге міндетті. Сол негіздер бойынша
іске қатысатын адамдар қарсылық білдіретінін мәлімдеуі мүмкін.
Өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау
басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімделуге тиіс. Істі қарау барысында
өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәлімдеме жасауға қарсы болу
(қарсылық білдіру) негіздері сотқа немесе өздігінен бас тартуды (қарсылық
білдіруді) мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған
жағдайда ғана жол беріледі.
Прокурордың, сарапшының, маманның, аудармашының, сот отырысы хатшысының,
сот орындаушысының, сот приставының өздігінен бас тартуы (қарсылық
білдіруі) туралы мәселені істі қарайтын сот шешеді.
Өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәселе соттың ұйғарымымен
шешіледі.
Іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру (ҚР
АІЖК 185-бабы). Төрағалық етуші іске қатысушы адамдарға және өкілдерге
олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді, оның ішінде: іс
материалдарымен танысу, олардан үзінділер жазып алуға және көшірмелер
түсіруге; қарсылықтарын мәлімдеуге; дәлелдеме табыс етуге және оларды
зерттеуге қатысуға; іске қатысушы басқа адамдарға, куәларға, сарапшылар мен
мамандарға сұрақтар қоюға; өтінім жасауға, соның ішінде қосымша дәлелдеме
талап ету туралы өтініш жасауға; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер
беруге; сот процесі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша өз
дәлелдерін келтіруге; іске қатысушы басқа тұлғалардың өтінімдері мен
дәлелдеріне қарсылық білдіруге және т.б.
2. Істі мәні бойынша қарау бөлімі – сотта іс қараудың негізгі бөлімі. Осы
бөлімде сот отырысында азаматтық істер қарауында жасалатын процессуалдық іс-
әрекеттер ҚР АІЖК 192-210-баптарымен реттеледі. Осы сотта іс қарау
бөлімінің негізгі міндеті – зерттеу арқылы азаматтық істің мән-жайын,
бірінші кезекте ізденудегі деректердің бар не жоқтығын куәландыратын іс
бойынша жиналған дәлелдемелерді анықтау. Істі мәні бойынша қараудың басқа
да міндеті бар, ол процесті дауласып жатқан субъектілердің өз еркілерімен
аяқтауы. Сотта іс қараудың екінші бөлімі иеленушілік іс-әрекеттер жасау
туралы мәселелерін анықтаудан басталады (ҚР АІЖК 192,193-баптары).
Төрағалық етуші талап қоюшы өз талаптарын қолдайтын-қолдамайтыны, жауапкер
талап қоюшының талаптарын мойындайтын-мойындамайтыны және тараптардың істі
бітімгершілік келісімімен аяқтауды немесе істі аралық сотқа қарауға беруді
қалайтын-қаламайтыны туралы мәселелерді анықтауы тиіс.
Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуы туралы арызы, жауапкердің талап
қоюды мойындауы немесе тараптардың бітімгершілік келісімінің шарттары сот
отырысының хаттамасына енгізіледі және оларға тиісінше талап қоюшы,
жауапкер немесе екі тарап та қол қояды. Егер талап қоюдан бас тарту,
жауапкердің талап қоюды мойындауы немесе тараптардың бітімгершілік келісімі
сотқа жолданған жазбаша арыздарда жазылса, олар іске қоса тіркеледі, бұл
туралы сот отырысының хаттамасында көрсетіледі. Талап қоюдан бас тарту
қабылданғанға не талап қою мойындалғанға немесе тараптардың бітімгершілік
келісімі бекітілгенге дейін сот талап қоюшыға, жауапкерге немесе тараптарға
тиісті іс жүргізу әрекеттерінің салдарын түсіндіреді. Талап қоюдан бас
тартуды қабылдау немесе тараптардың бітімгершілік келісімін бекіту туралы
сот ұйғарым шығарады, сол арқылы осымен бір мезгілде іс бойынша іс жүргізу
тоқтатылады. Ұйғарымда тараптардың сот бекітетін бітімгершілік келісімінің
шарттары көрсетілуге тиіс. Осымен сотта іс қарау аяқталады, сотпен
дәлелдемелер зерттелмейді және істің фактілі мән-жайлары анықталмайды. Іс
бойынша іс жүргізу қысқартылған жағдайда сол тараптар арасында, сол мәселе
туралы дау бойынша және сол негіздер бойынша екінші рет сотқа жүгінуге жол
берілмейді.
Жауапкер талап қоюды мойындағанда және оны қабылдаған кезде сот
мәлімденген талаптарды қанағаттандыру туралы шешім шығарады. Бұл жағдайда
сот шешімінің дәлелдеу бөлігінде жауапкер талап қоюды танығаны және оны
соттың қабылдағаны ғана көрсетіледі, яғни сот істің мән-жайларын анықтамай
талап қоюшының пайдасына шешім шығарады (ҚР АІЖК 221-бабының 5-бөлігі).
Егер сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын, талап қоюды мойындауын
қабылдамаған немесе бітімгершілік келісімін бекітпеген жағдайда, сот бұл
туралы ұйғарым шығарады және істі мәні бойынша қарауды жалғастырады. Сот
талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын, жауапкердің талап қоюды тануын
қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік келісімін бекітпейді, егер бұл
іс-әрекет заңға қайшы келсе немесе басқа біреулердің құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзатын болса (ҚР АІЖК 49-
бабының 2-бөлігі). Сонымен қатар талап қоюшы өз талаптарын қолдайтын болса,
жауапкер талап қоюды танымаса, сондай-ақ тараптар құқық туралы дау бойынша
бітімгершілікке келмесе сотта іс қарау жалғасады.
Істі мәні бойынша қарау жалғасқан жағдайда сот іске қатысушы адамдардың
түсініктемелерін тындауға көшеді. Тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелері азаматтық іс бойынша дәлелдемелердің бір түрі. Олардың іс
үшін маңызы бар, өздеріне белгілі мән-жайлар туралы түсініктемелері, іс
бойынша жиналған басқа да дәлелдемелермен қатар тексеруге және бағалауға
жатады (ҚР АІЖК 64-бабының 2-бөлігі, 78-бабының 1-бөлігі).
Тараптардың, үшінші тұлғалардың және өзге де іс қатысушылардың
түсініктерін тыңдай отырып істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды
солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты деректер бар-жоғын
анықтайды.
ҚР АІЖК-нің 194-бабының 1-бөлігіне сот міндетті түрде келесі тәртіпте
іске қатысушы адамдардың түсініктемелерін тыңдайды:
1-талап қоюшының және оның тарапынан қатысатын үшінші тұлғаның
түсініктемелерін;
2-жауапкердің және оның тарапынан қатысатын үшінші тұлғаның
түсініктемелерін;
3-даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалардың
түсініктемелерін.
Егер прокурор, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының, ұйымдардың өкілдері, сотқа басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І тарау. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынастар
1. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынасының ұғымы және
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынастарының объектісі мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынасының субъектілері және оларды
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .7
4. Азаматтық іс жүргізуге (процеске) прокурордың қатысуы
... ... ... ... ... .10
ІІ тарау. Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша азаматтық істі қарау іс
жүргізуді тоқтата тұру немесе кейінге қалдыру тәртіптері
2.1. Сотта іс қарау сатысының мәні және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Істі қарауды кейінге
қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..28
2.3. Азаматтық іс бойынша іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай аяқтауы
немесе тоқтата тұру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
III тарау Азаматтық іс жүргізудегі сот актілері және іс жүргізу мерзімдері
3.1. Азаматтық іс жүргізу мерзімдерінің түсінгі мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2. Бірінші сатыдағы сот актілері (ұғымы мен
түрлері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.3. Сырттай және бұйрық арқылы іс жүргізу
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..67
Кіріспе
Заңгердің біліктілігінің негізі - құқықтық салаларды жақсы білу және
олардың ішінде жол табу ісін меңгеру. Азаматтық іс жүргізу құқығы өзге
салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан да заң факультетінің
түлектерінің болашақта судья, адвокат және басқа да құқық қолданылатын
қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып, азаматтық іс
жүргізу құқығын терең зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізу регламентациясы, салыстырмалы
жақында ғана қабылданған АІЖК бойынша жүргізілуіне байланысты, зерттелетін
мәселе әлі толық қаралған емес. Сот және құқық қорғау жүйесінің
принциптерін, АІЖК-нің құқықтық негізін Конституция белгілейді.
ҚР қабылдаған АІЖК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық соттардың
юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының сапалы
белгіленуі.
Құқықтық жүйенің құрылымының принциптері ретінде, демократияны және
заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР азаматтық іс жүргізу құқығына да
үлкен әсерін тигізеді. Конституциялық принциптерді өмірде іске асыру үшін
әрбір заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана
отырып, жасау кажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң
жағынан білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе,
қоғамның әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы
кезінде жоғары бағаланады.
Азаматтық іс жүргізуді кейінге қалдыру және тоқтату тәртібі және олардың
конституциялық негіздерін қазіргі заманға сай зерттеу. Азаматтық іс
жүргізуді кейінге қалдыру және тоқтату тәртібі - осы саланың мәнін, негізгі
жақтарын көрсетуі. Кейінге қалдыру мен тоқтату, халықтың құқықты әлеуметтік
бағасы, саяси-құқықтық идеялардың айна көрінісі болып табылады. Оларда,
халықтың идеялары мен ойларын ең толық қанағаттандыратын, заңдылықты
азаматтық істерде ұйымдастырудың негіздері, соттың процессуалдық іс-
әрекеті, сот процесіне қатысушылардың құқықтық мәртебесін анықтау жолының
құқықтық сапалар тізімі түйінделеді. Кейінге қалдыру мен тоқтату тәртібінің
мазмұны демократиялық бағытта болады, және заң нормаларымен бекілітіліп,
заңдылықты азаматтардың заң және сот алдында теңдігін сақтай отырып, соттың
жүзеге асыруын, істерді судьялардың жеке-дара немесу алқалы түрде қаралуын,
судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға бағынуы, жариялылық, сот ісін
мемлекеттік тілде жүргізілуін білдіреді. Әрбір адамның сотқа қорғаныс іздеп
және соттың қорғанысына жүгінуіне мүмкіндік беретін, сот ісін жүзеге
асыруының қолайлы болуы, іске қатысушылардың реалды құқықтары және олардың
жүзеге асуының кепілдігі болып табылады.
Сондықтан да , азаматтық іс жүргізудің кейінге қалдыру мен тоқтату
тәртібінің түсінігін дұрыс талқылау қажет.
Зерттеу объекті – азаматтық іс жүргізудің кейінге қалдыру мен тоқтату
және олардың конституциялық негіздері.
Зерттеу пәні – азаматтық іс жүргізудің заң нормалары, Конституция.
Зерттеу мақсаты – азаматтық іс жүргізу кейінге қалдыру мен тоқтату
тәртібін талқылау.
Зерттеу гипотезасы: АІЖК-де азаматтық құқық принциптерінің толық
зерттелмегендігі, оларға анализ жасау және түзеті енгізу қажеттілігінде.
Мақсатқа жету үшін келесі сұрақтарды қарастырамыз:
- азаматтық іс жүргізу принциптерінің тарихын зерттеу;
- азаматтық іс жүргізу принциптерінің жүйесін қарастыру;
- толық анализ жасап, азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәселелері мен
болашағын анықтау.
Жаңалық элементі ретінде: диспозитивтік принциптің соңғы дұрыс талқылауы -
сот және өзге істерді жүргізудің бастапқы локомотив екендігі анықталғанын
айта кеткен жөн.
І тарау. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынастар
1.1. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынасының ұғымы және элементтері
Құқықтық қатынас - құқық нормаларымен реттелген, құрамында өзара
алмасылып отыратын құқықтар және міндеттермен айшықталған құқық
субъектілері арасында заңдық байланысы бар қоғамдық қатынастар. Азаматтық
іс жүргізу қатынасы құқық қорғау қатынастарына жатады. Олардың пайда болуы,
өзгертілуі және тоқтатылуы заңдық жағдаяттармен, заңдық маңызы бар нақтылы
мән-жайлармен байланысты, олармен құқық нормасы азаматтық іс жүргізу құқық
субъектілерінің іс жүргізу құқықтары мен іс жүргізу міндеттерінің пайда
болуы, өзгертілуі және тоқтатылуын байланыстырады. Бұл қатынастардың
ерекшеліктері мыналар:
• олар азаматтық іс жүргізу құқықтың нормаларымен тікелей белгіленген;
• ерекше субъективтік құрамы, яғни іске қатысушылардың құрамы;
• бірлігі мен біріктік;
• ара-қатынасында.
Азаматтық іс жүргізу қатынастары сотқа талап арыз, арыз және шағым
берген кезде пайда болады. Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен азаматтық іс
жүргізу міндеттері азаматтық іс жүргізу қатынастарының мазмұнын құрайды.
Азаматтық істерді қарап шешуде азаматтық іс жүргізу құқық
қатынастарының мынандай түрлерін байқауға болады: негізгі, қосымша және
қызметтік-көмек көрсетушілік.
Негізгі іс жүргізу құқық қатынастары талап қоюмен іс жүргізу, ерекше
талап қоюмен іс жүргізуде сот пен тараптар (талап қоюшы және жауапкер)
арасында және ерекше іс жүргізуде сот пен арыз беруші арасында болады.
Қосымша іс жүргізу құқық қатынастары іс бойынша қорытынды беру үшін
прокурордың, мемлекеттік органның немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органның қатысуымен өткенде (АІЖК-тің 55, 57 баптары), сондай-ақ үшінші
тұлғалардың қатысуымен өткенде (АІЖК-нің 52, 53 баптары) туындайды.
Қызметтік-көмек көрсетушілік іс жүргізу құқық қатынастары іс бойынша
өз қызмет бабы бойынша көмек көрсету үшін аудармашының, сарапшының,
куәлардың, қоғамдық өкілдердің қатысуымен өткенде туындайды.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының ерекшелігі оның биліктік
сипатында, яғни биліктік қатынастылығында. Азаматтық іс жүргізу құқық
қатынастарының субъектілері – сот және өзге сот ісін жүргізуге қатысушысы –
билік және бағынушылық қатынаста болады. Оған дәлел ҚР Конституциясының сот
билігін бекітуі. [18.363]
Жоғарыда айтылғанның бәрі азаматтық іс жүргізу құқық қатынасының
түсінігіне анықтама беруге болатынын білдіреді. Сонымен азаматтық іс
жүргізу құқық қатынасы – бұл субъективтік құқықтармен заңмен қорғалатын
мүддені қорғау үшін сот пен өзге азаматтық процестің қатысушылары
арасындағы азаматтық іс жүргізу құқық нормаларымен реттелген қоғамдық
қатынастар.
1.2. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынастарының объектісі мен мазмұны
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының объектісін 2 түрге бөліп
қарастыруға болады: жалпы және арнайы.
Жалпы объект – сотпен қаралып, шешілуге немесе қорғалуға жататын
материалдық-құқықтық дау немесе заңмен қорғалатын мүдде.
Арнайы объект – нақты, белгілі құқық қатынасын жүзеге асыруда
жасалатын қорытынды (мысалы, сот пен сарапшы арасында азаматтық іс жүргізу
құқық қатынасының объектісі болып осы сарапшының өзінің арнайы білімі
негізінде іс үшін мәні бар фактілер туралы қорытындысы).
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастың мазмұны – азаматтық
процестегі субъектілерінің іс жүргізу құқықтары мен міндеттері, ал кейбір
процессуалистердің пікірінше (А.А.Мельников) субъектілердің мінез-құлқы,
яғни өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырудағы әрекеттері.
1.3. Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынасының субъектілері және оларды
топтастыру
Азаматтық іс жүргізу қатынастарының субъектілері азаматтар мен заңды
тұлғалар бола алады. Соның қатарына азаматтық іс жүргізу қатынастарына
шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетелдік заңды тұлғалар
қатыса алады. Процеске қатысушылардың бәрін, олардың іске қатынастығына
орай, белгіленген топтарға бөлінеді: сот, іске қатысушылар және сот
төрелігін жүзеге асыруына жәрдемдесушілер. [13.43]
Сот азаматтық іс жүргізу қатынасының міндетті субъектісі ретінде
қаралады. Республикада азаматтық, төрелік, қылмыстық және басқа да істерді
қарайтын, соттардан тыс ешқандай орган жоқ. Сот азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын, ол бұзылған
жағдайда оны қалпына келтіретін барынша ықпалды нысан болып табылады.
Соттар қайсыбіреулердің еркіне қарамастан тек Конституция мен Республика
заңдарына сәйкес, өздеріне Республика атынан берілген билікті жүзеге
асырады, іс жүргізу нысанында заңмен белгіленген сот ісін қарауға процесс
мүшелерінің барлығының да белсенді түрде қатысу мүмкіндігін қамтамасыз
етеді, істің ақиқатын ашады және ол бойынша заңды және негізделген шешім
шығарады. Соттарға мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқығы берілген. Сот
азаматтық және шаруашылық істер жөніндегі шешімдерімен кінәлі тараптарды
(талап қоюшыны немесе жауапкерді) тиісті тәртіпке шақырады, оларды
міндеттері мен жауапкершілігін орындауға, оның ішінде жауапкердің есеп
шотынан талап қоюшының пайдасына ақшалай қаражат өндіртуге не мүліктерін
өндіруге мәжбүрлейді. Істі сот отырыстарында қарау мен шешу ҚР
Конституцияның 77-бабында және ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің жалпы
бөлімінің 2-ші тарауында аталған принциптерге негізделеді. [27.31]
Іске қатысушыларды азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастардың
субъектері ретінде танимыз. Олардың құрамына ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 44-бабына сәйкес:
• тараптарды (талап қоюшы мен жауапкерді);
• үшінші тұлғаларды (даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін және
даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін);
• прокурор;
• мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдар;
• ҚР АІЖК 56,57-баптарымен көрсетілген негіздер бойынша процеске қатысатын
ұйымдар немесе жеке адамдар;
• арыз берушілер және басқа да мүдделі тұлғаларды (ҚР АІЖК 289-бабы)
жатқызамыз.
Сот төрелігін жүзеге асыруына жәрдемдесушілер - азаматтық іс жүргізу
құқықтық қатынастарының субъектілері. Олар қатарына: аудармашы, куә, маман,
сот приставы, сот хатшысы, сот орындаушысы, өкіл және т.б. жатқызылады.
Іске қатысқан тұлғалар ішінде үшінші тұлғалар ең түсініксіз тұлғалар.
Үшінші тұлғалар - өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін қорғау
үшін басталып кеткен азаматтық процеске қатысатын және тараптардың (талап
қоюшы мен жауапкердің) құқықтары мен мүдделерімен сәйкес келмейтін
тұлғалар. Үшінші тұлғалардың азаматтық процеске қатысудың негізгі себебі –
олардың қаралып жатқан азаматтық істе өздерінің жеке мүдделері бар. Іс
бойынша сот шешімі олардың материалдық құқықтары мен міндеттеріне әсер етуі
мүмкін. Бұған қоса үшінші тұлғалар институты нақты бір іс бойынша бірнеше
әртүрлі талаптарды біріктіруге мүмкіндік етеді, істің бүкіл мән-жайларын
сотпен толық зерттеуді қамтамасыз етеді және негізсіз сот шешімдерін
шығарудан сақтайды деуге болады.
Үшінші тұлғалардың іс бойынша мүдделерінің деңгейі әр түрлі болуы мүмкін,
сондықтан олардың 2 (екі) түрі болады:
1-мәлімдейтін;
2-мәлімдемейтін.
1) Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар –
бұл талап қоюшы мен жауапкер арасында басталып кеткен процеске даудың
нысанасына өздерінің дербес құқықтарын қорғау үшін қатысатын тұлғалар. Бұл
тұлғалардың қатысу себебі, олар құқық жөнінде дау талап қоюшы мен
жауапкерге емес өзіне берілген деп ойлайды. Олар жалпы тәртіп бойынша (ҚР
АІЖК 14 тарауы) бірінші сатыдағы сот шешімін шығарғанша талап қою арқылы
қатыса алады (мысалы: Екі жас некеге тұрған соң олар 120000 мың теңге
тұратын жеке пәтер алмақшы болады, ал пәтерді сатып алу үшін 80000 мың
теңге ақша соманы ер жігіт өзінің туған анасынан алады, ал 40000 мың теңге
ақшаны үйленер алдында өзі жұмыс істеп тапқанынан қосады. Бір жыл бірге сол
пәтерде тұрған соң жастар некелерін сот арқылы қияды, себебі ортақ мүлік
бөлуде араларында дау болған. Сотта іс қарағанда ер жігіттің туған анасы
өзінің дербес талабын қоюы мүмкін, яғни ол осы іс бойынша дербес талаптарын
мәлімдейтін үшінші тұлға болып танылады). Бұл үшінші тұлғалар өз талаптарын
тараптың біреуіне не екеуіне бірден қоюы мүмкін.
Іс бойынша үшінші тұлғаларды қатыстыру мәселесі, соттың сәйкесті
ұйғарым шығаруымен белгіленеді.
Осы үшінші тұлғаның талап қоюшыдан бір ғана айырмашылығы бар – бұл
процеске кіру кезеңі.
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар
сипаттамасы:
- процеске талап қою арқылы қатысады, талап қоюшының барлық құқықтарын
пайдаланады және оның барлық міндеттерін атқарады;
- үшінші тұлғалардың талап қою пәні талап қоюшының талап қою пәнімен
толық көлемде немесе жарым-жартылай толық сәйкес келу керек, сондықтан
талап қоюшының талабын қанағаттандырса әлбетте, үшінші тұлғаның талап
арызын қабылдаудан бас тартады (толық немесе жарым-жартылай). Іске
қатыса алмаған дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар жеке
талап қоюға хақы бар.
- іске қатысу ықылас көбінесе үшінші тұлғалардың өздерінен болады.
2) Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар –
бұл бірінші сатыдағы қаралатын іс бойынша қабылданатын шешім тараптардың
біреуіне қатысы өздерінің құқықтары мен міндеттеріне әсер етуі мүмкін
болғанда, талап қоюшы не жауапкер жағында іске қатысатын тұлғалар (ҚР АІЖК
53 б.).
Олардың сипаттамасы:
- егер іс тараптардың біреуіне қатысы өздерінің құқықтарына немесе
міндеттеріне әсер етуі мүмкін болса, іс бойынша бірінші сатыдағы
соттың шешімі шыққанға дейін талап қоюшы немесе жауапкер жағында іске
кірісе алады;
- олар сондай-ақ тараптардың және іске қатысушы басқа адамдардың
өтінімімен немесе соттың бастамасымен іске қатысуға тартылуы мүмкін;
- дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар тараптардың талап
қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту, талап қою талабының мөлшерін
ұлғайту немесе азайту, сондай-ақ талап қоюдан бас тарту, талап қоюды
мойындау не бітімгершілік келісімін жасау, қарсы талап қою, соттың
шешімін мәжбүрлеп орындатуды талап ету құқықтарынан басқа іс жүргізу
құқықтарын пайдаланады және іс жүргізу міндетін мойнына алады (ҚР АІЖК
47 б.).
Даудың нысанасына дербес талаптарды мәлімдемейтін үшінші тұлғалар іске
келесі жағдайларда кірісе алады:
- өз бастамасы бойынша;
- тараптардың өтініші бойынша;
- іске қатысушы басқа тұлғалардың (прокурордың, мемлекеттік және өзін-
өзі басқару органдардың) өтініші бойынша;
- соттың бастамасы бойынша.
Бұлар іске соттың бірінші сатысындағы шешімі қабылданғанға дейін кірісе
алады және ол соттың ұйғарымымен белгіленеді.
Даудың нысанасына дербес талаптарды мәлімдемейтін үшінші тұлғалардың
азаматтық процеске қатысу жөнінде мысал келтірейк. Мысалы: Қыста жолдың
тайғақтығынан екі автокөлік жүргізуші, біреуі – қала автопаркінің автобус
жүргізушісі, ал екіншісі – жеке меншік автокөлік жүргізушісі, аварияға
ұшырайды. Егер автопарк автобусының жүргізушісі кінәлі болса, онда жеке
меншік автокөлік жүргізуші сотқа талап арыз беру арқылы (талап қоюшы
ретінде) келтірілген материалдық зиянды автобус жүргізушіден емес ол жұмыс
істеп жүрген автопарк әкімшілігінен (жауапкер ретінде) өндіріп алады. Сонда
кейіннен материалдық зиян өтеу үшін төленген ақша сомасын автопарк
әкімшілігі өз қызметкерінің жалақысынан ұстап қалып отырады, яғни сонымен
даудың нысанасына дербес талаптарды мәлімдемейтін үшінші тұлға болып
автобус жүргізушісі танылады. [30.46]
1.4. Азаматтық іс жүргізуге (процеске) прокурордың қатысуы
Қазақстан Республикасының Конституциясына және “Қазақстан
Республикасының прокуратура туралы” заңына сәйкес прокуратура органдарының
алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі кез-келген заң бұзушылықты дер
кезінде анықтап, оны жоюға шара қолдану болып табылады. Кез-келген құқықтық
мемлекеттегі тәрізді Қазақстан Республикасында да сот және прокуратура
органдарының алдына қойылған мақсат – азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, әділдік пен заңдылықты қамтамасыз ету болып
табылады. [25.41]
Халықтың соттарға деген биік сенімін жоғалтпау үшін істерді қараған
кезде, қара қылды қақ жаратындай әділдік болуы шарт. Ал, прокуратура болса
ҚР “Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы” заңына сәйкес сот
процесі барысында мемлекет мүддесін білдіріп, ақиқатты анықтауға ат
салысатын мемлекеттік орган.
Прокуратураның қызметкері – прокурор, іске қатысушы тұлғалар құрамына
енгізілген (ҚР АІЖК 5 тарау 44 бап).
Прокурор процеске өз бастамасы немесе соттың бастамасы бойынша (ҚР
АІЖК 55 бабы) іс жүргізудің кез-келген сатысында және кез-келген іс бойынша
қатыса алады.
Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы келесі жағдайларда
міндетті:
- мұның өзі заңмен көзделгенде;
- осы іске қатысу қажеттілігін сот танығанда (ҚР АІЖК 52 бабы 2 бөлігі).
Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге міндетті қатысуы ҚР АІЖК-нің
287, 299, 317-4, 350, 398 баптарында көзделген.
Прокурор іс бойынша бірінші сатыдағы соттың, апелляциялық, қадағалау және
жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша істерді қайта қарау сатыларындағы
соттардың бастамасы бойынша қатыса алады. [16.373]
Прокурордың процеске кіру тәртібі және оның іс жүргізу құқықтары мен
міндеттерінің көлемі процестің қай сатысында кіргеніне және іске қатысу
нысанына байланысты.
ҚР-ның прокуратура туралы заңы және ҚР-ның АІЖК-сы азаматтық процеске
прокурордың қатысуының екі нысанын белгілейді:
1-сотқа арыз, талап арыз беру арқылы процеске қатысуы;
2-іс бойынша қортынды беру үшін процеске қатысуы.
1) Прокурордың сотқа талап қою арқылы қатысуы. ҚР-ның АІЖК-нің 55-бабы 3
бөлігіне сәйкес прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық және
мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға құқылы. Прокурордың
талап қоюдағы міндеттерінің негізгі мақсаты – заң бұзушылықты жоюға сот
тәртібімен уақытылы және тиімді шара қолдану, құқық бұзушылықтың алдын алу,
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді
қорғау.
Прокурордың талаптары – заң бұзушылыққа қарсы күрестің тиімді де маңызды
құралдарының бірі.
Егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, онда мүдделі
адамның өтінішімен ғана прокурор азаматтың құқықтарын, бостандықтарын және
заңды мүдделерін қорғау туралы талап қоя алады. Ал әрекеті қабілетсіз
азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне
қарамастан талап қоя алады.
ҚР-сы Бас Прокурорының 1999 жылғы 15 шілдедегі № 60 “Әлеуметтік және
экономикалық салалардағы заңдардың қолдануына прокурорлық қадағалау
ұйымдастыру” атты бұйрығына сәйкес, адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары бұзылғандығы анықталып, ал олардың денсаулығына немесе жасы
ұлғайғандығына байланысты өздерінің құқықтары мен бостандықтарын сотта
қорғау мүмкіндіктері жоқ болса немесе бірнеше азаматтың құқықтары мен
бостандықтары бұзылып жатса, прокурор олардың мүддесін талап ету және арыз
беру арқылы сотта қорғай алады.
Басқа жағдайларда, прокурор әрбір азаматтың өз құқығы мен бостандығын сот
арқылы қорғауға конституциялық құқығы бар екендігін түсіндіреді.
Прокурордың талап қоюына лауазымды тұлғалардың, жеке азаматтардың құқыққа
қарсы әрекетінің немесе қылмыс жасауының нәтижесінде келтірілген мүліктік
залал немесе басқа да зиян негіз болып табылады. Талап арыз прокурор
мүддесін қорғайтын адам мен жауапкер арасында туындаған мүліктік-құқықтық
қатынас мазмұнына байланысты болады. [34.73]
Прокурордың талабы тексеруден өткен, дәлелденген материалдарға негізделуі
қажет. Сонда ғана талаптың негізі болып табылатын айғақтардың мөлшерін
анықтау, талап ету, сонымен қатар, жауапкерге (жауапкерлерге) прокурордың
талабын дәлелдейтін және олардың талапқа қарсы қарсылығын теріске шығаратын
қажетті айғақтық материалдарды талдау төңірегінде талап етудің жүйелі
жұмысы қалыптасады. Осы саладағы прокурордың жұмысы тек талаптың
негізіндегі фактілер құрамын дұрыс анықтаса ғана нәтижелі болмақ. Прокурор
талапты дайындау барысында ол бағалауға жататын болса, талап қоюдың бағасын
міндетті түрде белгілейді (ҚР АІЖК 150-баптың 2-бөлігі, 6-тармағы).
Талаптың бағасы ҚР АІЖК-нің 102-бабына сәйкес белгіленеді.
Қандай сотқа арыздануды шешу үшін прокурор ҚР АІЖК-нің 27, 28, 31, 32, 35-
баптарын басшылыққа алу қажет.
ҚР АІЖК-нің 150-бабы 2-бөлігіне сәйкес прокурор талап арызда азаматтық
істердің қаралуы тиісті соттың атауын, талап қоюшы прокурордың аты-жөнін,
мүддесі қорғалатын адамның аты-жөнін көрсетеді.
Прокурор талап арызда жауапкерге қоятын талаптарын дәлелдейтін
жағдайларды, сонымен қатар талаптың негізі болып табылатын айғақтарды толық
келтіреді. Бұл талап арыздың ең маңызды бөлігі болып табылады, себебі,
заңды және дәлелді түрде сауатты баяндалған себептер мен айғақтар таластың
дұрыс және жан-жақты шешілуіне көп көмегін тигізеді. Арызда прокурор қандай
жағдалардың лауазымды тұлғалар мен азаматтардың түсініктемелері арқылы,
жазбаша және заттай айғақтар арқылы, маманның қорытындысы арқылы
дәлелденетінін толық көрсетеді. [25.89]
Бұлардан басқа, ҚР АІЖК-нің 150-бабы 4-бөлігіне сәйкес прокурор
мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделер үшін беретін арызды мемлекеттік немесе
қоғамдық мүдденің неден тұратының, қандай құқықтың бұзылғанын дәлелді түрде
негіздеп, сондай-ақ заңға немесе өзге де нормативтік-құқықтық актілерге
сілтеме жасауы тиіс. Ал азаматтардың мүдделерін қорғау үшін берілген талап
арызда азаматтың өздігінен талап қою мүмкіндігі жоқтығын негізгі түрде
дәлелдеп көрсетеді, арызға, әрекет қабілеті жоқ адамның мүдделерін қорғау
үшін арыз берілетін жағдайларды қоспағанда, азаматтың сотқа талап қоюға
келісім бергенін растайтын құжат қоса тіркелуі тиіс. ҚР АІЖК-нің 151-бабына
сәйкес прокурор арызға жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай
талап арыздың көшірмесін қоса тіркейді. [32.63]
Талап арызға прокурор қол қойып, өзінің сыныптық шенін, арыздың сотқа
жіберілген уақытын көрсетеді.
2) Іс бойынша қортынды беру үшін прокурордың процеске қатысуы.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс
бойынша қортынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық
немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе соттың
бастамасы бойынша процеске қатыса алады.
Жауапкер мен оның өкілі соңғы сөздерін айтып болғаннан кейін іс
бойынша тарап болып табылмайтын және ҚР АІЖК-нің 55-бабының 2-бөлігінде
көзделген тәртіппен процеске қатысушы прокурор жалпы істің мәні бойынша
қортынды береді.
Сотта азаматтық істерді қайта қарау сатысы бойынша прокурор 2 (екі)
нысанда қатысуы мүмкін:
1-Осы саты бойынша өндірісті (апелляциялық не қадағалау наразылықтарын
келтіру арқылы) қозғау. Заңсыз және дәлелсіз шешімдер мен ұйғарымдарға
наразылық жасау прокурордың лауазымдық міндетіне жатады, осының негізінде
азаматтық сот істерін жүргізу саласында мемлекет атынан заңдардың тура және
бірыңғай қолданылуына жоғары қадағалау жүзеге асады. Сонымен, заңды күшіне
енбеген сот шешімдеріне, ұйғарымдарына прокурор апелляциялық наразылық
келтіреді, ал заңды күшіне енген сот актілеріне қадағалау тәртібі бойынша
наразылық келтіреді. Азаматтық сот ісін жүргізуде заңдардың дәлме-дәл және
бір үлгіде қолданылуына жоғары қадағалау жүргізу ісін мемлекет атынан
Қазақстан Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне бағынатын
прокурорлар арқылы жүзеге асырады (ҚР АІЖК 55 бап, 1 бөлігі).
2-Іс бойынша қатысатын не қатыспайтын тараптардың немесе басқа да
тұлғалардың құқықтары мен міндеттері жөнінде қабылданған сот шешімі бойынша
шағымды қарайтын іске қатысу. Азаматтық істерді қайта қарау сатыдағы сотта
прокурор процеске қатысу нысанына қарамастан іс бойынша қортынды береді.
[20.235]
Сот қаулыларын орындау сатысында прокурор сот шешімдерінің уақытылы
және заңды орындалуына қадағалауды жүзеге асырады. Бұл сатыда прокурор екі
нысанда қатысады:
- сотта арыз, талап арыз беруші болған себептен өтініш жасау, атқару және
өзге де әрекеттер жасауға қатысу арқылы;
- сот орындаушының әрекетіне наразылық келтіру арқылы.
ІІ тарау. Азаматтық іс жүргізу құқығы бойынша азаматтық істі қарау іс
жүргізуді тоқтата тұру немесе кейінге қалдыру тәртіптері
2.1. Сотта іс қарау сатысының мәні және құрылымы
Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттың қызметіне араласуға жол
берілмеушілік нақты істерді шешкен кезде судьялардың Конституция мен
заңдардың нормаларын басшылыққа алатындығын, нақты істе барлық мәселелерді
өзінің ішкі сенімімен шешетіндігін және бір де бір мемлекеттік немесе
қоғамдық мекеменің, бір де бір лауазымды адамның судьяға нұсқау беруге
құқығы жоқ екендігін, қандай да істі болсын шешу тек қана сотқа
жүктелгендікті білдіреді. Істі іс жүргізуде шешетін бірінші сатыдағы сот
жоғары тұрған сотқа тәуелсіз болады. [20.154]
Қандай да бір нысанда болсын судьяға істің жан-жақты, толық және
объективті түрде қаралуына кедергі жасау мақсатында ықпал ету немесе заңсыз
шешім шығарттыру қылмыстық жауаптылыққа жатады.
Сотта іс қарау – істі мәні бойынша қарауға және шешуге бағытталған
бірінші сатыдағы сот пен басқа да қатысушыларының іс жүргізу әрекеттерінен
тұратын азаматтық процестің негізгі сатысы. Сотта іс мәні бойынша жан-
жақты, толық және заңды шешіледі. Бұл сатыда сот өз алдына қойылған мына:
- істі мәні бойынша шешу;
- тараптар арасындағы даулы құқықтық қатынастарды реттеу;
- сот қызметінің тәрбиелік әсер етуін қамтамасыз ету;
- заңды тұлғалар мен азаматтардың бұзылған құқықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін қалпына келтіру міндеттерді жүзеге асырады.
Бірінші сатыдағы сотпен істі сот отырысына қарауға тағайындау туралы
ұйғарым шығарған кезден сотта іс қарау басталады және сәйкесті сот актісін
(шешім, ұйғарым) қабылдағанға дейін жалғасады. [23.238]
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексінің 175-бабына
сәйкес азаматтық істі қарау сот отырысында жүргізіледі, сондықтан “сотта іс
қарау” және “сот отырысы” ұғымдарды бір-бірінен ажырата білу керек.
Әдебиетте осы ұғымдардың ара байланысы жөнінде көптеген ғылыми пікірталас
бар. Осылай, А.Ф.Клейман аталған ұғымдар ұқсас және бір мағына
түсіндіретінін айтты: сот отырысында іс қарау не іс қарау сот отырысында
өтетінін. Бірақ бұл мәселе жөнінде біздің ой-пікірімізше П.П.Гуреевтің
айтуы дәйекті: сот отырысы – сотта азаматтық істерді қарау нысаны
(формасы). И.М.Зайцев бұл ойды қолдап жалғастырады, ол бұл екі ұғымдардың
бір-бірінен айырмашылығы бар екенін жазды, олар мазмұны (сотта іс қарау)
және нысан (формасы – сот отырысы) ретінде айқасады. Бұған қоса нақты
азаматтық іс қарауы бір емес бірнеше сот отырысында өтуі мүмкін екенін
айтты. Сотта іс қарау және сот отырысы ұғымдардың арасындағы айырмашылыққа
И.К.Пискаревта өз назарын аударған болатын. Ол сот отырысындағы азаматтық
істі мәні бойынша қарау тәртібі азаматтық процестің өзге де мәселелерін
шешуге арналған сот отырысының процедурасынан айырмашылығы бар екенін дұрыс
белгіледі, мысалы, сот шешімдегі қателіктерді түзету туралы (ҚР АІЖК 230-
232-баптары), іс жүргізу мерзімдерін қалпына келтіру туралы (ҚР АІЖК 128-
бабы), сот актілерін жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау
туралы (ҚР АІЖК 408-бабы), сот тапсырмасын орындау туралы (ҚР АІЖК 73-бабы)
және т.б. арыздар қарау.
Сотта іс қарау мен сот отырысы өту уақыты бойынша бір-біріне сәйкес
келмейді. Осылай, нақты азаматтық іс бойынша сотта іс қарау шешім немесе
ұйғарым (мысалы, іс бойынша іс жүргізуді қысқарту) шығарумен аяқталады, ал
сот отырысы осы іс бойынша істі қарауды кейінге қалдыру немесе іс бойынша
іс жүргізуді тоқтата тұру туралы ұйғарым шығарумен аяқталуы мүмкін. Осы
сотта іс қарау сот отырысына қарағанда процессуалдық жағынан ұзақ болуы
мүмкін екенін білдіреді. [38.26]
Сот азаматтық сот ісін жүргізудің барлық принциптерін (қағидаларын)
басшылыққа алып азаматтық істерді қарап шешеді (ҚР АІЖК-нің 2-тарауы).
Соттың бірінші сатысындағы азаматтық істерді соттың атынан әрекет ететін
судья жеке-дара қарайды (ҚР АІЖК 37-бабының 1-бөлігі).
Соттың бірінші сатысында іс қарау тәртібі Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің (17-тарау. “Сотта іс қарау”) жеке тарауында
көрсетілген. Өзге категория істерін қарап шешудің арнайы тәртібі ҚР АІЖК-
нің 25-39-тарауларында белгіленген.
ҚР АІЖК-нің 176-бабының 1-бөлігіне сәйкес төрағалық етуші сот отырыстың
барысына басшылық жасайды. Төрағалық етушінің міндетін судья атқарады.
Төрағалық етуші сот отырысында:
• істің барлық мән-жайының толық, жан-жақты және объективті анықталуын;
• іс жүргізу әрекеттерінде дәйектіліктің және тәртіптің сақталуын;
• процеске қатысушылардың өздерінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыруын
және олардың міндеттерін орындауын;
• процестің тәрбиелік ықпалын қамтамасыз етеді.
Оған қоса заң сот отырысында төрағалық етушіге қаралатын іске қатысы жоқ
мәселелердің барлығын сот қарауынан шығарып тастау міндетін жүктеген және
сот отырысында тиісті тәртіптің қамтамасыз етілуіне қажетті шаралар
қолдану.
Процеске қатысушылардың қайсыбіреуі төрағалық етушінің іс-әрекетіне
қарсылық білдірген жағдайда бұл қарсылық білдірулер сот отырысының
хаттамасына енгізіледі. Төрағалық етуші өзінің іс-әрекеттеріне қатысты
түсініктеме береді.
Соттың бірінші сатысындағы азаматтық іс қарайтын сот отырысын бөлімдерге
бөліп қарастыруға болады.
Істі сот отырыстарында қарау мен шешу Конституцияның 77-бабында аталған
принциптерге негізделеді.
Сот отырысының әр бөлімінде жасалатын іс жүргізу әрекеттер жиынтығының
өз мәні бар және азаматтық істер қарап шешуге байланысты нақты сұрақтар
шешуге бағытталған.
Соттың бірінші сатысындағы сот отырысы төрт бөлімдерден тұрады:
1) әзірлеу бөлімі;
2) істі мәні бойынша қарау бөлімі;
3) сот жарыссөздері және прокурордың қорытындысы бөлімі;
4) шешім шығару және оны жариялау бөлімі.
1. Әзірлеу бөлімі – алғашқы іс жүргізу әрекеттерін алдын ала
қорытындылау және іс мәні бойынша шешілуіне тиісті іс-әрекеттер жасалу үшін
қажетті жағдайлар жасау бөлімі (Г.А.Жилин). Бұған байланысты ғылыми
әдебиеттерде сотта азаматтық істер қараудың көрсетілген бірінші бөлімінің
қажеттілігі анықталған. П.П.Гуреева ғалымның ой-пікірі бойынша әзірлеу
бөлімінің міндеті – осы сот отырысында істі қарап шешу үшін қажетті шарттар
жасалғандығын тексеру. Осындай аспекте П.Я.Трубниковта әзірлеу бөлімінің
міндетін белгілейді, ол “сот осы отырысында істі мәні бойынша толық және
дұрыс қараумен байланысты барлық сұрақтар анықтайды және шешеді ”- деп
жазды. Сотпен әзірлеу бөлімінде шешілетін негізгі сұрақтарына келесі
мүмкіндіктерді анықтау жатады:
- осы сот құрамында іс қарау;
- бар дәлелдемелер негізінде іс қарау мен шешу;
- процеске қатысушылардың біреуі келмей қалған жағдайда істі қарап шешу.
Әзірлеу бөлімінде жасалатын іс-әрекеттер, сондай-ақ ол іс-әрекеттер жасау
кезегі ҚР АІЖК 180-191-баптарымен реттеледі. Заң осы бөлімде белгіленген
нұсқау шегінде жүруін көздейді және келесі тәртіп бойынша іс жүргізу
әрекеттерін жасауын алдын ала ескереді:
• сот отырысын ашу;
• процеске қатысушылардың келуін тексеру;
• аудармашыға оның міндеттерін түсіндіреді;
• куәларды сот отырысы залынан шығару;
• сот құрамын жария ету және қарсылық білдіру құқығын түсіндіру;
• іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру;
• соттың іске қатысушы адамдардың өтінімдерін шешуі;
• іске қатысушы адамдар мен өкілдердің сот отырысына келмеу салдары;
• сот отырысына куәнің, сарапшының, маманның, аудармашының келмеу салдары;
• істі қарау кейінге қалдырылған кезде куәлардан жауап алу;
• сарапшы мен маманға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру.
Сот отырысын ашу (ҚР АІЖК 180-бабы). Судья сот отырысы залына кірген
кезде залдағы барлық қатысушылар орындарынан тұрады. Судья кірген кезде сот
отырысының хатшысы өзі ол туралы айтады. Істі қарау үшін белгіленген
уақытта төрағалық етуші (судья) сот отырысын ашады және қандай азаматтық іс
қаралуға жататын жариялайды. Бұл бірінші сот отырысы басталуында іс жүргізу
әрекеті, бірақ сотта іс қарау емес. Аталған іс-әрекет талап қоюшының,
жауапкердің және басқа да процеске қатысушылардың келуіне байланыссыз
сотпен жеке-дара жасалады. И.К.Пискаревтың айтуы бойынша процеске
қатысушылардың біреуінің келмей қалуына байланысты істі қарау кейінге
қалдыру заңмен белгіленген тәртіпті (процедураны) сақтамай жүргізетін
болса, келген тұлғалардың іс жүргізу құқықтарына қысым жасайды (мысалы,
қарсылық білдіру мен өтініш жасау мүмкіндігінен).
Процеске қатысушылардың келуін тексеру (ҚР АІЖК 181-бабы). Сот отырысының
хатшысы сот отырысы басталғанға дейін процеске қатысушылардың қайсысы
процеске келгенін, ал егер олар келмеген жағдайда онын себебін анықтайды.
Сот отырысында төрағалық етуші хатшыдан процеске қатысушылардың қайсысы
келгені туралы сұрайды. Бұдан кейін хатшы іс бойынша кім келгенін,
келмегендерге хабарланғаны туралы және олар жоқтығы туралы қандай
мәліметтер бар жөнінде баяндайды.
Аудармашыға оның міндеттерін түсіндіру (ҚР АІЖК 182-бабы). Бұл іс жүргізу
іс-әрекеті сот отырысының басынан басталады, ол сотта іс жүргізу тілін
білмейтін тұлғаға іс қарауында жасалатын барлық әрекеттер мен мәліметтер
жөнінде білу мүмкіндігі үшін өткізіледі. Аудармашысыз ол мұндай
мүмкіндіктен айрылады, себебі ҚР АІЖК 182-бабында көрсетілген сот іс-әрекет
жасағаннан кейін аудармашы өзіне жүктелген міндеттерін орындауға кіріседі.
Төрағалық етуші аудармашыға тіл білмейтін тұлғаның түсініктерін,
жауаптарын, арыздарын аудару міндетін түсіндіреді, ал тұлғаларға – іске
қатысушы тұлғалардың түсініктерінің, жауаптарының, арыздардың мазмұнын және
істе бар құжаттармен, дыбыс жазбалармен, сарапшының қорытындысымен,
маманның консультациясымен, сондай-ақ төрағалық етушінің тапсырмаларымен,
сот ұйғарымымен және шешімімен таныстырып түсіндіреді. Төрағалық етуші
аудармашыны ҚР Қылмыстық кодексінің 352-бабымен белгіленген жауаптылыққа
жалған аударғаны үшін тартылуы туралы ескертеді. Ол туралы қолхатты сот
отырысының хаттамасына біріктіреді. Аудармашы сотқа өз еркімен келуге
немесе өз міндеттерін орындаудан бас тартқан жағдайда ол әкімшілік құқық
бұзушылық заңы бойынша әкімшілік жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Саңырау, тілсіз, мылқау адамдар өзара араласуында қолданатын белгілерін
аударатын (сурдо) аудармашыларына да ҚР АІЖК 182-бабында белгіленген
тәртібі қолданылады.
Куәларды сот отырысы залынан шығару (ҚР АІЖК 183-бабы). Келген куәлар
процеске қатысушылардың келуін тексерген соң бірден сот отырысы залынан
шығарылады, ал іс бойынша аудармашы қатысқанда, онда оған аудармашының
міндеттерін түсіндіргеннен соң шығарылады. Куәларды шығарғанға дейін оларға
іс бойынша жауап беру үшін сот отырысы залына біртіндеп кіретіні туралы
алдын ала ескертеді.
Төрағалық етуші сотта жауап берген куәлар жауап әлі бермегендермен бір-
бірімен сөйлеспеу үшін шаралар қолданады.
Сот құрамын жария ету және қарсылық білдіру құқығын түсіндіру (ҚР АІЖК
184-бабы). Төрағалық етуші сот құрамын жария ету кезінде өз тегін атайды,
сондай-ақ істі алқалы қарауда басқа да судьялардың тегін, аты мен аты-жөнін
атайды. Соңғысында сот отырысында төрағалық етушінің міндетін судьяның
қайсысы орындайтынын белгілейді. Кейінен төрағалық етуші, прокурор,
сарапшы, маман, сот отырысының хатшысы, сот приставы болып кім қатысатынын
хабарлайды және әрқайсының лауазым мәртебесін атайды. Содан соң төрағалық
етуші іске қатысушы тұлғаларға қарсылық білдіру құқығын түсіндіреді. Іске
қатысушыларға заңмен берілген қарсылық білдіру құқы әділетті сот шешімін
шығару процессуалдық кепілдіктердің біреу болып қарастырылады. Іске
қатысушыларға қарсылық білдіру құқықтары түсіндірілгендігі туралы сот
отырысының хаттамасына жазылады. Қарсылық білдіру негіздері, қарсылық
білдіру туралы мәлімдемелер және оларды шешудің тәртібі, мәлімдемені
қанағаттандырудың салдары ҚР АІЖК-нің 40-43-баптарымен реттеледі.
Қарсылық судьяға, прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот
отырысының хатшысына және сот приставына білдірілуі мүмкін.
Судьяға қарсылық білдіру үшін негіздер ҚР АІЖК-нің 40-бабында
көрсетілген. Судья істі қарауға қатыса алмайды және оған қарсылық
білдірілуге тиіс, егер ол:
❖ осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапшы, маман,
аудармашы, өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы
ретінде қатысса;
❖ іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінің біреуінің туысы
болса;
❖ істің нәтижесіне жеке, тікелей немесе жанама түрде мүдделі не оның
әділдігіне күмән туғызатын өзге де мән-жайлар болса.
ҚР АІЖК-де іс қарауға судья қайта қатыса алмайтындығы туралы ереже
бекітілген (ҚР АІЖК 39-бабы). ҚР АІЖК-нің 40-бабының 1-бөлігінде
көрсетілген қарсылық білдіру үшін негіздер прокурорға, сарапшыға, маманға,
аудармашыға, сот отырысының хатшысына және сот приставына қолданылады.
ҚР АІЖК 41-бабының 2-бөлігіне сәйкес сонымен қатар сарапшы немесе маман
іс қарауға қатыса алмайды, егер:
- ол іске қатысу адамдарға немесе олардың өкілдеріне қызмет жағынан
немесе өзгедей тәуелді болса немесе тәуелділікте болып келсе;
- ол тексеру жүргізіп, оның материалдары сотқа жүгінуге негіз болса не
осы азаматтық істі қарағанда пайдаланылса.
Прокурордың, сарапшының, маманның, аудармашының, сот отырысы хатшысының,
сот приставының осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор,
сарапшы, маман, аудармашы, сот отырысының хатшысы, сот приставы ретінде
қатысуы оларға қарсылық білдіруге негіз болып табылмайды (ҚР АІЖК 41-
бабының 3-бөлігі). Жоғарыда аталған мән-жайлар болған кезде аталған
тұлғалар өздігінен бас тартуды мәлімдеуге міндетті. Сол негіздер бойынша
іске қатысатын адамдар қарсылық білдіретінін мәлімдеуі мүмкін.
Өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау
басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімделуге тиіс. Істі қарау барысында
өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәлімдеме жасауға қарсы болу
(қарсылық білдіру) негіздері сотқа немесе өздігінен бас тартуды (қарсылық
білдіруді) мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған
жағдайда ғана жол беріледі.
Прокурордың, сарапшының, маманның, аудармашының, сот отырысы хатшысының,
сот орындаушысының, сот приставының өздігінен бас тартуы (қарсылық
білдіруі) туралы мәселені істі қарайтын сот шешеді.
Өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәселе соттың ұйғарымымен
шешіледі.
Іске қатысушы адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру (ҚР
АІЖК 185-бабы). Төрағалық етуші іске қатысушы адамдарға және өкілдерге
олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді, оның ішінде: іс
материалдарымен танысу, олардан үзінділер жазып алуға және көшірмелер
түсіруге; қарсылықтарын мәлімдеуге; дәлелдеме табыс етуге және оларды
зерттеуге қатысуға; іске қатысушы басқа адамдарға, куәларға, сарапшылар мен
мамандарға сұрақтар қоюға; өтінім жасауға, соның ішінде қосымша дәлелдеме
талап ету туралы өтініш жасауға; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер
беруге; сот процесі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша өз
дәлелдерін келтіруге; іске қатысушы басқа тұлғалардың өтінімдері мен
дәлелдеріне қарсылық білдіруге және т.б.
2. Істі мәні бойынша қарау бөлімі – сотта іс қараудың негізгі бөлімі. Осы
бөлімде сот отырысында азаматтық істер қарауында жасалатын процессуалдық іс-
әрекеттер ҚР АІЖК 192-210-баптарымен реттеледі. Осы сотта іс қарау
бөлімінің негізгі міндеті – зерттеу арқылы азаматтық істің мән-жайын,
бірінші кезекте ізденудегі деректердің бар не жоқтығын куәландыратын іс
бойынша жиналған дәлелдемелерді анықтау. Істі мәні бойынша қараудың басқа
да міндеті бар, ол процесті дауласып жатқан субъектілердің өз еркілерімен
аяқтауы. Сотта іс қараудың екінші бөлімі иеленушілік іс-әрекеттер жасау
туралы мәселелерін анықтаудан басталады (ҚР АІЖК 192,193-баптары).
Төрағалық етуші талап қоюшы өз талаптарын қолдайтын-қолдамайтыны, жауапкер
талап қоюшының талаптарын мойындайтын-мойындамайтыны және тараптардың істі
бітімгершілік келісімімен аяқтауды немесе істі аралық сотқа қарауға беруді
қалайтын-қаламайтыны туралы мәселелерді анықтауы тиіс.
Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуы туралы арызы, жауапкердің талап
қоюды мойындауы немесе тараптардың бітімгершілік келісімінің шарттары сот
отырысының хаттамасына енгізіледі және оларға тиісінше талап қоюшы,
жауапкер немесе екі тарап та қол қояды. Егер талап қоюдан бас тарту,
жауапкердің талап қоюды мойындауы немесе тараптардың бітімгершілік келісімі
сотқа жолданған жазбаша арыздарда жазылса, олар іске қоса тіркеледі, бұл
туралы сот отырысының хаттамасында көрсетіледі. Талап қоюдан бас тарту
қабылданғанға не талап қою мойындалғанға немесе тараптардың бітімгершілік
келісімі бекітілгенге дейін сот талап қоюшыға, жауапкерге немесе тараптарға
тиісті іс жүргізу әрекеттерінің салдарын түсіндіреді. Талап қоюдан бас
тартуды қабылдау немесе тараптардың бітімгершілік келісімін бекіту туралы
сот ұйғарым шығарады, сол арқылы осымен бір мезгілде іс бойынша іс жүргізу
тоқтатылады. Ұйғарымда тараптардың сот бекітетін бітімгершілік келісімінің
шарттары көрсетілуге тиіс. Осымен сотта іс қарау аяқталады, сотпен
дәлелдемелер зерттелмейді және істің фактілі мән-жайлары анықталмайды. Іс
бойынша іс жүргізу қысқартылған жағдайда сол тараптар арасында, сол мәселе
туралы дау бойынша және сол негіздер бойынша екінші рет сотқа жүгінуге жол
берілмейді.
Жауапкер талап қоюды мойындағанда және оны қабылдаған кезде сот
мәлімденген талаптарды қанағаттандыру туралы шешім шығарады. Бұл жағдайда
сот шешімінің дәлелдеу бөлігінде жауапкер талап қоюды танығаны және оны
соттың қабылдағаны ғана көрсетіледі, яғни сот істің мән-жайларын анықтамай
талап қоюшының пайдасына шешім шығарады (ҚР АІЖК 221-бабының 5-бөлігі).
Егер сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын, талап қоюды мойындауын
қабылдамаған немесе бітімгершілік келісімін бекітпеген жағдайда, сот бұл
туралы ұйғарым шығарады және істі мәні бойынша қарауды жалғастырады. Сот
талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын, жауапкердің талап қоюды тануын
қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік келісімін бекітпейді, егер бұл
іс-әрекет заңға қайшы келсе немесе басқа біреулердің құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзатын болса (ҚР АІЖК 49-
бабының 2-бөлігі). Сонымен қатар талап қоюшы өз талаптарын қолдайтын болса,
жауапкер талап қоюды танымаса, сондай-ақ тараптар құқық туралы дау бойынша
бітімгершілікке келмесе сотта іс қарау жалғасады.
Істі мәні бойынша қарау жалғасқан жағдайда сот іске қатысушы адамдардың
түсініктемелерін тындауға көшеді. Тараптардың және үшінші тұлғалардың
түсініктемелері азаматтық іс бойынша дәлелдемелердің бір түрі. Олардың іс
үшін маңызы бар, өздеріне белгілі мән-жайлар туралы түсініктемелері, іс
бойынша жиналған басқа да дәлелдемелермен қатар тексеруге және бағалауға
жатады (ҚР АІЖК 64-бабының 2-бөлігі, 78-бабының 1-бөлігі).
Тараптардың, үшінші тұлғалардың және өзге де іс қатысушылардың
түсініктерін тыңдай отырып істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды
солардың негізінде анықтайтын заңды түрде алынған нақты деректер бар-жоғын
анықтайды.
ҚР АІЖК-нің 194-бабының 1-бөлігіне сот міндетті түрде келесі тәртіпте
іске қатысушы адамдардың түсініктемелерін тыңдайды:
1-талап қоюшының және оның тарапынан қатысатын үшінші тұлғаның
түсініктемелерін;
2-жауапкердің және оның тарапынан қатысатын үшінші тұлғаның
түсініктемелерін;
3-даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалардың
түсініктемелерін.
Егер прокурор, мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының, ұйымдардың өкілдері, сотқа басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz