Прокуратура органдарының тарихы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ТАРАУ ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ОРГАНДАРЫ ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТІНІҢ САЛАЛАРЫ
1. ҚР прокуратура органдарының түсінігі мен мақсат,
міндеттері ... ... ... ... 6
2. Прокуратура органдарының
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 10
3. Прокуратура органдарына қатысты
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..16
ІІ ТАРАУ ҚР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ТӘРТІПТЕРІ ЖӘНЕ ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ
ІСКЕ ҚАТЫСУЫ
2.1. ҚР-сы прокуратура органдарының қызметтерін
ұйымдастыру ... ... ... ... 30
2.2. Азаматтық істерді қозғау және бірінші сатыда қарау
тәртіптері ... ... ... ..36
2.3. Аппеляциялық және қадауғалау тәртібі сатыларында азаматтық істерді
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
2.4 Азаматтық іс жүргізуге прокурордың
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .76
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...78
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: ҚР Президентінің Н.А.Назарбаевтың 2010
жылдың тамыз айының 17 жұлдызында шығарылған жарлығы бойынша ҚР құқық
қорғау органдарын жетілдіру, соның ішінде прокуратура органдарының алатын
орны ерекше. ҚР прокуратура органдары заңның дәлме дәл сақталуына қадағалау
жүргізілетін ерекше орган болып табылады. Мемлекеттің атынан прокуратура
органдары азаматтық, қылмыстық және әкімшілік іс жүргізуге қатысады, бұл
жерде ең басты мақсаты азаматтардың құқтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін қорғау болып табылады.
Заңгердің біліктілігінің негізі - құқықтық салаларды жақсы білу және
олардың ішінде жол табу ісін меңгеру. Азаматтық іс жүргізуге құқығы өзге
салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан да заң факультетінің
түлектерінің болашақта судья, прокурор, адвокат және басқа да құқық
қолданылатын қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып,
азаматтық іс жүргізуге құқығын терең зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізуге регламентациясы,
салыстырмалы жақында ғана қабылданған АІЖК бойынша жүргізілуіне байланысты,
зерттелетін мәселе әлі толық қаралған емес. Сот, прокуратура және құқық
қорғау жүйесінің принциптерін, АІЖК-нің құқықтық негізін Конституция
белгілейді.
ҚР қабылдаған АІЖК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық
соттардың юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының
сапалы белгіленуі.
Құқықтық жүйенің құрылымының принциптері ретінде, демократияны және
заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР азаматтық іс жүргізуге құқығына да
үлкен әсерін тигізеді. Конституциялық принциптерді өмірде іске асыру үшін
әрбір заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана
отырып, жасау кажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң
жағынан білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе,
қоғамның әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы
кезінде жоғары бағаланады.
Азаматтық іс жүргізугеде прокурордың қатысуы керек деп есептейміз,
өйткені прокурор іс жүргізуге тәртібін азаматтардың құқықтарын қорғауға
өзінің қызметін жұмылдырады. Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы -
осы саланың мәнін, негізгі жақтарын көрсетуі. Прокурордың азаматтық іске
қатысуы халықтың құқықты әлеуметтік бағасы, саяси-құқықтық идеялардың айна
көрінісі болып табылады. Оларда, халықтың идеялары мен ойларын ең толық
қанағаттандыратын, заңдылықты азаматтық істерде ұйымдастырудың негіздері,
соттың процессуалдық іс-әрекеті, сот процесіне қатысушылардың құқықтық
мәртебесін анықтау жолының құқықтық сапалар тізімі түйінделеді. Прокурордың
азаматтық іске қатысуының мазмұны демократиялық бағытта болады, және заң
нормаларымен бекілітіліп, заңдылықты азаматтардың заң және сот алдында
теңдігін сақтай отырып, соттың жүзеге асыруын, істерді судьялардың жеке-
дара немесу алқалы түрде қаралуын, судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға
бағынуы, жариялылық, сот ісін мемлекеттік тілде жүргізілуін білдіреді.
Әрбір адамның сотқа қорғаныс іздеп және соттың қорғанысына жүгінуіне
мүмкіндік беретін, сот ісін жүзеге асыруының қолайлы болуы, іске
қатысушылардың реалды құқықтары және олардың жүзеге асуының кепілдігі болып
табылады.
Сондықтан да , азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуының түсінігін
дұрыс талқылау қажет.
Дипломдық жұмысытың объектісі – азаматтық іс жүргізуге прокурордың
қатысы және олардың конституциялық негіздері.
Тақырыбтың пәні – азаматтық іс жүргізугедің заң нормалары, Конституция.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – азаматтық іс жүргізугеде прокурордың
қатысу тәртібін талқылау.
Дипломдық жұмысым кіріспе қорытынды және пайдаланған әдеттермен қоса
негізгі екі тараудан тұрады:
- І-тарауда ҚР прокуратура органдарының ұғымы, даму кезеңдері, органдары
және қызметінің салаларын ашып көрсеттім
- ІІ-тарауда ҚР азаматтық іс жүргізуге тәртіптері және прокурордың
азаматтық іске қатысуын талқыладым.
І ТАРАУ ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ОРГАНДАРЫ ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТІНІҢ САЛАЛАРЫ
1. ҚР прокуратура органдарының түсінігі мен мақсат, міндеттері
ҚР Конституциясының 1.6. 83 б. сәйкес "прокуратура мемлекет атынан
Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің,
әкімшілік және атқарушылық істер жүргізугедің заңдылығына жоғары
қадагалауды жүзеге асырады. Заңдылықтың кез келген заң бүзылуын анықтау мен
жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге наразылық
жасайды. Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ
заңдармен белгіленген тәртіп пен шекте кылмыстық қудалауды жүзеге асырады".
Үлкен энциклопедиялық сөздікке сәйкес прокурор француз тіліндегі ргосteur
деген, латын тілінің забучусь деген сөздерінен шыққан - ол прокуратура
органының лауазымды адамы. Сотта ол мемлекет мүддесін білдіреді. ҚР
Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны мемлекеттік
органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық қадағалауды
прокуратура органы ретінде анықтады. ҚР Конституциясының 4-бөлімінің 3-
бабына сәйкес республикадағы мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен
заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл
жасау қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылады, Прокуратураға қатысты ережелер
ҚР Конституциясының "Соттар және сот төрелігі" бөліміне енгізілген. Бірақ,
бұл жерде прокуратура соттармен қатар сот билігіне ие болады дегенді
білдірмейді. Прокуратура органдарының міндеттері мен функцияларының
сипаттамасы прокуратураны биліктің сот тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы
мен заң шығарушы тармақтарына жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен функциональды
байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды. Мемлекеттік
құрылымдағы прокуратураның мұндай өзіндік жағдайы билік тармақтарының
қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде прокурорлық
қадағалаудың өзгешелігі туады. Осы айтылғандардан оқу курстарын игеруде
маңызды принципиальды бірнеше ережелер шығады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа
мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе өзге ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
ерекше түрі. [2.41]
Екіншіден, прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті
атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың
қадағалауды іске асыра отырып, құқық бұзушылықтарды анықтау, оларды жоюға
және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке
органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды
жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің өзіндік түрі.
Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл
сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де қүқықтық актілердің
заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген құралдардың
көмегімен анықталған құқық бұзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын
қызметтердің ерекше мазмұнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің басқа нысандарынан, ең
алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен
ерекшеленеді. [14.54]
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген
кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана құрайды:
мемлекеттік басқару органдары үшін - бұл атқару және бөлу қызметі; сот
органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару
билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар.
Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, занда аталғандарды
қоспағанда, басқа органдардың шешімдерін езінің шешімдерімен ауыстырмайды,
қүқық бұзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше құзыретті
органдардың, лауазымды адамдардың, ұйымдардың заң бұзушылықты жоюын талап
етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара қолдану жолымен мемлекетгік
органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың
әкімшілік қызметіне араласпай заң бұзушылықтарды жою бойынша шаралар
қолданады. Заңдардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған
бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бұзушылықтарды анықтау
және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық
қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына
жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті
адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады. ҚР
Конституциясының 2-бабындағы 83-бабына сәйкес республика прокуратурасы
төменгі тұрған прокурорларды жоғары түрған прокурорларға және республика
Бас прокурорына бағындыра отырып, басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды
адамдардан тәуелсіз бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды. Қазақстан
Республикасының Президенті прокуратураға қатысы бойынша жоғарғы мемлекетгік
саты болып табылады. "Қазақстан Республикасының Президенті туралы"
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Президент
Парламент Сенатының келісімімен Бас прокурорды бес жыл мерзімге қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады. Осы Конституциялық заңның 19-бабына
сәйкес Президент прокуратура органдарының қызметкерлеріне сыныптық шендер
береді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті прокуратура
органдарын тікелей калыптастырады және олардың қызметтеріне бақылау
жасайды. Прокурорлық қадағалаудың маңызы ол мемлекет атынан Президент
бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты. [2.41]
"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес
прокурорлык қызметтің мақсаты анықталады. Оның мақсаты Конституция мен
заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың қүқықтары мен
бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау болып табылады. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен
міндеттері өзара тығыз байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты деп,
тұтас алғанда прокуратураның барлық қызметтері бағытталған жетістіктерінің
нәтижесі, соның ішінде оның маңызды функциясы прокурорлық қадағалау болып
түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты прокуратураның
мәртебесімен, мемлекеттегі оның алатын орны және рөлімен анықталады.
Нәтижесінде, олар ҚР Конституциясымен, прокуратура туралы заңмен, ҚР
прокуратура органдарының қызметтерін реттейтін басқа заң актілерімен
анықталады. Прокурорлық қадағалаудың міндеттері өте көп және бір-бірінен
деңгейі, мазмұны, шешімдерінің құралдары, осы міндеттерді шешетін және алға
қоятын прокуратура органдарының құзыреті бойынша бөлінеді. Прокурорлық
қадағалаудың міндеттер үш түрге бөлінуі мүмкін: жалпы, арнаулы және жеке
(накты). Аталған міндеттер бір-бірімен өзара байланысты және әр деңгейде.
Жеке міндеттерді шешу (ең төменгі деңгей) прокурорлық қадағалаудың арнаулы
міндеттерін шешуге себепші болады. Өз кезегінде арнаулы міндеттерді
ойдағыдай шешу прокурорлық қадағалау міндеттерінің ең жоғары деңгейі жалпы
шешімдерге бағынышты. Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР
Конституциясымен, Прокуратура туралы ҚР Заңымен, бірқатар басқа нормативті-
құқықтық актілерімен, мысалға, ҚІЖК, АІЖК-мен анықталады. Прокурорлық
қадағалаудыц жалпы міндеттері жоғары қадағалауды іске асырудан тұрады;
оларға мыналар жатады:
- республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқыктық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуын қадағалау;
- жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
кез келген заңдылык бүзушылықты анықтау жою жөнінде шаралар қолдану;
- әкімшілік және атқарушылық істер жүргізугедің зандылығын қадағалау;
- республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де
құқықтық актілерге наразылық жасау;
- сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
- заңда белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды
жүзеге асыру;
- мемлекеттік-құқықтық статистика құру және құқықтық статистика саласында
қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы
міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын заңдардың мазмұнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан тұрады.
Осыған сәйкес, прокурордың алдындатолығымен тұрған жалпы міндеттер осы
бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадагалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртұтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде ез үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмұны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында тұрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың құзыретімен
анықталады. Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған
бүйрықтарымен және өзге де құқықтық актілермен реттеледі. Көбінесе, бүл
міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР Бас прокурорының
2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп аталатын саласында
"алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру туралы" бұйрығында анықталған. Прокурорлық қадағалаудың жалпы
және арнаулы міндеттерін шешу кезінде прокурор прокурорлық қадағалаудың
белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және оларды шешу барысында прокурорлық
қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау жолымен іске асырылады. Бүл
міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттері
болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға қарағанда, барынша әртүрлі және
көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық қадағалаудың бағыттарына (салаларға),
қолданатын прокурорлық құралдарға, прокурордың қадағалау қызметін іске
асыратын нақты жағдайларына қарай ерекшеленеді. Әдетте, жеке және нақты
міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және аудандық деңгейіндегі
прокуратуралардың жұмыс жоспарларында белгіленеді. Прокурорлардың өз
міндеттерін орындау заңмен берілген құқықтарды іске асыру жолымен
жүргізіледі. [6.151]
ҚР Конституциясының 83-бабына, ҚР "Прокуратура туралы" Заңына және
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бүйрықтарына сәйкес прокурорлық
қызметтің мынадай:
Республика аумағындағы заңдардың және Президент Жарлықтарының және өзге
де нормативтік қүқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай колданылуын қадағалау;
• жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
• сотта мемлекет мүддесін білдіру және сот қаулыларының, сондай-ақ
әкімшілік және атқару өндірісінің заңдылығын қадағалау;
• заңда белгіленген шегінде қылмыстық қудалауды жүзеге асыру салалары
анықталады.
Салалар - бұл прокурорлық қадағалаудың біртүтас өзара байланысты
бөлігі, олар көріп отырғандай прокуратура органдарының қызметінде бөлек-
бөлек әрекет етеді. Сонымен, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың
заңдарды қолдануларында тексеріс жүргізуге барысында прокурор қылмыстық
кудалау функцияларын жүзеге асырады, яғни жасалған қылмыстарды немесе теріс
қылықтарын анықтайды және кінәлі адамдарды қылмыстық істер мен әкімшілік іс
жүргізугелерді қозғау жолымен қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа
тартады. Прокурорлық қадағалау салаларын Президент анықтайтын жеке
міндеттердің ерекшеліктерімен, немесе криминогендік жағдайдың не заң
салаларындағы ерекшеліктермен белгіленетін прокуратура қызметтерінің жеке
бағыттарымен араластыруға болмайды. Сонымен, шағын және орта бизнесті
дамыту бойынша заңдардың, Президент Жарлықтарының орындалу езгешелігі бұл
жұмыстарды Бас прокурордың жеке бұйрықтарымен бекітілген дербес бағыттарға
ұйымдаскан түрде бөлу қажеттілігін анықтайды. Қылмыстық қудалауды іске
асыратын органдар және қылмысқа қарсы күрес, өзге де заң бұзушылықтар
бойынша басқа мемлекеттік органдар мен қоғамдық үйымдар өткізген іс-шаралар
үйлесімдері бойынша қызметтер прокуратураның жұмысында ерекше орын алады.
[8.53]
2. ҚР Прокуратура органдарының даму кезеңдері
Бұл жерде ең бастысы оның тарихындағы маңызды үш кезеңді атап көрсету
керек. Қазақ АССР прокуратурасы "Прокурорлық қадағалау туралы ережені"
бекіткен ҚазОАК 2-шақырылуындағы III сессиясының қаулысымен 1922 жылдың 13
шілдесінде бекітілген Осыған байланысты әділет халық комиссары өз
қызметімен қатар республика прокурорының қызметін атқарған. Әділет халық
комиссариатының құрамына кіретін прокуратурада тарихи мәні бар осы құжат
мемлекет атынан кінәлі адамдарға карсы қылмыстық қудалауды қозғау және заң
бұзушылық қаулыларына наразылық келтіру жолымен барлық билік органдардың,
шаруашылық мекемелердің, қоғамдық және жеке ұйымдардың, жеке тұлғалардың
әрекеттерінің заңдылығын қадағалауды жүзеге асыру; қылмысты ашу саласында
анықтау және тергеу органдарының қызметтерін тікелей бақылау; сотта
айыпталушыны қолдау; сотталғандарды қамауда ұстау дүрыстығын бақылау үшін
жасалған. Автономиялық республикалардың прокурорлары республиканың ОАК
тағайындалған және шақырылған және осы республика шегінде барлық тиісті
құқықтарға ие болған. Жалпы федеральдық заңдарының мәселелері бойынша Қазақ
автономиялық республикасының прокуратурасы РСФСР прокурорына бағынған
Республикасының бірінші прокуроры болып әділет халық комиссары Шафхат
Мұхамметжанұлы Бекмұхамметов тағайындалған. "Прокурорлық қадағалау туралы
ережелерді" қабылдағаннан кейін Ш. Бекмұхамметов 1922 жылы 2 тамыздағы
әділет халық комиссарының және республика прокурорының міндеттерін
біруақытта орындау туралы бұйрығына қол қойды. Мұрағаттық мәліметтерге
байланысты ол республика прокуратурасының негізін салушы болып табылады.
ҚазОАК-ке жасаған прокуратураның бірінші есебінде Орынбор, Ақмола
губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы баяндалды. Ш.М.
Бекмүхамметовтың бастамасы бойынша РСФСР Қылмыстық кодексіне қалым, күнә
және барымта мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Содан кейін, 1922 жылдың 15 қыркүйегінде ғана ҚазОАК-нің алқа шешімімен
Әділет халық комиссары және прокурор болып Мырзағұл Атаниязов тағайындалды,
көптеген авторлар ол кісіні ҚазССР бірінші прокуроры болған деп есептейді.
Ережеге сәйкес республика прокуроры орталық қызметкерлерінің, сондай-ақ
жергілікті орган кандидаттарының ішінен әрбір губерния мен облысқа прокурор
тағайындалған. Прокурорларды қызметке тағайындай, ауыстыру және қызметінен
шектетуді республика прокуроры ғана жүзеге асырды. Губерниялық
прокуратураларда тиісті губерниялар мен облыстардың ұсынуы бойынша
республика прокуроры тағайындаған және шақырған прокурорлардың көмекшілері
болды. Олардың арасындағы міндеттер губерния және облыс шегінде бөлінді.
[5.251]
Республика прокуроры:
- барлық халық комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметі заңдылығын
бақылау және заңға сәйкес келмейтін олардың шығарған өкімдері мен
қаулылары бұзу және өзгерту туралы ұсыныстарды енгізу;
- оларды бұзу мақсатында ҚазОАК Төралқасы мен Халық Комиссарлар Кеңесіне
аталған өкімдер мен қаулыларға наразылық келтіру;
- республика прокурорлары көмекшілерінің, сондай-ақ орындарындағы
прокурорлар мен олардың көмекшілерінің қызметтерін бақылау және басшылық
жасау, олардың қызметтерінде туындаған барлық мәселелер бойынша
түсіндірмелер беру;
- республика прокурорына қажет деп танылған жағдайларда прокурорлардың
функцияларын тікелей іске асыру жүктелген.
Ережеде орындарындағы прокурорлар міндеттерінің шеңбері мынадай
тәртіппен анықталған: Халық комиссарлары кеңесінде немесе ОАК Төралқасында
республика прокуроры арқылы жоғарыда атаған өкімдер мен қаулыларға
наразылық келтіру. Бүндай прокурордың наразылық келтіруі наразылық
келтірілген қаулылардың өмірде қолданылуын тоқтатпайды. Прокурорға кеңесші
даусымен жергілікті атқару комитеттерінің барлық жиналыстарына қатысу
құқығы берілген. Ережедегі прокурорлардың өкілеттілігінде губерниялар мен
облыстарда әрекет ететін әкімшілік мекемелер мен лауазымды адамдардан
қажетті материалдар мен мәліметтерді талап ету құқығы көзделген. Сондай-ақ
прокурорларға өкілеттіліктерін жеке өзі немесе көмекшілері арқылы іске
асыру құқығы берілген. Ерекше ескертулерде мемлекеттік саяси басқару
органдарының аса құпия сипаттағы істермен танысу үшін талап етуге құқығы
көзделген. Бұл тікелей прокурордың өзімен іске асырылған. Прокуратура
туралы бірінші ережеде республика прокурорының және губерниялық атқару
комитетінің алдында губерниялық прокурорлардың әр тоқсан сайын есеп беруі
көзделген. Прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдауға байланысты
ҚазОАК қаулысымен осы уақытқа дейінгі губерниялық халық соттары кеңесіне
жататын барлық міндеттер 1922 жылдың 1 тамызынан бастап прокуратураның
ерекше жүргізугеіне берілді. [16.74]
1923 жылдың аяғына қарай ҚазССР әділет халық комиссариатының
прокуратура бөлімінде төрт кіші бөлімдер ұйымдастырылған:
- жалпы басқару (ұйымдастырушы-нұсқаушы);
- жалпы қадағалау жөніндегі;
- тергеу және анықтау органдарын, КТУ және бас бостандығынан айыру
орындарын бақылау жөніндегі;
- мемлекеттік айыптаушы және сот қадағалау (Жоғары Сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлімі құрылымының толық жетілмеуіне қарамастан, сол
кездегі оның құрылымдардың бөліну негіздерінің өзі прокурорлық қадағалаудың
негізгі бағытгарын салғанын атамай кетпеуге болмайды. Жалпы бағыттары дұрыс
жолға қойылған. Прокуратура органдарының қызметін жетілдіру оның құрылымдық
дамуынсыз мүмкін емес еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының
құрылымы прокурорлық қадағалаудың негізгі функцияларын кең мағынада ашу
бағыттарына қарай өзгеріп отырды. СССР прокуратурасы бойынша 1934 жылғы 25
наурызда "Орталық және жергілікті жерлердегі прокуратураның аппараттарын
қайта қүру туралы" бүйрығы шықты. Осы бұйрық бойынша СССР
прокуратураларында қызмет жасап жатқан белімдерімен бірге (жалпы қадағалау,
сот қадағалау және т.б.) өнеркәсіп, ауылшаруашылық, сауда, кооперация,
қаржы істері жөніндегі, сондай-ақ, әкімшілік-сот және мәдени қүрылыс және
сот-түрмыстық істер жөніндегі секторлар қүрылған. Өндірістік салалық
қағидат бойынша осындай үйымдастырулар одақтық және автономиялық
республика, өлкелік және облыстық прокуратураларында жүргізілді.
Прокуратура алдына қойылған жаңа міндеттерді орындау үшін оның құрылымдарын
қайта кұруға тура келді. Ұйымдасқан жетіспеушіліктерді жою мақсатында СССР
Халық комиссарлар кеңесінің 1936 жылғы 5 қарашадағы қаулысымен СССР
Прокуратурасының Орталық аппаратында бұрынғы бөлімдер таратылды, және оның
жаңа құрылымы бекітілді. ССР Одағының Прокурорына одақтық және
автономиялық, өлкелік және облыстық прокуратуралардың жаңа құрылымын
белгілеу үсынылды; оларды секторлар мен бөлімдерге бөлу жойылды; өндірістік-
сала қағидаттары бойынша: жалпы қадағалау, қылмыстық-сот, азаматтық-сот,
арнаулы істер бойынша тергеудін, тұтқынға алу орындарын кадағалау бойынша;
өтініштер бойынша және кадр бөлімдерінің жаңа бөлімдері қүрылды. Осы
құрылым кейбір өзгерістермен осы уақытқа дейін сақталған. Прокуратура
органдарының кызметі прокуратураға жүктелген прокурорлық өкілеттіліктерді
нәтижелі орындау үшін оның бөлімшелері осы қадағалаудың функциялардың
негізі бойынша қүрылу керек екендігін көрсетті.
Қазақстан Республикасы деп аталатын тәуелсіз зайырлы демократиялық
мемлекеттің пайда болуына байланысты Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасы негізінде жаңа мемлекеттік қүрылымның және өмір тіршілігінің
талаптарына жауап беретін елдің жаңа заңдарын қүруға тура келді. Біздің
қоғамымыздың басымдылығын және негізгі қүндылықты өзгертумен қоса,
прокуратура қызметі де бірге өзгерді. ККСР прокуратурасы барлық
министрліктерде, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволарда, кәсіпорындарда
және өзге де қогамдық үйымдарда, лауазымды адамдардың, сондай-ақ
азаматтардың заңдарды бірыңғай әрі дәл орындауларына жоғары қадағалауды
іске асыратын орган болып танылды. Қаз СКР аумағында бүл қызметті тікелей
КСРО Бас прокуроры, және оған бағынышты Қазақ КСР прокуроры және төменгі
тұрған прокурорлар іске асырды. [8.342]
КСРО Бас прокуроры Қаз КСР прокурорын және облыс прокурорларын қызметке
тағайындады. Қаз КСР прокуроры аудандық және қалалық прокурорларды қызметке
тағайындады және КСРО Бас прокурорымен бекітілді. Осыдан шыға отырып, біз
ҚКСР прокуратурасы КСРО Бас прокурорына тәуелді болғанын, прокуратураны
үйымдастырудың құрылымы мен тәртібі де КСРО Бас прокуроры арқылы
реттелелгенін көреміз, біздің прокуратураға қатысты дербестік болған жоқ.
Прокуратура органдары қандай да бір жергілікті органдарға қарамастан,
өздерінің өкілеттіліктерін іске асырды, тек КСРО Бас прокурорына және ҚКСР
Жоғарғы Кеңесіне бағынды. Осының барлығына байланысты прокуратура органдары
кәзіргі кезеңде алдына ала тергеуді іске асыра алды. Қаз КСР Жоғарғы Кеңесі
Төралқасының 1990 жылғы 25 қазандағы қаулысымен бекітілген Мемлекеттік
тәуелсіздік туралы декларациясына және Қазақстан Республикасы
Конституциясының 164-167 баптарына, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі Төралқасының 1991 жылғы 6 желтоқсандағы қаулысына сәйкес прокуратура
органдарының аумағында қолданыстағы базасында республиканың Бас прокурорына
бағынатын Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы құрылады. Прокуратура
органдарының қызметі бірінші рет жаңа республикада ұлттық заң актілері,
1991 жылғы 17 каңтарда республика Президенті кол қойған "Қазақстан
Республикасындағы прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
реттелді. Осы заң актісі тәуелсіз мемлекеттің прокуратура органдарын құруда
жағымды рөл атқарды.
Прокурорлық қадағалаудың практикасы мен іліміне 1992 жылы 17 каңтарда
қабылданған "Қазақстан Республикасындағы прокуратура туралы" ҚР Заңы
көптеген жинақтар енгізді. Прокуратура заңдардың орындалуына жоғары
қадағалауды жүзеге асыратын орган болып жарияланды, республиканың Жоғарғы
Кеңесіне есеп береді. Қазақстан кұзыретіне әскери прокуратура қабылданды.
[22.415]
Прокуратура алдында республикадағы заңдардың үстем тұруын, заңдылықты
нығайту мен біртұтастығын және құқық қорғау тәртібін қамтамасыз ету
міндеттері қойылды. Барлық қызметіндегі оның міндеттері азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын камтамасыз ету; республиканың тәуелсіз
құқықтарын, бағыныштылығына қарамастан, оның саяси және экономикалық
жүйесін, кәсіпорындардың, мекемелердің, үйымдардың құқықтарын, меншік
нысандары мен құрамдарын кез келген қол сұғушылықтан қорғау; лауазымды
адамдар мен азаматтардың құқықты тануы мен құқықтық мәдениетін көтеру болып
табылады. [24.35]
Осы заң прокуратураның құкық қорғау қызметін жақсартуда жағымды рөл
атқарды. Дегенменде, елдің нарықтық экономика жолымен көтерілуі,
демократияны өрістетуде құқықтық жүйені қалыптастыруға жаңа жол табуларын
талап етті. Келесі кезең, біздің заңымыздың өзгеруі барлық халықтық
талдаумен, яғни референдуммен қабылданған тәуелсіз Қазақстанның бірінші
Конституциясын қабылдау болды. Ол Қазақстан Республикасын демократиялық,
зайырлы, біртүтас мемлекет, оның ең қымбат қазынасы - адам және азаматтың
өмірі, бостандықтары мен адамның бүлжымас қүқықтары және езінің қызметін
азамат пен қоғамның мүдделеріне іске асырады деп таныды. Осы саралауда
прокуратура оның күзыреті шегінде Қазақстан Республикасының аумағында
заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына қадағалауды іске асыруға, қажетті
жағдайларда, ол сол уақытта белгіленген заңдар шеңберінде қылмыстық
қудалауды іске асыруға, сондай-ақ істердің сот талқылауына қатысуға тиіс.
Осы Конституцияның арқасында прокуратура баска мемлекеттік органдардан,
лауазымды адамдардан тәуелсіз болды және тек заң ғана бағынды. Прокурордың
өзінің негізгі кызметінен басқа кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, депутат
болуға, саяси мақсаттарды көздейтін қоғамдық бірлестіктерге мүше болуға
және басқа мемлекеттік лауазымдарды атқаруға мүмкіндігі болмады.
Прокуратура органдарының бірыңғай және орталықтандырылған жүйесін Жоғарғы
Кеңес жылға тағайындаған Қазақстан Республикасының Бас прокуроры басқарды.
Бас прокурор төменгі тұрган прокурорларды қызметке тағайындады және
қызметтен босатты. Прокуратура органдарының құзыреті, құрылым, тәртібі және
прокурорлардың құқықтық жағдайы "ҚР прокуратура туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында анықталды.
Үрдісті дамып келе жатқан мемлекеттік құрылыстың процестері, демократия
мен құқықты дамыту 1994 жылғы 12 ақпандағы Мемлекеттік бағдарлама құқықтық
жүйесін қалыптастыруға жаңа көзқарастарды жасауға тура келді. Осы
мемлекеттік бағдарламада 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа Конституция мен 1995
жылғы 21 желтоқсандағы "ҚР прокуратура туралы" ҚР заңында кезекті өзінің
бекітілуін тапқан прокуратура органдарының негізгі қағидаттарын реформалау
көзделді. [35.512]
Прокуратура органдарының қызметтері мен ұйымдастыруларының құқықтық
негіздері ҚР Конституциясымен, ҚР АІЖК, ҚР ҚІЖК, ҚР ӘҚК, ҚР
"Прокуратуратуралы" Заңымен, ҚР басқа зандарымен, халықаралық-құқықтық
шарттарымен, сондай-ақ ҚР Бас прокурорының және төменгі тұрған
прокурорлардың құқықтық актілерімен анықталады. Қазақстан Республикасы
Конституцияға сәйкес өзін демократиялық және құқықтық мемлекет деп
есептейді. Қолданыстағы Конституцияға және оның негізінде қабылданған
заңына сәйкес Қазақстан Республикасының прокуратурасы мемлекеттік билік
тармақтарының біреуінде жатпайды. Конституцияда бекітілген осы ережелер
конституциялық қағидаттар қатарының мазмүнын анықтап берді. Олардың біреуі
ұстамшылдық және қарама-қарсылықтар, заңдылық қағидаттар, Конституцияның
үстем болуы, адам құқықтарының бөлінбеу және басқа жүйелерін өзара
пайдаланумен биліктерді заң, атқару және сот тармақтарына бөлу қағидаттары
болып табылады.
Негізгі заңның 83-бабына сәйкес:
Прокуратура мемлекет атынан республикасының аумағында зандардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының жөне өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел-іздестіру
қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс
жүргізугедің зандылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, зандылықтың кез
келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ
республика Конституциясы және зандарына қайшы келетін зандар мен басқа да
құқықтық актілерге наразьшык білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте
қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Республика прокуратурасы төменгі прокуратураларды жоғары тұрған
прокурорларға және Республика Бас прокурорына бағындыра отырып, бірыңғай
орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік
органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және республика
Президентіне ғана есеп береді.
Республиканың Бас прокурорын өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға
алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын
қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді
қоспағанда, Сенаттың келісімінсіз қылмыстык жауапқа тартуға болмайды. Бас
прокурор өкілеттігінің мерзімі бес жыл. [34.52]
4.Республика прокуратурасының құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет
тәртібі заңмен белгіленеді. Парламент Сенатының келісімімен республиканың
Бас прокуроры қызметке тағайындалады және қызметтен босатылады.
"Қамауға алу және қамауда ұстау тек заңда көзделген жағдайларда және
сот немесе прокурордың санкцияларымен ғана жол беріледі. Прокурордың
санкциясыз адам жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұсталуы мүмкін".
Осыған сәйкес, Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгі
прокуратураларды жоғары тұрған прокурорларға және республика Бас
прокурорына бағындыра отырып, бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол
өз өкілеттігін басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз
жүзеге асырады және республика Президентіне ғана есеп береді.
Прокуратураның барлық органдары заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына
жоғары қадағалауды іске асыратын, сондай-ақ ҚР Конституциясы мен
қолданыстағы заңдарында кезделген жалпы міндеттерді шешеді.
3. Прокуратура органдарына қатысты мәселелер
Прокурордың азаматтық процеске кіруінің негізгі сот өндірісінде
заңдылықты қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерін қорғау кажеттілігі болып
табылады.
1. "Азаматтық сот ісін жүргізугеде заңдардың дәлме-дәл және бір үлгіде
қолданылуына жоғары қадағалау жүргізуге ісін мемлекет атынан Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне бағынатын прокурорлар
арқылы жүзеге асырады.
Аталғандарға сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде
прокурор заңға тәуелді құқықтық актілерге, оның ішінде "Прокуратуратуралы"
ҚР заңы мен іс жүргізуге заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының
актілеріне наразылық келтіруге және тоқтатуға кұкықты.
2. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұны өзі заңмен
көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігі сот таныған
жағдайларда міндетті.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша
қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандыктарын және заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық немесе
мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе соттың бастамасы
бойынша процеске қатысуға құқылы. [38.54]
Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне
ұйымдардың құқыктары мен заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға, өтініш жасауға құқылы.
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау
туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі
адамның өтінішімен ғана прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз
азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне
қарамастан талап қоя алады.
Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, егер үшінші
тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса, онда
сот талап қояды (арызды) қараусыз қалдырады.
Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізуге құқықтарын пайдаланады, сондай-ақ барлық
іс жүргізуге міндеттерін мойнына алады. Прокурордың басқа тұлғаның
мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан бас тартуы ол тұлғаны істің мәнісі
бойынша карауды талап ету құқығынан айырмайды".
"55-баптың 1 т. мазмұнының 1997 жылғы 06.03. "Қазақстан Республикасы
Конституциясының 83-бабындағы 1-тармағын және 79-бабындағы 1-тармағын, 77-
бабындағы 3-тармағының 3) тармақшасын, 14-бабындағы 1-тармағын, 4-бабындағы
1 - тармағын ресми талдау туралы" 1997 жылғы 31 шілдедегі № 34 "Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесінің қаулысын талдау туралы" ҚР
Конституциялық Кеңесінің қаулысына сәйкес деп түсіну керек. Аталған қаулыға
сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында зандардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды
жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор заңға
тәуелді құқықтық актілерге, оның ішінде "Прокуратура туралы" ҚР заңы мен іс
жүргізуге заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының актілеріне
наразылық келтіруге және тоқтатуға құқықты. Сот органдарының актілері -
үкімдер, шешімдер, қаулылар және нақты сот істері бойынша анықтаулар
құқықтық нормаларды қолданудағы құқыктык актілер болып табылады және, егер
олар Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарына сәйкес қабылданса,
республиканың барлық аумағында міндетті занды күшін иеленеді. Осыған
байланысты, прокуратураның заңдарды дәл ірі бірыңғай қолдануына жоғары
қадағалауды жүзеге асыруында соттар: біріншіден, егер прокурор оларды
зерделеудегі қорытынды бойынша осы актілердің заңға сәйкес келмейтіндігін
немесе олардың негізсіздігі туралы тұжырымға келген жағдайда сот актілеріне
қалай наразылық келтіретінін; екіншіден, сот актілерінің орындалуын қалай
тоқтату керек екендігін түсінулері керек. Көрсетілген прокурорлардың
құқықтары азаматтық заңның нормаларына сәйкес іске асырылу керек".
ҚР қолданыстағы заңдарына сәйкес прокурорлар соттарда азаматтық істерді
қарауға қатысады, сот актілеріне наразылық келтіреді, егер олар негізсіз
болса, олардың орындалуын тоқтатуға құқықты. [26.77]
АІЖК 44-бабына сәйкес іске қатысушы тараптар: даудың нысанасына дербес
талаптарды мәлімдейтін үшінші түлғалар; даудың нысанасына дербес талаптарды
мәлімдемейтін үшінші тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе осы Кодекстің 56 және 57-
баптарында көзделген негіздер бойынша процеске қатысатын жекеленген
азаматтар, ерекше іс жүргізуге тәртібімен қарайтын істер бойынша
мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар іске қатысушы тұлғалар болып танылады.
Азаматтық іс жүргізуге заңында прокурордың азаматтық іс жүргізуге
қатысуының 2 нысаны көзделген:
талап қою, сотқа арыз;
Басқа адамдардың бастамасы бойынша басталған процеске қатысу.
"Прокурордың талап қоюы (арызы) бойынша істі қозғау. Прокурор азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа
талап қоюға, өтініш жасауға құқылы". Азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап коя алады (АІЖК 55
б. 3 т.).
Психиатриялык стационарға азаматты мәжбүрлеп жатқызу туралы іс
прокурордың арызы бойынша ғана сотқа беріледі (309 б. 1 т.).
Прокурор нақты субъектінің (азаматтар мен ұйымдар) құқықтары мен занды
мүдцелерін корғау туралы талап қойғанда заңмен (талап қою құқықтарының
шарттары мен оны іске асыру тәртібі) көзделген талаптар сақталуға тиіс.
ҚР ҚІЖК 62-бабына сәйкес "Прокурор - өз құзыреті шегінде жедел-
іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің
заңдылығын қадағалауды, сондай-ак қылмыстық процестің барлық сатыларында
қылмыстық қудалауды іске асыратын лауазымды адам".
Прокуратура қылмыстық істі жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
жүйесіне кіре отырып, прокурорлык қадағалаудың функционалдық бағыттарына
қатысты бір қатар өзгешелік жақтарын иеленеді.
Прокуратура құқық бұзушыларға жаза қолданбайды, оның қызметі кұқық
бұзушылықты анықтауға, заң бұзушылықты қалпына келтіруге және кінәлі
адамдарды заңда белгіленген жауаптылыққа тартуға бағытталған.
Заңдылықты қадағалаудан басқа, прокуратура органдары қылмыстық
қудалауды іске асырады, істі сотта талдауға қатысады, мемлекеттік
айыптаушылықты іске асырады. Прокурордың осы функциялары өзара байланысты.
Қылмыстық қудалау функцияларын іске асыру, сондай-ақ қадағалау функциясының
мақсатына жету қүралы ретінде қаралуы мүмкін, прокурорлардың қылмыстың
белгілерін анықтай отырып, қылмыстық істі қозғауы шын мәнінде, яғни
қадағалау функциясының білінуі. Прокурордың өкілеттілігі процестің сатысына
және оны нақты іске асыратын функциясы шегіндегі атқаратын бағыттарына
қарай өзгеріп отырады. [36.34]
Прокурордың құқықтық мәртебесі өз қызметін іске асыру кезінде
прокуратура органдары шешетін міндеттердің жүйесімен тығыз байланысты.
Осындай міндеттердің қатарына:
- әрбір істі жан-жақты, толық және объективті тергеу және карау үшін заңда
көзделген шараларды қабылдау;
- сотталушының жеке және мүліктік құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ету;
- әрбір жасалған қылмыстың занды және әділ жазаға тартылуына және ешқандай
кінәсіз адамдардың жаза тартылмауына байланысты қылмыстың қудалаудың
мақсатына жету;
- азаматтардың құқықтарын, мекемелер мене ұйымдардың заңмен қорғалатын
мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүдделерін сот қорғауын қамтамасыз ету.
Осыған байланысты, қылмыстық іс жүргізуге қатынастары жүйесінде
прокурор мәртебесінің маңызы оның құқықтары мен міндеттерінің жиынтығына
қатысты мынадай кезеңдермен анықталады:
1) Прокурор қылмыстық іс бойынша өндірісті аяқтау үшін шешім кабылдауға
құқықты.
Процестің кейбір сатыларында прокурорда белгілі бір мүдде пайда болады.
Осы мүдде сот әділдігі міндеттерінің шегінен шықпайды және, егер соттергеу
барысында адамның кінәсіз екендігі анықталса, мемлекеттік айыптауды
қолдаудан прокурордың бас тартуы кезінде де байқалады. Осы бас тарту
прокурордың құқығы емес, міндеті болып табылады. Сондай-ақ ҚІЖК 317 6. 6 т.
былай көзделген:
"6. Айыптауды қолдай отырып, прокурор заң талаптарын және істің барлық
жағдайларын қарау нәтижелеріне негізделген езінің ішкі көзқарасын
басшылыққа алады. Сотталушының жағдайын нашарлатпайтын және оның қорғалу
құқығын бұзбайтын болса, прокурор айыптауды өзгерте алады. Прокурор, егер,
айыптау сот талқылауында қолдау таппады деген қорытындыға келсе, айыптаудан
бас тартуға (толық немесе ішінара) міндетті. Мемлекеттік айыптаушының
айыптаудан бас тартуына сот тергеуі немесе сот жарыссөзі кезінде жол
беріледі. [25.163]
7. Прокурор айыптаудан толық бас тартқан жағдайда, егер айыптаудан
жәбірленуші де бас тартса, сот өз қаулысымен істі қысқартады. Ал егер
жәбірленуші айыптауды талап етсе, сот істі талқылауды жалғастырып, оны
жалпы тәртіппен шешеді. Бұл жағдайда прокурор процеске одан әрі қатысудан
босатылады, ал айыптауды жәбірленушінің өзі немесе өкілі аркылы қолдайды.
Жәбірленушінің өтініші бойынша сот оған өкіл шақыру үшін уақыт беруге тиіс.
Прокурор мен жеке айыптаушы айыптаудан ішінара бас тартқан кезде сот
айыптаудың тарап айыптаудан бас тартқан бөлігінде істі қысқартады,
айыптаудың қалған бөлігінде іс жалпы тәртіппен қаралады. Егер прокурор
айыптауды өзгертсе және жәбірленуші бұрынғы айыптауды талап етпесе, сот
істі жаңа айыптау бойынша қарайды".
Прокурор процестің жеке сатыларында істі шешу бойынша ешқандай
құқықтарға, сондай-ақ соңғысы қадағалау қызметінің мақсаттары мен
міндеттеріне қатысты іс жүргізуге мүддесіне ие болмайды.
Прокурордың апелляциялық сатыдағы сотта істі қарау кезінде қатысуы іс
бойынша өз көз-қарасын баяндаумен және қосымша материалдарды берумен
шектеледі. Қадағалау тәртібінде прокурордың жоғары сотқа қатысу сипаттамасы
өзінің наразылығын баяндаумен шектеледі.
Қадағалау қызметінің нысандары процеске қатысушылардың белгілі
функцияларымен қайта боялады.
Істің мән-жайын тергеу функциясы тергеушіге немесе анықтауды
жүргізугеші адамға жүктеледі. Прокурор кылмыстық қудалауды іске асыра
отырып, сонымен бірге екі аралас функцияны жүзеге асырады:
Заңдылықты қадағалау, іс бойынша іс жүргізуге әрекетін жүргізуге.
Қадағалау кызметі нормаларының өзге де дербес функциялармен осындай
перекрещивание құқықтық негізге ие болады. "Прокуратура туралы" ҚР заңының
38,46-баптарына сәйкес прокурор:
- анықтама мен тергеу органдарынан тексеріс үшін қылмыстық істерді,
жасалған қылмыстар, жедел-іздестіру қызметінің, анықтаманың, тергеудің
барысы туралы құжаттарды, материалдар мен өзге мәліметтерді алады;
- жасалған немесе әзірленіп жатқан қылмыстар туралы өтініштер мен
хабарларды қабылдағанда, тіркегенде, шешкенде заңдылықтың сақталуын
тексереді;
- қамауда ұстауға және қамауға алуға санкция береді;
- қажет болған жағдайларда қылмыстық іс қозғайды, қылмысты істерге тергеу
жүргізуге женінде жазбаша нұсқаулар береді;
- тергеушілер мен анықтама жүргізугеші адамдардың заңсыз қаулыларының күшін
жояды;
- егер анықтама мен тергеу барысында процеске қатысушылар мен басқа да
азаматтардың құқықтарының бұзылуына, тергеудің заңсыз әдістеріне жол
берілсе, кінәлі адамдардың жауапкершілігі туралы мәселе қояды;
- тергеу мен анықтама толық болмаған, сондай-ақ тергеу мен анықтама
барысында заңдылықтың жол берілгені белгілі болған жағдайларда, кылмыстық
істерді қосымша тергеуге қайтарады немесе оны толық көлемінде не нақтылы
адамдарға қатысты тоқтатады;
- анықтама мен тергеу орындарынан келіп түскен қылмыстық істерді түптеп
қарау үшін сотқа жібереді;
- қажет болған жағдайларда тергеу бөлімшелері мен анықтама органдары
басшыларынан оларға бағынысты органдарда заңды бұзушылықты жою;
- қылмыстардың толық ашылуын қамтамасыз ету мақсатында тексеріс жүргізугеді
талап етеді;
- анықтама жүргізугеші адамның, тергеушінің анықтама мен тергеу органдары
басшаларының әрекеттері мен шешімдеріне жасалған шағымдарды қарайды;
- бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу шешім жасалған адамдарды қамауда
ұстаудың заңдарда белгіленген тәртібі мен шартының сақталуын тексереді;
- Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған және тергеуден
жасырынып жүрген адамға қатысты халықаралык іздестіру жариялауға санкция
береді;
- заңмен белгіленген өзге де өкілеттіліктерді жүзеге асырады. Прокурордың
өз күзыреті шегіндегі нұсқаулықтары жазбаша түрде беріледі және анықтама
мен тергеу жүргізугеші адамдар үшін міндетті.
Осы қүқықтар ҚР ҚІЖК көзделген прокурордың өзге де өкілеттіліктеріне
қайшы келмейді. Сонымен, прокурор сотталушыға қатысты тергеушінің сеніміне
қарамастан айыпталушыға катысты бүлтартпау шараларын қолдануға, қажет
болған жағдайда оқиға болған жерге тексеріс жүргізуге, сараптама және т.б.
тағайындауға құқықты. [74.63]
Прокурор қылмыстық істі қозғау құқығына ие бола отырып, қылмыстық іс
қозғау заңдылығын қадағалауды іске асырады. Прокурордың құқықты
әрекеттерінің сынаушысы заң болып табылады. Олардың қабылдаған шешімдерінің
негізділігі мен заңдылығы сотта істі қарау кезінде немесе алдын ала тергеу
процесінде бағалануы мүмкін. Қылмыстық сот ісін жүргізугедегі прокурордың
рөлі жан-жақты: прокурор айыпталушыға қатысы бойынша айыпталушының өтініш,
шағым, арыз жасай алатын сатысы болып табылады, дегенменде, сол бір
айыпталушыға қатысты сотта прокурор мемлекеттік айыптаушы болуы мүмкін.
Прокурор процестің басқа қатысушылары ретінде сотта қаралатын нақты
істер шегінде соттың бақылауында болады. Мысалға: сотта ол төрағалық
етушінің талаптарына бағынады, сондай-ақ төрағалық етушінің талаптарын
орындамаған кезде соңғы қылмыстық іс жүргізуге санкциясын қолдануға
қүқықты, сот прокурордың және т.б өтініштерін тоқтатуы мүмкін.
Прокурордың белгіленген құқықтары мен міндеттерін толық түрде
орындалуына оның процеске қатысуынан бас тарту негіздерінің есептері ҚР
ҚІЖК9ІТ. сәйкес:
а) егер прокурор жеке, тікелей немесе жанама осы іске мүдделі болса;
б) егер қылмыстық істі қарайтын соттың құрамына туыстық байланыста
болса;
в) егер ол іс бойынша жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтык
жауапкер немесе оның туысқаны, айыпталушының немесе оның заңды өкілінің,
айыптаушысының, қорғаушысының, тергеушісінің немесе анықтауды жүргізугеші
адамдардың, жәбірленушінің, азаматтық талапкер мүдделері өкілдерінің,
корғаушыларының, тергеушілері мен айыптаушыларының туысы болса;
д) егер ол осы іске судья ретінде қатысса, оның қарсылық білдіруіне
негіз болады.
ҚР ҚІЖК 91-бабына сәйкес:
"Прокурор осы кодекстің 90-бабында кезделген мән-жайлардың кез келгені
болған кезде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатыса алмайды.
Прокурордың алдын ала тергеу немесе анықтау жүргізуге қатысуы, сондай-
ақ оның сотта айыптауды қолдауы оның іске одан әрі қатысуына кедергі болып
табылмайды.
Сотқа дейінгі іс жүргізуге кезінде прокурорға қарсылық білдіру туралы
мәселені жоғары түрған прокурор, ал сотта іс жүргізуге кезінде - іс қараушы
сот шешеді".
Осы кодекстің 582-бабына сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ТАРАУ ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ОРГАНДАРЫ ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТІНІҢ САЛАЛАРЫ
1. ҚР прокуратура органдарының түсінігі мен мақсат,
міндеттері ... ... ... ... 6
2. Прокуратура органдарының
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 10
3. Прокуратура органдарына қатысты
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..16
ІІ ТАРАУ ҚР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ТӘРТІПТЕРІ ЖӘНЕ ПРОКУРОРДЫҢ АЗАМАТТЫҚ
ІСКЕ ҚАТЫСУЫ
2.1. ҚР-сы прокуратура органдарының қызметтерін
ұйымдастыру ... ... ... ... 30
2.2. Азаматтық істерді қозғау және бірінші сатыда қарау
тәртіптері ... ... ... ..36
2.3. Аппеляциялық және қадауғалау тәртібі сатыларында азаматтық істерді
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
2.4 Азаматтық іс жүргізуге прокурордың
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .76
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...78
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: ҚР Президентінің Н.А.Назарбаевтың 2010
жылдың тамыз айының 17 жұлдызында шығарылған жарлығы бойынша ҚР құқық
қорғау органдарын жетілдіру, соның ішінде прокуратура органдарының алатын
орны ерекше. ҚР прокуратура органдары заңның дәлме дәл сақталуына қадағалау
жүргізілетін ерекше орган болып табылады. Мемлекеттің атынан прокуратура
органдары азаматтық, қылмыстық және әкімшілік іс жүргізуге қатысады, бұл
жерде ең басты мақсаты азаматтардың құқтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін қорғау болып табылады.
Заңгердің біліктілігінің негізі - құқықтық салаларды жақсы білу және
олардың ішінде жол табу ісін меңгеру. Азаматтық іс жүргізуге құқығы өзге
салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан да заң факультетінің
түлектерінің болашақта судья, прокурор, адвокат және басқа да құқық
қолданылатын қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып,
азаматтық іс жүргізуге құқығын терең зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізуге регламентациясы,
салыстырмалы жақында ғана қабылданған АІЖК бойынша жүргізілуіне байланысты,
зерттелетін мәселе әлі толық қаралған емес. Сот, прокуратура және құқық
қорғау жүйесінің принциптерін, АІЖК-нің құқықтық негізін Конституция
белгілейді.
ҚР қабылдаған АІЖК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық
соттардың юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының
сапалы белгіленуі.
Құқықтық жүйенің құрылымының принциптері ретінде, демократияны және
заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР азаматтық іс жүргізуге құқығына да
үлкен әсерін тигізеді. Конституциялық принциптерді өмірде іске асыру үшін
әрбір заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана
отырып, жасау кажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң
жағынан білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе,
қоғамның әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы
кезінде жоғары бағаланады.
Азаматтық іс жүргізугеде прокурордың қатысуы керек деп есептейміз,
өйткені прокурор іс жүргізуге тәртібін азаматтардың құқықтарын қорғауға
өзінің қызметін жұмылдырады. Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы -
осы саланың мәнін, негізгі жақтарын көрсетуі. Прокурордың азаматтық іске
қатысуы халықтың құқықты әлеуметтік бағасы, саяси-құқықтық идеялардың айна
көрінісі болып табылады. Оларда, халықтың идеялары мен ойларын ең толық
қанағаттандыратын, заңдылықты азаматтық істерде ұйымдастырудың негіздері,
соттың процессуалдық іс-әрекеті, сот процесіне қатысушылардың құқықтық
мәртебесін анықтау жолының құқықтық сапалар тізімі түйінделеді. Прокурордың
азаматтық іске қатысуының мазмұны демократиялық бағытта болады, және заң
нормаларымен бекілітіліп, заңдылықты азаматтардың заң және сот алдында
теңдігін сақтай отырып, соттың жүзеге асыруын, істерді судьялардың жеке-
дара немесу алқалы түрде қаралуын, судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға
бағынуы, жариялылық, сот ісін мемлекеттік тілде жүргізілуін білдіреді.
Әрбір адамның сотқа қорғаныс іздеп және соттың қорғанысына жүгінуіне
мүмкіндік беретін, сот ісін жүзеге асыруының қолайлы болуы, іске
қатысушылардың реалды құқықтары және олардың жүзеге асуының кепілдігі болып
табылады.
Сондықтан да , азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуының түсінігін
дұрыс талқылау қажет.
Дипломдық жұмысытың объектісі – азаматтық іс жүргізуге прокурордың
қатысы және олардың конституциялық негіздері.
Тақырыбтың пәні – азаматтық іс жүргізугедің заң нормалары, Конституция.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – азаматтық іс жүргізугеде прокурордың
қатысу тәртібін талқылау.
Дипломдық жұмысым кіріспе қорытынды және пайдаланған әдеттермен қоса
негізгі екі тараудан тұрады:
- І-тарауда ҚР прокуратура органдарының ұғымы, даму кезеңдері, органдары
және қызметінің салаларын ашып көрсеттім
- ІІ-тарауда ҚР азаматтық іс жүргізуге тәртіптері және прокурордың
азаматтық іске қатысуын талқыладым.
І ТАРАУ ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ОРГАНДАРЫ ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТІНІҢ САЛАЛАРЫ
1. ҚР прокуратура органдарының түсінігі мен мақсат, міндеттері
ҚР Конституциясының 1.6. 83 б. сәйкес "прокуратура мемлекет атынан
Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің,
әкімшілік және атқарушылық істер жүргізугедің заңдылығына жоғары
қадагалауды жүзеге асырады. Заңдылықтың кез келген заң бүзылуын анықтау мен
жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге наразылық
жасайды. Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ
заңдармен белгіленген тәртіп пен шекте кылмыстық қудалауды жүзеге асырады".
Үлкен энциклопедиялық сөздікке сәйкес прокурор француз тіліндегі ргосteur
деген, латын тілінің забучусь деген сөздерінен шыққан - ол прокуратура
органының лауазымды адамы. Сотта ол мемлекет мүддесін білдіреді. ҚР
Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны мемлекеттік
органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық қадағалауды
прокуратура органы ретінде анықтады. ҚР Конституциясының 4-бөлімінің 3-
бабына сәйкес республикадағы мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен
заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл
жасау қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылады, Прокуратураға қатысты ережелер
ҚР Конституциясының "Соттар және сот төрелігі" бөліміне енгізілген. Бірақ,
бұл жерде прокуратура соттармен қатар сот билігіне ие болады дегенді
білдірмейді. Прокуратура органдарының міндеттері мен функцияларының
сипаттамасы прокуратураны биліктің сот тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы
мен заң шығарушы тармақтарына жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен функциональды
байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды. Мемлекеттік
құрылымдағы прокуратураның мұндай өзіндік жағдайы билік тармақтарының
қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде прокурорлық
қадағалаудың өзгешелігі туады. Осы айтылғандардан оқу курстарын игеруде
маңызды принципиальды бірнеше ережелер шығады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа
мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе өзге ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
ерекше түрі. [2.41]
Екіншіден, прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті
атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың
қадағалауды іске асыра отырып, құқық бұзушылықтарды анықтау, оларды жоюға
және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке
органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды
жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің өзіндік түрі.
Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл
сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де қүқықтық актілердің
заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген құралдардың
көмегімен анықталған құқық бұзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын
қызметтердің ерекше мазмұнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің басқа нысандарынан, ең
алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен
ерекшеленеді. [14.54]
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген
кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана құрайды:
мемлекеттік басқару органдары үшін - бұл атқару және бөлу қызметі; сот
органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару
билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар.
Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, занда аталғандарды
қоспағанда, басқа органдардың шешімдерін езінің шешімдерімен ауыстырмайды,
қүқық бұзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше құзыретті
органдардың, лауазымды адамдардың, ұйымдардың заң бұзушылықты жоюын талап
етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара қолдану жолымен мемлекетгік
органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың
әкімшілік қызметіне араласпай заң бұзушылықтарды жою бойынша шаралар
қолданады. Заңдардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған
бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бұзушылықтарды анықтау
және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық
қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына
жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті
адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады. ҚР
Конституциясының 2-бабындағы 83-бабына сәйкес республика прокуратурасы
төменгі тұрған прокурорларды жоғары түрған прокурорларға және республика
Бас прокурорына бағындыра отырып, басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды
адамдардан тәуелсіз бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды. Қазақстан
Республикасының Президенті прокуратураға қатысы бойынша жоғарғы мемлекетгік
саты болып табылады. "Қазақстан Республикасының Президенті туралы"
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Президент
Парламент Сенатының келісімімен Бас прокурорды бес жыл мерзімге қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады. Осы Конституциялық заңның 19-бабына
сәйкес Президент прокуратура органдарының қызметкерлеріне сыныптық шендер
береді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті прокуратура
органдарын тікелей калыптастырады және олардың қызметтеріне бақылау
жасайды. Прокурорлық қадағалаудың маңызы ол мемлекет атынан Президент
бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты. [2.41]
"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес
прокурорлык қызметтің мақсаты анықталады. Оның мақсаты Конституция мен
заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың қүқықтары мен
бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау болып табылады. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен
міндеттері өзара тығыз байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты деп,
тұтас алғанда прокуратураның барлық қызметтері бағытталған жетістіктерінің
нәтижесі, соның ішінде оның маңызды функциясы прокурорлық қадағалау болып
түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты прокуратураның
мәртебесімен, мемлекеттегі оның алатын орны және рөлімен анықталады.
Нәтижесінде, олар ҚР Конституциясымен, прокуратура туралы заңмен, ҚР
прокуратура органдарының қызметтерін реттейтін басқа заң актілерімен
анықталады. Прокурорлық қадағалаудың міндеттері өте көп және бір-бірінен
деңгейі, мазмұны, шешімдерінің құралдары, осы міндеттерді шешетін және алға
қоятын прокуратура органдарының құзыреті бойынша бөлінеді. Прокурорлық
қадағалаудың міндеттер үш түрге бөлінуі мүмкін: жалпы, арнаулы және жеке
(накты). Аталған міндеттер бір-бірімен өзара байланысты және әр деңгейде.
Жеке міндеттерді шешу (ең төменгі деңгей) прокурорлық қадағалаудың арнаулы
міндеттерін шешуге себепші болады. Өз кезегінде арнаулы міндеттерді
ойдағыдай шешу прокурорлық қадағалау міндеттерінің ең жоғары деңгейі жалпы
шешімдерге бағынышты. Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР
Конституциясымен, Прокуратура туралы ҚР Заңымен, бірқатар басқа нормативті-
құқықтық актілерімен, мысалға, ҚІЖК, АІЖК-мен анықталады. Прокурорлық
қадағалаудыц жалпы міндеттері жоғары қадағалауды іске асырудан тұрады;
оларға мыналар жатады:
- республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқыктық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуын қадағалау;
- жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
кез келген заңдылык бүзушылықты анықтау жою жөнінде шаралар қолдану;
- әкімшілік және атқарушылық істер жүргізугедің зандылығын қадағалау;
- республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де
құқықтық актілерге наразылық жасау;
- сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
- заңда белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды
жүзеге асыру;
- мемлекеттік-құқықтық статистика құру және құқықтық статистика саласында
қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы
міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын заңдардың мазмұнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан тұрады.
Осыған сәйкес, прокурордың алдындатолығымен тұрған жалпы міндеттер осы
бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадагалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртұтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде ез үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмұны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында тұрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың құзыретімен
анықталады. Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған
бүйрықтарымен және өзге де құқықтық актілермен реттеледі. Көбінесе, бүл
міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР Бас прокурорының
2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп аталатын саласында
"алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру туралы" бұйрығында анықталған. Прокурорлық қадағалаудың жалпы
және арнаулы міндеттерін шешу кезінде прокурор прокурорлық қадағалаудың
белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және оларды шешу барысында прокурорлық
қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау жолымен іске асырылады. Бүл
міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттері
болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға қарағанда, барынша әртүрлі және
көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық қадағалаудың бағыттарына (салаларға),
қолданатын прокурорлық құралдарға, прокурордың қадағалау қызметін іске
асыратын нақты жағдайларына қарай ерекшеленеді. Әдетте, жеке және нақты
міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және аудандық деңгейіндегі
прокуратуралардың жұмыс жоспарларында белгіленеді. Прокурорлардың өз
міндеттерін орындау заңмен берілген құқықтарды іске асыру жолымен
жүргізіледі. [6.151]
ҚР Конституциясының 83-бабына, ҚР "Прокуратура туралы" Заңына және
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бүйрықтарына сәйкес прокурорлық
қызметтің мынадай:
Республика аумағындағы заңдардың және Президент Жарлықтарының және өзге
де нормативтік қүқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай колданылуын қадағалау;
• жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
• сотта мемлекет мүддесін білдіру және сот қаулыларының, сондай-ақ
әкімшілік және атқару өндірісінің заңдылығын қадағалау;
• заңда белгіленген шегінде қылмыстық қудалауды жүзеге асыру салалары
анықталады.
Салалар - бұл прокурорлық қадағалаудың біртүтас өзара байланысты
бөлігі, олар көріп отырғандай прокуратура органдарының қызметінде бөлек-
бөлек әрекет етеді. Сонымен, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың
заңдарды қолдануларында тексеріс жүргізуге барысында прокурор қылмыстық
кудалау функцияларын жүзеге асырады, яғни жасалған қылмыстарды немесе теріс
қылықтарын анықтайды және кінәлі адамдарды қылмыстық істер мен әкімшілік іс
жүргізугелерді қозғау жолымен қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа
тартады. Прокурорлық қадағалау салаларын Президент анықтайтын жеке
міндеттердің ерекшеліктерімен, немесе криминогендік жағдайдың не заң
салаларындағы ерекшеліктермен белгіленетін прокуратура қызметтерінің жеке
бағыттарымен араластыруға болмайды. Сонымен, шағын және орта бизнесті
дамыту бойынша заңдардың, Президент Жарлықтарының орындалу езгешелігі бұл
жұмыстарды Бас прокурордың жеке бұйрықтарымен бекітілген дербес бағыттарға
ұйымдаскан түрде бөлу қажеттілігін анықтайды. Қылмыстық қудалауды іске
асыратын органдар және қылмысқа қарсы күрес, өзге де заң бұзушылықтар
бойынша басқа мемлекеттік органдар мен қоғамдық үйымдар өткізген іс-шаралар
үйлесімдері бойынша қызметтер прокуратураның жұмысында ерекше орын алады.
[8.53]
2. ҚР Прокуратура органдарының даму кезеңдері
Бұл жерде ең бастысы оның тарихындағы маңызды үш кезеңді атап көрсету
керек. Қазақ АССР прокуратурасы "Прокурорлық қадағалау туралы ережені"
бекіткен ҚазОАК 2-шақырылуындағы III сессиясының қаулысымен 1922 жылдың 13
шілдесінде бекітілген Осыған байланысты әділет халық комиссары өз
қызметімен қатар республика прокурорының қызметін атқарған. Әділет халық
комиссариатының құрамына кіретін прокуратурада тарихи мәні бар осы құжат
мемлекет атынан кінәлі адамдарға карсы қылмыстық қудалауды қозғау және заң
бұзушылық қаулыларына наразылық келтіру жолымен барлық билік органдардың,
шаруашылық мекемелердің, қоғамдық және жеке ұйымдардың, жеке тұлғалардың
әрекеттерінің заңдылығын қадағалауды жүзеге асыру; қылмысты ашу саласында
анықтау және тергеу органдарының қызметтерін тікелей бақылау; сотта
айыпталушыны қолдау; сотталғандарды қамауда ұстау дүрыстығын бақылау үшін
жасалған. Автономиялық республикалардың прокурорлары республиканың ОАК
тағайындалған және шақырылған және осы республика шегінде барлық тиісті
құқықтарға ие болған. Жалпы федеральдық заңдарының мәселелері бойынша Қазақ
автономиялық республикасының прокуратурасы РСФСР прокурорына бағынған
Республикасының бірінші прокуроры болып әділет халық комиссары Шафхат
Мұхамметжанұлы Бекмұхамметов тағайындалған. "Прокурорлық қадағалау туралы
ережелерді" қабылдағаннан кейін Ш. Бекмұхамметов 1922 жылы 2 тамыздағы
әділет халық комиссарының және республика прокурорының міндеттерін
біруақытта орындау туралы бұйрығына қол қойды. Мұрағаттық мәліметтерге
байланысты ол республика прокуратурасының негізін салушы болып табылады.
ҚазОАК-ке жасаған прокуратураның бірінші есебінде Орынбор, Ақмола
губернияларының прокурорларын бекіту туралы қаулы баяндалды. Ш.М.
Бекмүхамметовтың бастамасы бойынша РСФСР Қылмыстық кодексіне қалым, күнә
және барымта мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Содан кейін, 1922 жылдың 15 қыркүйегінде ғана ҚазОАК-нің алқа шешімімен
Әділет халық комиссары және прокурор болып Мырзағұл Атаниязов тағайындалды,
көптеген авторлар ол кісіні ҚазССР бірінші прокуроры болған деп есептейді.
Ережеге сәйкес республика прокуроры орталық қызметкерлерінің, сондай-ақ
жергілікті орган кандидаттарының ішінен әрбір губерния мен облысқа прокурор
тағайындалған. Прокурорларды қызметке тағайындай, ауыстыру және қызметінен
шектетуді республика прокуроры ғана жүзеге асырды. Губерниялық
прокуратураларда тиісті губерниялар мен облыстардың ұсынуы бойынша
республика прокуроры тағайындаған және шақырған прокурорлардың көмекшілері
болды. Олардың арасындағы міндеттер губерния және облыс шегінде бөлінді.
[5.251]
Республика прокуроры:
- барлық халық комиссарларының, мекемелер мен ұйымдардың қызметі заңдылығын
бақылау және заңға сәйкес келмейтін олардың шығарған өкімдері мен
қаулылары бұзу және өзгерту туралы ұсыныстарды енгізу;
- оларды бұзу мақсатында ҚазОАК Төралқасы мен Халық Комиссарлар Кеңесіне
аталған өкімдер мен қаулыларға наразылық келтіру;
- республика прокурорлары көмекшілерінің, сондай-ақ орындарындағы
прокурорлар мен олардың көмекшілерінің қызметтерін бақылау және басшылық
жасау, олардың қызметтерінде туындаған барлық мәселелер бойынша
түсіндірмелер беру;
- республика прокурорына қажет деп танылған жағдайларда прокурорлардың
функцияларын тікелей іске асыру жүктелген.
Ережеде орындарындағы прокурорлар міндеттерінің шеңбері мынадай
тәртіппен анықталған: Халық комиссарлары кеңесінде немесе ОАК Төралқасында
республика прокуроры арқылы жоғарыда атаған өкімдер мен қаулыларға
наразылық келтіру. Бүндай прокурордың наразылық келтіруі наразылық
келтірілген қаулылардың өмірде қолданылуын тоқтатпайды. Прокурорға кеңесші
даусымен жергілікті атқару комитеттерінің барлық жиналыстарына қатысу
құқығы берілген. Ережедегі прокурорлардың өкілеттілігінде губерниялар мен
облыстарда әрекет ететін әкімшілік мекемелер мен лауазымды адамдардан
қажетті материалдар мен мәліметтерді талап ету құқығы көзделген. Сондай-ақ
прокурорларға өкілеттіліктерін жеке өзі немесе көмекшілері арқылы іске
асыру құқығы берілген. Ерекше ескертулерде мемлекеттік саяси басқару
органдарының аса құпия сипаттағы істермен танысу үшін талап етуге құқығы
көзделген. Бұл тікелей прокурордың өзімен іске асырылған. Прокуратура
туралы бірінші ережеде республика прокурорының және губерниялық атқару
комитетінің алдында губерниялық прокурорлардың әр тоқсан сайын есеп беруі
көзделген. Прокурорлық қадағалау туралы ережені қабылдауға байланысты
ҚазОАК қаулысымен осы уақытқа дейінгі губерниялық халық соттары кеңесіне
жататын барлық міндеттер 1922 жылдың 1 тамызынан бастап прокуратураның
ерекше жүргізугеіне берілді. [16.74]
1923 жылдың аяғына қарай ҚазССР әділет халық комиссариатының
прокуратура бөлімінде төрт кіші бөлімдер ұйымдастырылған:
- жалпы басқару (ұйымдастырушы-нұсқаушы);
- жалпы қадағалау жөніндегі;
- тергеу және анықтау органдарын, КТУ және бас бостандығынан айыру
орындарын бақылау жөніндегі;
- мемлекеттік айыптаушы және сот қадағалау (Жоғары Сот жанындағы
прокурорлар).
Прокуратура бөлімі құрылымының толық жетілмеуіне қарамастан, сол
кездегі оның құрылымдардың бөліну негіздерінің өзі прокурорлық қадағалаудың
негізгі бағытгарын салғанын атамай кетпеуге болмайды. Жалпы бағыттары дұрыс
жолға қойылған. Прокуратура органдарының қызметін жетілдіру оның құрылымдық
дамуынсыз мүмкін емес еді. 1934 жылға дейін прокуратура органдарының
құрылымы прокурорлық қадағалаудың негізгі функцияларын кең мағынада ашу
бағыттарына қарай өзгеріп отырды. СССР прокуратурасы бойынша 1934 жылғы 25
наурызда "Орталық және жергілікті жерлердегі прокуратураның аппараттарын
қайта қүру туралы" бүйрығы шықты. Осы бұйрық бойынша СССР
прокуратураларында қызмет жасап жатқан белімдерімен бірге (жалпы қадағалау,
сот қадағалау және т.б.) өнеркәсіп, ауылшаруашылық, сауда, кооперация,
қаржы істері жөніндегі, сондай-ақ, әкімшілік-сот және мәдени қүрылыс және
сот-түрмыстық істер жөніндегі секторлар қүрылған. Өндірістік салалық
қағидат бойынша осындай үйымдастырулар одақтық және автономиялық
республика, өлкелік және облыстық прокуратураларында жүргізілді.
Прокуратура алдына қойылған жаңа міндеттерді орындау үшін оның құрылымдарын
қайта кұруға тура келді. Ұйымдасқан жетіспеушіліктерді жою мақсатында СССР
Халық комиссарлар кеңесінің 1936 жылғы 5 қарашадағы қаулысымен СССР
Прокуратурасының Орталық аппаратында бұрынғы бөлімдер таратылды, және оның
жаңа құрылымы бекітілді. ССР Одағының Прокурорына одақтық және
автономиялық, өлкелік және облыстық прокуратуралардың жаңа құрылымын
белгілеу үсынылды; оларды секторлар мен бөлімдерге бөлу жойылды; өндірістік-
сала қағидаттары бойынша: жалпы қадағалау, қылмыстық-сот, азаматтық-сот,
арнаулы істер бойынша тергеудін, тұтқынға алу орындарын кадағалау бойынша;
өтініштер бойынша және кадр бөлімдерінің жаңа бөлімдері қүрылды. Осы
құрылым кейбір өзгерістермен осы уақытқа дейін сақталған. Прокуратура
органдарының кызметі прокуратураға жүктелген прокурорлық өкілеттіліктерді
нәтижелі орындау үшін оның бөлімшелері осы қадағалаудың функциялардың
негізі бойынша қүрылу керек екендігін көрсетті.
Қазақстан Республикасы деп аталатын тәуелсіз зайырлы демократиялық
мемлекеттің пайда болуына байланысты Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасы негізінде жаңа мемлекеттік қүрылымның және өмір тіршілігінің
талаптарына жауап беретін елдің жаңа заңдарын қүруға тура келді. Біздің
қоғамымыздың басымдылығын және негізгі қүндылықты өзгертумен қоса,
прокуратура қызметі де бірге өзгерді. ККСР прокуратурасы барлық
министрліктерде, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволарда, кәсіпорындарда
және өзге де қогамдық үйымдарда, лауазымды адамдардың, сондай-ақ
азаматтардың заңдарды бірыңғай әрі дәл орындауларына жоғары қадағалауды
іске асыратын орган болып танылды. Қаз СКР аумағында бүл қызметті тікелей
КСРО Бас прокуроры, және оған бағынышты Қазақ КСР прокуроры және төменгі
тұрған прокурорлар іске асырды. [8.342]
КСРО Бас прокуроры Қаз КСР прокурорын және облыс прокурорларын қызметке
тағайындады. Қаз КСР прокуроры аудандық және қалалық прокурорларды қызметке
тағайындады және КСРО Бас прокурорымен бекітілді. Осыдан шыға отырып, біз
ҚКСР прокуратурасы КСРО Бас прокурорына тәуелді болғанын, прокуратураны
үйымдастырудың құрылымы мен тәртібі де КСРО Бас прокуроры арқылы
реттелелгенін көреміз, біздің прокуратураға қатысты дербестік болған жоқ.
Прокуратура органдары қандай да бір жергілікті органдарға қарамастан,
өздерінің өкілеттіліктерін іске асырды, тек КСРО Бас прокурорына және ҚКСР
Жоғарғы Кеңесіне бағынды. Осының барлығына байланысты прокуратура органдары
кәзіргі кезеңде алдына ала тергеуді іске асыра алды. Қаз КСР Жоғарғы Кеңесі
Төралқасының 1990 жылғы 25 қазандағы қаулысымен бекітілген Мемлекеттік
тәуелсіздік туралы декларациясына және Қазақстан Республикасы
Конституциясының 164-167 баптарына, Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі Төралқасының 1991 жылғы 6 желтоқсандағы қаулысына сәйкес прокуратура
органдарының аумағында қолданыстағы базасында республиканың Бас прокурорына
бағынатын Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы құрылады. Прокуратура
органдарының қызметі бірінші рет жаңа республикада ұлттық заң актілері,
1991 жылғы 17 каңтарда республика Президенті кол қойған "Қазақстан
Республикасындағы прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
реттелді. Осы заң актісі тәуелсіз мемлекеттің прокуратура органдарын құруда
жағымды рөл атқарды.
Прокурорлық қадағалаудың практикасы мен іліміне 1992 жылы 17 каңтарда
қабылданған "Қазақстан Республикасындағы прокуратура туралы" ҚР Заңы
көптеген жинақтар енгізді. Прокуратура заңдардың орындалуына жоғары
қадағалауды жүзеге асыратын орган болып жарияланды, республиканың Жоғарғы
Кеңесіне есеп береді. Қазақстан кұзыретіне әскери прокуратура қабылданды.
[22.415]
Прокуратура алдында республикадағы заңдардың үстем тұруын, заңдылықты
нығайту мен біртұтастығын және құқық қорғау тәртібін қамтамасыз ету
міндеттері қойылды. Барлық қызметіндегі оның міндеттері азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын камтамасыз ету; республиканың тәуелсіз
құқықтарын, бағыныштылығына қарамастан, оның саяси және экономикалық
жүйесін, кәсіпорындардың, мекемелердің, үйымдардың құқықтарын, меншік
нысандары мен құрамдарын кез келген қол сұғушылықтан қорғау; лауазымды
адамдар мен азаматтардың құқықты тануы мен құқықтық мәдениетін көтеру болып
табылады. [24.35]
Осы заң прокуратураның құкық қорғау қызметін жақсартуда жағымды рөл
атқарды. Дегенменде, елдің нарықтық экономика жолымен көтерілуі,
демократияны өрістетуде құқықтық жүйені қалыптастыруға жаңа жол табуларын
талап етті. Келесі кезең, біздің заңымыздың өзгеруі барлық халықтық
талдаумен, яғни референдуммен қабылданған тәуелсіз Қазақстанның бірінші
Конституциясын қабылдау болды. Ол Қазақстан Республикасын демократиялық,
зайырлы, біртүтас мемлекет, оның ең қымбат қазынасы - адам және азаматтың
өмірі, бостандықтары мен адамның бүлжымас қүқықтары және езінің қызметін
азамат пен қоғамның мүдделеріне іске асырады деп таныды. Осы саралауда
прокуратура оның күзыреті шегінде Қазақстан Республикасының аумағында
заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына қадағалауды іске асыруға, қажетті
жағдайларда, ол сол уақытта белгіленген заңдар шеңберінде қылмыстық
қудалауды іске асыруға, сондай-ақ істердің сот талқылауына қатысуға тиіс.
Осы Конституцияның арқасында прокуратура баска мемлекеттік органдардан,
лауазымды адамдардан тәуелсіз болды және тек заң ғана бағынды. Прокурордың
өзінің негізгі кызметінен басқа кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, депутат
болуға, саяси мақсаттарды көздейтін қоғамдық бірлестіктерге мүше болуға
және басқа мемлекеттік лауазымдарды атқаруға мүмкіндігі болмады.
Прокуратура органдарының бірыңғай және орталықтандырылған жүйесін Жоғарғы
Кеңес жылға тағайындаған Қазақстан Республикасының Бас прокуроры басқарды.
Бас прокурор төменгі тұрган прокурорларды қызметке тағайындады және
қызметтен босатты. Прокуратура органдарының құзыреті, құрылым, тәртібі және
прокурорлардың құқықтық жағдайы "ҚР прокуратура туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында анықталды.
Үрдісті дамып келе жатқан мемлекеттік құрылыстың процестері, демократия
мен құқықты дамыту 1994 жылғы 12 ақпандағы Мемлекеттік бағдарлама құқықтық
жүйесін қалыптастыруға жаңа көзқарастарды жасауға тура келді. Осы
мемлекеттік бағдарламада 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа Конституция мен 1995
жылғы 21 желтоқсандағы "ҚР прокуратура туралы" ҚР заңында кезекті өзінің
бекітілуін тапқан прокуратура органдарының негізгі қағидаттарын реформалау
көзделді. [35.512]
Прокуратура органдарының қызметтері мен ұйымдастыруларының құқықтық
негіздері ҚР Конституциясымен, ҚР АІЖК, ҚР ҚІЖК, ҚР ӘҚК, ҚР
"Прокуратуратуралы" Заңымен, ҚР басқа зандарымен, халықаралық-құқықтық
шарттарымен, сондай-ақ ҚР Бас прокурорының және төменгі тұрған
прокурорлардың құқықтық актілерімен анықталады. Қазақстан Республикасы
Конституцияға сәйкес өзін демократиялық және құқықтық мемлекет деп
есептейді. Қолданыстағы Конституцияға және оның негізінде қабылданған
заңына сәйкес Қазақстан Республикасының прокуратурасы мемлекеттік билік
тармақтарының біреуінде жатпайды. Конституцияда бекітілген осы ережелер
конституциялық қағидаттар қатарының мазмүнын анықтап берді. Олардың біреуі
ұстамшылдық және қарама-қарсылықтар, заңдылық қағидаттар, Конституцияның
үстем болуы, адам құқықтарының бөлінбеу және басқа жүйелерін өзара
пайдаланумен биліктерді заң, атқару және сот тармақтарына бөлу қағидаттары
болып табылады.
Негізгі заңның 83-бабына сәйкес:
Прокуратура мемлекет атынан республикасының аумағында зандардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының жөне өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел-іздестіру
қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс
жүргізугедің зандылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, зандылықтың кез
келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ
республика Конституциясы және зандарына қайшы келетін зандар мен басқа да
құқықтық актілерге наразьшык білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте
қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Республика прокуратурасы төменгі прокуратураларды жоғары тұрған
прокурорларға және Республика Бас прокурорына бағындыра отырып, бірыңғай
орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік
органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және республика
Президентіне ғана есеп береді.
Республиканың Бас прокурорын өз өкілеттігі мерзімі ішінде тұтқынға
алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын
қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді
қоспағанда, Сенаттың келісімінсіз қылмыстык жауапқа тартуға болмайды. Бас
прокурор өкілеттігінің мерзімі бес жыл. [34.52]
4.Республика прокуратурасының құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет
тәртібі заңмен белгіленеді. Парламент Сенатының келісімімен республиканың
Бас прокуроры қызметке тағайындалады және қызметтен босатылады.
"Қамауға алу және қамауда ұстау тек заңда көзделген жағдайларда және
сот немесе прокурордың санкцияларымен ғана жол беріледі. Прокурордың
санкциясыз адам жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұсталуы мүмкін".
Осыған сәйкес, Қазақстан Республикасының прокуратурасы төменгі
прокуратураларды жоғары тұрған прокурорларға және республика Бас
прокурорына бағындыра отырып, бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды. Ол
өз өкілеттігін басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз
жүзеге асырады және республика Президентіне ғана есеп береді.
Прокуратураның барлық органдары заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуына
жоғары қадағалауды іске асыратын, сондай-ақ ҚР Конституциясы мен
қолданыстағы заңдарында кезделген жалпы міндеттерді шешеді.
3. Прокуратура органдарына қатысты мәселелер
Прокурордың азаматтық процеске кіруінің негізгі сот өндірісінде
заңдылықты қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерін қорғау кажеттілігі болып
табылады.
1. "Азаматтық сот ісін жүргізугеде заңдардың дәлме-дәл және бір үлгіде
қолданылуына жоғары қадағалау жүргізуге ісін мемлекет атынан Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне бағынатын прокурорлар
арқылы жүзеге асырады.
Аталғандарға сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде
прокурор заңға тәуелді құқықтық актілерге, оның ішінде "Прокуратуратуралы"
ҚР заңы мен іс жүргізуге заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының
актілеріне наразылық келтіруге және тоқтатуға кұкықты.
2. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұны өзі заңмен
көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігі сот таныған
жағдайларда міндетті.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша
қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандыктарын және заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық немесе
мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе соттың бастамасы
бойынша процеске қатысуға құқылы. [38.54]
Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне
ұйымдардың құқыктары мен заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға, өтініш жасауға құқылы.
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау
туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі
адамның өтінішімен ғана прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз
азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне
қарамастан талап қоя алады.
Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, егер үшінші
тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса, онда
сот талап қояды (арызды) қараусыз қалдырады.
Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізуге құқықтарын пайдаланады, сондай-ақ барлық
іс жүргізуге міндеттерін мойнына алады. Прокурордың басқа тұлғаның
мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан бас тартуы ол тұлғаны істің мәнісі
бойынша карауды талап ету құқығынан айырмайды".
"55-баптың 1 т. мазмұнының 1997 жылғы 06.03. "Қазақстан Республикасы
Конституциясының 83-бабындағы 1-тармағын және 79-бабындағы 1-тармағын, 77-
бабындағы 3-тармағының 3) тармақшасын, 14-бабындағы 1-тармағын, 4-бабындағы
1 - тармағын ресми талдау туралы" 1997 жылғы 31 шілдедегі № 34 "Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесінің қаулысын талдау туралы" ҚР
Конституциялық Кеңесінің қаулысына сәйкес деп түсіну керек. Аталған қаулыға
сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында зандардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды
жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор заңға
тәуелді құқықтық актілерге, оның ішінде "Прокуратура туралы" ҚР заңы мен іс
жүргізуге заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының актілеріне
наразылық келтіруге және тоқтатуға құқықты. Сот органдарының актілері -
үкімдер, шешімдер, қаулылар және нақты сот істері бойынша анықтаулар
құқықтық нормаларды қолданудағы құқыктык актілер болып табылады және, егер
олар Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарына сәйкес қабылданса,
республиканың барлық аумағында міндетті занды күшін иеленеді. Осыған
байланысты, прокуратураның заңдарды дәл ірі бірыңғай қолдануына жоғары
қадағалауды жүзеге асыруында соттар: біріншіден, егер прокурор оларды
зерделеудегі қорытынды бойынша осы актілердің заңға сәйкес келмейтіндігін
немесе олардың негізсіздігі туралы тұжырымға келген жағдайда сот актілеріне
қалай наразылық келтіретінін; екіншіден, сот актілерінің орындалуын қалай
тоқтату керек екендігін түсінулері керек. Көрсетілген прокурорлардың
құқықтары азаматтық заңның нормаларына сәйкес іске асырылу керек".
ҚР қолданыстағы заңдарына сәйкес прокурорлар соттарда азаматтық істерді
қарауға қатысады, сот актілеріне наразылық келтіреді, егер олар негізсіз
болса, олардың орындалуын тоқтатуға құқықты. [26.77]
АІЖК 44-бабына сәйкес іске қатысушы тараптар: даудың нысанасына дербес
талаптарды мәлімдейтін үшінші түлғалар; даудың нысанасына дербес талаптарды
мәлімдемейтін үшінші тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе осы Кодекстің 56 және 57-
баптарында көзделген негіздер бойынша процеске қатысатын жекеленген
азаматтар, ерекше іс жүргізуге тәртібімен қарайтын істер бойынша
мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар іске қатысушы тұлғалар болып танылады.
Азаматтық іс жүргізуге заңында прокурордың азаматтық іс жүргізуге
қатысуының 2 нысаны көзделген:
талап қою, сотқа арыз;
Басқа адамдардың бастамасы бойынша басталған процеске қатысу.
"Прокурордың талап қоюы (арызы) бойынша істі қозғау. Прокурор азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа
талап қоюға, өтініш жасауға құқылы". Азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап коя алады (АІЖК 55
б. 3 т.).
Психиатриялык стационарға азаматты мәжбүрлеп жатқызу туралы іс
прокурордың арызы бойынша ғана сотқа беріледі (309 б. 1 т.).
Прокурор нақты субъектінің (азаматтар мен ұйымдар) құқықтары мен занды
мүдцелерін корғау туралы талап қойғанда заңмен (талап қою құқықтарының
шарттары мен оны іске асыру тәртібі) көзделген талаптар сақталуға тиіс.
ҚР ҚІЖК 62-бабына сәйкес "Прокурор - өз құзыреті шегінде жедел-
іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің
заңдылығын қадағалауды, сондай-ак қылмыстық процестің барлық сатыларында
қылмыстық қудалауды іске асыратын лауазымды адам".
Прокуратура қылмыстық істі жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
жүйесіне кіре отырып, прокурорлык қадағалаудың функционалдық бағыттарына
қатысты бір қатар өзгешелік жақтарын иеленеді.
Прокуратура құқық бұзушыларға жаза қолданбайды, оның қызметі кұқық
бұзушылықты анықтауға, заң бұзушылықты қалпына келтіруге және кінәлі
адамдарды заңда белгіленген жауаптылыққа тартуға бағытталған.
Заңдылықты қадағалаудан басқа, прокуратура органдары қылмыстық
қудалауды іске асырады, істі сотта талдауға қатысады, мемлекеттік
айыптаушылықты іске асырады. Прокурордың осы функциялары өзара байланысты.
Қылмыстық қудалау функцияларын іске асыру, сондай-ақ қадағалау функциясының
мақсатына жету қүралы ретінде қаралуы мүмкін, прокурорлардың қылмыстың
белгілерін анықтай отырып, қылмыстық істі қозғауы шын мәнінде, яғни
қадағалау функциясының білінуі. Прокурордың өкілеттілігі процестің сатысына
және оны нақты іске асыратын функциясы шегіндегі атқаратын бағыттарына
қарай өзгеріп отырады. [36.34]
Прокурордың құқықтық мәртебесі өз қызметін іске асыру кезінде
прокуратура органдары шешетін міндеттердің жүйесімен тығыз байланысты.
Осындай міндеттердің қатарына:
- әрбір істі жан-жақты, толық және объективті тергеу және карау үшін заңда
көзделген шараларды қабылдау;
- сотталушының жеке және мүліктік құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ету;
- әрбір жасалған қылмыстың занды және әділ жазаға тартылуына және ешқандай
кінәсіз адамдардың жаза тартылмауына байланысты қылмыстың қудалаудың
мақсатына жету;
- азаматтардың құқықтарын, мекемелер мене ұйымдардың заңмен қорғалатын
мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүдделерін сот қорғауын қамтамасыз ету.
Осыған байланысты, қылмыстық іс жүргізуге қатынастары жүйесінде
прокурор мәртебесінің маңызы оның құқықтары мен міндеттерінің жиынтығына
қатысты мынадай кезеңдермен анықталады:
1) Прокурор қылмыстық іс бойынша өндірісті аяқтау үшін шешім кабылдауға
құқықты.
Процестің кейбір сатыларында прокурорда белгілі бір мүдде пайда болады.
Осы мүдде сот әділдігі міндеттерінің шегінен шықпайды және, егер соттергеу
барысында адамның кінәсіз екендігі анықталса, мемлекеттік айыптауды
қолдаудан прокурордың бас тартуы кезінде де байқалады. Осы бас тарту
прокурордың құқығы емес, міндеті болып табылады. Сондай-ақ ҚІЖК 317 6. 6 т.
былай көзделген:
"6. Айыптауды қолдай отырып, прокурор заң талаптарын және істің барлық
жағдайларын қарау нәтижелеріне негізделген езінің ішкі көзқарасын
басшылыққа алады. Сотталушының жағдайын нашарлатпайтын және оның қорғалу
құқығын бұзбайтын болса, прокурор айыптауды өзгерте алады. Прокурор, егер,
айыптау сот талқылауында қолдау таппады деген қорытындыға келсе, айыптаудан
бас тартуға (толық немесе ішінара) міндетті. Мемлекеттік айыптаушының
айыптаудан бас тартуына сот тергеуі немесе сот жарыссөзі кезінде жол
беріледі. [25.163]
7. Прокурор айыптаудан толық бас тартқан жағдайда, егер айыптаудан
жәбірленуші де бас тартса, сот өз қаулысымен істі қысқартады. Ал егер
жәбірленуші айыптауды талап етсе, сот істі талқылауды жалғастырып, оны
жалпы тәртіппен шешеді. Бұл жағдайда прокурор процеске одан әрі қатысудан
босатылады, ал айыптауды жәбірленушінің өзі немесе өкілі аркылы қолдайды.
Жәбірленушінің өтініші бойынша сот оған өкіл шақыру үшін уақыт беруге тиіс.
Прокурор мен жеке айыптаушы айыптаудан ішінара бас тартқан кезде сот
айыптаудың тарап айыптаудан бас тартқан бөлігінде істі қысқартады,
айыптаудың қалған бөлігінде іс жалпы тәртіппен қаралады. Егер прокурор
айыптауды өзгертсе және жәбірленуші бұрынғы айыптауды талап етпесе, сот
істі жаңа айыптау бойынша қарайды".
Прокурор процестің жеке сатыларында істі шешу бойынша ешқандай
құқықтарға, сондай-ақ соңғысы қадағалау қызметінің мақсаттары мен
міндеттеріне қатысты іс жүргізуге мүддесіне ие болмайды.
Прокурордың апелляциялық сатыдағы сотта істі қарау кезінде қатысуы іс
бойынша өз көз-қарасын баяндаумен және қосымша материалдарды берумен
шектеледі. Қадағалау тәртібінде прокурордың жоғары сотқа қатысу сипаттамасы
өзінің наразылығын баяндаумен шектеледі.
Қадағалау қызметінің нысандары процеске қатысушылардың белгілі
функцияларымен қайта боялады.
Істің мән-жайын тергеу функциясы тергеушіге немесе анықтауды
жүргізугеші адамға жүктеледі. Прокурор кылмыстық қудалауды іске асыра
отырып, сонымен бірге екі аралас функцияны жүзеге асырады:
Заңдылықты қадағалау, іс бойынша іс жүргізуге әрекетін жүргізуге.
Қадағалау кызметі нормаларының өзге де дербес функциялармен осындай
перекрещивание құқықтық негізге ие болады. "Прокуратура туралы" ҚР заңының
38,46-баптарына сәйкес прокурор:
- анықтама мен тергеу органдарынан тексеріс үшін қылмыстық істерді,
жасалған қылмыстар, жедел-іздестіру қызметінің, анықтаманың, тергеудің
барысы туралы құжаттарды, материалдар мен өзге мәліметтерді алады;
- жасалған немесе әзірленіп жатқан қылмыстар туралы өтініштер мен
хабарларды қабылдағанда, тіркегенде, шешкенде заңдылықтың сақталуын
тексереді;
- қамауда ұстауға және қамауға алуға санкция береді;
- қажет болған жағдайларда қылмыстық іс қозғайды, қылмысты істерге тергеу
жүргізуге женінде жазбаша нұсқаулар береді;
- тергеушілер мен анықтама жүргізугеші адамдардың заңсыз қаулыларының күшін
жояды;
- егер анықтама мен тергеу барысында процеске қатысушылар мен басқа да
азаматтардың құқықтарының бұзылуына, тергеудің заңсыз әдістеріне жол
берілсе, кінәлі адамдардың жауапкершілігі туралы мәселе қояды;
- тергеу мен анықтама толық болмаған, сондай-ақ тергеу мен анықтама
барысында заңдылықтың жол берілгені белгілі болған жағдайларда, кылмыстық
істерді қосымша тергеуге қайтарады немесе оны толық көлемінде не нақтылы
адамдарға қатысты тоқтатады;
- анықтама мен тергеу орындарынан келіп түскен қылмыстық істерді түптеп
қарау үшін сотқа жібереді;
- қажет болған жағдайларда тергеу бөлімшелері мен анықтама органдары
басшыларынан оларға бағынысты органдарда заңды бұзушылықты жою;
- қылмыстардың толық ашылуын қамтамасыз ету мақсатында тексеріс жүргізугеді
талап етеді;
- анықтама жүргізугеші адамның, тергеушінің анықтама мен тергеу органдары
басшаларының әрекеттері мен шешімдеріне жасалған шағымдарды қарайды;
- бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу шешім жасалған адамдарды қамауда
ұстаудың заңдарда белгіленген тәртібі мен шартының сақталуын тексереді;
- Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған және тергеуден
жасырынып жүрген адамға қатысты халықаралык іздестіру жариялауға санкция
береді;
- заңмен белгіленген өзге де өкілеттіліктерді жүзеге асырады. Прокурордың
өз күзыреті шегіндегі нұсқаулықтары жазбаша түрде беріледі және анықтама
мен тергеу жүргізугеші адамдар үшін міндетті.
Осы қүқықтар ҚР ҚІЖК көзделген прокурордың өзге де өкілеттіліктеріне
қайшы келмейді. Сонымен, прокурор сотталушыға қатысты тергеушінің сеніміне
қарамастан айыпталушыға катысты бүлтартпау шараларын қолдануға, қажет
болған жағдайда оқиға болған жерге тексеріс жүргізуге, сараптама және т.б.
тағайындауға құқықты. [74.63]
Прокурор қылмыстық істі қозғау құқығына ие бола отырып, қылмыстық іс
қозғау заңдылығын қадағалауды іске асырады. Прокурордың құқықты
әрекеттерінің сынаушысы заң болып табылады. Олардың қабылдаған шешімдерінің
негізділігі мен заңдылығы сотта істі қарау кезінде немесе алдын ала тергеу
процесінде бағалануы мүмкін. Қылмыстық сот ісін жүргізугедегі прокурордың
рөлі жан-жақты: прокурор айыпталушыға қатысы бойынша айыпталушының өтініш,
шағым, арыз жасай алатын сатысы болып табылады, дегенменде, сол бір
айыпталушыға қатысты сотта прокурор мемлекеттік айыптаушы болуы мүмкін.
Прокурор процестің басқа қатысушылары ретінде сотта қаралатын нақты
істер шегінде соттың бақылауында болады. Мысалға: сотта ол төрағалық
етушінің талаптарына бағынады, сондай-ақ төрағалық етушінің талаптарын
орындамаған кезде соңғы қылмыстық іс жүргізуге санкциясын қолдануға
қүқықты, сот прокурордың және т.б өтініштерін тоқтатуы мүмкін.
Прокурордың белгіленген құқықтары мен міндеттерін толық түрде
орындалуына оның процеске қатысуынан бас тарту негіздерінің есептері ҚР
ҚІЖК9ІТ. сәйкес:
а) егер прокурор жеке, тікелей немесе жанама осы іске мүдделі болса;
б) егер қылмыстық істі қарайтын соттың құрамына туыстық байланыста
болса;
в) егер ол іс бойынша жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтык
жауапкер немесе оның туысқаны, айыпталушының немесе оның заңды өкілінің,
айыптаушысының, қорғаушысының, тергеушісінің немесе анықтауды жүргізугеші
адамдардың, жәбірленушінің, азаматтық талапкер мүдделері өкілдерінің,
корғаушыларының, тергеушілері мен айыптаушыларының туысы болса;
д) егер ол осы іске судья ретінде қатысса, оның қарсылық білдіруіне
негіз болады.
ҚР ҚІЖК 91-бабына сәйкес:
"Прокурор осы кодекстің 90-бабында кезделген мән-жайлардың кез келгені
болған кезде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатыса алмайды.
Прокурордың алдын ала тергеу немесе анықтау жүргізуге қатысуы, сондай-
ақ оның сотта айыптауды қолдауы оның іске одан әрі қатысуына кедергі болып
табылмайды.
Сотқа дейінгі іс жүргізуге кезінде прокурорға қарсылық білдіру туралы
мәселені жоғары түрған прокурор, ал сотта іс жүргізуге кезінде - іс қараушы
сот шешеді".
Осы кодекстің 582-бабына сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz