Сақтандыру шартының нысаны мен элементтері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 САҚТАНДЫРУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР 7
1.1 Сақтандыру құқығының негiзгi түсiнiктерi 7
1.2 Сақтандырудың түрлері және салалары және класстары 10
1.3 Сақтандыру шартының нысаны мен элементтері 17
1.4 Сақтандыру объектiсi мен мазмұны 28
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САҚТАНДЫРУДЫҢ ЖҮЙЕСІНДЕ АДАМ ӨМІРІН САҚТАНДЫРУ
ШАРТЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ 38
2.1 Адам өмірін сақтандыру 38
2.2 Аннуитетті сақтандыру 50
2.3 Өмірде белгілі бір оқиғаның пайда болуына байланысты сақтандыру
2.4 Сақтандырушының инвестициялық кірісіне сақтанушының қатысуы 50
арқылы адам өмірін сақтандыру
52
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АДАМ ӨМІРІН САҚТАНДЫРУДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстандық сақтандыру компанияларының адам өмірін сақтандыру 54
саласындағы қызметі
3.2 Казкоммерц-Life ӨСК АҚ ағымдағы жағдайы мен адам өмірін 54
сақтандыру саласындағы қызметіне талдау
3.3 Қазақстанда адам өмірін сақтандыруды жетілдіру жолдары 56
67
ҚОРЫТЫНДЫ
73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
77
ҚОСЫМШАЛАР
80
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазiргi жағдайда сақтандыру – бұл
өмiрдiң əртүрлi салаларында барынша жиi болатын жағдайлардың терiс əсерiнен
заңды тұлғалар мен азаматтардың мүдделерiн қорғау əдiстерiнiң бiрi.
Адамдар жиi өрттерден, су тасқыны, сел жəне осылар сияқты т.б.
жағдайлар нəтижесiнде өздерiнiң қозғалмайтын жəне қозғалатын мүлiктерiнен
айырылу мүмкiндiгiнен сақтануды қалайды. Кəсiпкерлiктiң дамуы тиiсiнше
тəуекелдердiң өсе түсуiне əкелдi, олар iскерлiктегi əрiптестердiң сенiмсiз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгерiп кетуiне, шарт
бойынша əрiптестердiң банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкiн шығындар
болады. Өз кезегiнде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткi болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттiлiк азаймайды, керiсiнше азаматтар мүлiктiк жағдайы
жақсаруының жəне кəсiпкерлiк дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттiлiк
одан əрi өсе түседi.
Сақтандырудың Қазақстандағы қазіргі таңдағы жетілуін зерттеу несие
жүйесінің тұрақты қызмет етуі үшін аса маңызды [1, 36 б].
Сақтандыру - сақтандыру жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз етіп,
материалдық шығындарға ұшыраудан қорғап, экономикалық табысқа жетуге
кепілдік береді. Қайта сақтандырудың мақсаты - аса қауіпті қатерлердің
зардабын жоя алатын кең ауқымды кепілдіктердің кеңістігін кеңейту мен
нығайту. Бұл интернационалдық экономикалық және де сақтандыру балансымен
алғанда теңгермешілік өлшемнің ең соңғысы емес. Міне осыған орай сақтандыру
мен қайта сақтандыру техникалық экономикалық және де әлеуметтік прогрестің
аса маңызды құралы болып табылады.
Адам өмірі кездейсоқтықтар мен белгісіз жағдайларға толы. Өз болашағың
туралы, 10-20 жылдан кейін қалай өмір сүретіндігіміз туралы ойлаған кезде
қандай да бір биіктерге бүгін жетуге ұмтыламыз. Болашақ туралы, өз
жақындарымыздың келешегі туралы ойлай отырып, біз белгісіздіктердің
мейлінше аз болуына ұмтылып, оны жоспарлауға ұмтыламыз жəне біз өз
денсаулығымыз туралы толық түрде сенімді бола алмасақ та, тағдыр не
сыйлайтынын біле алмасақ та, біз өзіміздің сенуге болатын ертеңімізге бүгін
негіз қалағымыз келеді. Себебі кейбір жылдары ағымдағы кіріспен
қанағаттандырылатын ақшаға деген сұраныс уақыттың кейбір сəттерінде жеке
кіріс көздерін жоғалту, өз материалдық жағдайына қолдау көрсету
мүмкіндіктерін жоғалту немесе зейнеткерлікке шығу сияқты табиғи құбылыстар
сияқты жағдайларға байланысты шиеленісе бастайды. Біздің əр қайсысымыз
өміріміздің өн бойында өз ақшамызды болашаққа жинақтау, сақтау жолымен
өзімізді кездейсоқтықтан шектеуге жəне оның алдын алуға ұмтыламыз.
Қазіргі қоғамның қарқынды дамуы мүліктік жоғалтулардан сақтану, сондай-
ақ белгісіздіктен құтылу үшін кіріс пен молшылыққа кепілдік беретін
экономикалық институттарды дамытуға ықпал етті. Қазіргі қоғам азаматтарының
мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі жүйе сақтандыру болып табылады.
Айтылғандардың сенiмдiлiгiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Жарлығымен № 491 27 қараша, 2000 жылы бекiтiлген, 2000-2002 жылдары
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың Мемлекеттiк бағдарламасын
қабылдау фактiсi растайды. Бұл бағдарламаның мақсаты ретiнде қазiргi
заманға сəйкес жəне тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру
белгiленген (аталған). Мұндай сақтандыру нарығы мемлекеттiң, азаматтардың
жəне шаруашылық субъектiлердiң мүдделерiн қорғаудың шынайы құралы болуы
қажет. Осымен қоса тиiмдi сақтандыру жүйесiн құру, мемлекеттiк əлеуметтiк
саясаттың бiр құрамасы ретiнде де танылуы керек.
Бағдарламада атап өтiлгендей, сақтандыру саласы адам өмiрiнiң
өндiрiстiк жəне əлеуметтiкэкономикалық қызметтерiнiң барлық жағын қамтиды.
Сақтандырудың дəстүрлi орын толтыру (компенсациялық) мiндетiмен бiрге өзге
де мiндетi қарастырылған. Ендi сақтандыру жинақтау – қаражат сақтау
мiндетiн де атқаруы қажет.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Сақтандыру қызметінің азаматтық
құқықтағы, әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны, маңызы,
сақтандыру қызметін ұйымдастыруға қатысты көптеген отандық және шет елдік
экономист ғалымдардың еңбектері бар. Олардың арасында отандық ғалымдар Ғ.А.
Жайлин, К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, Маянлаева Г.И., Сембеков А.К., В.Д.
Мельников, Жолдасбаев С.Е., Құрманов А., ресейлік ғалымдар Шахов В.В.,
Рейтман Л.И., Адамчук Н.Г., Комарова Н.М. т.б. көптеген ғалымдар бар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстанда қазіргі таңда адам өмірін
сақтандырудың қалыптасу процесі мен дамуын кешенді талдау арқылы оның
қызмет ету ерекшеліктерін анықтау. Осы арқылы адам өмірін сақтандыруды
дамыту жолдарын анықтау, басқару механизмін жетілдіру, сақтандыру
қызметтерін кеңейту және жаңа заманға сай әдіс тәсілдерді қолдану.
Мақсаттан келесідей міндеттер туындайды:
( адам өмірін сақтандырудың теориясын зерттеу;
( адам өмірін сақтандырудың дамуының толыққанды талдауын жүргізу және
оның азаматтық-құқықтық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі мүмкіндіктерін
қарастыру;
( адам өмірін сақтандырудың міндетті және ерікті түрлерінің даму
бағыттарын жүйелеу;
( Қазақстан Республикасында адам өмірін сақтандыруды реттеу процесін
талдау, заңдық қамтамасыз етілуін бағалау;
Зерттеу обьектісі: Қазақстанның сақтандыру нарығындағы адам өмірін
сақтандыру.
Зерттеу пәні – Қазақстанның сақтандыру қызметінің азаматтық-құқықтық
және мемлекеттік басқару аспектілері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің
әдістемелік негізі отандық және шет елдік азаматтық-құқықтық ғылыми
мектептердің саласы, оның ішінде сақтандыру секторы теориясы және
сақтандыру қызметі саласындағы ғылыми зерттеулері қалайды. Зерттеу
жұмысында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, заңдық және құқықтық
актілері, халықаралық ұйымдармен келісім-шарттар және басқа да ресми
деректер пайдаланылды.
Зерттеу үрдісінде жүйелі талдау мен болжау, үлгілеу, құрылымдық,
әлеуметтік және т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Сақтандыру қатынастарын кешендi
реттейтiн заң актiсi болып Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылдың
3 қазанынан “Сақтандыру туралы” заң күшi бар Жарлығы саналды. 2000 жылдың
18 желтоқсанында Қазақстан Республикасының “Сақтандыру қызметi туралы” жаңа
Заңы қабылданды, қазiр ол заңгерлер тарапынан жоғарғы бағаланады. Онда
сақтандыру iсiн ұйымдастыруды қазiргi заманғы талаптарға сəйкес келтiрудi
қамтамасыз ететiн шаралар қарастырылған. Азаматтық-құқықтық қатынастарды
реттейтiн нормалар көбiнесе Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң
803-845баптарын қамтитын 40-шы “Сақтандыру” деп аталатын тарауында
мазмұндалған. Сақтандырудың жекелеген түрлерiн реттейтiн бөлек нормативтiк
актiлердiң де бiрқатар саны бар, мысалы 1996 жылдың 31 қазанынан №1319
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен 1997 жылдың 2 сəуiрiндегi №
460 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен бекiтiлген жəне т.б.
Сақтандыру қызметiне бақылау жүргiзу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995 жылдың 30 наурызда қабылданған “Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңында мазмұндалған. Сонымен бiрге
сақтандыру туралы жекелеген нормалар Қазақстан Республикасының 1995 жылдың
31 тамызынан “Қазақстан Республикасындағы банктер жəне банк қызметi туралы”
Заңында да бекiтiлген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі – 71бет.
1 САҚТАНДЫРУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 Сақтандыру құқығының негiзгi түсiнiктерi
Сақтандырудың мəнi бiр қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемi мен сипатынан тəуелсiз халық пен
ұйымдардың əртүрлi мүдделерiн қосымша қорғауды ұсынуға мүмкiндiк бередi.
Табиғи жəне техногендiк апаттар, əсерлерiн жою бойынша шығындардың негiзгi
ауыртпалығы қазiргi уақытта оның мүмкiншiлiктерi объективтi шектеулi болып
келетiн мемлекеттiк бюджетке түседi. Сақтандыру осы қолайсыздықты жоюы
тиiс. Бұдан басқа сақтандыру механизмiн пайдалану өндiрiсте қолданылып
жүрген технологияның жетiлдiрiлуiне, кəсiпкерлiк қызметтiң жедел дамуына
мүмкiншiлiк бередi.
Сақтандыру жүйесi республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
əлеуметтiк қорғауды көтеру үшiн қосымша негiздi құруға, азаматтар мен
шаруашылық субъектiлер мүлкiн сақтандыруға əсер етуi қажет.
Сақтандыру мəселелерi медицинаны қоса алғандағы əлеуметтiк қамтамасыз
ету мəселелерiне тiкелей қатысты. Қазiргi заманғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке келесi мiндеттер қатарын шешуге мүмкiндiк бередi:
табиғитехногендiк сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттiк бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жəрдемiмен əлеуметтiк
қамтамасыз етудiң жекелеген мəселелерiн шешуге жинақталған зейнетақыны
төлеуге, еңбекке қабiлеттiлiктi жоғалтуға, асыраушының қайтыс болуына,
жұмыссыздыққа жəрдем ақылдарды төлеуге,денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орнын толтыруға;
халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзiмдi негiзде ұлттық экономикаға
шоғырландыруға.
Мемлекет бұдан бұрын жеткiлiктi қуатты əлеуметтiк кепiлдiктер жүйесiн
қамтамасыз етуге қабiлетсiз болып шықты. Кепiлдiктердi қамтамасыз ету
мiндетi қазiр сақтандырудың “иығында” болып тұр. Осымен бiрге бiр қатар
мамандықтардың қауiптiлiгiнiң дəрежесiне өсе түстi. Құқық қорғау органдары
ұйымдасқан (кəсiби) қылмыспен бетпебет келдi, техногендiк апаттар саны
артты. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмiр сүруi үшiн
өмiр мен денсаулыққа келтiрiлген зардаптарды қалпына келтiруде қандай да
болсын бiр мүмкiншiлiгi болуы өте маңызды. Жоғары қауiптiлiк көздерiмен
келтiрiлген зардаптардың орнын толтыру, соның iшiнде автомобиль көлiгi ж.б.
мəселе де өзектi. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта
қалыптасу кезеңiнде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерiстер басталуына
негiз қалаған заңдардың, өзге нормативтiқұқықтық актiлердiң қабылдануына
əкелдi. Бiрiншi кезекте өзiн тиымсыз қылып көрсеткен сақтандырудың
толығынан мемлекеттiк жүйесiнен бас тартылады. Бəсекеге негiзделген
сақтандыруға жол берiлдi. Сақтандыру кəсiпкерлiк түрлерiнiң бiрiне айналды,
жəне қазiр ол кəсiпкерлiктiң ең жоғары ұйымдастырылған түрлерiнiң бiрi.
Сақтандырумен əлеуметтiк мiндеттердi орындалудың маңыздылығын есепке ала
отырып, мемлекет сақтандыру дамуын бақылаусыз өз бетiмен жiбере алмады.
Сондықтан сақтандырудың дамуы қазiргi заманғы құқықтық салалардың бiрiнiң
сақтандыру құқығының дамуымен бiрге болды. А.И.Худяковтың анықтамасына
сəйкес: “Сақтандыру құқығы елдегi сақтандыру iсiн ұйымдастыру жəне
сақтандыру қызметiн жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтiн құқықтық нормалар жиынтығы”.1
Сақтандыру iсiнiң дұрыс ұйымдастыру мəнiн төмендетпей, сақтандыруға
жататын жағдайлар əсерiнен зардап шеккен тұлғаларға мүлiктiк өтем жасау
мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн тiкелей құралы болып жеке жасалған
Азаматтық-құқықтық шарт келетiнiн айтып кетейiк. А.И.Худяков азаматтық
құқық үлесiне шарттық сақтандыру мiндеттемесiнiң жалпы құрылысын анықтауды
жатқызады.1 Бiздiң көзқарасымыз бойынша, азаматтық құқық көзқарасынан
шарттық қатынастар шеңберiнде пайда болатын барлық мəселелердi қажеттi
реттеу, сақтандыру қатынастарын ықылассыз қатысушыларына Азаматтық-құқықтық
əсер етудiң шегi мен мазмұнын анықтау қажет. Шарттың толық құнарлы
жүйесiнiң болмауы, бiздiң көзқарасымыз бойынша, КСРО кезiндегi қалыптасқан
сақтандырудың əлсiз жақтарының бiрi болды.
Сақтандыру шартын қарастыруда бiз əкiмшiлiк (қаржылық) құқық саласына
жататын құқықтық нормалар əрекетiн ескермесек болмайды. Сақтандыруға
арналған заң актiлерiнде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын
түсiнiктер жиынтығы бар.
Сақтандыру құқығының негiзгi түсiнiктерi. Сақтандыру құқығы онда
арнайы түсiндiрудi талап ететiн терминдердiң елеулi қолданылатын құқықтық
салалардың бiрiне жатады. Түсiндiру түсiнiктер (терминдер) қолданылатын
нормаларды талқылаған кезде оларды əртүрлi түсiну қаупiмен қорғайды.
Сонымен бiрге түсiнiктердi анықтау бұл қазiргi құқықта кең қолданылатын
тəсiл, ол нормативтiк актiлердi заң техникасы көзқарасынан жетiктеу қылуға
мүмкiншiлiк бередi (материалды артық қайталамауға мүмкiншiлiк бередi).
Сақтандыру құқығының негiзгi түсiнiктерi Қазақстан Республикасының
“Сақтандыру қызметi туралы” Заңының 3,4 баптарында, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң 817-820 баптарында, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң 817-820 баптарында жəне т.б. ашылады.
Сақтандыру – сақтандыру шартымен анықталған, сақтандыру ұйымының жеке
активтерi есебiмен тiкелей сақтандыру төлемдерiн қалыптастыратын сақтандыру
жағдайы немесе басқа жағдайлардың пайда болуындағы заңды жəне жеке
тұлғалардың заңды қызығушылығын мүлiктiк қорғау жөнiнде қатынастар кешенiн
ұсынады.
Сақтандыру қызметi – Қазақстан Республикасы заң талаптарына сəйкес
мемлекеттiң өкiлеттi органының лицензиясы негiзiнде қалыптасатын
сақтандыру шарттарын орындау жəне бекiтумен байланысты сақтандыру
ұйымдарының қызметi.
Сақтандыру жағдайы – сақтандыру шарты сақтандыру төлемiн төлеудi
қарастыратын жағдай. Сақтандыру жағдайы – табиғи əсер, техногендiк сипат
жəне нақты адам əрекетi ретiнде өз пайда болу себебiн иемденетiн жағдай.
Сонымен қатар, сақтандыру жағдайы ретiндегi қарастырылатын жағдай
кездейсоқтылық жəне ықтималдық белгiлерiне иемденуi қажет. Сақтандыру
жағдайының түсу ықтималдығының деңгейi шарт жақтарымен өз бетiнше
бағаланады, сонымен қатар жағдайдың ықтималдылығы болмай қоймайтындыққа
жақын болмауы қажет, соңғысы орын алса мұндай жағдай кездейсоқ болмайды.
Жағдай орын алудың ықтималдылығы мен кездейсоқтығының талаптары жинақтау
сақтандыру шарттары бойынша қарастырылатын фактiлерге (оқиғаларға)
қолданылмайды (ҚР АК 817 бабы, 3 т.).
Сақтандыру жағдайларының түрi заң актiлерiмен (сақтандыру мiндетi
болып келген кезде) жəне шарттарымен (сақтандыру ерiктi болып келген кезде)
анықталады.
Актуарий – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажеттi төлем
қабiлеттiлiгi мен қаржылық тұрақтылық деңгейiн қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру жəне қайта сақтандыру шарттары бойынша мiндеттемелер мөлшерiнiң
экономикалықматематикалық есептеулерiн жүзеге асыруға байланысты қызметтi
атқаратын жеке тұлға;
Сатып алу сомасы – жинақтаушы сақтандыру шарты қолдану мерзiмiнен
бұрын тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы.
Сақтандыру ережелерi – белгiлi бiр сақтандыру түрi бойынша
сақтандыруды жүзеге асыру талаптарын айқындайтын сақтандыру ұйымының
құжаты.
Қайта сақтандырушы (цедент) – өзi қабылдаған сақтандыру тəуекелдерiн
қайта сақтандыруға берудi жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта
сақтандыру ұйымы.
Қайта сақтандыру – сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейiннен өздерiнiң арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сəйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тəкеуелдерiнiң бəрiн немесе бiр бөлiгiн
беруге байланысты қызмет жəне соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сақтандыру сыйақысы – сақтандырушының сақтандыру шарты мен аннуитетте
анықталған мөлшерде сақтанушыға сақтандыру төлемiн жүргiзудiң соңғы
мiндеттемелерiн қабылдау үшiн төлеуге мiндеттi ақша сомасы. Сақтандырушыдан
алынған сақтандыру сый ақылары сақтанушының меншiк құқығына жатады.
Сақтандыру сомасы – сақтандыру объектiсi сақтандырылған жəне
сақтандыру жағдайының пайда болуындағы жауапкершiлiктiң шектеулi көлемiн
ұсынатын ақша сомасы.
Сақтандыру төлемi – жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының келiп түсуiнде немесе мерзiмнiң келiп түсуiндегi
сақтандыру сомасы мөлшерiнде сақтандырушы мен сақтанушыға төленетiн ақша
сомасы. Сөйтiп сақтандыру төлемi сақтандырушы iс жүзiнде төлейтiн ақшалай
сома болып келедi. Осыдан сақтандыру төлемнiң сақтандыру сомасынан
айырмашылығы көрiнедi.
Келтiрiлген түсiнiктер тiзiмi аяқты болып табылмайды, бiрақ олардың
кейбiреулерiн сақтандыру қатынастарын одан əрi қарастыру жүрiсiнде ашу
орынды болып келедi.
1.2 Сақтандырудың түрлері және салалары және класстары
Күшiндегi сақтандыру туралы заңнама сақтандырудың қолданылатын
жiктелуiнiң күрделенуiмен ерекшеленедi. Қазiр қазақстан Республикасының
“Сақтандыру қызметi туралы” Заңының 6 бабына сəйкес сақтандыру салаларға,
класстарға, түрлерге жiктеледi.
Сақтандыруды салаларға бөлу сақтандырудың əртүрлi объектiлерiмен
байланысты. Сақтандырудың барлық түрлерiн екi сомаға бөлу қарастырылған,
олар:
өмiрдi сақтандыру;
жалпы сақтандыру;
Аталған сақтандыру саласының бiрiншiсi заңмен қорғалатын игiлiктердiң
арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өмiрiне қатысты
болып келедi. Өмiрдi сақтандыру саласы бiрқатар болмай қоймайтын
объективтiк сипаты бар өмiрлiк жағдайларда сақтандырылған (пайда алушы)
тұлғаға ақша төленуiн қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүлiктiк мүдделерiн кешендi қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге с.с. мүмкiншiлiк бередi. Осы
себептен өмiрдi сақтандыру өмiрдi азаматтық құқықтық тəсiлдермен қорғаудың
бiр жолы болып келетiнiн айтуға болады.
Ерiктi нысанда сақтандыру өмiрдi сақтандыру саласына өз кезегiнде
кластарды енгiзедi. Ерiктi өмiрдi сақтандыруда екi класс қарастырылған,
олар: 1) өмiрдi сақтандыру; 2) аннуитеттi сақтандыру. Жалпы сақтандыру
белгiлi бiр сақтандыру жағдайларының келiп түсуiнде заңды жəне жеке
тұлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен қызығушылықтарын орнын төлеудi
қамтамасыз етуде дəстүрлi жолда болып келедi. Қазiргi кезде жалпы
сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтiлген тiзiмдi қамтиды, оған шолу жасасақ
қазiргi кезеңде Азаматтық-құқықтық қатынастар субъектiлерiнiң құқықтарын
қамтамасыз етуде сақтандырудың мəнi бұрынғыға қарағанда салыстырымсыз
жоғары болып келедi деген пiкiрде орнығуымыз мүмкiн. Жалпы сақтандырудың
кластарына төмендегiлер жатады:
сəтсiз оқиғадан жəне аурулардан сақтандыру;
медициналық сақтандыру;
автомобиль көлiгiн сақтандыру;
темiр жол көлiгiн сақтандыру;
əуе көлiгiн сақтандыру;
су көлiгiн сақтандыру;
жүктердi сақтандыру;
көлiк пен жүктердi сақтандыруды қоспағанда, мүлiктi сақтандыру;
кəсiпкерлiк тəуекелдi сақтандыру;
автомобиль көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
темiр жол көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
əуе көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
су көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
тасымалдаушының Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
шарт бойынша Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
зиян келтiргенi үшiн Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
Ерiктi сақтандыру нысанындағы əрбiр кластың мазмұны жəне оны жүргiзу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар өкiлеттi мемлекеттiк органның
нормативтiк құқықтық актiлермен белгiленедi. Сонымен, сақтандырудағы əрбiр
класқа байланысты заңнама заңды нормативтiк актiлерi бойынша арнайы
реттеудi қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшiн сақтандырудың əрбiр класы
бойынша жалпы жағдайлар көбiне императивтiк (мiндеттi) болып анықталатынын
айтуға болады. Бұның өз сыры бар, мiндеттi реттеу сақтандырушылардың
қызметiн пайдаланатын субъектiлерiнiң мүдделерiн ескеруiне мүмкiндiк
бередi.
Заңда берiлген анықтамаға сəйкес, сақтандыру түрi, сақтандыру ұйымы
əзiрлейтiн жəне ұсынатын сақтандыру өнiмi болып табылады. “Өнiм” деген
түсiнiктi қолдану интеллектуалдық меншiк категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетiн мəлiметтердiң болуы
мүмкiн. Бiрақ, “өнiм” деген түсiнiктi бiз басқа да позицияда бағалай
аламыз. Сақтандыру түрi сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
мүдделерiн ескерудi қамтамасыз ететiн заңның мiндеттi нормаларына қайшы
келмейтiн жəне онда сақтандырудың барлық керектi жағдайлары ескерiлген шарт
болып келедi.
Заңда сақтандыру нысанының түсiнiгi де қарастырылған. Ол “сақтандыру
түрлерi” деген бұрын күшiнде болған заңнаманың түсiнiгiне сəйкес келедi.
Сақтандыруды нысандарға бөлу əртүрлi негiздер бойынша жүргiзiледi.
Мiндеттiлiк дəрежесiне қарай сақтандыру ерiктi жəне мiндеттi болады.
Соңғы жылдары мiндеттi сақтандыру кеңiнен қолданылады. Мысалы, əскери
қызметкерлерiнiң, iшкi iстер органдарының қызметкерлерiнiң өмiрi мен
денсаулығын мiндеттi сақтандыруды жəне судьялардың өмiрi мен денсаулығын,
мүлiгiн мiндеттi сақтандыру жүргiзiлген. Мiндеттi сақтандыру Азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктi сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль
көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгi, нотариустардың жəне
кейбiр өзге субъектiлердiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгi мiндеттi
сақтандыруға жатады.
“Қазақстан Республикасындағы банктер жəне банк қызметi туралы”
Қазақстан Республикасы Заңының 52бабына сəйкес, банктердегi салымдарды
(депозиттердi) ұжымдық сақтандыру жүзеге асады.
Мiндеттi сақтандырудың түрлерi, тəртiбi мен талаптары заң актiлерiмен
белгiленедi. Өз өмiрiн немесе денсаулығын сақтандыру мiндетiн азаматқа заң
актiлерiмен де, шартпен де жүктеуге болмайды. Сонымен, өмiрдi жəне
денсаулықты сақтандыру жағдайларында мiндеттi сақтандыру сақтандыру
қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын)
мiндеттi қатысуын талап етедi. Жиiжиi шартта сақтанушы болып онымен азамат
еңбекқызметтiк қатынаста тұратын мемлекеттiк орган қатысады. Мұндай
жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебiнен жүргiзiледi.
Мiндеттi сақтандыру кезiнде сақтанушы сақтандырудың осы түрiн реттейтiн заң
актiлерiнде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға
мiндеттi. Мiндеттiлiк негiзiнен сақтандыру объектiлерiне, сақтандыру
жағдайларының тiзiмiне бiр немесе басқа жағдайларда тиесiлi сақтандыру
төлемнiң көлемiне қатысты болып келедi. Сақтандыру төлемдерiнiң мөлшерi өз
кезегiнде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын төлеу мiндетiне əсер етедi.
Заң актiлерiне сəйкес пайдасына мiндеттi сақтандыру жүзеге асырылуы
тиiс болған адам, егер оған оның сақтандырылмағандығы белгiлi болса, осы
мiндет жүктелген тұлғадан өзiнiң сақтандырылуын сот тəртiбiнде талап етуге
құқылы.
Егер сақтанушы мiндеттi сақтандыру шартын жасамаса немесе оны заңда
көзделгенмен салыстырғанда нашарлау жағдайларда жасаса, ол сақтандыру
жағдайы (оқиғасы) орын алған кезде сақтандырылғандардың алдында өзi жауапты
болады. Сақтанушы жауапкершiлiгiнiң көлемi осындай жағдайда тиiстi
сақтандыру жүзеге асырылған кезде сақтандырылғанға тиесiлi болатын
сақтандыру төлемiне сəйкес болып келедi.
Мiндеттi сақтандыру шартын жасаудан сақтандырушы ұйымның да жалтаруға
құқығы болмайды. Егер сақтандырушының шарт жасаудан бас тартуы орын алса,
онда сақтанушы соттық тəртiппен сақтандырушыдан өзiмен шартты жасауды талап
ете алады.
Ерiктi сақтандырудың мiндеттi сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен
тараптардың еркiн бiлдiруiне негiзделедi. Ерiктi сақтандырудың түрлерi,
шарттары мен тəртiбi тараптардың келiсiмi бойынша белгiленедi.
Объектi бойынша сақтандыру: а) жеке; б) мүлiктiк болып бөлiнедi.
Азаматтың өмiрiн, денсаулығын, еңбекке қабiлеттiлiгiн жəне басына
байланысты өзге де мүдделерiн сақтандыру жеке сақтандыруға жатады, мысалы,
олардың белгiлi жасқа келгенiн сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты бойынша
сақтанушының өзi, сондайақ шартта аталған басқа (пайда алушы) адам
сақтандырылған болуы мүмкiн.
Мүлiктiк жəне кəсiпкерлiк тəуекелдер мен Азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiктi қоса алғанда, оларға байланысты мүдделердi сақтандыру
мүлiктiк сақтандыруға жатады.
Мүлiктi сақтандыру кезiнде мүлiктiң жоғалуы (жойылуы), жетiспеуi
немесе бүлiнуi жəне заңда көзделген өзге де мүлiктiк құқықтар
сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүлiктердi сақтандыруға
мүддесi болмаған жағдайда жасалған мүлiктiк сақтандыру шарты жарамсыз
болады.
Кəсiпкерлiк тəуекелдi сақтандыру кезiнде сақтанушы ретiнде iсқимыл
жасайтын кəсiпкердiң шарттары бойынша əрiптестерiнiң өз мiндеттемелерiн
бұзуынан болуы мүмкiн залалдардың тəуекелi немесе кəсiпкерден тəуелсiз
жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруiнен болған залалдар тəуекелi,
соның iшiнде күтiлген кiрiстi алмай қалу тəуекелi сақтандырылады. Мүлiктi
сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл класында тек сол сақтанушының
кəсiпкерлiк тəуекелi жəне тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкiн.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кəсiпкерлiк тəуекелдi
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болады.
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезiнде басқа тұлғалардың
өмiрiне, денсаулығына немесе мүлкiне зиян келтiрудiң салдарынан туындайтын
жауапкершiлiктiң болу тəуекелi (қаупi) сақтандырылады. Азаматтық-құқықтық
шарттардан жəне басқа да негiздерден пайда болатын мiндеттемелердi бұзуға
байланысты пайда болуы мүмкiн, жауапкершiлiк сақтандырылуы мүмкiн.
Бұрынғы заңнамамен салыстырғанда қазiргi заңнама сақтандыру
нысандарының тiзiмiн көбейттi. Ендi сақтандыру нысаны сақтандыру төлемiн
жүргiзудiң негiзiнен де анықталады. Осыған байланысты сақтандыру тағы екi
нысанға бөлiнедi, олар а) жинақталушы; ə) жинақтаушы емес.
Сақтандыру төлем төленуiн сақтандыру шартында белгiленген кезең
аяқталған да, немесе сақтандыру жағдайы туындағанда төленуiнiң қарастыратын
(осылардың қайсысы бiрiншi болатынына қарап) сақтандыру жинақтаушы болады
(ҚР АК 80-91 бабы). Яғни, жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы
болмауы да мүмкiн. Аннуитет шарты жинақтаушы сақтандыру шарттарына жатады.
(Азаматтық кодексiнiң 80-91б. 5 тармағы) Аннуитет шартының түсiнiгi
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 80-91б. 3тармағында
берiледi. Аннуитет шарты сақтандырушыны шартта белгiленген мерзiм iшiнде
пайда алушының пайдасына мерзiмдi төлемдер түрiнде сақтандыру төлемiн
жүзеге асыруға мiндеттi ететiн сақтандыру шарты. Сақтандыру төлемдер
негiздерiнiң ерекшелiктерiн “Сақтандыру қызметi туралы” Қазақстан
Республикасының Заңында берiлген аннуитеттiк сақтандыру түсiнiгiнен көруге
болады (7 баптың 2 тармағында). Соған байланысты, аннуитеттiк сақтандыру,
сақтандырылушы белгiлi бiр жасқа жеткен, еңбек ету қабiлетiн (жасына
байланысты, мүгедектiгiне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан,
асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрiнде
кезеңкезеңiмен сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн жеке
сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады. Кейбiр жағдайларда
жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша сақтандыру өлемi үшiн негiз болып
заңмен қарастырылған мерзiмiнен өткенiн көрсететiн заңды факт есептеледi.
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемiн жүргiзудiң негiзi
болып тек белгiлi сақтандыру жағдайы есептеледi. Көрсетiлген сақтандыру
нысандарының тағы бiр ерекшелiгi сақтандыру жүргiзiлiп жатқан
объектiлерiнiң өзгешелiгi. Жинақтаушы сақтандыру шарттары тек қана жеке
сақтандыру бойынша жасалуы мүмкiн. Ескертуге жататын нəрсе – сақтандырудың
нысандары бойынша бөлiнуi сияқты (толық) болып келмейдi. Бұл сақтандыру
қызметiн лицензиялау үшiн қажет болса, яғни мазмұны сақтандырудың
көрсетiлген нысандарынан ерекшеленетiн сақтандыру қызметi пайда болса, онда
заңнамада сақтандырудың нысандары бойынша өзге де жiктелуi қарастырылуы
мүмкiн.
Жоғарыда аталғандай, ерiктi сақтандырудың кластарының мазмұны заңға
бағынатын нормативтiк актiлерiнiң деңгейiнде анықталады. Осыдан басқа
“Сақтандыру қызметi туралы” Қазақстан Республикасының Заңының 7-бабында
сақтандыру кластарының жалпы мазмұны анықталған. Заңда берiлген сақтандыру
кластарының анықтамасы, сақтандырудың бiр немесе басқа түрi туралы көзқарас
берiп тұр. Бiз аннуитеттiк сақтандырудың сипаттамасын негiзiнен бердiк.
Ендi қалған басқа сақтандыру кластары мазмұнын да қарастырайық.
Сақтандыру класы ретiнде өмiрдi сақтандыру, сақтандырушы қайтыс болған
немесе ол сақтандыру мерзiмi шегiнде сақтандыру шартында белгiленген жасқа
дейiн өмiр сүрген жағдайда сақтандыру төлемiн жүзеге асыруды көздейтiн жеке
сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
Қалған кластар жалпы сақтандыруға жатады. Жазатайым жағдайдан жəне
аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға жазатайым жағдайдың немесе аурудың
салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кəсiптiк жағынан)
қабiлетiн (толық немесе iшiнара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де
зиян келтiрiлген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулi сомада не
iшiнара немесе толық өтеудi қарастыратын жеке сақтандыру түрлерiнiң
жиынтығы болып табылады. Төленетiн өтемдердiң негiздерi мен көлемi
азаматтық деликтiк құқықтың нормаларымен айқындалатын адамның өмiрi мен
денсаулығына келтiретiн зиянның түрлерiмен байланысты.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылатындардың медициналық мекемесiнен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгiзiлген медициналық қызмет
көрсетулердi сұраған жолданымдарынан туындаған шығындарын iшiнара немесе
толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн жеке
сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады. Мiндеттi медициналық
сақтандыру жүйесi (бұл қатынастардың Азаматтық-құқықтық реттеу сұрақтары
ескерiлмеген) уақыт сынын көтере алмай мүлiктiк айлаамалға жол салды. Басқа
жақтан, Қазақстанда кейбiр ұйымдармен iс жүзiнде медициналық сақтандыру
бойынша шарттық сақтандыру қызметтерi көрсетiлетiн болды. Осымен байланысты
қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келедi жəне қымбат медициналық
қызметтерде, стационарлық емделуде, протездеуде жəне т.б. қажеттiк пайда
болған жағдайда бұл сақтандыру сөзсiз өте пайдалы болады. Осының барысында
қалыптасқан қажеттiлiк тиiстi сақтандыру нормалары қалыптасуының
қажеттiлiгiне əкелдi.
Жалпы сақтандыруға көлiктi сақтандыруды жатқызады, ол көлiк құралын
иеленуге, пайдалануға, оған билiк етуге байланысты адамдардың мүлiктiк
мүдделерiне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның iшiнде айдап немесе ұрлап
əкетiлуi салдарынан келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi
мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру
түрлерiнiң жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста
болатын көлiк сақтандырумен қатар, жоғарыда айтылғандай, сақтандырудың жеке
класында болып келетiн жүктердi сақтандыру тұрады. Жүктердi сақтандыру,
жүктердi иеленуге, пайдалануға, оған билiк етуге байланысты адамдардың
мүлiктiк мүдделерiне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның iшiнде жүктердiң
тасымалдау əдiсiне қарамастан жоғалып кетуi салдарынан келтiрiлген зиянды
iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру
көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
Сақтандырудың басқа да кластарының мазмұны сақтандырудың мүлiктi
сақтандыру нысаны туралы айтылғанда қосымша сипатталып кеткен. Объектiнi
сақтандыру тəсiлi бойынша, объект бiр сақтандыру шартымен сақтандырылған
жағдайдағы дағдылы сақтандырумен қатар, қос сақтандыру белгiленедi, ол
дегенiмiз белгiлi бiр объектiнi бiрнеше сақтандырушының əрқайсысымен дербес
шарт бойынша сақтандыруы.
Сақтандырылғандар тарапынан тұлғалардың көптiгi топтық сақтандыру
шартын жасауға əкеп соғады, сақандырушы тарапы жағынан тұлғалардың көптiгi
ортақ сақтандыруды құрады. Егер сақтандырушының өзi сақтанушы алдындағы өз
мiндеттерiнiң бəрiн немесе оның бiр бөлiгiн орындамауына байланысты
тəуекелдi сақтандыратын болса, қайта сақтандыру шарты орын алады.
Қайта сақтандырудың өзi де бөлiнедi. Заңмен барабар жəне барабар емес
қайта сақтандыру түсiнiктерi енгiзiлген. Барабар қайта сақтандыру – бұл
тиiстi сақтандыру шартында көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта
сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылданған
сақтандыру мiндеттемелерiнiң үлесiне барабар мөлшерде сақтандыру төлемiн
жүзеге асыруға өзi мiндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру. Барабар емес
қайта сақтандыру бұдан бөлек, сақтандыру шартына сəйкес көзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттiң өзi ұстап қалатын
сомасынан артығы мөлшерiнде жүзеге асыруға өзiне мiндеттеме қабылдайтын
қайта сақтандыру. Өзi ұстап қалатын сома деп қайта сақтандыру шартымен
сəйкес өз есебiмен цедент жауапкершiлiктi атқаратын сақтандыру сомасын
атайды.
Шекарааралық сақтандыру (қайта сақтандыру) белгiленедi. Қазақстан
Республикасында немесе оның шегiнен тыс жерлерде жүргiзiлетiн сақтандыру
сыйлық ақысы төленетiн сақтандыру (қайта сақтандыру) шекарааралық болып
табылады. Шекарааралық сақтандыруды жүргiзудiң талаптары мен тəртiбi
Қазақстан Республикасының заңдарымен немесе Қазақстан Республикасы бекiткен
халықаралық шарттармен белгiленедi. Шетел сақтандыру компаниясының
(сақтандыру брокерi) қызметiне үндеу рұқсат етiледi, егер оларда сақтандыру
саласында өкiлеттi органмен орнатылған тiзiмге кiретiн бiр рейтингiлi
агенттiгiнiң рейтингi болса.
Заңда өзара сақтандырудың мүмкiндiгi қарастырылған. Азаматтар мен
заңды тұлғалар қажеттi қаражатты өзара сақтандыру қоғамдарына бiрiктiру
жолымен өзара негiзде өз мүлкiн жəне мүлiктiк мүдделерiн (кəсiпкерлiк
тəуекелдер, Азаматтық-құқықтық жауаптылықты) сақтандыра алады. Өзара
сақтандырудың ерекшелiгiне, егер қоғамның құрылтай құжаттарында мұндай
жағдайларында сақтандыру шарттарын жасасу көзделмесе, қоғам өзiнiң
мүшелерiнiң мүлкiн жəне мүлiктiк мүдделерiн өзара сақтандыруды мүшелiк
негiзiнде тiкелей жүзеге асыратыны жатады.
Кейбiр жағдайларда азаматтық сақтандыру құқықтық қатынастарын,
субъектiлерi ретiнде сақтандыру брокерлерi мен сақтандыру агенттерi болып
табылатын сақтандыру делдалдық саласында пайда болады. Сақтандыру брокерi –
сақтандыру жəне қайта сақтандыру мəселелерi бойынша консультациялық
қызметтi өз атынан жəне сақтанушының тапсыруымен сақтандыру шарттарын
немесе өз атынан жəне цеденттiң тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын
жасасу жөнiндегi делдалдық қызметтi жүзеге асыратын заңды тұлға. Сақтандыру
брокерiнiң қызметi ерекше қызмет түрi болып табылады жəне оны уəкiлеттi
мемлекеттiк орган лицензиялауға тиiс. Сақтандыру брокерiнiң өзi қатысып
жасалатын сақтандыру (қайта сақтандыру) шарты бойынша өкiлеттiгi мен
жауапкершiлiгi сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының тараптарымен
жасалатын тиiстi шарттармен белгiленедi.
Сақтандыру брокерлерiнiң қызметi сақтандыру қызметтер нарығына оны
тұрақтандыратындай əсерiн тигiзу қажет. Содан басқа, олар басқа да қосымша
мiндеттердi атқарулары қажет. Мысалы, сақтандыру брокерi өзi анықтаған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының төлем қабiлетсiздiгi туралы
уəкiлдi мемлекеттiк органға кейiнге қалдырмай мəлiмдеуi тиiс.
Сақтандыру делдалдығы кеңiнен шекарааралық сақтандыру саласында
дамыған. Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары (сақтандыру
брокерлерi) Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының
резидентi емес сақтандыру ұйымының атынан Қазақстан Республикасының шегiнен
тыс жерлерге шығатын автокөлiк құралдары иелерiнiң Азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiгiн сақтандыру шарттарын жасасу жөнiндегi делдалдық қызметтi
жүзеге асыра алады.
Сақтандыру делдалдығын көрсететiн тағы басқа субъектiлерiнiң бiрi
болып сақтандыру агенттерi табылады. Сақтандырудың Азаматтық-құқықтық
қатынастарындағы сақтандыру агенттерiнiң жағдайының сақтандыру
брокерлерiнiң жағдайынан ерекшелiктерi (сақтандыру агенттерi) берiлген
өкiлеттiгiне сəйкес сақтандыру ұйымының атынан жəне тапсыруымен сақтандыру
шарттарын жасасу жөнiндегi делдалдық қызметтi жүзеге асырады, яғни тек
сақтандырушының өкiлi болады.
Сақтандыру агенттерi ретiнде жеке де, заңды да тұлғалар бола алады.
Сақтандыру агенттерiнiң сақтандыру нарығында делдалдық қызметтi жүзеге
асыруға өкiлеттiгi сақтандыру ұйымымен берiлген құжаттарымен дəлелденедi.
Сақтандыру агентiнiң өкiлеттiгi болмаған жағдайда оның сақтандыру агентi
ретiндегi қызметiне жол берiлмейдi, ал жасалған сақтандыру шарттары
өкiлдерде өкiлеттiктер болмаған басқа жағдайларда сияқты жарамсыз болып
табылады.
Сақтандыру ұйымы сақтандыру агентi сақтандыру ұйымынан алған өкiлеттiк
шегiнде жасаған сақтандыру шарты бойынша қабылдаған мiндеттемелердi өзi
тiкелей қабылдаған мiндеттемелер ретiнде орындайды.
Сақтандыру шартының ерекшелiктерiн жəне мазмұнын, қолданатын саласын
түсiну үшiн қажеттi негiзгi ережелердi бiз қарастырдық. Ендi оның заңды
конструкциясын қарастыруға көшуге болады.
1.3 Сақтандыру шартының нысаны мен элементтері
Сақтандыру шарты бойынша бiр тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық
ақысын төлеуге мiндеттенедi, ал екiншi тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгiленген сома
(сақтандыру сомасы) шегiнде өзiнiң пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемiн төлеуге мiндеттенедi.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелiгi: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетiлген жағдайларға сақтанушы қосылу керек. Өз кезегiнде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының жəне оның қызметiн тұтынушылардың
мүддесiн сақтау бойынша мiндетiн атқарады. Егер сақтанушының қызметiн
бақылайтын өкiлеттi мемлекеттiк орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметiн жүргiзуге лицензия (рұқсат)
бермеудiң негiзi болып есептеледi.
Сақтандыру ережелерi сақтандырушымен сақтандырудың əр түрi үшiн бөлек
дайындалады жəне сақтандырудың тиiстi түрiн жүргiзуi үшiн лицензияны
(рұқсатты) беру құқығы өкiлеттi мемлекеттiк органымен келiсуге жатқызылады.
Шартта қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда
басшылыққа сақтандыру ережелерiндегi жағдайлар алынуы тиiс.
Сақтандыру ережелерi мыналарды қарастыруы керек:
сақтандыру объектiлерiнiң тiзiмiн;
сақтандыру сомаларын анықтаудың тəртiбiн;
сақтандыру тəуекелдердi;
сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тастаулар жəне сақтандыруға шек
қоюлар;
сақтандыру шарты қолданылуының мерзiмi мен орнын;
сақтандыру шартын жасаудың тəртiбiн;
тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн;
сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиiс əрекеттердi;
сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттар тiзiмiн;
сақтандыру төлемдерiн жасаудың жағдайлары мен тəртiбiн;
сақтандыру төлемi немесе сақтандыру төлемiнен бас тарту жөнiнде шешiм
қабылдау мерзiмiн;
сақтандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
дауларды шешудiң тəртiбiн;
сақтандыру тарифтерiн жəне оларды экономикалық негiздеу;
ерекше жағдайлар.
Сақтандыру ережелерiндегi жағдайларды сақтандырудың əдет ғұрып
нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiнiң 8251бабының 4тармағының мазмұны осыны дəлелдейдi.
Келiсiм бойынша сақтанушы мен сақтандырушының арасында қосымша жағдайларды
ескеретiн сақтандыру шарты жасалуы мүмкiн.
Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама
қарастырған тəртiпте сақтандырудың белгiлi түрi бойынша ережелердi
өзгертуге мiндеттi. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған
тəжiрибесiнiң бөлiгi ретiнде қарастырылады.
Сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық. Заңнамадағы
анықтамасына сəйкес сақтандыру шарты консенсуалды болып қаралады. Бiрақ,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 827б. сəйкес, сақтандыру
шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлеген кезден бастап, ал оны
бөлiпбөлiп төлеу қарастырылса бiрiншi сақтандыру жарнасы төленген кезден
бастап күшiне енедi жəне тараптар үшiн мiндеттi болады. Осыны ескерсек iс
жүзiнде жалпы тəртiп бойынша сақтандыру шарты реалды болып келетiнi
түсiнiктi. Сақтандыру шартына консенсуалдық мiнез тараптардың келiсiмiмен
немесе жеке заң актiлерiмен берiлуi мүмкiн.
Сақтандыру шарты өзара шарт, оны сақтанушы мен сақтандырушының негiзгi
құқықтары мен мiндеттерiне назар аудара отырып көруге болады. Сақтанушы
сақтандыру сыйлықақыларын төлеу керек, ал сақтандырушы олардың төленуiн
талап етуге құқылы. Тиiсiнше (өз кезегiнде) сақтанушы сақтандырушыдан оның
сақтандыру төлемiн жасау бойынша мiндетi орындалуын талап ете алады.
Сақтандыру шарты – ақылы шарт, тараптардың əрқайсысы берiлгеннiң
орнына мүлiктiк қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сақтандыру сыйлық
ақылары түрiнде мүлiктiк қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе
пайда табушы сақтандыру төлемiн алған ретте мүлiктiк қанағаттандыруға қол
жеткiзедi. Сақтандыру шартының ақылығы сақтандыру төлемi барлық жағдайларда
жасалмайтынына қарамастан сақтала бередi.Оның орнатылуы мен алынуы
сақтандыру шартын жасау кезiнде тараптардың ниетiмен қамтылады.
Сақтандыру шарты жағдайларына қарамастан жазбаша нысанда жасалуы
керек. Сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау оның сақтандыру шартын
рəсiмдейтiн құжаттар арасында таңдауға мүмкiншiлiк бередi.
Тараптар шарттың барлық жағдайлары көрсетiлетiн бiр құжатты жасап оған
қолдарын қоя алады. Мұндай шартты жасау жеке келiсiлген жағдайларға,
бiрбiрiне сай келмейтiн тəуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда
қолданымдырақ болып келедi.
Сақтандыру сақтанушыны бiр жақты тəртiпте сақтандырушы əзiрлеген
үлгiлiк шарттарға (сақтандыру ережелерiне) қосылу жолымен де жасалады.
Мұндай шарт өзiнiң заңды табиғаты бойынша қосылу шарты болып келедi.
Азаматтардың мүддесiне қарай сақтандыру жүргiзiлсе (мүлiктерiн,
олардың өмiрi мен денсаулығын ерiктi сақтандыру), онда шартты
сақтандырушының сақтанушыға сақтандыру куəлiгiн (полистi) беру жолымен
жасау жиi кездеседi. Сақтандыру шарты, шартты жасауға тараптардың ерiк
бiлдiруiн дəлелдеуге жəне олар барлық елеулi жағдайлар бойынша келiсiмге
келгенiн бiлдiретiн жазбаша құжаттармен айырбас жасау арқылы да жасалуы
мүмкiн. Шарттың бiр немесе өзге жазбаша нысанының арасында таңдау
тараптардың келiсiмiмен немесе сақтандырушымен жүргiзiледi.
Қазiргi азаматтық заңнама шартты жалпы полис беру арқылы жасасу
мүмкiншiлiгiн де қарастырады. Шарттың мұндай нысаны сөз бiр тектi
мүлiктердiң əртүрлi партиясын белгiлi кезең iшiнде негiзiнен бiрдей
жағдайлармен жүйелi сақтандыру жөнiнде жүрген жағдайда қолданылады. Содан
басқа, жалпы полис бойынша сақтандыруды жүзеге асырудың мiндеттi талабы
болып сақтанушы мен сақтандырушының арасында келiсiмнiң болуы келедi.
Сақтанушының талабы бойынша сақтандырушы оған жалпы полис əсер ететiн
мүлiктiң жеке партияларына бөлек сақтандыру полистерiн берiп тұруға
мiндеттi. Жалпы полиске сақтандыру полисiнiң мазмұнына сəйкес келмеген
жағдайларда артықшылық сақтандыру полисiнде болады (соған көңiл бөлiнедi).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 826бабында сақтандыру
шартының мазмұны анықталады. Онда мыналар болуға тиiс: 1) сақтандырушының
атауы, орналасқан жерi жəне банктiк реквизиттерi; 2) сақтанушының (егер ол
жеке адам болса), тегi, аты, əкесiнiң аты (егер бар болса) жəне тұрған жерi
немесе (егер ол заңды тұлға болса) оның атауы, орналасқан жерi жəне банктiк
реквизиттерi; 3) сақтандыру объектiсi; 4) сақтандыру жағдайы;
5) сақтандыру сомасы мен сақтандыру төлемiн жүзеге асырудың тəртiбi
мен мерзiмдерi; 6) сақтандыру сыйлық ақысының мөлшерi, оларды төлеудiң
тəртiбi мен мерзiмдерi; 7) шарттың жасалу күнi жəне қолданылу мерзiмi; 8)
егер олар сақтандыру қатынасына қатысушылар болса, сақтандырылған адам мен
пайда алушы туралы көрсету; 9) шарттың (сақтандыру полисiн) номерi,
сериясы; 10) шарттың жағдайларына өзгерiстер енгiзiлетiн кездер мен оларды
енгiзу тəртiбi; 11) сатып алу сомасын (жинақтаушы сақтандыру үшiн) төлеудiң
шарттары мен оның мөлшерi.
Айтылғаннан сақтандыру шартының елеулi жағдайларына мыналар
жататындығы туралы қорытынды жасауға болады, олар:
сақтандыру объектiсi;
мүмкiн болатын сақтандыру жағдайы;
сақтандыру сомасы жəне сақтандыру төлемiн жүзеге асырудың тəртiбi мен
мерзiмдерi;
сақтандыру сыйлық ақысының мөлшерi, оларды төлеудiң тəртiбi мен мерзiмдерi;
шарттың қолданылу мерзiмi;
шартты өзгерту тəртiбi бойынша шартқа өзге де елеулi жағдайлар енгiзiлуi
мүмкiн.
Егер сақтандыру шартында заң актiлерiнде көзделгендермен салыстырғанда
сақтандырушының жағдайын нашарлататындай жағдайлар болса, онда осы заң
актiлерiмен белгiленген ережелер қолданылады. Яғни, сақтандыру жөнiндегi
нормалардың диспозитивтiгi сақтанушының жағдайын жақсартатын жағдайларға
ғана таралады. Осыған себеп болып жоғарыда айтылған сақтандыру шартының
ерекше əлеуметтiк маңыздылығы келедi, азаматтардың ажырамас мүдделерi,
нарықтық арнайы субъектiлерiмен сақтандыру компанияларымен шарт жасайтын
жеке кəсiпкерлер мен басқа да тұлғалардың мүдделерi есепке алынуы қажет.
Осыған сəйкес сақтандыру шартында көрсетiлуге тиiстi жағдайлардың
толық болмауына байланысты жауапкершiлiктi сақтандырушы атқарады.
Сақтандыру шарты бойынша жеке жағдайлардың толық болмауына байланысты дау
пайда болған жағдайларда, дау сақтандырушының пайдасына қарай шешiледi.
Бiрақ бұл ереже қайта сақтандыру шарттарына таралмайды.
Сақтандыру шартының элементтерi: Сақтандыру шартының тараптары
сақтандырушы мен сақтанушы болып табылады. Сақтандырушы сақтандыруды жүзеге
асыратын, яғни сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе
пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған
соманың (сақтандыру соманың) шегiнде сақтандыру төлемiн жүргiзуге мiндеттi
тұлға. Сақтандыру ұйымы ретiнде тiркелген жəне сақтандыру қызметiн жүзеге
асыруға берiлген лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдыққұқықтық нысаны
акционерлiк қоғам болып табылады. Жаңадан құрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ұйымдыққұқықтық нысаны жабық акционерлiк қоғам болуға
тиiс.
Жабық акционерлiк қоғамның ұйымдыққұқықтық нысанында құрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына соңғы толық қаржы жылы iшiнде үнемi
залалсыз жұмыс iстеген жəне осы кезеңде өкiлеттi мемлекеттiк орган
белгiлеген пруденциялық нормативтердi жəне өзге де сақталуға мiндеттi
нормалар мен лимиттердi сақтаған жағдайда мемлекеттiк тiркеуден өткен
күннен бастап кемiнде бiр жыл өткеннен кейiн ашық акционерлiк қоғам болып
қайта құрылуына жол берiледi.
Шетелдiк қатысушылар мен заңды тұлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыруы) ұйымдарының қатысушылары
бола алады. Резидент емес сақтандыру ұйымдарының қызметi шектеледi.
Қазақстан Республикасының аймағында орналасқан заңды тұлғалардың мүлiктiк
мүддесiн сақтандыру немесе оның жеке бөлiмшелерiн жəне Қазақстан
Республикасының резидентi болып саналатын жеке тұлғаның мүлiктiк мүддесiн
сақтандыру, тек қана Қазақстан Республикасының резидентi болып табылатын
сақтандыру ұйымымен жүргiзiледi.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы коммерциялық ұйым болып саналғанға
қарамастан, ол жалпы емес, арнайы құқық қабiлеттiлiгiне иеленедi, ал
арнайы құқық қабiлеттiлiк коммерциялық заңды тұлғаларда өте сирек
кездесетiн қасиет. Сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметiнен бөлек өкiлеттi
мемлекеттiк органның нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген тəртiппен
инвестициялық қызметтi жүргiзуге, тиiстi жинақтаушы сақтандыру шартында
көзделген сатып алу сомасы шегiнде өзiнiң сақтанушыларына қарыз берудi жəне
сақтандыру ұйымының қызметiнiң негiзгi бағытымен тығыз байланысты
қызметтерiнiң басқа да түрлерiн жүргiзуге құқылы.
Өз мүшелерiнiң жəне өзге де мүлiктiк мүдделерiн сақтандыруды жүзеге
асыру үшiн ұйымдастырылған өзара сақтандыру қоғамдары коммерциялық емес
ұйымдар болып табылады.
Қазiргi заң сақтандыру ұйымдарына қызмет көрсетуге рұқсат беретiн
шектерiн анықтауға қатаң қарайтындығымен ерекшеленедi. Бұл өз кезегiнде
сақтандыру ұйымы қандай сақтандыру шарттарында сақтандырушы бола алатынына
əсер етедi.
Қазақстан Республикасының аймағында сақтандыру ұйымының қызметi
“өмiрдi сақтандыру” саласы бойынша лицензия негiзiнде жəне “жалпы
сақтандыру” саласы бойынша лицензиясымен, лицензияда көрсетiлген
сақтандырудың тиiстi кластарының шегiнде жүзеге асырылады. “Жалпы
сақтандыру” саласындағы қызмет өмiрдi сақтандыру мүмкiндiгiн жəне жинақтау
сақтандыруды өткiзуге жол бермейдi.
Сонымен қатар “өмiрдi сақтандыру” саласындағы қызметте “жалпы
сақтандыру” саласындағы қызметпен қоса атқарылмайды (жазатайым жағдайдан
немесе аурудан сақтандыру жəне медициналық сақтандырудан басқа). Сақтандыру
ұйымы, оның сақтандырудың тиiстi кластары көрсетiлген лицензиясы болған
жағдайда, сақтандырудың екi жəне одан да көп кластарының белгiлерi мен
мазмұнын ұштастыратын (сақтандыру кластарын бiрiктiруге қатысты шектеулердi
ескерсе) сақтандыру түрiн əзiрлеуге құқылы.
Құқықтық қабiлеттiлiктiң белгiлi көлемi қайта сақтандыру ұйымында
қарастырылған. Қайта сақтандыру жөнiндегi лицензияның болуы лицензиатқа
барабар қайта сақтандыру қызметiн де, барабар емес қайта сақтандыру
қызметiн де жүзеге асыру құқығын бередi.
Барабар қайта сақтандыру шарттары қайта сақтандыру ұйымы ретiнде
лицензия алмаған сақтандыру ұйымдарымен де жасалады. “Жалпы сақтандыру”
саласы бойынша немесе “өмiрдi сақтандыру” саласы бойынша оған лицензия
сақтандыру ұйымы ретiнде берiлген барабар қайта сақтандыру жөнiндегi
қызметтi өзiнiң лицензиясында көрсетiлген кластар бойынша қайта
сақтандыруға лицензиясыз да жүзеге асыруға құқылы.
Егер “жалпы сақтандыру” саласы бойынша сақтандыру ұйымында лицензия
болса, онда ол лицензия алып барабар қайта сақтандыру жөнiндегi қызметтi
де, барабар емес қайта сақтандыру жөнiндегi қызметтi де сақтандырудың тек
осы салаласында жүзеге асыруға құқылы.
“Өмiрдi сақтандыру” саласы бойынша да сақтандырудың жəне қайта
сақтандырудың осындай өзара қатынасы (байланысы) орын алады.
Егер ұйым қайта сақтандыруды, қызметтiң ерекше түрi ретiнде жүргiзсе
мұндай шек қойылу қолданылмайды. Лицензияны алып, ол “жалпы сақтандыру”
жəне “өмiрдi сақтандыру” салалары бойынша барабар жəне барабар емес қайта
сақтандыруды жүргiзедi.
Сақтанушы болып сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан тұлға
келедi. Заңды тұлғалар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 САҚТАНДЫРУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР 7
1.1 Сақтандыру құқығының негiзгi түсiнiктерi 7
1.2 Сақтандырудың түрлері және салалары және класстары 10
1.3 Сақтандыру шартының нысаны мен элементтері 17
1.4 Сақтандыру объектiсi мен мазмұны 28
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САҚТАНДЫРУДЫҢ ЖҮЙЕСІНДЕ АДАМ ӨМІРІН САҚТАНДЫРУ
ШАРТЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ 38
2.1 Адам өмірін сақтандыру 38
2.2 Аннуитетті сақтандыру 50
2.3 Өмірде белгілі бір оқиғаның пайда болуына байланысты сақтандыру
2.4 Сақтандырушының инвестициялық кірісіне сақтанушының қатысуы 50
арқылы адам өмірін сақтандыру
52
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АДАМ ӨМІРІН САҚТАНДЫРУДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстандық сақтандыру компанияларының адам өмірін сақтандыру 54
саласындағы қызметі
3.2 Казкоммерц-Life ӨСК АҚ ағымдағы жағдайы мен адам өмірін 54
сақтандыру саласындағы қызметіне талдау
3.3 Қазақстанда адам өмірін сақтандыруды жетілдіру жолдары 56
67
ҚОРЫТЫНДЫ
73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
77
ҚОСЫМШАЛАР
80
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазiргi жағдайда сақтандыру – бұл
өмiрдiң əртүрлi салаларында барынша жиi болатын жағдайлардың терiс əсерiнен
заңды тұлғалар мен азаматтардың мүдделерiн қорғау əдiстерiнiң бiрi.
Адамдар жиi өрттерден, су тасқыны, сел жəне осылар сияқты т.б.
жағдайлар нəтижесiнде өздерiнiң қозғалмайтын жəне қозғалатын мүлiктерiнен
айырылу мүмкiндiгiнен сақтануды қалайды. Кəсiпкерлiктiң дамуы тиiсiнше
тəуекелдердiң өсе түсуiне əкелдi, олар iскерлiктегi əрiптестердiң сенiмсiз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгерiп кетуiне, шарт
бойынша əрiптестердiң банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкiн шығындар
болады. Өз кезегiнде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткi болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттiлiк азаймайды, керiсiнше азаматтар мүлiктiк жағдайы
жақсаруының жəне кəсiпкерлiк дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттiлiк
одан əрi өсе түседi.
Сақтандырудың Қазақстандағы қазіргі таңдағы жетілуін зерттеу несие
жүйесінің тұрақты қызмет етуі үшін аса маңызды [1, 36 б].
Сақтандыру - сақтандыру жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз етіп,
материалдық шығындарға ұшыраудан қорғап, экономикалық табысқа жетуге
кепілдік береді. Қайта сақтандырудың мақсаты - аса қауіпті қатерлердің
зардабын жоя алатын кең ауқымды кепілдіктердің кеңістігін кеңейту мен
нығайту. Бұл интернационалдық экономикалық және де сақтандыру балансымен
алғанда теңгермешілік өлшемнің ең соңғысы емес. Міне осыған орай сақтандыру
мен қайта сақтандыру техникалық экономикалық және де әлеуметтік прогрестің
аса маңызды құралы болып табылады.
Адам өмірі кездейсоқтықтар мен белгісіз жағдайларға толы. Өз болашағың
туралы, 10-20 жылдан кейін қалай өмір сүретіндігіміз туралы ойлаған кезде
қандай да бір биіктерге бүгін жетуге ұмтыламыз. Болашақ туралы, өз
жақындарымыздың келешегі туралы ойлай отырып, біз белгісіздіктердің
мейлінше аз болуына ұмтылып, оны жоспарлауға ұмтыламыз жəне біз өз
денсаулығымыз туралы толық түрде сенімді бола алмасақ та, тағдыр не
сыйлайтынын біле алмасақ та, біз өзіміздің сенуге болатын ертеңімізге бүгін
негіз қалағымыз келеді. Себебі кейбір жылдары ағымдағы кіріспен
қанағаттандырылатын ақшаға деген сұраныс уақыттың кейбір сəттерінде жеке
кіріс көздерін жоғалту, өз материалдық жағдайына қолдау көрсету
мүмкіндіктерін жоғалту немесе зейнеткерлікке шығу сияқты табиғи құбылыстар
сияқты жағдайларға байланысты шиеленісе бастайды. Біздің əр қайсысымыз
өміріміздің өн бойында өз ақшамызды болашаққа жинақтау, сақтау жолымен
өзімізді кездейсоқтықтан шектеуге жəне оның алдын алуға ұмтыламыз.
Қазіргі қоғамның қарқынды дамуы мүліктік жоғалтулардан сақтану, сондай-
ақ белгісіздіктен құтылу үшін кіріс пен молшылыққа кепілдік беретін
экономикалық институттарды дамытуға ықпал етті. Қазіргі қоғам азаматтарының
мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі жүйе сақтандыру болып табылады.
Айтылғандардың сенiмдiлiгiн Қазақстан Республикасы Президентiнiң
Жарлығымен № 491 27 қараша, 2000 жылы бекiтiлген, 2000-2002 жылдары
Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың Мемлекеттiк бағдарламасын
қабылдау фактiсi растайды. Бұл бағдарламаның мақсаты ретiнде қазiргi
заманға сəйкес жəне тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру
белгiленген (аталған). Мұндай сақтандыру нарығы мемлекеттiң, азаматтардың
жəне шаруашылық субъектiлердiң мүдделерiн қорғаудың шынайы құралы болуы
қажет. Осымен қоса тиiмдi сақтандыру жүйесiн құру, мемлекеттiк əлеуметтiк
саясаттың бiр құрамасы ретiнде де танылуы керек.
Бағдарламада атап өтiлгендей, сақтандыру саласы адам өмiрiнiң
өндiрiстiк жəне əлеуметтiкэкономикалық қызметтерiнiң барлық жағын қамтиды.
Сақтандырудың дəстүрлi орын толтыру (компенсациялық) мiндетiмен бiрге өзге
де мiндетi қарастырылған. Ендi сақтандыру жинақтау – қаражат сақтау
мiндетiн де атқаруы қажет.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Сақтандыру қызметінің азаматтық
құқықтағы, әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны, маңызы,
сақтандыру қызметін ұйымдастыруға қатысты көптеген отандық және шет елдік
экономист ғалымдардың еңбектері бар. Олардың арасында отандық ғалымдар Ғ.А.
Жайлин, К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, Маянлаева Г.И., Сембеков А.К., В.Д.
Мельников, Жолдасбаев С.Е., Құрманов А., ресейлік ғалымдар Шахов В.В.,
Рейтман Л.И., Адамчук Н.Г., Комарова Н.М. т.б. көптеген ғалымдар бар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстанда қазіргі таңда адам өмірін
сақтандырудың қалыптасу процесі мен дамуын кешенді талдау арқылы оның
қызмет ету ерекшеліктерін анықтау. Осы арқылы адам өмірін сақтандыруды
дамыту жолдарын анықтау, басқару механизмін жетілдіру, сақтандыру
қызметтерін кеңейту және жаңа заманға сай әдіс тәсілдерді қолдану.
Мақсаттан келесідей міндеттер туындайды:
( адам өмірін сақтандырудың теориясын зерттеу;
( адам өмірін сақтандырудың дамуының толыққанды талдауын жүргізу және
оның азаматтық-құқықтық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі мүмкіндіктерін
қарастыру;
( адам өмірін сақтандырудың міндетті және ерікті түрлерінің даму
бағыттарын жүйелеу;
( Қазақстан Республикасында адам өмірін сақтандыруды реттеу процесін
талдау, заңдық қамтамасыз етілуін бағалау;
Зерттеу обьектісі: Қазақстанның сақтандыру нарығындағы адам өмірін
сақтандыру.
Зерттеу пәні – Қазақстанның сақтандыру қызметінің азаматтық-құқықтық
және мемлекеттік басқару аспектілері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің
әдістемелік негізі отандық және шет елдік азаматтық-құқықтық ғылыми
мектептердің саласы, оның ішінде сақтандыру секторы теориясы және
сақтандыру қызметі саласындағы ғылыми зерттеулері қалайды. Зерттеу
жұмысында Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары, заңдық және құқықтық
актілері, халықаралық ұйымдармен келісім-шарттар және басқа да ресми
деректер пайдаланылды.
Зерттеу үрдісінде жүйелі талдау мен болжау, үлгілеу, құрылымдық,
әлеуметтік және т.б. әдістер пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Сақтандыру қатынастарын кешендi
реттейтiн заң актiсi болып Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылдың
3 қазанынан “Сақтандыру туралы” заң күшi бар Жарлығы саналды. 2000 жылдың
18 желтоқсанында Қазақстан Республикасының “Сақтандыру қызметi туралы” жаңа
Заңы қабылданды, қазiр ол заңгерлер тарапынан жоғарғы бағаланады. Онда
сақтандыру iсiн ұйымдастыруды қазiргi заманғы талаптарға сəйкес келтiрудi
қамтамасыз ететiн шаралар қарастырылған. Азаматтық-құқықтық қатынастарды
реттейтiн нормалар көбiнесе Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң
803-845баптарын қамтитын 40-шы “Сақтандыру” деп аталатын тарауында
мазмұндалған. Сақтандырудың жекелеген түрлерiн реттейтiн бөлек нормативтiк
актiлердiң де бiрқатар саны бар, мысалы 1996 жылдың 31 қазанынан №1319
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен 1997 жылдың 2 сəуiрiндегi №
460 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен бекiтiлген жəне т.б.
Сақтандыру қызметiне бақылау жүргiзу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995 жылдың 30 наурызда қабылданған “Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңында мазмұндалған. Сонымен бiрге
сақтандыру туралы жекелеген нормалар Қазақстан Республикасының 1995 жылдың
31 тамызынан “Қазақстан Республикасындағы банктер жəне банк қызметi туралы”
Заңында да бекiтiлген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы және көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш тараудан тұратын негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі – 71бет.
1 САҚТАНДЫРУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 Сақтандыру құқығының негiзгi түсiнiктерi
Сақтандырудың мəнi бiр қатар факторлармен анықталады. Ол мемлекет
тарапынан қаралған шаралар көлемi мен сипатынан тəуелсiз халық пен
ұйымдардың əртүрлi мүдделерiн қосымша қорғауды ұсынуға мүмкiндiк бередi.
Табиғи жəне техногендiк апаттар, əсерлерiн жою бойынша шығындардың негiзгi
ауыртпалығы қазiргi уақытта оның мүмкiншiлiктерi объективтi шектеулi болып
келетiн мемлекеттiк бюджетке түседi. Сақтандыру осы қолайсыздықты жоюы
тиiс. Бұдан басқа сақтандыру механизмiн пайдалану өндiрiсте қолданылып
жүрген технологияның жетiлдiрiлуiне, кəсiпкерлiк қызметтiң жедел дамуына
мүмкiншiлiк бередi.
Сақтандыру жүйесi республика экономикасы тұрақты дамуына, халықты
əлеуметтiк қорғауды көтеру үшiн қосымша негiздi құруға, азаматтар мен
шаруашылық субъектiлер мүлкiн сақтандыруға əсер етуi қажет.
Сақтандыру мəселелерi медицинаны қоса алғандағы əлеуметтiк қамтамасыз
ету мəселелерiне тiкелей қатысты. Қазiргi заманғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке келесi мiндеттер қатарын шешуге мүмкiндiк бередi:
табиғитехногендiк сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруда
мемлекеттiк бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
нарықтық экономика қағидаларына сай сақтандыру жəрдемiмен əлеуметтiк
қамтамасыз етудiң жекелеген мəселелерiн шешуге жинақталған зейнетақыны
төлеуге, еңбекке қабiлеттiлiктi жоғалтуға, асыраушының қайтыс болуына,
жұмыссыздыққа жəрдем ақылдарды төлеуге,денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орнын толтыруға;
халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзiмдi негiзде ұлттық экономикаға
шоғырландыруға.
Мемлекет бұдан бұрын жеткiлiктi қуатты əлеуметтiк кепiлдiктер жүйесiн
қамтамасыз етуге қабiлетсiз болып шықты. Кепiлдiктердi қамтамасыз ету
мiндетi қазiр сақтандырудың “иығында” болып тұр. Осымен бiрге бiр қатар
мамандықтардың қауiптiлiгiнiң дəрежесiне өсе түстi. Құқық қорғау органдары
ұйымдасқан (кəсiби) қылмыспен бетпебет келдi, техногендiк апаттар саны
артты. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмiр сүруi үшiн
өмiр мен денсаулыққа келтiрiлген зардаптарды қалпына келтiруде қандай да
болсын бiр мүмкiншiлiгi болуы өте маңызды. Жоғары қауiптiлiк көздерiмен
келтiрiлген зардаптардың орнын толтыру, соның iшiнде автомобиль көлiгi ж.б.
мəселе де өзектi. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта
қалыптасу кезеңiнде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерiстер басталуына
негiз қалаған заңдардың, өзге нормативтiқұқықтық актiлердiң қабылдануына
əкелдi. Бiрiншi кезекте өзiн тиымсыз қылып көрсеткен сақтандырудың
толығынан мемлекеттiк жүйесiнен бас тартылады. Бəсекеге негiзделген
сақтандыруға жол берiлдi. Сақтандыру кəсiпкерлiк түрлерiнiң бiрiне айналды,
жəне қазiр ол кəсiпкерлiктiң ең жоғары ұйымдастырылған түрлерiнiң бiрi.
Сақтандырумен əлеуметтiк мiндеттердi орындалудың маңыздылығын есепке ала
отырып, мемлекет сақтандыру дамуын бақылаусыз өз бетiмен жiбере алмады.
Сондықтан сақтандырудың дамуы қазiргi заманғы құқықтық салалардың бiрiнiң
сақтандыру құқығының дамуымен бiрге болды. А.И.Худяковтың анықтамасына
сəйкес: “Сақтандыру құқығы елдегi сақтандыру iсiн ұйымдастыру жəне
сақтандыру қызметiн жүзеге асырумен байланысты пайда болатын қоғамдық
қатынастарды реттейтiн құқықтық нормалар жиынтығы”.1
Сақтандыру iсiнiң дұрыс ұйымдастыру мəнiн төмендетпей, сақтандыруға
жататын жағдайлар əсерiнен зардап шеккен тұлғаларға мүлiктiк өтем жасау
мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн тiкелей құралы болып жеке жасалған
Азаматтық-құқықтық шарт келетiнiн айтып кетейiк. А.И.Худяков азаматтық
құқық үлесiне шарттық сақтандыру мiндеттемесiнiң жалпы құрылысын анықтауды
жатқызады.1 Бiздiң көзқарасымыз бойынша, азаматтық құқық көзқарасынан
шарттық қатынастар шеңберiнде пайда болатын барлық мəселелердi қажеттi
реттеу, сақтандыру қатынастарын ықылассыз қатысушыларына Азаматтық-құқықтық
əсер етудiң шегi мен мазмұнын анықтау қажет. Шарттың толық құнарлы
жүйесiнiң болмауы, бiздiң көзқарасымыз бойынша, КСРО кезiндегi қалыптасқан
сақтандырудың əлсiз жақтарының бiрi болды.
Сақтандыру шартын қарастыруда бiз əкiмшiлiк (қаржылық) құқық саласына
жататын құқықтық нормалар əрекетiн ескермесек болмайды. Сақтандыруға
арналған заң актiлерiнде аталған шартты қарастыруда да пайдаланылатын
түсiнiктер жиынтығы бар.
Сақтандыру құқығының негiзгi түсiнiктерi. Сақтандыру құқығы онда
арнайы түсiндiрудi талап ететiн терминдердiң елеулi қолданылатын құқықтық
салалардың бiрiне жатады. Түсiндiру түсiнiктер (терминдер) қолданылатын
нормаларды талқылаған кезде оларды əртүрлi түсiну қаупiмен қорғайды.
Сонымен бiрге түсiнiктердi анықтау бұл қазiргi құқықта кең қолданылатын
тəсiл, ол нормативтiк актiлердi заң техникасы көзқарасынан жетiктеу қылуға
мүмкiншiлiк бередi (материалды артық қайталамауға мүмкiншiлiк бередi).
Сақтандыру құқығының негiзгi түсiнiктерi Қазақстан Республикасының
“Сақтандыру қызметi туралы” Заңының 3,4 баптарында, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң 817-820 баптарында, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексiнiң 817-820 баптарында жəне т.б. ашылады.
Сақтандыру – сақтандыру шартымен анықталған, сақтандыру ұйымының жеке
активтерi есебiмен тiкелей сақтандыру төлемдерiн қалыптастыратын сақтандыру
жағдайы немесе басқа жағдайлардың пайда болуындағы заңды жəне жеке
тұлғалардың заңды қызығушылығын мүлiктiк қорғау жөнiнде қатынастар кешенiн
ұсынады.
Сақтандыру қызметi – Қазақстан Республикасы заң талаптарына сəйкес
мемлекеттiң өкiлеттi органының лицензиясы негiзiнде қалыптасатын
сақтандыру шарттарын орындау жəне бекiтумен байланысты сақтандыру
ұйымдарының қызметi.
Сақтандыру жағдайы – сақтандыру шарты сақтандыру төлемiн төлеудi
қарастыратын жағдай. Сақтандыру жағдайы – табиғи əсер, техногендiк сипат
жəне нақты адам əрекетi ретiнде өз пайда болу себебiн иемденетiн жағдай.
Сонымен қатар, сақтандыру жағдайы ретiндегi қарастырылатын жағдай
кездейсоқтылық жəне ықтималдық белгiлерiне иемденуi қажет. Сақтандыру
жағдайының түсу ықтималдығының деңгейi шарт жақтарымен өз бетiнше
бағаланады, сонымен қатар жағдайдың ықтималдылығы болмай қоймайтындыққа
жақын болмауы қажет, соңғысы орын алса мұндай жағдай кездейсоқ болмайды.
Жағдай орын алудың ықтималдылығы мен кездейсоқтығының талаптары жинақтау
сақтандыру шарттары бойынша қарастырылатын фактiлерге (оқиғаларға)
қолданылмайды (ҚР АК 817 бабы, 3 т.).
Сақтандыру жағдайларының түрi заң актiлерiмен (сақтандыру мiндетi
болып келген кезде) жəне шарттарымен (сақтандыру ерiктi болып келген кезде)
анықталады.
Актуарий – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажеттi төлем
қабiлеттiлiгi мен қаржылық тұрақтылық деңгейiн қамтамасыз ету мақсатында
сақтандыру жəне қайта сақтандыру шарттары бойынша мiндеттемелер мөлшерiнiң
экономикалықматематикалық есептеулерiн жүзеге асыруға байланысты қызметтi
атқаратын жеке тұлға;
Сатып алу сомасы – жинақтаушы сақтандыру шарты қолдану мерзiмiнен
бұрын тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы.
Сақтандыру ережелерi – белгiлi бiр сақтандыру түрi бойынша
сақтандыруды жүзеге асыру талаптарын айқындайтын сақтандыру ұйымының
құжаты.
Қайта сақтандырушы (цедент) – өзi қабылдаған сақтандыру тəуекелдерiн
қайта сақтандыруға берудi жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта
сақтандыру ұйымы.
Қайта сақтандыру – сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейiннен өздерiнiң арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сəйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тəкеуелдерiнiң бəрiн немесе бiр бөлiгiн
беруге байланысты қызмет жəне соған байланысты туындайтын қатынастар.
Сақтандыру сыйақысы – сақтандырушының сақтандыру шарты мен аннуитетте
анықталған мөлшерде сақтанушыға сақтандыру төлемiн жүргiзудiң соңғы
мiндеттемелерiн қабылдау үшiн төлеуге мiндеттi ақша сомасы. Сақтандырушыдан
алынған сақтандыру сый ақылары сақтанушының меншiк құқығына жатады.
Сақтандыру сомасы – сақтандыру объектiсi сақтандырылған жəне
сақтандыру жағдайының пайда болуындағы жауапкершiлiктiң шектеулi көлемiн
ұсынатын ақша сомасы.
Сақтандыру төлемi – жинақтаушы сақтандыру шартында анықталған,
сақтандыру жағдайының келiп түсуiнде немесе мерзiмнiң келiп түсуiндегi
сақтандыру сомасы мөлшерiнде сақтандырушы мен сақтанушыға төленетiн ақша
сомасы. Сөйтiп сақтандыру төлемi сақтандырушы iс жүзiнде төлейтiн ақшалай
сома болып келедi. Осыдан сақтандыру төлемнiң сақтандыру сомасынан
айырмашылығы көрiнедi.
Келтiрiлген түсiнiктер тiзiмi аяқты болып табылмайды, бiрақ олардың
кейбiреулерiн сақтандыру қатынастарын одан əрi қарастыру жүрiсiнде ашу
орынды болып келедi.
1.2 Сақтандырудың түрлері және салалары және класстары
Күшiндегi сақтандыру туралы заңнама сақтандырудың қолданылатын
жiктелуiнiң күрделенуiмен ерекшеленедi. Қазiр қазақстан Республикасының
“Сақтандыру қызметi туралы” Заңының 6 бабына сəйкес сақтандыру салаларға,
класстарға, түрлерге жiктеледi.
Сақтандыруды салаларға бөлу сақтандырудың əртүрлi объектiлерiмен
байланысты. Сақтандырудың барлық түрлерiн екi сомаға бөлу қарастырылған,
олар:
өмiрдi сақтандыру;
жалпы сақтандыру;
Аталған сақтандыру саласының бiрiншiсi заңмен қорғалатын игiлiктердiң
арасындағы ең жоғарғы құндылық болып табылатын азаматтар өмiрiне қатысты
болып келедi. Өмiрдi сақтандыру саласы бiрқатар болмай қоймайтын
объективтiк сипаты бар өмiрлiк жағдайларда сақтандырылған (пайда алушы)
тұлғаға ақша төленуiн қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүлiктiк мүдделерiн кешендi қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге с.с. мүмкiншiлiк бередi. Осы
себептен өмiрдi сақтандыру өмiрдi азаматтық құқықтық тəсiлдермен қорғаудың
бiр жолы болып келетiнiн айтуға болады.
Ерiктi нысанда сақтандыру өмiрдi сақтандыру саласына өз кезегiнде
кластарды енгiзедi. Ерiктi өмiрдi сақтандыруда екi класс қарастырылған,
олар: 1) өмiрдi сақтандыру; 2) аннуитеттi сақтандыру. Жалпы сақтандыру
белгiлi бiр сақтандыру жағдайларының келiп түсуiнде заңды жəне жеке
тұлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен қызығушылықтарын орнын төлеудi
қамтамасыз етуде дəстүрлi жолда болып келедi. Қазiргi кезде жалпы
сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтiлген тiзiмдi қамтиды, оған шолу жасасақ
қазiргi кезеңде Азаматтық-құқықтық қатынастар субъектiлерiнiң құқықтарын
қамтамасыз етуде сақтандырудың мəнi бұрынғыға қарағанда салыстырымсыз
жоғары болып келедi деген пiкiрде орнығуымыз мүмкiн. Жалпы сақтандырудың
кластарына төмендегiлер жатады:
сəтсiз оқиғадан жəне аурулардан сақтандыру;
медициналық сақтандыру;
автомобиль көлiгiн сақтандыру;
темiр жол көлiгiн сақтандыру;
əуе көлiгiн сақтандыру;
су көлiгiн сақтандыру;
жүктердi сақтандыру;
көлiк пен жүктердi сақтандыруды қоспағанда, мүлiктi сақтандыру;
кəсiпкерлiк тəуекелдi сақтандыру;
автомобиль көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
темiр жол көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
əуе көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
су көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
тасымалдаушының Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
шарт бойынша Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
зиян келтiргенi үшiн Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн сақтандыру;
Ерiктi сақтандыру нысанындағы əрбiр кластың мазмұны жəне оны жүргiзу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар өкiлеттi мемлекеттiк органның
нормативтiк құқықтық актiлермен белгiленедi. Сонымен, сақтандырудағы əрбiр
класқа байланысты заңнама заңды нормативтiк актiлерi бойынша арнайы
реттеудi қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшiн сақтандырудың əрбiр класы
бойынша жалпы жағдайлар көбiне императивтiк (мiндеттi) болып анықталатынын
айтуға болады. Бұның өз сыры бар, мiндеттi реттеу сақтандырушылардың
қызметiн пайдаланатын субъектiлерiнiң мүдделерiн ескеруiне мүмкiндiк
бередi.
Заңда берiлген анықтамаға сəйкес, сақтандыру түрi, сақтандыру ұйымы
əзiрлейтiн жəне ұсынатын сақтандыру өнiмi болып табылады. “Өнiм” деген
түсiнiктi қолдану интеллектуалдық меншiк категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетiн мəлiметтердiң болуы
мүмкiн. Бiрақ, “өнiм” деген түсiнiктi бiз басқа да позицияда бағалай
аламыз. Сақтандыру түрi сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
мүдделерiн ескерудi қамтамасыз ететiн заңның мiндеттi нормаларына қайшы
келмейтiн жəне онда сақтандырудың барлық керектi жағдайлары ескерiлген шарт
болып келедi.
Заңда сақтандыру нысанының түсiнiгi де қарастырылған. Ол “сақтандыру
түрлерi” деген бұрын күшiнде болған заңнаманың түсiнiгiне сəйкес келедi.
Сақтандыруды нысандарға бөлу əртүрлi негiздер бойынша жүргiзiледi.
Мiндеттiлiк дəрежесiне қарай сақтандыру ерiктi жəне мiндеттi болады.
Соңғы жылдары мiндеттi сақтандыру кеңiнен қолданылады. Мысалы, əскери
қызметкерлерiнiң, iшкi iстер органдарының қызметкерлерiнiң өмiрi мен
денсаулығын мiндеттi сақтандыруды жəне судьялардың өмiрi мен денсаулығын,
мүлiгiн мiндеттi сақтандыру жүргiзiлген. Мiндеттi сақтандыру Азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктi сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль
көлiгi иелерiнiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгi, нотариустардың жəне
кейбiр өзге субъектiлердiң Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгi мiндеттi
сақтандыруға жатады.
“Қазақстан Республикасындағы банктер жəне банк қызметi туралы”
Қазақстан Республикасы Заңының 52бабына сəйкес, банктердегi салымдарды
(депозиттердi) ұжымдық сақтандыру жүзеге асады.
Мiндеттi сақтандырудың түрлерi, тəртiбi мен талаптары заң актiлерiмен
белгiленедi. Өз өмiрiн немесе денсаулығын сақтандыру мiндетiн азаматқа заң
актiлерiмен де, шартпен де жүктеуге болмайды. Сонымен, өмiрдi жəне
денсаулықты сақтандыру жағдайларында мiндеттi сақтандыру сақтандыру
қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын)
мiндеттi қатысуын талап етедi. Жиiжиi шартта сақтанушы болып онымен азамат
еңбекқызметтiк қатынаста тұратын мемлекеттiк орган қатысады. Мұндай
жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебiнен жүргiзiледi.
Мiндеттi сақтандыру кезiнде сақтанушы сақтандырудың осы түрiн реттейтiн заң
актiлерiнде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға
мiндеттi. Мiндеттiлiк негiзiнен сақтандыру объектiлерiне, сақтандыру
жағдайларының тiзiмiне бiр немесе басқа жағдайларда тиесiлi сақтандыру
төлемнiң көлемiне қатысты болып келедi. Сақтандыру төлемдерiнiң мөлшерi өз
кезегiнде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын төлеу мiндетiне əсер етедi.
Заң актiлерiне сəйкес пайдасына мiндеттi сақтандыру жүзеге асырылуы
тиiс болған адам, егер оған оның сақтандырылмағандығы белгiлi болса, осы
мiндет жүктелген тұлғадан өзiнiң сақтандырылуын сот тəртiбiнде талап етуге
құқылы.
Егер сақтанушы мiндеттi сақтандыру шартын жасамаса немесе оны заңда
көзделгенмен салыстырғанда нашарлау жағдайларда жасаса, ол сақтандыру
жағдайы (оқиғасы) орын алған кезде сақтандырылғандардың алдында өзi жауапты
болады. Сақтанушы жауапкершiлiгiнiң көлемi осындай жағдайда тиiстi
сақтандыру жүзеге асырылған кезде сақтандырылғанға тиесiлi болатын
сақтандыру төлемiне сəйкес болып келедi.
Мiндеттi сақтандыру шартын жасаудан сақтандырушы ұйымның да жалтаруға
құқығы болмайды. Егер сақтандырушының шарт жасаудан бас тартуы орын алса,
онда сақтанушы соттық тəртiппен сақтандырушыдан өзiмен шартты жасауды талап
ете алады.
Ерiктi сақтандырудың мiндеттi сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен
тараптардың еркiн бiлдiруiне негiзделедi. Ерiктi сақтандырудың түрлерi,
шарттары мен тəртiбi тараптардың келiсiмi бойынша белгiленедi.
Объектi бойынша сақтандыру: а) жеке; б) мүлiктiк болып бөлiнедi.
Азаматтың өмiрiн, денсаулығын, еңбекке қабiлеттiлiгiн жəне басына
байланысты өзге де мүдделерiн сақтандыру жеке сақтандыруға жатады, мысалы,
олардың белгiлi жасқа келгенiн сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты бойынша
сақтанушының өзi, сондайақ шартта аталған басқа (пайда алушы) адам
сақтандырылған болуы мүмкiн.
Мүлiктiк жəне кəсiпкерлiк тəуекелдер мен Азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiктi қоса алғанда, оларға байланысты мүдделердi сақтандыру
мүлiктiк сақтандыруға жатады.
Мүлiктi сақтандыру кезiнде мүлiктiң жоғалуы (жойылуы), жетiспеуi
немесе бүлiнуi жəне заңда көзделген өзге де мүлiктiк құқықтар
сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүлiктердi сақтандыруға
мүддесi болмаған жағдайда жасалған мүлiктiк сақтандыру шарты жарамсыз
болады.
Кəсiпкерлiк тəуекелдi сақтандыру кезiнде сақтанушы ретiнде iсқимыл
жасайтын кəсiпкердiң шарттары бойынша əрiптестерiнiң өз мiндеттемелерiн
бұзуынан болуы мүмкiн залалдардың тəуекелi немесе кəсiпкерден тəуелсiз
жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруiнен болған залалдар тəуекелi,
соның iшiнде күтiлген кiрiстi алмай қалу тəуекелi сақтандырылады. Мүлiктi
сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл класында тек сол сақтанушының
кəсiпкерлiк тəуекелi жəне тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкiн.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кəсiпкерлiк тəуекелдi
сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған
шарт жарамсыз болады.
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезiнде басқа тұлғалардың
өмiрiне, денсаулығына немесе мүлкiне зиян келтiрудiң салдарынан туындайтын
жауапкершiлiктiң болу тəуекелi (қаупi) сақтандырылады. Азаматтық-құқықтық
шарттардан жəне басқа да негiздерден пайда болатын мiндеттемелердi бұзуға
байланысты пайда болуы мүмкiн, жауапкершiлiк сақтандырылуы мүмкiн.
Бұрынғы заңнамамен салыстырғанда қазiргi заңнама сақтандыру
нысандарының тiзiмiн көбейттi. Ендi сақтандыру нысаны сақтандыру төлемiн
жүргiзудiң негiзiнен де анықталады. Осыған байланысты сақтандыру тағы екi
нысанға бөлiнедi, олар а) жинақталушы; ə) жинақтаушы емес.
Сақтандыру төлем төленуiн сақтандыру шартында белгiленген кезең
аяқталған да, немесе сақтандыру жағдайы туындағанда төленуiнiң қарастыратын
(осылардың қайсысы бiрiншi болатынына қарап) сақтандыру жинақтаушы болады
(ҚР АК 80-91 бабы). Яғни, жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы
болмауы да мүмкiн. Аннуитет шарты жинақтаушы сақтандыру шарттарына жатады.
(Азаматтық кодексiнiң 80-91б. 5 тармағы) Аннуитет шартының түсiнiгi
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 80-91б. 3тармағында
берiледi. Аннуитет шарты сақтандырушыны шартта белгiленген мерзiм iшiнде
пайда алушының пайдасына мерзiмдi төлемдер түрiнде сақтандыру төлемiн
жүзеге асыруға мiндеттi ететiн сақтандыру шарты. Сақтандыру төлемдер
негiздерiнiң ерекшелiктерiн “Сақтандыру қызметi туралы” Қазақстан
Республикасының Заңында берiлген аннуитеттiк сақтандыру түсiнiгiнен көруге
болады (7 баптың 2 тармағында). Соған байланысты, аннуитеттiк сақтандыру,
сақтандырылушы белгiлi бiр жасқа жеткен, еңбек ету қабiлетiн (жасына
байланысты, мүгедектiгiне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан,
асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрiнде
кезеңкезеңiмен сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн жеке
сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады. Кейбiр жағдайларда
жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша сақтандыру өлемi үшiн негiз болып
заңмен қарастырылған мерзiмiнен өткенiн көрсететiн заңды факт есептеледi.
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемiн жүргiзудiң негiзi
болып тек белгiлi сақтандыру жағдайы есептеледi. Көрсетiлген сақтандыру
нысандарының тағы бiр ерекшелiгi сақтандыру жүргiзiлiп жатқан
объектiлерiнiң өзгешелiгi. Жинақтаушы сақтандыру шарттары тек қана жеке
сақтандыру бойынша жасалуы мүмкiн. Ескертуге жататын нəрсе – сақтандырудың
нысандары бойынша бөлiнуi сияқты (толық) болып келмейдi. Бұл сақтандыру
қызметiн лицензиялау үшiн қажет болса, яғни мазмұны сақтандырудың
көрсетiлген нысандарынан ерекшеленетiн сақтандыру қызметi пайда болса, онда
заңнамада сақтандырудың нысандары бойынша өзге де жiктелуi қарастырылуы
мүмкiн.
Жоғарыда аталғандай, ерiктi сақтандырудың кластарының мазмұны заңға
бағынатын нормативтiк актiлерiнiң деңгейiнде анықталады. Осыдан басқа
“Сақтандыру қызметi туралы” Қазақстан Республикасының Заңының 7-бабында
сақтандыру кластарының жалпы мазмұны анықталған. Заңда берiлген сақтандыру
кластарының анықтамасы, сақтандырудың бiр немесе басқа түрi туралы көзқарас
берiп тұр. Бiз аннуитеттiк сақтандырудың сипаттамасын негiзiнен бердiк.
Ендi қалған басқа сақтандыру кластары мазмұнын да қарастырайық.
Сақтандыру класы ретiнде өмiрдi сақтандыру, сақтандырушы қайтыс болған
немесе ол сақтандыру мерзiмi шегiнде сақтандыру шартында белгiленген жасқа
дейiн өмiр сүрген жағдайда сақтандыру төлемiн жүзеге асыруды көздейтiн жеке
сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
Қалған кластар жалпы сақтандыруға жатады. Жазатайым жағдайдан жəне
аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға жазатайым жағдайдың немесе аурудың
салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кəсiптiк жағынан)
қабiлетiн (толық немесе iшiнара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де
зиян келтiрiлген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулi сомада не
iшiнара немесе толық өтеудi қарастыратын жеке сақтандыру түрлерiнiң
жиынтығы болып табылады. Төленетiн өтемдердiң негiздерi мен көлемi
азаматтық деликтiк құқықтың нормаларымен айқындалатын адамның өмiрi мен
денсаулығына келтiретiн зиянның түрлерiмен байланысты.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылатындардың медициналық мекемесiнен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгiзiлген медициналық қызмет
көрсетулердi сұраған жолданымдарынан туындаған шығындарын iшiнара немесе
толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн жеке
сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады. Мiндеттi медициналық
сақтандыру жүйесi (бұл қатынастардың Азаматтық-құқықтық реттеу сұрақтары
ескерiлмеген) уақыт сынын көтере алмай мүлiктiк айлаамалға жол салды. Басқа
жақтан, Қазақстанда кейбiр ұйымдармен iс жүзiнде медициналық сақтандыру
бойынша шарттық сақтандыру қызметтерi көрсетiлетiн болды. Осымен байланысты
қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келедi жəне қымбат медициналық
қызметтерде, стационарлық емделуде, протездеуде жəне т.б. қажеттiк пайда
болған жағдайда бұл сақтандыру сөзсiз өте пайдалы болады. Осының барысында
қалыптасқан қажеттiлiк тиiстi сақтандыру нормалары қалыптасуының
қажеттiлiгiне əкелдi.
Жалпы сақтандыруға көлiктi сақтандыруды жатқызады, ол көлiк құралын
иеленуге, пайдалануға, оған билiк етуге байланысты адамдардың мүлiктiк
мүдделерiне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның iшiнде айдап немесе ұрлап
əкетiлуi салдарынан келтiрiлген зиянды iшiнара немесе толық өтемi
мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру көзделетiн сақтандыру
түрлерiнiң жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста
болатын көлiк сақтандырумен қатар, жоғарыда айтылғандай, сақтандырудың жеке
класында болып келетiн жүктердi сақтандыру тұрады. Жүктердi сақтандыру,
жүктердi иеленуге, пайдалануға, оған билiк етуге байланысты адамдардың
мүлiктiк мүдделерiне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның iшiнде жүктердiң
тасымалдау əдiсiне қарамастан жоғалып кетуi салдарынан келтiрiлген зиянды
iшiнара немесе толық өтемi мөлшерiнде сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыру
көзделетiн сақтандыру түрлерiнiң жиынтығы болып табылады.
Сақтандырудың басқа да кластарының мазмұны сақтандырудың мүлiктi
сақтандыру нысаны туралы айтылғанда қосымша сипатталып кеткен. Объектiнi
сақтандыру тəсiлi бойынша, объект бiр сақтандыру шартымен сақтандырылған
жағдайдағы дағдылы сақтандырумен қатар, қос сақтандыру белгiленедi, ол
дегенiмiз белгiлi бiр объектiнi бiрнеше сақтандырушының əрқайсысымен дербес
шарт бойынша сақтандыруы.
Сақтандырылғандар тарапынан тұлғалардың көптiгi топтық сақтандыру
шартын жасауға əкеп соғады, сақандырушы тарапы жағынан тұлғалардың көптiгi
ортақ сақтандыруды құрады. Егер сақтандырушының өзi сақтанушы алдындағы өз
мiндеттерiнiң бəрiн немесе оның бiр бөлiгiн орындамауына байланысты
тəуекелдi сақтандыратын болса, қайта сақтандыру шарты орын алады.
Қайта сақтандырудың өзi де бөлiнедi. Заңмен барабар жəне барабар емес
қайта сақтандыру түсiнiктерi енгiзiлген. Барабар қайта сақтандыру – бұл
тиiстi сақтандыру шартында көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта
сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылданған
сақтандыру мiндеттемелерiнiң үлесiне барабар мөлшерде сақтандыру төлемiн
жүзеге асыруға өзi мiндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру. Барабар емес
қайта сақтандыру бұдан бөлек, сақтандыру шартына сəйкес көзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттiң өзi ұстап қалатын
сомасынан артығы мөлшерiнде жүзеге асыруға өзiне мiндеттеме қабылдайтын
қайта сақтандыру. Өзi ұстап қалатын сома деп қайта сақтандыру шартымен
сəйкес өз есебiмен цедент жауапкершiлiктi атқаратын сақтандыру сомасын
атайды.
Шекарааралық сақтандыру (қайта сақтандыру) белгiленедi. Қазақстан
Республикасында немесе оның шегiнен тыс жерлерде жүргiзiлетiн сақтандыру
сыйлық ақысы төленетiн сақтандыру (қайта сақтандыру) шекарааралық болып
табылады. Шекарааралық сақтандыруды жүргiзудiң талаптары мен тəртiбi
Қазақстан Республикасының заңдарымен немесе Қазақстан Республикасы бекiткен
халықаралық шарттармен белгiленедi. Шетел сақтандыру компаниясының
(сақтандыру брокерi) қызметiне үндеу рұқсат етiледi, егер оларда сақтандыру
саласында өкiлеттi органмен орнатылған тiзiмге кiретiн бiр рейтингiлi
агенттiгiнiң рейтингi болса.
Заңда өзара сақтандырудың мүмкiндiгi қарастырылған. Азаматтар мен
заңды тұлғалар қажеттi қаражатты өзара сақтандыру қоғамдарына бiрiктiру
жолымен өзара негiзде өз мүлкiн жəне мүлiктiк мүдделерiн (кəсiпкерлiк
тəуекелдер, Азаматтық-құқықтық жауаптылықты) сақтандыра алады. Өзара
сақтандырудың ерекшелiгiне, егер қоғамның құрылтай құжаттарында мұндай
жағдайларында сақтандыру шарттарын жасасу көзделмесе, қоғам өзiнiң
мүшелерiнiң мүлкiн жəне мүлiктiк мүдделерiн өзара сақтандыруды мүшелiк
негiзiнде тiкелей жүзеге асыратыны жатады.
Кейбiр жағдайларда азаматтық сақтандыру құқықтық қатынастарын,
субъектiлерi ретiнде сақтандыру брокерлерi мен сақтандыру агенттерi болып
табылатын сақтандыру делдалдық саласында пайда болады. Сақтандыру брокерi –
сақтандыру жəне қайта сақтандыру мəселелерi бойынша консультациялық
қызметтi өз атынан жəне сақтанушының тапсыруымен сақтандыру шарттарын
немесе өз атынан жəне цеденттiң тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын
жасасу жөнiндегi делдалдық қызметтi жүзеге асыратын заңды тұлға. Сақтандыру
брокерiнiң қызметi ерекше қызмет түрi болып табылады жəне оны уəкiлеттi
мемлекеттiк орган лицензиялауға тиiс. Сақтандыру брокерiнiң өзi қатысып
жасалатын сақтандыру (қайта сақтандыру) шарты бойынша өкiлеттiгi мен
жауапкершiлiгi сақтандыру (қайта сақтандыру) шартының тараптарымен
жасалатын тиiстi шарттармен белгiленедi.
Сақтандыру брокерлерiнiң қызметi сақтандыру қызметтер нарығына оны
тұрақтандыратындай əсерiн тигiзу қажет. Содан басқа, олар басқа да қосымша
мiндеттердi атқарулары қажет. Мысалы, сақтандыру брокерi өзi анықтаған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының төлем қабiлетсiздiгi туралы
уəкiлдi мемлекеттiк органға кейiнге қалдырмай мəлiмдеуi тиiс.
Сақтандыру делдалдығы кеңiнен шекарааралық сақтандыру саласында
дамыған. Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары (сақтандыру
брокерлерi) Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының
резидентi емес сақтандыру ұйымының атынан Қазақстан Республикасының шегiнен
тыс жерлерге шығатын автокөлiк құралдары иелерiнiң Азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiгiн сақтандыру шарттарын жасасу жөнiндегi делдалдық қызметтi
жүзеге асыра алады.
Сақтандыру делдалдығын көрсететiн тағы басқа субъектiлерiнiң бiрi
болып сақтандыру агенттерi табылады. Сақтандырудың Азаматтық-құқықтық
қатынастарындағы сақтандыру агенттерiнiң жағдайының сақтандыру
брокерлерiнiң жағдайынан ерекшелiктерi (сақтандыру агенттерi) берiлген
өкiлеттiгiне сəйкес сақтандыру ұйымының атынан жəне тапсыруымен сақтандыру
шарттарын жасасу жөнiндегi делдалдық қызметтi жүзеге асырады, яғни тек
сақтандырушының өкiлi болады.
Сақтандыру агенттерi ретiнде жеке де, заңды да тұлғалар бола алады.
Сақтандыру агенттерiнiң сақтандыру нарығында делдалдық қызметтi жүзеге
асыруға өкiлеттiгi сақтандыру ұйымымен берiлген құжаттарымен дəлелденедi.
Сақтандыру агентiнiң өкiлеттiгi болмаған жағдайда оның сақтандыру агентi
ретiндегi қызметiне жол берiлмейдi, ал жасалған сақтандыру шарттары
өкiлдерде өкiлеттiктер болмаған басқа жағдайларда сияқты жарамсыз болып
табылады.
Сақтандыру ұйымы сақтандыру агентi сақтандыру ұйымынан алған өкiлеттiк
шегiнде жасаған сақтандыру шарты бойынша қабылдаған мiндеттемелердi өзi
тiкелей қабылдаған мiндеттемелер ретiнде орындайды.
Сақтандыру шартының ерекшелiктерiн жəне мазмұнын, қолданатын саласын
түсiну үшiн қажеттi негiзгi ережелердi бiз қарастырдық. Ендi оның заңды
конструкциясын қарастыруға көшуге болады.
1.3 Сақтандыру шартының нысаны мен элементтері
Сақтандыру шарты бойынша бiр тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық
ақысын төлеуге мiндеттенедi, ал екiншi тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгiленген сома
(сақтандыру сомасы) шегiнде өзiнiң пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемiн төлеуге мiндеттенедi.
Сақтандыру шарттық қатынастарының ерекшелiгi: сақтандырушы шығаратын
ережелерде көрсетiлген жағдайларға сақтанушы қосылу керек. Өз кезегiнде
сақтандырушы заңның барлық талаптарының жəне оның қызметiн тұтынушылардың
мүддесiн сақтау бойынша мiндетiн атқарады. Егер сақтанушының қызметiн
бақылайтын өкiлеттi мемлекеттiк орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметiн жүргiзуге лицензия (рұқсат)
бермеудiң негiзi болып есептеледi.
Сақтандыру ережелерi сақтандырушымен сақтандырудың əр түрi үшiн бөлек
дайындалады жəне сақтандырудың тиiстi түрiн жүргiзуi үшiн лицензияны
(рұқсатты) беру құқығы өкiлеттi мемлекеттiк органымен келiсуге жатқызылады.
Шартта қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда
басшылыққа сақтандыру ережелерiндегi жағдайлар алынуы тиiс.
Сақтандыру ережелерi мыналарды қарастыруы керек:
сақтандыру объектiлерiнiң тiзiмiн;
сақтандыру сомаларын анықтаудың тəртiбiн;
сақтандыру тəуекелдердi;
сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тастаулар жəне сақтандыруға шек
қоюлар;
сақтандыру шарты қолданылуының мерзiмi мен орнын;
сақтандыру шартын жасаудың тəртiбiн;
тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн;
сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиiс əрекеттердi;
сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттар тiзiмiн;
сақтандыру төлемдерiн жасаудың жағдайлары мен тəртiбiн;
сақтандыру төлемi немесе сақтандыру төлемiнен бас тарту жөнiнде шешiм
қабылдау мерзiмiн;
сақтандыру шарты жағдайларының тоқтатылуын;
дауларды шешудiң тəртiбiн;
сақтандыру тарифтерiн жəне оларды экономикалық негiздеу;
ерекше жағдайлар.
Сақтандыру ережелерiндегi жағдайларды сақтандырудың əдет ғұрып
нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексiнiң 8251бабының 4тармағының мазмұны осыны дəлелдейдi.
Келiсiм бойынша сақтанушы мен сақтандырушының арасында қосымша жағдайларды
ескеретiн сақтандыру шарты жасалуы мүмкiн.
Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама
қарастырған тəртiпте сақтандырудың белгiлi түрi бойынша ережелердi
өзгертуге мiндеттi. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған
тəжiрибесiнiң бөлiгi ретiнде қарастырылады.
Сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық. Заңнамадағы
анықтамасына сəйкес сақтандыру шарты консенсуалды болып қаралады. Бiрақ,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 827б. сəйкес, сақтандыру
шарты сақтанушы сақтандыру сыйлық ақысын төлеген кезден бастап, ал оны
бөлiпбөлiп төлеу қарастырылса бiрiншi сақтандыру жарнасы төленген кезден
бастап күшiне енедi жəне тараптар үшiн мiндеттi болады. Осыны ескерсек iс
жүзiнде жалпы тəртiп бойынша сақтандыру шарты реалды болып келетiнi
түсiнiктi. Сақтандыру шартына консенсуалдық мiнез тараптардың келiсiмiмен
немесе жеке заң актiлерiмен берiлуi мүмкiн.
Сақтандыру шарты өзара шарт, оны сақтанушы мен сақтандырушының негiзгi
құқықтары мен мiндеттерiне назар аудара отырып көруге болады. Сақтанушы
сақтандыру сыйлықақыларын төлеу керек, ал сақтандырушы олардың төленуiн
талап етуге құқылы. Тиiсiнше (өз кезегiнде) сақтанушы сақтандырушыдан оның
сақтандыру төлемiн жасау бойынша мiндетi орындалуын талап ете алады.
Сақтандыру шарты – ақылы шарт, тараптардың əрқайсысы берiлгеннiң
орнына мүлiктiк қанағат алады. Сақтандырушы тарапы сақтандыру сыйлық
ақылары түрiнде мүлiктiк қанағат алады, ал сақтанушы тарабы болса немесе
пайда табушы сақтандыру төлемiн алған ретте мүлiктiк қанағаттандыруға қол
жеткiзедi. Сақтандыру шартының ақылығы сақтандыру төлемi барлық жағдайларда
жасалмайтынына қарамастан сақтала бередi.Оның орнатылуы мен алынуы
сақтандыру шартын жасау кезiнде тараптардың ниетiмен қамтылады.
Сақтандыру шарты жағдайларына қарамастан жазбаша нысанда жасалуы
керек. Сақтандыру шартының жазбаша нысанын сақтамау оның сақтандыру шартын
рəсiмдейтiн құжаттар арасында таңдауға мүмкiншiлiк бередi.
Тараптар шарттың барлық жағдайлары көрсетiлетiн бiр құжатты жасап оған
қолдарын қоя алады. Мұндай шартты жасау жеке келiсiлген жағдайларға,
бiрбiрiне сай келмейтiн тəуекелдерге байланысты сақтандыру жасалғанда
қолданымдырақ болып келедi.
Сақтандыру сақтанушыны бiр жақты тəртiпте сақтандырушы əзiрлеген
үлгiлiк шарттарға (сақтандыру ережелерiне) қосылу жолымен де жасалады.
Мұндай шарт өзiнiң заңды табиғаты бойынша қосылу шарты болып келедi.
Азаматтардың мүддесiне қарай сақтандыру жүргiзiлсе (мүлiктерiн,
олардың өмiрi мен денсаулығын ерiктi сақтандыру), онда шартты
сақтандырушының сақтанушыға сақтандыру куəлiгiн (полистi) беру жолымен
жасау жиi кездеседi. Сақтандыру шарты, шартты жасауға тараптардың ерiк
бiлдiруiн дəлелдеуге жəне олар барлық елеулi жағдайлар бойынша келiсiмге
келгенiн бiлдiретiн жазбаша құжаттармен айырбас жасау арқылы да жасалуы
мүмкiн. Шарттың бiр немесе өзге жазбаша нысанының арасында таңдау
тараптардың келiсiмiмен немесе сақтандырушымен жүргiзiледi.
Қазiргi азаматтық заңнама шартты жалпы полис беру арқылы жасасу
мүмкiншiлiгiн де қарастырады. Шарттың мұндай нысаны сөз бiр тектi
мүлiктердiң əртүрлi партиясын белгiлi кезең iшiнде негiзiнен бiрдей
жағдайлармен жүйелi сақтандыру жөнiнде жүрген жағдайда қолданылады. Содан
басқа, жалпы полис бойынша сақтандыруды жүзеге асырудың мiндеттi талабы
болып сақтанушы мен сақтандырушының арасында келiсiмнiң болуы келедi.
Сақтанушының талабы бойынша сақтандырушы оған жалпы полис əсер ететiн
мүлiктiң жеке партияларына бөлек сақтандыру полистерiн берiп тұруға
мiндеттi. Жалпы полиске сақтандыру полисiнiң мазмұнына сəйкес келмеген
жағдайларда артықшылық сақтандыру полисiнде болады (соған көңiл бөлiнедi).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 826бабында сақтандыру
шартының мазмұны анықталады. Онда мыналар болуға тиiс: 1) сақтандырушының
атауы, орналасқан жерi жəне банктiк реквизиттерi; 2) сақтанушының (егер ол
жеке адам болса), тегi, аты, əкесiнiң аты (егер бар болса) жəне тұрған жерi
немесе (егер ол заңды тұлға болса) оның атауы, орналасқан жерi жəне банктiк
реквизиттерi; 3) сақтандыру объектiсi; 4) сақтандыру жағдайы;
5) сақтандыру сомасы мен сақтандыру төлемiн жүзеге асырудың тəртiбi
мен мерзiмдерi; 6) сақтандыру сыйлық ақысының мөлшерi, оларды төлеудiң
тəртiбi мен мерзiмдерi; 7) шарттың жасалу күнi жəне қолданылу мерзiмi; 8)
егер олар сақтандыру қатынасына қатысушылар болса, сақтандырылған адам мен
пайда алушы туралы көрсету; 9) шарттың (сақтандыру полисiн) номерi,
сериясы; 10) шарттың жағдайларына өзгерiстер енгiзiлетiн кездер мен оларды
енгiзу тəртiбi; 11) сатып алу сомасын (жинақтаушы сақтандыру үшiн) төлеудiң
шарттары мен оның мөлшерi.
Айтылғаннан сақтандыру шартының елеулi жағдайларына мыналар
жататындығы туралы қорытынды жасауға болады, олар:
сақтандыру объектiсi;
мүмкiн болатын сақтандыру жағдайы;
сақтандыру сомасы жəне сақтандыру төлемiн жүзеге асырудың тəртiбi мен
мерзiмдерi;
сақтандыру сыйлық ақысының мөлшерi, оларды төлеудiң тəртiбi мен мерзiмдерi;
шарттың қолданылу мерзiмi;
шартты өзгерту тəртiбi бойынша шартқа өзге де елеулi жағдайлар енгiзiлуi
мүмкiн.
Егер сақтандыру шартында заң актiлерiнде көзделгендермен салыстырғанда
сақтандырушының жағдайын нашарлататындай жағдайлар болса, онда осы заң
актiлерiмен белгiленген ережелер қолданылады. Яғни, сақтандыру жөнiндегi
нормалардың диспозитивтiгi сақтанушының жағдайын жақсартатын жағдайларға
ғана таралады. Осыған себеп болып жоғарыда айтылған сақтандыру шартының
ерекше əлеуметтiк маңыздылығы келедi, азаматтардың ажырамас мүдделерi,
нарықтық арнайы субъектiлерiмен сақтандыру компанияларымен шарт жасайтын
жеке кəсiпкерлер мен басқа да тұлғалардың мүдделерi есепке алынуы қажет.
Осыған сəйкес сақтандыру шартында көрсетiлуге тиiстi жағдайлардың
толық болмауына байланысты жауапкершiлiктi сақтандырушы атқарады.
Сақтандыру шарты бойынша жеке жағдайлардың толық болмауына байланысты дау
пайда болған жағдайларда, дау сақтандырушының пайдасына қарай шешiледi.
Бiрақ бұл ереже қайта сақтандыру шарттарына таралмайды.
Сақтандыру шартының элементтерi: Сақтандыру шартының тараптары
сақтандырушы мен сақтанушы болып табылады. Сақтандырушы сақтандыруды жүзеге
асыратын, яғни сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе
пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) шартта айқындалған
соманың (сақтандыру соманың) шегiнде сақтандыру төлемiн жүргiзуге мiндеттi
тұлға. Сақтандыру ұйымы ретiнде тiркелген жəне сақтандыру қызметiн жүзеге
асыруға берiлген лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы бола алады.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдыққұқықтық нысаны
акционерлiк қоғам болып табылады. Жаңадан құрылатын сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымының ұйымдыққұқықтық нысаны жабық акционерлiк қоғам болуға
тиiс.
Жабық акционерлiк қоғамның ұйымдыққұқықтық нысанында құрылған
сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымына соңғы толық қаржы жылы iшiнде үнемi
залалсыз жұмыс iстеген жəне осы кезеңде өкiлеттi мемлекеттiк орган
белгiлеген пруденциялық нормативтердi жəне өзге де сақталуға мiндеттi
нормалар мен лимиттердi сақтаған жағдайда мемлекеттiк тiркеуден өткен
күннен бастап кемiнде бiр жыл өткеннен кейiн ашық акционерлiк қоғам болып
қайта құрылуына жол берiледi.
Шетелдiк қатысушылар мен заңды тұлғалар, шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының сақтандыру (қайта сақтандыруы) ұйымдарының қатысушылары
бола алады. Резидент емес сақтандыру ұйымдарының қызметi шектеледi.
Қазақстан Республикасының аймағында орналасқан заңды тұлғалардың мүлiктiк
мүддесiн сақтандыру немесе оның жеке бөлiмшелерiн жəне Қазақстан
Республикасының резидентi болып саналатын жеке тұлғаның мүлiктiк мүддесiн
сақтандыру, тек қана Қазақстан Республикасының резидентi болып табылатын
сақтандыру ұйымымен жүргiзiледi.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы коммерциялық ұйым болып саналғанға
қарамастан, ол жалпы емес, арнайы құқық қабiлеттiлiгiне иеленедi, ал
арнайы құқық қабiлеттiлiк коммерциялық заңды тұлғаларда өте сирек
кездесетiн қасиет. Сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметiнен бөлек өкiлеттi
мемлекеттiк органның нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген тəртiппен
инвестициялық қызметтi жүргiзуге, тиiстi жинақтаушы сақтандыру шартында
көзделген сатып алу сомасы шегiнде өзiнiң сақтанушыларына қарыз берудi жəне
сақтандыру ұйымының қызметiнiң негiзгi бағытымен тығыз байланысты
қызметтерiнiң басқа да түрлерiн жүргiзуге құқылы.
Өз мүшелерiнiң жəне өзге де мүлiктiк мүдделерiн сақтандыруды жүзеге
асыру үшiн ұйымдастырылған өзара сақтандыру қоғамдары коммерциялық емес
ұйымдар болып табылады.
Қазiргi заң сақтандыру ұйымдарына қызмет көрсетуге рұқсат беретiн
шектерiн анықтауға қатаң қарайтындығымен ерекшеленедi. Бұл өз кезегiнде
сақтандыру ұйымы қандай сақтандыру шарттарында сақтандырушы бола алатынына
əсер етедi.
Қазақстан Республикасының аймағында сақтандыру ұйымының қызметi
“өмiрдi сақтандыру” саласы бойынша лицензия негiзiнде жəне “жалпы
сақтандыру” саласы бойынша лицензиясымен, лицензияда көрсетiлген
сақтандырудың тиiстi кластарының шегiнде жүзеге асырылады. “Жалпы
сақтандыру” саласындағы қызмет өмiрдi сақтандыру мүмкiндiгiн жəне жинақтау
сақтандыруды өткiзуге жол бермейдi.
Сонымен қатар “өмiрдi сақтандыру” саласындағы қызметте “жалпы
сақтандыру” саласындағы қызметпен қоса атқарылмайды (жазатайым жағдайдан
немесе аурудан сақтандыру жəне медициналық сақтандырудан басқа). Сақтандыру
ұйымы, оның сақтандырудың тиiстi кластары көрсетiлген лицензиясы болған
жағдайда, сақтандырудың екi жəне одан да көп кластарының белгiлерi мен
мазмұнын ұштастыратын (сақтандыру кластарын бiрiктiруге қатысты шектеулердi
ескерсе) сақтандыру түрiн əзiрлеуге құқылы.
Құқықтық қабiлеттiлiктiң белгiлi көлемi қайта сақтандыру ұйымында
қарастырылған. Қайта сақтандыру жөнiндегi лицензияның болуы лицензиатқа
барабар қайта сақтандыру қызметiн де, барабар емес қайта сақтандыру
қызметiн де жүзеге асыру құқығын бередi.
Барабар қайта сақтандыру шарттары қайта сақтандыру ұйымы ретiнде
лицензия алмаған сақтандыру ұйымдарымен де жасалады. “Жалпы сақтандыру”
саласы бойынша немесе “өмiрдi сақтандыру” саласы бойынша оған лицензия
сақтандыру ұйымы ретiнде берiлген барабар қайта сақтандыру жөнiндегi
қызметтi өзiнiң лицензиясында көрсетiлген кластар бойынша қайта
сақтандыруға лицензиясыз да жүзеге асыруға құқылы.
Егер “жалпы сақтандыру” саласы бойынша сақтандыру ұйымында лицензия
болса, онда ол лицензия алып барабар қайта сақтандыру жөнiндегi қызметтi
де, барабар емес қайта сақтандыру жөнiндегi қызметтi де сақтандырудың тек
осы салаласында жүзеге асыруға құқылы.
“Өмiрдi сақтандыру” саласы бойынша да сақтандырудың жəне қайта
сақтандырудың осындай өзара қатынасы (байланысы) орын алады.
Егер ұйым қайта сақтандыруды, қызметтiң ерекше түрi ретiнде жүргiзсе
мұндай шек қойылу қолданылмайды. Лицензияны алып, ол “жалпы сақтандыру”
жəне “өмiрдi сақтандыру” салалары бойынша барабар жəне барабар емес қайта
сақтандыруды жүргiзедi.
Сақтанушы болып сақтандырушымен сақтандыру шартын жасасқан тұлға
келедi. Заңды тұлғалар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz