Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің қорғалу механизмдері
Жоспар
КІРІСПЕ 4
1 Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесіның дамуының тарихы
аспектілері 9
Адам құқықтық мәртебесіның дамуының теориялық және тарихи
ерекшеліктері 9
1917ж. дейінгі кезеңдегі қазақ мемлекеттілігіндегі адам
құқықтық мәртебесіның жағдайы 13
Кеңес дәуірі (1917-1990жж.) кезеңіндегі қазақ
мемлекеттілігіндегі адам құқықтық мәртебесіның жағдайы 13
ҚР-ның тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыттағы жеке тұлғалардың
құқықтықжағдайы 16
2 Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі негіздері
2.1 Адам және азаматтың құқықтары, бостандықтары мен 22
міндеттерінің жүйесі
2.2 Құқықтар, бостандықтар және міндеттер қағидаларының мазмұны22
2.3 Құқықтар,бостандықтар және міндеттердің жіктелуі
29
3 Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің қорғалу 35
механизмдері.
3.1 ҚР-ғы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесін қорғау
институттары мен органдары 43
3.2 Адам құқықтық мәртебесін қорғау саласындағы Қазақстанның
өзекті мәселелері 43
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР
61
63
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыт аралығында Қазакстан
Республикасында болған саяси жэне экономикалық реформалар түлға, оның
қажеттіліктері мен мүдделеріне басты роль берген қоғам дамуының жаңа
бағыттарын айқындады. Қазіргі біздің конституциялық жүйеміз бүрыңғы кеңес
дэуіріндегіден өзгеше адам және оның тұлғаллығына ерекше сыйластықпен
қараудан тұрады.
ҚР Конституциясының 1 бабында: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, қүқықтық жэне әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам, оның өмірі, қүқықтары мен
бостандықтары болып табылады делінген. Ал 12 баптың 2 тармақшасында: Адам
құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынанан жазылған, олар абсолютті
деп танылады, одан ешкім айыра алмайды деп көрсетілген [1].
Аталған конституциялық ережелер мемлекет жүйесінің саяси-қоғамдық
қалыптасуы мен дамуына бағытталып, адам қүқықтары мен бостандықтарының кең
ауқымын жэне оларды қамтамасыз ету мен қорғаудың механизмін бекіту арқылы
жүзеге асады.
Аталған бағыттарды кез келген билік органдары және қоғамдық
бірлестіктері өз әрекеттерін жүзеге асыру барысында естен шығармауы тиіс.
Ел басшымыз Жаңа Конституция халықпен өкімет арасындағы нақты және
шынайы келісімі ретінде көрінеді. Сонымен қатар онда адам және азаматтың
құқықтық мәртебесі, мемлекеттік органдармен қоғамдық ұйымдарды құру және
олардың жұмысын реттеу мәселелері әр кімге түсінікті етіп жазылғандығын
ерекше атап өтеді [2].
Сөйтіп қоғам дамуының барысы жаңа қатынастарға бейімделуді талап
етеді. Бүл өз алдына Конституция нормалары мен басқа да тұлға мәртебесінің
негіздерін айқындайтын нормативтік актілердің мейілінше тиімді өзгеруінде
көрініс табуы керек. Осымен байланысты ғалымдар алдында қазақстандық
конституционализмнің өзекті теориялық сұрақтарын жан-жақты қарастыру
мақсаты тұр. Ол күқықтық мемлекеттің әрі қарай дамуына, демократияның
қалыптасуына, қазіргі құ-қықтық жүйенің жетілуіне және мемлекеттегі
заңдылықтың күшеюіне әсерін тигізеді [3].
Конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың құқықтары мен
міндеттерімен бірге адам құқы ұғым бірінші рет танылды. Сөз жоқ Адам
құқы мен Азамат құқы ұғымы бір – біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан
ұғымдар. Азамат деген – адам. Сондықтан, адамға қатыстының бәрі де азаматқа
да қатысты. Адамға тумысынан жазылған, абсолютті деп танылған және олардан
ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық Қазақстан Респуликасының азаматына
да тән.
20 қыркүйек 2002 жылғы ҚР Президентінің ҚР-ның құқықтық саясаты
Концепциясы туралы жарлығында: ҚР Конституциясында бекітілген адам және
азаматтың құқықтық мәртебесіның жоғарлылығы, құқық үстемдігі, мемлекеттің
билік тармақтарының бөлінуі және олардың өз қызметін жүзеге асыру барысында
тепе-тендік және тежемелік қағидасына сүйене отырып жүзеге асыратындығы
негізінде демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру
жөніндегі бағытын біртіндеп және ретімен заңдастыру керек деп көрсетілген
[4].
Әр саладағы адам және азаматтың құқықтық мәртебесіна байланысты
мәселелер ҚР құқықтық ғылымында жан-жақты қарастырылған деп айтуға болады.
Бірақ аталған мәселеніңқоғам талабына сай зерттеліп, дамып отыру
қажеттігіне байланысты және ғылымныңда бір орында тұрмай ұдайы өрбіп келе
жатқанын ескерсек оны біліп тану аяғына дейін жетті деп санау қате. Егер
біз ҚР тұрақты экономикалық даму сатысынан өткенін, демократиялық
институттарды дамытып келе жатқанын ескерсек ҚР-да адам және азаматтардың
құқықтық мәртебесін күннен-күнге кеңейіп және олардың мазмұны әлде қайда
көлемді болып жатқанын айдан анық көрінеміз. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасы адам және азаматтардың құқықтық мәртебесіна байланысты ірі
халықаралық-құқықтық сипаттағы БҰҰ шеңберіндегі: Адам құқықтарының
жалпыға бірдей декларациясы (1948 ж.), Адамдардың экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы, Адамдардың азаматтық және саяси
құқықтары туралы(1966 ж.), Балалар құқы декларациясы (1959 ж.),
Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция (1954 ж.) сияқты және басқа
бірқатар құжаттардың негізгі идеяларымен қағидаларына сүйене отырып және
мемелекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Қазақстан
Республикасының жаңа Конституциясы азаматтардың құқықтық мәртебесін нығайта
отырып, халықаралық актілердің нормалары мен принциптеріне сүйенеді.
Аталған және басқа халықаралық актілер мынадай негізгі құқықтар мен
бостандықтарды жариялайды: кез – келген адам өмір сүруге, бостандыққа және
жеке басына қол сұғылмауына құқылы, кез-келген адам азапталмауы, қадір
қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға ұшырамауы тиіс, барлық
адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде қорғалуға құқылы; кез-келген
адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін ауыстыруға және таңдауға құқылы;
кез-келген адам өзінің, отбасының және басқаларының денсаулығын және тұрмыс
жағдайын қолдауға қажетті өмірлік деңгейде еңбек етуге, білім алуға,
демалуға құқылы. Халақаралық құқықтық құжаттар адам құқы мен бостандығынең
жоғарғы құндылық деп таниды.
Жоғарыда аталғандар өзге зеріттеушілермен қатар бізді де адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары маңында пайда болған мәселелерді
жаңаша көзқараспен және бертін шығарылған нормативтік құқықтық актілердің
тұрғысынан қарап шешуді талпындырды.
Осылайша жүзеге асырылып отырған Конституцияның теориялық мәселелері
және адам және азамат құқықтары мен бостандықтары саласындағы заңдарды
жетілдіру таңдап алынған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі.Адам құқықтары, тұлға мен мемлекет
арасындағы қатынастарды күру мәселелері Ежелгі Дәуір философтарын
қызықтырған. Олардың арасында Лао Цзы, Конфуций, Протагор, Аристотель,
Антифонт және басқаларды атауға болады. Жаңа Заман кезінде Г. Гроций, Ш.
Монтескье, Ж-Ж. Руссо, Т. Джефферсон еңбектерінде көрініс табады. Адам
қүқыктары концепциясының қалыптасуына Ш.Уалиханов, Ә.Бөкейханов,
А.Байтүрсынов, М.Дулатов да өз үлестерін қосты.
Кеңес одағы кезіндегі адам құқықтары мен олардың құқықтық мәртебесі
Г.В.Мальцев, Н.В.Витрук, Л.Д.Воеводин, Е.А.Лукашев, В.А.Кучински,
В.А.Патюлин, В.М.Чиквадзе, А.И.Экимов, И.Е.Фарбер, Л.С.Явичтердің
еңбектерінде қарастырылған.
Егеменді Қазақстанның зеріттеліп отырған обьектіге қатысты қазіргі
қалпына жетуіне өз үлесін С.З.Зиманов, М.Т.Баймаханов, С.С.Сартаев,
С.Н.Сабикенов, А.А.Матюхин, С.Ф.Ударцев, З.Ж.Кенжалиев, К.А. Жиренчин,
С.А.Табанов, Н.А.Шайкеновтер сіңірді.
Тікелей адам жэне азамат қүқықтары мен бостандықтары мэселелеріне А.Т.
Ащеулов, К.К. Айтхожин, Д.М. Баймаханова, В.А. Ким, А.К. Котов, О.К.
Копабаев, Е.К. Кубеев, Г.П. Лупарев, В.А. Малиновский, В.В Мамонов, Э.Б.
Мухамеджанов, Е.К. Нұрпеисова, Ғ.С. Сапарғалиев, М.А. Сарсембаев, В.Н.
Уваров, А. А. Черняков жэне басқалар өз еңбектерін арнады.
Қарастырылып отырған мәселеде түпкілікті бекітуге өз үлестерін отандық
және шетелдік ғалымдардың атап айтқанда Е.А.Лукашевтің редакциясымен
басылып шығарылған Общая теория прав человека [5], Прав человека [6],
Г.П.Лупаревтің Правовой статус личности в зарубежных странах
[7].В.А.Кимнің Годы созидания [8], Ғ.С.Сапарғалиевтің Конституциялық
құқық [9] академиялық курсында, А.К.Котовтың Суверенный Казахстан:
гражданин, нация, народ [10] монографиясында бірқатар прогрессивті
идеялардың орын алғанын айқын көруге болады.
Аталған енбектерден қазіргі кездегі адам құқықтары саласындағы негізгі
ғылыми жетістіктері, мемлекет дамуының демократиялық бағытын ұстанып
отырған ТМД-ның және өзге шет мемлекеттердін адам және азамат құқықтық
мәртебесін бекіту және реттеу тәжрибелері, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтары саласына байланысты халықаралық құжаттар және олардың біздің
ішікі заңдарымызбен ара қатынасы көрсетілген. Сонымен қатар Қазақстанда
аталған мәселе бойынша жүйелі түрде жүргізілген яғни, адам мен азаматтың
оны қоршап отырған әлеуметпен арасындағы қарым-қатынасын көрсеткен және
жүйеленген ғылыми зеріттеулер орын алмаған деп айтуға болады.Осыған
қарамастан жүргізілген жұмыстарда адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары саласында өз шешімін іздеп отырған мәселелердің көптігін
көрсетеді. Осы саладағы Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттерінің
шегінде орын алып отырған негізгі және ауқымды мәселелердің бірі болып,
1966 жылғы адам құқықтары туралы халықаралық пактіден шығатын ішкі
заңшығарушылықты сондай-ақ адам және азамат құқықтық мәртебесін құқықтық
реттеу болып табылады.
Осылайша Қазақстан Республикасы аумағында адам және азамат құқықтары
мен бостандықтары мәселесіне байланысты сұрақтар өз шешімін толығымен
таппаған және қосымша ғылыми зеріттеулерді талап етеді деп санауға
мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Адам және азаматтардың құқықтық
мәртебесінің конституциялық теориясын жинақтау мен дамыту және соның
негізінде заңнама нормаларын және оларды жүзеге асыру механизмін жетілдіру
жұмыстың мақсаты болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттердің шешілуі қажет:
- адам және азамат қүқықтары жөніндеғі теориялық көзқарастарды
топтап, олардың мәнін және қайнар көздерін ашу;
- олардың байланысы мен ерекшеліктерін анықгау;
- азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары
классификациясының көптүрлілігі мен ерекшеліктерін зерттеу;
- олардың теория мен тәжірибеде жүйесінің калыптасу жолдарын ұсыну;
- адам және азамат конституциялық-құқықтық мәртебесінің маңызды
элеметтерінің бірі ретінде тұлғаның құкықтары мен
бостандықтарының мазмұны мен маңызын ашу;
- адам құқықтары жөніндегі халықаралық стандарттарды Қазақстан
заңнамасына ендіру кезінде туындайтын мәселелерді ашу.
Дипломдық зерттеудің объектісі болып ҚР-ғы адам құқықтары мен
бостандықтары саласындағы теориялық және тәжрибелік мәселелер. Сонымен
қатар адам құқықтық мәртебесіна байланысты ұлттық, шетелдік және
халықаралық нормативтік құқықтық актілер болып табылады.
Ал тақырыптың зерттеу пәні: ҚР адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары, оның дамуының ерекшеліктері, бағыттары, қағидалары,
тенденциялары және заңдылықтары.
Зерттеудің әдістемелік негізі-бұл диалектикалық, тарихи-
логикалық, институционалдық, құрылымды-жүйелік, салыстырмалы-құқықтық және
баяндаушы ғылыми әдістердің жиынтығы.
Зерттеудің теориялық негізі. Жұмыс қортындысы табиғи құқық
теориясына, Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектеріне, ұлттық және шет мемлекеттердің нормативтік
құқықтық актілеріне, халықаралық құқық нормаларына сүйене отырып жазылған.
Жоғарыда аталған мәліметтермен қатар мемлекет және құқық теориясы
саласындағы отандық және шетел ғалымдарының еңбектері, конституциялық
құқық, философия, политология салаларынан құнды мәліметтер алынған.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Адам және азаматтың құқықтық
мәртебесіның жүйелі зеріттелуінен сондай-ақ оның конституциялық-құқықтық
және халықаралық-құқықтық аспектілерін қарастырудан тұрады.
Зерттеу барысында келесі мәселелер қарастырылады :
- адам құқықтары концепциясының пайда болуы;
- адам құқықтарының конституциялық қағидаларының иерархиялық жүйесі;
- ҚР-ғы адам құқықтық мәртебесіның халықаралық заңнамамен салыстырмалы
кестелері;
- адам және азаматтардың құқықтық мәртебесін қамтамасыз етудің бірден-бір
кепілдігі ретінде омбудсмен институтын қарастыру.
Тәжрибелік маңызы. Жұмысты жазу барысында шешілетін мәселелер
қазақстандық демократиялық құқықтық мемлекеттілікті құру үшін маңызды. Осы
жүмыста келтірілген үсыныстар Қазақстан Республикасы Конституция нормалары
мен өзге де адам құқықтық мәртебесінің негіздерін айқындайтын нормативтік
актілердің оң тиімді өзгеруіне және әрі қарай жетілуіне өз үлесін қосады
деген сенімдеміз. Нәтижесінде адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары саласында жұмыс атқаратын органдармен олардың конституциялық-
құқықтық жағдайын жетілдіру үшін өз үлесін қосады деген сенімдеміз.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, жеті тармақшаны біріктіретін
үш тараудан, қортындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Адам мен азаматтың ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Адам құқықтық мәртебесіның дамуының теориялық және тарихи
ерекшеліктері
Адам құқықтық мәртебесіның мәселесі барлық мемлекеттердің саяси-
қоғамдық, мемлекеттік-құқықтық тәжірибесі мен теорияда да ең басты
орындарының бірінде тұратыны анық, себебі әңгіме ең басты әлеуметтік
кұндылық туралы болып отыр.
Адамға құқық тумысынан тиесілі. Олар табиғи сипатқа ие және тұлғаның
нәсіліне, ұлтына, әлеуметтік жағдайына, нанымына қарамастан бөлек
қарастырыла алмайды. Адам құқықтарының жыйынтығы адам қүқықтарының жалпы
мәртебесін құрайды. Ал ол өз кезегінде үш жеке мәртебеден қүралған:
- мемлекетде, жеке түлға да араласуға қүқықығы жоқ бостандық саласы;
- мемлекетке тиесілі яғни, өз қүқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін
мемлекетке жүгіну;
- мемлекетті құруға және басқаруға, қоғамдық өмірге белсене араласа
алуға құқығы [11.29б.].
Жалпы сөзбен айтқанда адам құқықтары жекелік ерекшеліктеріне
қарамастан барлық жерде, барлық уақытта және барлығы үшін тиесілі. Олар
тұлғадан бөлінбейді, яғни тұлғаны құқықтарынан айыру мүмкін емес. Сонымен
қатар тұлға өз құқықтары арқылы өзінің әр түрлі қажеттіліктері мен
мүдделерін қорғау мен өтеуі үшін заңды құрал ретінде де қолдана ала алатыны
мәлім.
Адам құқықтарының түсінігі мен құрамы категорияларын қарастырғанда
ғылыми теория тұлғаның өмір сүрген немесе өмір сүріп жатқан қоғамның саяси
және экономикалық жағдайына көңіл бөлінетін нақты-тарихи анализ негізінде
жүргізілуі тиіс деп түжырымдайды. Н.Н. Моисеев бұл жайлы келесідей көз-
қараста : Өркениет дамуы контекстінен тыс адам құқықтары мәселесін
қарастыру өте күрделі. Себебі адам қүқықтары мен құндылықтары түсінігі адам
санасында өзінің өмір сүріп жатқан өркениетпен және ертеректе қалыптасқан
өмір сүру мен жүріс-тұрыс ерекшеліктерінің қалыптасуында дейді [12] .
Көптеген ғалымдарға саяси-құқықтық ілімдер талдауының әдістемелік
негізі - ең алғаш өркениеттің шығыс және батыс деп екіге бөлінуі болып
табылады. Шығыс - этатизімнің жоғарылығымен, меншіктің мемлекет иелігіне
көшумен, ұжымның жеке тұлғалардан үстемдігі, жеке тұлға ұғымының болмауы
яғни, адам құқығы мен бостандығы категорияларының болмауымен сипатталады.
Ал, батысқа тән құбылыстар - индивидуализм,ежелгі мемлекеттердің
экономикалық базисі болып келген – құл иеленушілік болды [13] Адам
құқықтары концепциясының философиялық бастамаларын біз Батыс және Шығыс
өркениеттерінен қатар көре аламыз, бірақ, алғаш оның дамуы соңғысынан
басталғанын айта кеткен жөн [14]. Аталған құрылымның орын алуының өзі
басынан тең құқылықты жоққа шығарған. Адам бұнда толық субъект болып тек
азамат ретінде танылған кезде ғана саналған деп жазған М.Ю.Козлихин [15].
Тек азамат барлық құқықтар мен бостандықтарды, солардың ішінде ең басты
болып саналатын саяси құқықтарды иелене алды. Осыдан кейін орын ауыстырған
саяси және экономикалық формацияларда феодалдық формация шегінде адам
құқықтарын мейлінше күшейтіп, мемлекеттік істерді басқару ісіне біртіндеп
барлық қоғам мүшелері үшін тең деп танылып, олардың қатыса алуына жол
ашады. Бұнда қалың құқықсыз бұқара орын алып отырған билік иелерін жоюмен
қорқыту арқылы өз дегендеріне қол жеткізіп отырды. Орта ғасырға тән
биліктің абсолютизімінің орнына мемлекет пен тұлға арасындағы
конституциялық шарт келеді. Бұнда басшылыққа алынған идея болып бостандық
және тұлғаның жекелілігі болып танылады (Г. Гроций, Д. Локк). Аталған
теорияны кеңінен қарастырған француз ойшылдары Ш. Монтескье және Ж.Ж.
Руссо. Біріншісі саяси бостандықты жеке қауіпсіздікпен, индивидтін билік
етушілердің қысымынан бостандығымен теңестіреді, осының ішінде осы кезде
орын алып отырған мемлекеттің нысанына сүйемелденіп қазіргі кездегі ең
басты саяси-құқықтық қағидалардың бірі болып табылатын билік тармақтарының
бөліну қағидасының пайда болуын алып келеді [16]. Руссоның еңбектерінде
назар биліктің әлеуметтік табиғаты мәселелеріне және оның халыққа
тиесілілігіне бөлінеді [16].
Аталған идеялардың қоғамдық санаға әсері ретінде адамның теңдігі мен
бостандығы туралы лозунгтары бар және олар кейіннен 1789 жылғы адам мен
азаматтардың құқықтары туралы Декларацияда көрініс тапқан Ұлы француз
революциясы болып табылады. Онда келесідей жазылған: Адам тумысынан еркін
және тең құқылы болып келеді. Кез келген мемлекеттік бірлестіктің мақсаты
адамның табиғи және бөлінбейтін құқықтары болып табылатын бостандық,
меншік, қауіпсіздік және қудалауды болдырмау болып табылады. Сонымен қатар
Декларацияда сөз және баспа бостандығы, сенім-наным бостандығы және
кінәсіздік призумциясы жарияланды.
Ал АҚШ-да адамның табиғи және бөлінбейтін құқықтарының қалыптасуы
еркіндік үшін күреспен бірге ұштасады. Америкалық демократияның негізін
қалаушы Т.Пейн мен Т.Джефферсонның көзқарастары 1776ж. Вирджиния штатының
құқық Декларациясынан өз көрінісін табады. Олар барлық адамдар тумысынан
тең және олар өмірге, еркіндікке, бақытты өмір сүруге құқылы деген
ақиқатты ұстанады. Егер мемлекет құрылымы адамның табиғи құқытарына сай
келмесе, оны бұзса, келісіммен жүргізілмесе онда халық билікті олардың
құқықтарын қорғау үшін жүмыс жүргізетін, оларға қамқор болатын билік түрін
тиімді етіп өзгерте алады дейді Т.Джефферсон [17]. Бірақ В.Остинскидің
айтуы бойынша адам құқықтарының концепциясы ағарту кезеңінде шектеулі болды
дейді. Барлық адамдарды крепостнойлардан босатқанымен саяси құқықтарды тек
аздаған меншік иелеріне ғана берді. Ал әйелдер, жастар, мүліксіздер және ақ
нәсілді еместер тыс қалып қалды. Сонымен қатар аталған концепция жергілікті
және қара нәсілді американдықтардың жоюын және басынуын тоқтата алмады
[18].
Жалпы алғанда қазірге дейін өз мемлекеттерінде орындалып жүрген осы
ұлы құжаттар қазіргі кездегі өркениеттің негізін салғаны және онда
демократиялық және құқықтық мемлекеттің мәні мен мақсаты айқындалғаны хақ
[19]. Қазіргі кезде әлемдегі экономикалық және саяси-құқықтық жағынан
дамыған мемлекеттер осы табиғи-құқықтық концепцияны ұстанады. Біздің
мемлекетіміз де аталған концепцияны ұстанады. Осылай Қазақстан
Республикасының 1995ж 30 тамызда қабылданған Конституциясының 1 бабының 1
тармағында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орныктырады, оның ең қымбат қазынасы -
адам және адамның өмірі, құықтары мен бостандықтары деп бекіткен. Ал 12
баптың 2 тармағында адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан
жазылған, олар абсолютті деп танылып, олардан ешкім айыра алмайды және
заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы
осыған қарай анықталатыны көрсетілген [20].
Сонымен қатар дүние жүзілік тарих тек табиғи-құқықтық доктринаны ғана
қарастырып қана қоймаған. Ғылыми әдебиеттерде табиғи құқықпен қатар
позитивті құқықты да қарастырған мағлұматтар жиі кездестіріледі. Бұндай
құбылыс көбіне Кеңес дәуіріндегі құқыққа тән болды. Егер табиғи-құқықтық
теория адамның құқықтарын бөлінбес, санадан немесе құдай берген деп
ойлауға, не адамға тумысынан тиесілі деп жорамалдаса позитивті бағытты
ұстанушылар пайда болған және пайда болуы мүмкін құқықтар тек мемлекетпен
беріледі деп санайды. Бірінші жағдайда заң оған дейін орын алған құқықтар
мен бостандықтарды бекітуші деп қарастырылса, екіншісінде - оларды
қалыптастырады. Бірақ кеңес дәуіріндегі ғалымдар мемлекеттің берген
құқығынан басқа құқық бар екенін, яғни табиғи құқықты мүлдем жоққа шығарды
деп ойлау қате. Адам құқықтарының мемлекеттік емес қасиеттерін И.Е. Фарбер,
Е.А. Кучинский, А.П. Таранов өз еңбектерінде бөліп көрсеткен. Сонымен қатар
жоғарыда аталған ғалымдар адам құқықтарын заңда көрініс таппаған жағдайда
еш күші және маңызы жоқ деп таниды [21].
Кез келген құқық түсінігі егер ол синтез, қосынды, аталған
бағыттардың қосындысы болып келмеген жағдайда дұрыс деп санайды. Сонымен
қатар аталғандардың әр бірі екіншісіне тежеу ретінде, яғни әділеттілік
шегінен шықпай заңсыздыққа жол бермейтін күш деп қарастырады. Аталған
мәселе бойынша қазіргі заман ғалымдармен екі бағытты да ұстанатындығын және
мемлекеттің конституциялық тәжрибесінде көрініп отырғандай адам құқықтық
мәртебесіның пайда болуын табиғи құбылыс деп қарастырған күннің өзінде
олардың позитивті рәсімделуін жоққа шығармайды. Табиғи құқық адамның
мемлекет пен қоғамға өз құқытарының бұзылғандығын байқаған жағдайда оларды
қалпына келтіруге моральдік негіз береді деп айтуға мүмкіндік береді. Бірақ
оларды өмірге жүзеге асыра алмайды, ал позитивті құқық керісінше, өзінің
мазмұны жағынан тар бола тұрса да, құқықты қамтамасыз ету амалдары кең
болып келеді [22].
Осылайша қазіргі замандағы демократиялық құқықтық мемлекеттерде
сонымен қатар Қазақстан да бір-бірімен конкуренциядағы теориялар: табиғи
және позитивтік теорияларды жақындастыру мен біріктіру әрекеттерін аңғаруға
болады. Ал ол өз ретінде адам құқығы статусын бекітудің оптимальділігін
қамтамасыз етеді. Мемлекет табиғи құқықтың қей моральдік негіздеріне сүйене
отырып адам құқықтарының абсолюттілігі мен бөлінбейтіндігін мойындай отырып
олардың заңды түрде нақты орындалуын қадағалайды. БҰҰ-ң ұстанатын идеялары
мен екі негізгі қызметін атауға болады. Олар адам құқықтары жөнінде
халықаралық құқытық актілерді әзірлеу және мемлекеттердің адам құқықтарын
дұрыс орындалып жатқанын қадағалау. Қазақстан Республикасы осы саладағы
халықаралық интеграция процесстерінен тыс қалған жоқ. Қазіргі уақытта
біздің республикамыз адам құқықтарына қатысты әр түрлі аспектілерді
реттейтін ондаған халықаралық шарттарға қол қойып жұмыс істеп отыр.
Қазақстан Республикасының халықаралық қауымдастық алдындағы
міндеттемелері мемлекеттің ішіндегі адам құқықтарын қамтамасыз ету
механизіміне өзінің оң септігін тигізді. Осындай институттардың қатарына
Қазақстан Республикасында өз орнын тауып отырған омбудсмен институтын
атауға болады.
Бүгінгі таңдағы алға қойып отырған басты мәселелер қатарына
мемлекеттік басқару және сайлау салаларын модернизациялау,бұқаралық ақпарат
құралдарының мәртебесін нығайту, құқық қорғау және сот органдарының
қызметін жетілдіру, сатылап сот присяжныйларын енгізу болып табылады .
Адам құқықтарының қалыптасуы және дамуына әлемдік өркениет тарихы
тұрғысынан көз жүгіртсек аталған процесс аяқталуға жақын деп санау қате
болады. Адамзаттың прогресс жолымен жүруі әр атқан жаңа күні адам
құқықтарының жаңа аспектілерін ашып оларды қоғамдық-саяси, мемлекеттік-
құқықтық тәжірибеге енгізіп, оны сезінуге талап етеді. Қазақстан
Республикасы да аталған процестің басты қатысушыларының
бірі болып табылады.
Әр мемлекеттің тәжірибесі көрсетіп отырғандай Конституция адам
құқықтық мәртебесіның пайда болуы мен дамуы, қоғамның дамуындағы
формациялық ерекшеліктеріне сай орын алатын обьективті көрінісі болып
табылады. Аталған тұрғыда Қазақстан Республикасы да тыс емес. Қазіргі кезде
орын алып отырған адам құқықтары туралы концепциясын түсіну үшін оның даму
барысында басынан өткерген тарихи сатыларын түсіну керек. Қазақстанның
мемлекеттік-құқықтық дамуын талдау барысында елдің конституциялық
қалыптасуының тарихынсыз жаңа тәуелсіз мемлекет конституционализм
теориясының дамуын елестете алмаймыз дейді А.К.Котов [10] .
Қазақстандық адам құқықтары жөніндегі концепцияның қалыптасуы мен
дамуын ашатын ірі үш кезеңге бөлуге болады.
- 1917ж дейінгі қазақ мемлекеттілігі.;
- Кеңестік дәуір (1917 – 1990жж.);
- Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан бергі уақыт (1990ж
бері).
Әр кезең әлеуметтік және қоғамдық ортаға, мемлекеттің саяси және
экономикалық негізіне өз септігін тигізе отырып адам құқықтары мен
бостандықтары саласына жаңа идеяларды алып келді. Сонымен қатар идеялар,
дәстүр, кей қоғамда қалыптасып қалған нормалар тек одан кейін орын алған
кезеңдерге ғана өз септігін тигізіп қана қоймай, ерекше атап өтетін жай
адамдардың санасында да белгілі уақыт аралығында өз ықпалын қалдырды.
1.2 1917ж. дейінгі қазақ мемлекеттілігіндегі адам құқықтық мәртебесіның
жағдайы
Қазақ қоғамында орын алған саяси-құқықтық ұйымдасуы ерекшелігі мен
Алаш үкіметінің ұсынған прогрессивті конституциялық идеяларымен
сипатталады.
Қазақ қоғамында тұлғаның құқықтық мәртебесінің концептуалдық негіздері
қазақ қоғамында ғұн, сақ, түрік қағандықтары кезінде қалыптасқан. Ұзақ
жылдар аралығында адам мен билік аралығындағы қатынас ұдайы дамып және
жетіліп отырды, сонымен қатар ол адам құқықтарын бағалауда саяси-құқықтық
баға беруді және белгілі бір қатаң ретті сақтап отырды. Жоғарыда
аталғандардың көбісін Қазақ хандығының құрылу (ХІҮ-ХҮғғ) кезеңінде анық
байқай аламыз. Мемлекетте жоғарғы орган болып халық жиналысы - құрылтай
болып саналды. Оның негізгі функциясы болып ханды сайлау болып табылады
және ол меритократия, яғни сол орынға сай келетінін ғана сайлау қағидасына
сүйене отырып жүзеге асырылды.
Пайда болған әр түрлі дауларды шешу, келесіде пайдалануға мүмкіндік
беретін нормаларды қалыптастыру билер институтына тапсырылған болатын. Олар
сот және заңшығарушылық билікке де ие болды. Сонымен қатар қоғамның
мемлекеттің араласуынсыз дау шеше ала алуы құқықтық дәстүрдің реттеушілік
қасиетінің жоғары болғанын көрсетеді [21].
Аталған демократиялық институттардың құрылуы ең алдымен халықтың
құқықтық санасының жоғары болғанының шарты болып табылады. Қазақтардың
бостандық пен теңдікті қастерлегені салыстырмлы түрде әйелдің еркі мен
теңдігі, жеке тұлғаға деген сыйластық және билікке құл секілді бағынбауы
арқылы көрінеді дейді А.Нысанбаев [13.220б.].
Қазақ мемлекеттілігінің демократиялық идеяларын
қалыптастырғандардың және Алаш Ұлттық автономиясының (1917-1919жж.)
конституциялық нормаларын әзірлегендердің ішінен А.Бөкейхановты,
А.Байтұрсыновты, М.Дулатовты атауға болады. Алаш Үкіметінің ұсынған
бағдарламаларында сөз, баспа, одақтасу не бірігу бостандығы, таңдау құқығы,
ешкімнің тиіспеушілік, сот арқылы өз мүдделерін қорғау секілді және теңдік,
өкілдік, халық суверенитеті жөнінде басты идеяларды бекітті [22].
Қорыта келгенде қазақ мемлекеттілігі кезеңіндегі адам құқықтары
жөніндегі идеялар әлі күнге дейін өз өзектілігін жоймаған. Аталған кезең
әлі күнге дейін қазақ ғалымдары арасында талқыға өте қызықты болып келеді
[23-27].
1.3 Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы адам құқықтық мәртебесіның жағдайы
Кеңес дәуірі кезіндегі адам құқықтары мен бостандықтары концепциясы
өз көрінісін заңгерлер мен саясаткерлер арасында ғана пайда болған
теориялық зерттеулер мен талдауларда ғана емес 1926ж (жоба), 1937ж., 1978ж
Конституцияларда да тапты.
Қазіргі кезде аталған конституциялар мазмұны конституция-фикция
үғымымен сипатталады [28]. Ғалымдардың айтуы бойынша кеңестік конституция
өзіне тән ерекшеліктеріне қарамастан қабылданушы қағидасына сай, яғни
социалистік идеяларды сақтау, жұмысшы топтың диктатурасының көрінісі
ретінде орын алды [29]. Ғ.С. Сапарғалиевтің байқауы бойынша бірде-бір
кеңестік Конституция формальді-демократиялық элеменнтердің жиынтығына
қарамастан қоғамның демократизациясын қамтамасыз ете алмады дейді [30].
1926 ж. ҚАССР Конституциясы - кеңестік Қазақстанның алғашқы жобасы
болып табылады. Авторлар мемлекет пен адам арасындағы қарым-қатынастың
концептуалдық негіздері Қырғыз (Қазақ) АССР-нің еңбекшілерінің құқықтары
туралы Декларацияда белгілеген. Ол социалистік қоғамды қалыптастырудың
негізгі мақсаттарын яғни адамның адаммен жұмсалуын болдырмауды анықтады.
Алғашқы декреттер мен конституциялық актілерінің басты етіп ұстанған
мақсаты пролетариатты үстем топ етіп , яғни оған биліктің басын ұстату
болды [31]. Еңбек етуші топқа қоғам ішінде ерекше орын бөлініп, билік
соларға тиесілі болуы керек деп саналды. Себебі, олар барлық материалдық
және рухани байлықтың негізі деп есептелді. Адамдар арасында көмек,
коллективизм және гуманизм негізіндегі қарым қатынастарды орынықтыруды
көздеді [29]. Бірақ қоғамдық тәжірибе бұл теория орныға алмады. Шаруалар
мен еңбекшілер эылуы тиіс демократиялық мемлекеттің орнына біз халықты ірі
үшін қорқынышта ұстайтын, қоғамдық бостандық және адіғі дейтін ұғымдар жәй
әншейін сөз болып қалған, қатаң аппараты бар аяусыз тоталитарлық жүйеге
келдік , - дейді.
Кеңес дәуірінде орын алған конституциялардың барлығы аталған қағидаға
сүйеніп жасалғанын ескерсек ол табиғи құкық теориясына әбден қайшы
келетінін де атап өткен жөн. М.Ф. Рудинский осы тұрғыда келесідей ойға
келеді: Кеңестік қоғам тарихына үнілетін болсақ кеңес дәуіріндегілер
пролетариат диктатурасы мен топтық күрес туралы марксистік ережелерде
адамның жеке құндылығы абсолютті емес және тұлға қай потқа тиесілілігіне
байланысты белгілі бір артықшылықтарға ие бола алады деп өз тұжырымын
жеткізеді [32]. Жеке тұлға бостандығы бұнда обьективті түрде орын алған
жоқ. Себебі антогонистік қоғамдық-экономикалық формация жағдайында еркіндік
тек жоғарғы тұрған топқа ғана тиесілі болды деп саналды [33].
Жоғарыда аталғандарға мысал ретінде Конституция нормасында
көрсетілгендей өз еңбегімен табыс таппайтындар бір де бір билік
органдарында орын ала алмайтыны және белсенді сайлау құқығына ие бола
алмайтын болды (2п).
Конституцияда бұндай нормалардың бекітілуі тек адам құқықтарын
ығыстырып қоюды ғана емес жалпы демократиялық нормаларда аластауды да
көрсетеді [34].
1937ж ҚазКСР-ң Конституциясы алдыңғы жобадан демократизімнің кей
белгілерінің айқын көрінуімен ерекшеленеді. Жаңа конституциялық жүйенің
қалыптасуын кеңестік теоретиктер мемлекеттің жетілуінің келесі сатысына
өтумен, яғни социализм негіздерінің қалануы, эксплуотаторлық топтардың
түгелдей жойылуы арқасында социалистік демократияның кеңейуіне мүмкіндік
береді деп түсіндірді [35]. Топтық айырмашылықтарды жою арқылы біртекті
әлеуметтік қоғамды қалыптастыру тұлға теңдігінің бірден-бір негізі деп
саналды. Адамзат тарихында алғаш рет социализіммен адам экономикалық және
әлеуметтік құлдықтан босатты [34].
Буржуазиялық демократия идеологтарының критикасында кеңес халқының
едәуір бөлігінің мемлекет істерін басқарудан алыс болуына назар аударады,
нағыз демократия (ондай демократия -социалистік демократия) кезінде халық
жоғарғы билікті өз қолында сақтай отырып, билік функциясын жүзеге асыруды
жекелеген органдарға (мысалы, Кенестерге) және өз қатарынан шыққан
лауазымды тұлғаларға жүктей алады [36]. Сонымен қатар қазіргі кездегі
барлық дерлік ғалымдардың көзқарасы Кеңес дәуірі кезіндегі орын алған
әрекеттер формальды болғанын, ал нақты мемлекет және қоғам өмірі үшін
маңызы бар шешімдерді тек Коммунистік партия қабылдағанын айтады. Ал
Коммунистік партияға тиістілігі жеке тұлғаның орын алып отырған режимге оң
көзқарас тудырып және оның белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастырды.
Осы Конституцияда еңбек етуге және демалысқа құқықтары, қартайған
кезінде әлеуметтік қамсыздандыруға, ер мен әйел, адамдар арасында олардың
нәсілі мен ұлтына қарамастан теңдігін бекітті(96-і бап). Сонымен қатар сөз
және баспа, жиын және митинг, демонстрация және көше аралау бостандығы тек
еңбек етушілердің мүдделеріне қарсы болмаған жағдайда және әлеуметтік
жүйені нығайту мақсатында ғана жүзеге асырылады делінген ( 10 Збап). Осы
жерде айта кетерлік бір жай азаматтардың мемлекет алдындағы міндеттерін
егжей-тегжейлі бекіту орын алды.
1978ж Қазақ ССР-ң Конституциясы. Аталған заң нормасы жеке тұлғаны
қоғам мен мемлекетке бағындыру және әлеуметтік қағидалар шегіне
шықпайтындай етіп позитивті адам құқықтарын қалыптастыруды бекітті.
Аталған Конституция адам құқықтарының социалистік концепциясында өз
ерекшеліктеріне де ие болды. Яғни сол кездің ғалымдары адам мен қоғам
мүдделерінің бір жерден шығатынын, ал қоғамдық мүдде бұнда тек қоғам
дамуының обьективті қажеттілігін ескеріп қана қоймай сонымен қатар жеке
адам мен бүкіл халықтың мүддесін жақтайды деп есептеген. Буржуазиялық
теорияларға қарама-қарсы адамның индивидуалдығы оның табиғи негіздері мен
психикалық қасиеттерінде көрініс табады дейді [34]. Сонымен қатар мемлекет
әр адамның қажеттіліктері мен мүдделерін ескере отырып, өз азаматтарына өте
кең құқықтар мен бостандықтар береді және оларды сенімді кепілдер жүйесімен
қамтамасыз етеді [37].
Конституцияда бүкіл билік халықтың қолында деп жарияланған болатын.
Халық өз билігін Халық депуттатарының Кеңесі арқылы жүзеге асырады деп
есептелген (2бап 1;2тармақтары). Тікелей демократия ретінде мемлекет
өміріндегі маңызды мәселелер бойынша бүкіл халықтық талқылау және бүкіл
халықтық сайлау (референдум) өткізу болды (5бап). Кеңес қоғамының саяси
жүйесін дамытудың басты бағыты болып социалистік демократияны дамыту яғни,
қоғам мен мемлекетгі басқаруға неғұрлым көп азаматтарды қатыстыру, қоғамдық
ұйымдардың белсенділігін арттыру, қоғам мен мемлекеттің құқықтық негізін
нығайту, жариялылықты арттыру, әрдайым қоғамның пікірін біліп отыру (9
бап). Бірақ осыларға қарамастан ешқандай саяси плюрализм туралы сөз болған
жоқ. Қоғам дамуының басты бағыттарын, сыртқы және ішкі саясат бағыттарын
және кеңес халқының өміріне басшылық етуді саяси жүйенің негізін құрайтын
Коммунистік партия жүзеге асырды (6 бап).
Кеңес азаматының құқықтары мен бостандықтары едәуір түрде кеңейтілді
(Мемлекет және түлға 2 тарау). Аталған заңда бекітілген кұ-қықтар мен
бостандықтар сипаты және мазмұны жағынан қазіргі кездегі демократиялық
мемлекеттерде бекітілген құқықтар мен бостандықтарға өте ұқсас болып
келеді. Бұндай өзгерістердің орын алуын Кеңес Одағының Азаматық және саяси
құқықтар жөніндегі Халықаралық актқа және Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар жөніндегі Халықаралық актқа мүше болғандығымен
байланыстыруға болады. Социалистік демократияның кері әсерін ескере тұра
Кеңес Үкіметімен адамның әлеуметтік және экономикалық құқықтарын қамтамасыз
ету үшін көп жағдай жасағанын айта кету керек. Және соған қарамастан адам
құқықтарының концепциясы өзгеріссіз, яғни жеке адамның табиғи және бөлінбес
құқықтарын орын алуын жоққа шығарып отырды. Бірақ В.А.Кимнің Кеңес
дәуірінде өткен оң тәжірибелер ен өзгерістерді байқамай кетуге болмайды.
Себебі ол қазіргі кезде қалыптасып отырған адамның құқықтық мәртебесіның
қалыптасуы мен оның ең басты құндылық деп санауына өз үлесін қосып негізін
қалаған деген тұжырымын тек деп қарастыруға болмайды [38].
80-ші жылдары адам құқықтар мен оған жеке индивид ретінде қалыптасуы
мен Оның ролі мен қоғамда және мемлекетте алатын орны туралы ойлар
өзгереді. Аталған уақыттан бастап ғылыми әдебиеттерде адам құқықтарының
проблемалық мәселелеріне және қоғамды демократизациялауға көңіл бөліне
бастады. Бұндай еңбектер аталған уақытқа дейінгі адам құқықтары туралы
қалыптасқан идеяларынан арылған. Кеңес Одағы аумағында құқықтық мемлекет
құру параметрлері жобаланып индивидтің құқықтық мәдениетін, санасын
жоғарылату, сот жүйесін реформалау қажеттілігін ұғына бастады [39-43]. Адам
құқықтары мәселелерін дамыту және жобалауда бірнеше қазақ ғалымдарының
ойлары озық болғанын да айта кету жөн [44-48].
Тарихта орын алатын осы уақытты бағалай отырып Президент Н.Ә.Назарбаев
келесідей тұжырымға келеді: Біз, қазақстандықтар, рух иерархиясы
басқарған нақтылық және келешектің қандай болатыны анық айқындалған жабық
қоғамда өмір сүрдік. Бұнда біздің кінәміз бар ма? ... Жоқ, егер біз орын
алып отырған жағдайға қарамастан бізге артып қойған рухқа құлшылық пен бас
июде қала берсек, алдыңғы кезеңдердің және құндылықтардың абсолютті емес
екенін сезіне тұра жаңаша өмір бастай алмасақ кінәлі болар едік -, дейді
[49].
1.4 ҚР-ның тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыттағы жеке тұлғалардың
құқықтық жағдайы
Қазақстан Республикасыныц тәуелсіздік алғаннан бергі уақыт. Қазақ
АССР-ң 1990 ж. 25 қазанда қабылдаған тәуелсіздік туралы декларациясы39 адам
құқықтары мен бостандықтары концепциясының қалыптасуының жаңа бір кезеңі
болып келеді. Аталған құжат мемлекетті демократизациялаудың негізгі
идеяларын, құқықты, әлеуметтік-экономикалық, мәдени өзгерістерді көздеген
және біздің мемлекетте нағыз конституциялық құрылымды қалыптастыруға үлкен
септігін тигізді дейді А.К.Котов40.
Декларацияда адам құқықтары мен бостандықтары концепциясын анықтайтын
ең бір басты ережесі ретінде мемлекеттік биліктің жалғыз ғана қайнар көзі
және суверенитеттің иесі ретінде өз билігін тікелей немесе өз өкілдері
арқылы жүзеге асыра алатын Қазақстанның көп ұлтты халқын тану болып
табылады (4п.). Алғаш рет конституциялық тәжірибеде биліктің үш заң
шығарушы, атқарушы, сот билігіне бөлінуі орын алды (7 п.). Декларацияда
саяси және идеологиялық көптік қолдау тапты, яғни мемлекет пен қоғамды
қалыптастыруға және белсене араласуға теңдей құқық берді (5 п.). Көп
партиялық саяси жүйенің негізі болып саналды. Жетпіс жылдан астам уақыттан
бері көлеңкеде қалған діни ұйымдар шықты. Сонымен қатар адам құқықтарының
орындалуы мен қамтамасыз етілуінің кепілдігі ретінде олардың ұлтына, қай
партияға тиесілі екеніне, әлеуметтік жағдайына қарамастан тең деп санау
болды. Приверженность общечеловеческим ценностям выражает признание
Академик С.З.Зиманов аталған Декларацияда қарада көрінетін ақтай
адамды оның ұлтына, сенім-нанымына қарамастан тең құқықты және тәуелсіз
тұлға ретінде танып, осының арқасында мемлекет аумағында тұратын халықтар
татулығы мен консолидациясын орнату идеясы айқын көрініп отырғанын
айтады41.
Адам құқықтары концепциясының дамуында келесі бір маңызды оқиға 1991
ж. 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі
туралы Конституциялық заңның қабылдануы болып табылады. Аталған заң
Қазақстан Республикасының демократиялық және құқықтық мемлекет құру туралы
алға қойған мақсаттарын айқын көрсетті (1 бап).
1993ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы осыған дейін
қабылданған нормативтік актілерде көзделғен адам мен мемлекет арасындағы
қатынас жүйесін одан әрі дамытып бекітті.
Негізгі заңда белгіленгендей адам және оның өмірі, бөлінбес құқықтары
мен бостандықтары басты құндылық деп есептелді. Мемлекет өз қызметін адам
мен қоғам мүддесіне сай жүргізді (Конституциялық құрылым негізінің Үшінші
ережесі).
Жаңа Конституцияда адам құқықтарының конституциялық мәртебесін
анықтауға бөлінді (1 Бөлім). Адам құқықтық мәртебесін жүзеге асыруды шектеу
туралы нормалар енгізілді (өзге азаматтардың құқықтық мәртебесін,
конституциялық құрылымды, қоғамдық тәртіпті қорғау мақсатында). Және осының
ішінде конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар қозғалмауы тиіс
болды (2 бап). 1993ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы алдыңғы Кеңес
дәуіріндегі Конституциялардан айырмашылығы ол тікелей әсері және жоғарғы
заңды күшке ие болды (Конституциялық құрылым негізінің Жетінші ережесі).
Сонымен қатар, Конституцияда адам құқықтары саласындағы халықаралық
нормативтік құқықтық актілердің басымдылығы жөніндегі норма (3 бап) орын
алғанымен адам жеке тұлға ретінде толық санала қойған жоқ, ал оның
құқықтары әлде де мемлекетпен туындайтын қатынастар призмасынан қаралып
отырды. Оған мысал ретінде 1978ж. Конституциядан келген құқықтарды
келтіруге болады. Аталған мәселе назарсыз қалуы мүмкін емес еді, сондықтан
қазақстандық ғылымда демократиялық және құқықтық мемлекетті нығайту туралы
дискуссиялар пайда бола бастады, сонымен қатар билік тармақтарының бөліну
моделін жетілдіру, сот жүйесін реформалау, адам құқықтық мәртебесін қорғау
механизімінің эффективтілігін арттыру мәселесіне де назар аударылды42.
1995ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Аталған Конституцияның
қабылдануына 1993ж. қабылданған Конституцияның мемлекеттік билік
институттардың құрылуының кемшіліктерін жоюмен қатар адам мен азаматтың
құқықтық мәртебесіның шебін кеңейту болып табылады. Аталған кемшіліктердің
орын алғанына қарамастан, 1993ж. қабылданған Конституцияның оң ізін де атап
өткен жөн. Қазақстандық ғалымдармен қатар 1993ж. Конституцияның оң ықпалы
туралы Ә.Кекілбаев былай дейді: 1993ж. Конституция сол кездегі ауыр
жағдайға қарамастан кеңестік мемлекеттіліктен және тоталитарлық режимнен
демократиялық мемлекетке ауысуды бейбіт жолмен жүзеге асуын бекітті. ...
Бірақ бекіткен идеалары құқықтық астары жеңіл жобаланған себепті орныға
алмады. Бірақ, оның да өзіндік пайдасы болды43. Н.Ә.Назарбаев: осы кезде
орын алған келеңсіздіктер болашақта дұрыс бағытта өсіп-өрбуге мысал болды
-, дейді.
Жаңа Конституцияның жобасын дайындауға ең үздік деген ғалымдар мен
практиктер қатыстырылды. Және қалың бұқара халықтың ойы да ескерілді. Осы
күрделі жұмыстың аяғы болып 1995ж. 30 тамыз күні бүкіл халықтық референдум
арқылы қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Ата Заңы болып табылды.
Мемлекет және қоғам құрылымының фундаментальді негіздері
Конституцияның ібабында былай дәйектелді: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық жэне әлеуметтік мемлекет деп таниды және
оның басты құндылығы болып адам, оның құқықтары мен бостандықтары
саналады. Жоғарыда айтылғаннан адам құқықтарын реттейтін нормативтік
құқықтық актілерде нормативтік-табиғи доктрина негізге алынғанын көруге
болады. Алғаш рет негізгі заңмен адам құқығы атты дара юридикалық
категорияны бекітеді. Алдындағы Конституция болса адам құқықтарын азаматтың
статусымен байланыстырған болатын- ды. Өзгеріс тек терминологиялық
алмастыру емес, нағыз демократиялық бастаулармен бірге белгіленген
индивидтің статусын белгілейтін құқықтық негіз. Осылайша адам құқықтарының
қазіргі кездегі теориясына орай адам құқықтары мен азамат құқықтары
мазмұны жағынан пара-пар емес, олар тұлғаның статусын айқындайтын әр түрлі
аспектілер. Сондықтан қазіргі демократиялық мемлекеттердің
Конституцияларында екі ұғым қоса қолданылады. Аталған ойды жақтаушы А.Е.
Лукашева адам мен азаматтың құқықтары деп екі бөліп қарау тұлғаны тек
мемлекетпен немесе тек қоғаммен байланыстырып қоюдан арылтады деп санайды.
1995ж. Конституция алдыңғыға қарағанда адам мен азаматтың құқықтарының
мазмұнын саяси жэне экономикалық шарттарды ескере отырып неғұрлым кеңейтіп
қарастырады (Адам және азамат 2 тарау). Осында тағы бір айта кетерлік жай
адам мен азамат кұқықтары мен бостандықтарына арналған тарау БҰҰ-мен
қабылданған Халықаралық адам құқықтары туралы декларация және адам
құқықтары жөніндегі Халықаралық пакттар негізінде жасалуы. Жеке тұлғаның
құқықтары қазіргі кезде расында ұйымдастырушылық, экономикалық, саяси және
құқық негіздер де қамтамасыз етіліп отырады.
Н.Ә.Назарбаев атқарылған жұмыстарға баға бере отырып, Негізгі Заң
арқасында Қазақстанда адам өзін-өзі толық көрсетуі үшін (самореализация)
және қоғамның әрі қарай демократизациялануы үшін пайдалы жаңа құқықтық
кеңістік пайда болғанын, сонымен қатар экономикалық еркіндік, саяси және
идеологиялық әр алуандылық, заң алдында барлығының теңдігі Қазақстанның
құқықтық мемлекет ретінде дамуына негізгі шарт ретінде болып отыр деп
тұжырымдайды. Өткен жылдар орын алып отырған Конституцияның демократиялық
негізінің бар екенін қөрсетіп отыр. Е.Жұмабаевтың айтуы бойынша,
конституциялық модельге болашақта өзін әлі толығымен орнықтыру керек, бір
нәрсе анық, Конституцияның экономикалық, әлеуметтік және саяси өзгерістерге
ұшырауы мүмкіндігіне қарамастан оны жетілдіріп қорғауымыз қажет. Бірақ орын
алып отырган конституциялық модельді өзгертуді болдырмауға тырысу
керекпіз. Айтылған тұжырыммен келіспеу мүмкін емес. Н.И.Акуевтің айтуы
бойынша, конституциялық жетілдірудің өнері мен ұлылығы қоғамның нағыз
қажеттіліктерін анықтау, әлеуметтік процесстерді реттеп, бөлек күштерді
гармонияға келтіріп, оларды тепе-теңдікке келтіріп, қоғамдық татулық пен
саяси қалыпты орнықтыру болып табылады44.
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялаған күннен-ақ құқықтық мемлекет
құру идеясын қабылдады. Құқыққа мойынсұнып, адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын камтамасыз етуді алдына мақсат етіп қойған
мемлекет осылай сипатталады. Ұлттық құқық жүйесін дамытып, оның толыққанды
жұмыс істеуі үшін 1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда
қабылданған жаңа Конституция содан бергі мерзімде елімізде экономикалық
және әлеуметтік, саяси реформаларды жүзеге асырып, қоғамды
демократияландыру ісінде өзінің жасампаздық әлеуетімен Қазақстан халқына
қызмет етіп келеді. Егемен еліміздін жаңа негізгі заңының қабылдануы жаңа
мыңжылдық табалдырығында Қазақстан тарихындағы атаулы оқиға болып, тәуелсіз
мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа сатысына негіз салды. Тап осы
Конституцияны ел тарихындағы идеялар көрініс тапқан, әрі халықаралық
деңгейге сай биік межедегі заң деуге толық негіз бар.
Қазіргі кезедегі өркениеттің басты жетістігі адам құкығы мен
бостандығын қорғау болып табылса, барлық мемлекет оны қорғап, оған кепіл
болуы тиіс. Осындай ізгілікті үрдістен Тәуелсіз Қазақстан да шет қалып
отырған жок. Қазақстан Ата заңының 1-бабында Қазақстан Республикасының ең
қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп
атап көрсетілген. Осы заң сөздері Қазақстанға әлемнің дамыған елдерінің
қатарында тұруға моральдық құқық береді. Осы сөздер Қазақстанның
демократиялық ел екендігін бүкіл әлемге жария етеді
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының қорғалу деңгейі жағынан халықаралық
стандарттардың барлық талабына жауап береді. Онда бекітілген адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары заңдардың қолданылуының, мемлекеттік
билік органдары мен олардың лауазымды адамдары қызметінің мағынасы мен
мазмұнын анықтайды.
Адам құқықтары саласында заңнаманы жетілдіру процесі Қазақстанда
еліміздің Конституциясында кепілдік берілген адам құқықтары мен
бостандықтарын іске асыру мен қорғаудың қол жетімді және тиімді барлық
тетіктерінің болуына игі ықпал етеді. Конституцияға сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесіның дамуының тарихы
аспектілері 9
Адам құқықтық мәртебесіның дамуының теориялық және тарихи
ерекшеліктері 9
1917ж. дейінгі кезеңдегі қазақ мемлекеттілігіндегі адам
құқықтық мәртебесіның жағдайы 13
Кеңес дәуірі (1917-1990жж.) кезеңіндегі қазақ
мемлекеттілігіндегі адам құқықтық мәртебесіның жағдайы 13
ҚР-ның тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыттағы жеке тұлғалардың
құқықтықжағдайы 16
2 Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі негіздері
2.1 Адам және азаматтың құқықтары, бостандықтары мен 22
міндеттерінің жүйесі
2.2 Құқықтар, бостандықтар және міндеттер қағидаларының мазмұны22
2.3 Құқықтар,бостандықтар және міндеттердің жіктелуі
29
3 Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің қорғалу 35
механизмдері.
3.1 ҚР-ғы адам мен азаматтың құқықтық мәртебесін қорғау
институттары мен органдары 43
3.2 Адам құқықтық мәртебесін қорғау саласындағы Қазақстанның
өзекті мәселелері 43
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР
61
63
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыт аралығында Қазакстан
Республикасында болған саяси жэне экономикалық реформалар түлға, оның
қажеттіліктері мен мүдделеріне басты роль берген қоғам дамуының жаңа
бағыттарын айқындады. Қазіргі біздің конституциялық жүйеміз бүрыңғы кеңес
дэуіріндегіден өзгеше адам және оның тұлғаллығына ерекше сыйластықпен
қараудан тұрады.
ҚР Конституциясының 1 бабында: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, қүқықтық жэне әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам, оның өмірі, қүқықтары мен
бостандықтары болып табылады делінген. Ал 12 баптың 2 тармақшасында: Адам
құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынанан жазылған, олар абсолютті
деп танылады, одан ешкім айыра алмайды деп көрсетілген [1].
Аталған конституциялық ережелер мемлекет жүйесінің саяси-қоғамдық
қалыптасуы мен дамуына бағытталып, адам қүқықтары мен бостандықтарының кең
ауқымын жэне оларды қамтамасыз ету мен қорғаудың механизмін бекіту арқылы
жүзеге асады.
Аталған бағыттарды кез келген билік органдары және қоғамдық
бірлестіктері өз әрекеттерін жүзеге асыру барысында естен шығармауы тиіс.
Ел басшымыз Жаңа Конституция халықпен өкімет арасындағы нақты және
шынайы келісімі ретінде көрінеді. Сонымен қатар онда адам және азаматтың
құқықтық мәртебесі, мемлекеттік органдармен қоғамдық ұйымдарды құру және
олардың жұмысын реттеу мәселелері әр кімге түсінікті етіп жазылғандығын
ерекше атап өтеді [2].
Сөйтіп қоғам дамуының барысы жаңа қатынастарға бейімделуді талап
етеді. Бүл өз алдына Конституция нормалары мен басқа да тұлға мәртебесінің
негіздерін айқындайтын нормативтік актілердің мейілінше тиімді өзгеруінде
көрініс табуы керек. Осымен байланысты ғалымдар алдында қазақстандық
конституционализмнің өзекті теориялық сұрақтарын жан-жақты қарастыру
мақсаты тұр. Ол күқықтық мемлекеттің әрі қарай дамуына, демократияның
қалыптасуына, қазіргі құ-қықтық жүйенің жетілуіне және мемлекеттегі
заңдылықтың күшеюіне әсерін тигізеді [3].
Конституциялық заң тарихында бірінші рет азаматтардың құқықтары мен
міндеттерімен бірге адам құқы ұғым бірінші рет танылды. Сөз жоқ Адам
құқы мен Азамат құқы ұғымы бір – біріне жақын және табиғи түрде ұштасқан
ұғымдар. Азамат деген – адам. Сондықтан, адамға қатыстының бәрі де азаматқа
да қатысты. Адамға тумысынан жазылған, абсолютті деп танылған және олардан
ешкім айыра алмайтын құқық пен бостандық Қазақстан Респуликасының азаматына
да тән.
20 қыркүйек 2002 жылғы ҚР Президентінің ҚР-ның құқықтық саясаты
Концепциясы туралы жарлығында: ҚР Конституциясында бекітілген адам және
азаматтың құқықтық мәртебесіның жоғарлылығы, құқық үстемдігі, мемлекеттің
билік тармақтарының бөлінуі және олардың өз қызметін жүзеге асыру барысында
тепе-тендік және тежемелік қағидасына сүйене отырып жүзеге асыратындығы
негізінде демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру
жөніндегі бағытын біртіндеп және ретімен заңдастыру керек деп көрсетілген
[4].
Әр саладағы адам және азаматтың құқықтық мәртебесіна байланысты
мәселелер ҚР құқықтық ғылымында жан-жақты қарастырылған деп айтуға болады.
Бірақ аталған мәселеніңқоғам талабына сай зерттеліп, дамып отыру
қажеттігіне байланысты және ғылымныңда бір орында тұрмай ұдайы өрбіп келе
жатқанын ескерсек оны біліп тану аяғына дейін жетті деп санау қате. Егер
біз ҚР тұрақты экономикалық даму сатысынан өткенін, демократиялық
институттарды дамытып келе жатқанын ескерсек ҚР-да адам және азаматтардың
құқықтық мәртебесін күннен-күнге кеңейіп және олардың мазмұны әлде қайда
көлемді болып жатқанын айдан анық көрінеміз. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасы адам және азаматтардың құқықтық мәртебесіна байланысты ірі
халықаралық-құқықтық сипаттағы БҰҰ шеңберіндегі: Адам құқықтарының
жалпыға бірдей декларациясы (1948 ж.), Адамдардың экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы, Адамдардың азаматтық және саяси
құқықтары туралы(1966 ж.), Балалар құқы декларациясы (1959 ж.),
Әйелдердің саяси құқы туралы конвенция (1954 ж.) сияқты және басқа
бірқатар құжаттардың негізгі идеяларымен қағидаларына сүйене отырып және
мемелекеттің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып нығайтты. Қазақстан
Республикасының жаңа Конституциясы азаматтардың құқықтық мәртебесін нығайта
отырып, халықаралық актілердің нормалары мен принциптеріне сүйенеді.
Аталған және басқа халықаралық актілер мынадай негізгі құқықтар мен
бостандықтарды жариялайды: кез – келген адам өмір сүруге, бостандыққа және
жеке басына қол сұғылмауына құқылы, кез-келген адам азапталмауы, қадір
қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға ұшырамауы тиіс, барлық
адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде қорғалуға құқылы; кез-келген
адам тұратын орнын мемлекет шегінде еркін ауыстыруға және таңдауға құқылы;
кез-келген адам өзінің, отбасының және басқаларының денсаулығын және тұрмыс
жағдайын қолдауға қажетті өмірлік деңгейде еңбек етуге, білім алуға,
демалуға құқылы. Халақаралық құқықтық құжаттар адам құқы мен бостандығынең
жоғарғы құндылық деп таниды.
Жоғарыда аталғандар өзге зеріттеушілермен қатар бізді де адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары маңында пайда болған мәселелерді
жаңаша көзқараспен және бертін шығарылған нормативтік құқықтық актілердің
тұрғысынан қарап шешуді талпындырды.
Осылайша жүзеге асырылып отырған Конституцияның теориялық мәселелері
және адам және азамат құқықтары мен бостандықтары саласындағы заңдарды
жетілдіру таңдап алынған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі.Адам құқықтары, тұлға мен мемлекет
арасындағы қатынастарды күру мәселелері Ежелгі Дәуір философтарын
қызықтырған. Олардың арасында Лао Цзы, Конфуций, Протагор, Аристотель,
Антифонт және басқаларды атауға болады. Жаңа Заман кезінде Г. Гроций, Ш.
Монтескье, Ж-Ж. Руссо, Т. Джефферсон еңбектерінде көрініс табады. Адам
қүқыктары концепциясының қалыптасуына Ш.Уалиханов, Ә.Бөкейханов,
А.Байтүрсынов, М.Дулатов да өз үлестерін қосты.
Кеңес одағы кезіндегі адам құқықтары мен олардың құқықтық мәртебесі
Г.В.Мальцев, Н.В.Витрук, Л.Д.Воеводин, Е.А.Лукашев, В.А.Кучински,
В.А.Патюлин, В.М.Чиквадзе, А.И.Экимов, И.Е.Фарбер, Л.С.Явичтердің
еңбектерінде қарастырылған.
Егеменді Қазақстанның зеріттеліп отырған обьектіге қатысты қазіргі
қалпына жетуіне өз үлесін С.З.Зиманов, М.Т.Баймаханов, С.С.Сартаев,
С.Н.Сабикенов, А.А.Матюхин, С.Ф.Ударцев, З.Ж.Кенжалиев, К.А. Жиренчин,
С.А.Табанов, Н.А.Шайкеновтер сіңірді.
Тікелей адам жэне азамат қүқықтары мен бостандықтары мэселелеріне А.Т.
Ащеулов, К.К. Айтхожин, Д.М. Баймаханова, В.А. Ким, А.К. Котов, О.К.
Копабаев, Е.К. Кубеев, Г.П. Лупарев, В.А. Малиновский, В.В Мамонов, Э.Б.
Мухамеджанов, Е.К. Нұрпеисова, Ғ.С. Сапарғалиев, М.А. Сарсембаев, В.Н.
Уваров, А. А. Черняков жэне басқалар өз еңбектерін арнады.
Қарастырылып отырған мәселеде түпкілікті бекітуге өз үлестерін отандық
және шетелдік ғалымдардың атап айтқанда Е.А.Лукашевтің редакциясымен
басылып шығарылған Общая теория прав человека [5], Прав человека [6],
Г.П.Лупаревтің Правовой статус личности в зарубежных странах
[7].В.А.Кимнің Годы созидания [8], Ғ.С.Сапарғалиевтің Конституциялық
құқық [9] академиялық курсында, А.К.Котовтың Суверенный Казахстан:
гражданин, нация, народ [10] монографиясында бірқатар прогрессивті
идеялардың орын алғанын айқын көруге болады.
Аталған енбектерден қазіргі кездегі адам құқықтары саласындағы негізгі
ғылыми жетістіктері, мемлекет дамуының демократиялық бағытын ұстанып
отырған ТМД-ның және өзге шет мемлекеттердін адам және азамат құқықтық
мәртебесін бекіту және реттеу тәжрибелері, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтары саласына байланысты халықаралық құжаттар және олардың біздің
ішікі заңдарымызбен ара қатынасы көрсетілген. Сонымен қатар Қазақстанда
аталған мәселе бойынша жүйелі түрде жүргізілген яғни, адам мен азаматтың
оны қоршап отырған әлеуметпен арасындағы қарым-қатынасын көрсеткен және
жүйеленген ғылыми зеріттеулер орын алмаған деп айтуға болады.Осыған
қарамастан жүргізілген жұмыстарда адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары саласында өз шешімін іздеп отырған мәселелердің көптігін
көрсетеді. Осы саладағы Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттерінің
шегінде орын алып отырған негізгі және ауқымды мәселелердің бірі болып,
1966 жылғы адам құқықтары туралы халықаралық пактіден шығатын ішкі
заңшығарушылықты сондай-ақ адам және азамат құқықтық мәртебесін құқықтық
реттеу болып табылады.
Осылайша Қазақстан Республикасы аумағында адам және азамат құқықтары
мен бостандықтары мәселесіне байланысты сұрақтар өз шешімін толығымен
таппаған және қосымша ғылыми зеріттеулерді талап етеді деп санауға
мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Адам және азаматтардың құқықтық
мәртебесінің конституциялық теориясын жинақтау мен дамыту және соның
негізінде заңнама нормаларын және оларды жүзеге асыру механизмін жетілдіру
жұмыстың мақсаты болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттердің шешілуі қажет:
- адам және азамат қүқықтары жөніндеғі теориялық көзқарастарды
топтап, олардың мәнін және қайнар көздерін ашу;
- олардың байланысы мен ерекшеліктерін анықгау;
- азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары
классификациясының көптүрлілігі мен ерекшеліктерін зерттеу;
- олардың теория мен тәжірибеде жүйесінің калыптасу жолдарын ұсыну;
- адам және азамат конституциялық-құқықтық мәртебесінің маңызды
элеметтерінің бірі ретінде тұлғаның құкықтары мен
бостандықтарының мазмұны мен маңызын ашу;
- адам құқықтары жөніндегі халықаралық стандарттарды Қазақстан
заңнамасына ендіру кезінде туындайтын мәселелерді ашу.
Дипломдық зерттеудің объектісі болып ҚР-ғы адам құқықтары мен
бостандықтары саласындағы теориялық және тәжрибелік мәселелер. Сонымен
қатар адам құқықтық мәртебесіна байланысты ұлттық, шетелдік және
халықаралық нормативтік құқықтық актілер болып табылады.
Ал тақырыптың зерттеу пәні: ҚР адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары, оның дамуының ерекшеліктері, бағыттары, қағидалары,
тенденциялары және заңдылықтары.
Зерттеудің әдістемелік негізі-бұл диалектикалық, тарихи-
логикалық, институционалдық, құрылымды-жүйелік, салыстырмалы-құқықтық және
баяндаушы ғылыми әдістердің жиынтығы.
Зерттеудің теориялық негізі. Жұмыс қортындысы табиғи құқық
теориясына, Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың еңбектеріне, ұлттық және шет мемлекеттердің нормативтік
құқықтық актілеріне, халықаралық құқық нормаларына сүйене отырып жазылған.
Жоғарыда аталған мәліметтермен қатар мемлекет және құқық теориясы
саласындағы отандық және шетел ғалымдарының еңбектері, конституциялық
құқық, философия, политология салаларынан құнды мәліметтер алынған.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Адам және азаматтың құқықтық
мәртебесіның жүйелі зеріттелуінен сондай-ақ оның конституциялық-құқықтық
және халықаралық-құқықтық аспектілерін қарастырудан тұрады.
Зерттеу барысында келесі мәселелер қарастырылады :
- адам құқықтары концепциясының пайда болуы;
- адам құқықтарының конституциялық қағидаларының иерархиялық жүйесі;
- ҚР-ғы адам құқықтық мәртебесіның халықаралық заңнамамен салыстырмалы
кестелері;
- адам және азаматтардың құқықтық мәртебесін қамтамасыз етудің бірден-бір
кепілдігі ретінде омбудсмен институтын қарастыру.
Тәжрибелік маңызы. Жұмысты жазу барысында шешілетін мәселелер
қазақстандық демократиялық құқықтық мемлекеттілікті құру үшін маңызды. Осы
жүмыста келтірілген үсыныстар Қазақстан Республикасы Конституция нормалары
мен өзге де адам құқықтық мәртебесінің негіздерін айқындайтын нормативтік
актілердің оң тиімді өзгеруіне және әрі қарай жетілуіне өз үлесін қосады
деген сенімдеміз. Нәтижесінде адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары саласында жұмыс атқаратын органдармен олардың конституциялық-
құқықтық жағдайын жетілдіру үшін өз үлесін қосады деген сенімдеміз.
Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, жеті тармақшаны біріктіретін
үш тараудан, қортындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Адам мен азаматтың ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Адам құқықтық мәртебесіның дамуының теориялық және тарихи
ерекшеліктері
Адам құқықтық мәртебесіның мәселесі барлық мемлекеттердің саяси-
қоғамдық, мемлекеттік-құқықтық тәжірибесі мен теорияда да ең басты
орындарының бірінде тұратыны анық, себебі әңгіме ең басты әлеуметтік
кұндылық туралы болып отыр.
Адамға құқық тумысынан тиесілі. Олар табиғи сипатқа ие және тұлғаның
нәсіліне, ұлтына, әлеуметтік жағдайына, нанымына қарамастан бөлек
қарастырыла алмайды. Адам құқықтарының жыйынтығы адам қүқықтарының жалпы
мәртебесін құрайды. Ал ол өз кезегінде үш жеке мәртебеден қүралған:
- мемлекетде, жеке түлға да араласуға қүқықығы жоқ бостандық саласы;
- мемлекетке тиесілі яғни, өз қүқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін
мемлекетке жүгіну;
- мемлекетті құруға және басқаруға, қоғамдық өмірге белсене араласа
алуға құқығы [11.29б.].
Жалпы сөзбен айтқанда адам құқықтары жекелік ерекшеліктеріне
қарамастан барлық жерде, барлық уақытта және барлығы үшін тиесілі. Олар
тұлғадан бөлінбейді, яғни тұлғаны құқықтарынан айыру мүмкін емес. Сонымен
қатар тұлға өз құқықтары арқылы өзінің әр түрлі қажеттіліктері мен
мүдделерін қорғау мен өтеуі үшін заңды құрал ретінде де қолдана ала алатыны
мәлім.
Адам құқықтарының түсінігі мен құрамы категорияларын қарастырғанда
ғылыми теория тұлғаның өмір сүрген немесе өмір сүріп жатқан қоғамның саяси
және экономикалық жағдайына көңіл бөлінетін нақты-тарихи анализ негізінде
жүргізілуі тиіс деп түжырымдайды. Н.Н. Моисеев бұл жайлы келесідей көз-
қараста : Өркениет дамуы контекстінен тыс адам құқықтары мәселесін
қарастыру өте күрделі. Себебі адам қүқықтары мен құндылықтары түсінігі адам
санасында өзінің өмір сүріп жатқан өркениетпен және ертеректе қалыптасқан
өмір сүру мен жүріс-тұрыс ерекшеліктерінің қалыптасуында дейді [12] .
Көптеген ғалымдарға саяси-құқықтық ілімдер талдауының әдістемелік
негізі - ең алғаш өркениеттің шығыс және батыс деп екіге бөлінуі болып
табылады. Шығыс - этатизімнің жоғарылығымен, меншіктің мемлекет иелігіне
көшумен, ұжымның жеке тұлғалардан үстемдігі, жеке тұлға ұғымының болмауы
яғни, адам құқығы мен бостандығы категорияларының болмауымен сипатталады.
Ал, батысқа тән құбылыстар - индивидуализм,ежелгі мемлекеттердің
экономикалық базисі болып келген – құл иеленушілік болды [13] Адам
құқықтары концепциясының философиялық бастамаларын біз Батыс және Шығыс
өркениеттерінен қатар көре аламыз, бірақ, алғаш оның дамуы соңғысынан
басталғанын айта кеткен жөн [14]. Аталған құрылымның орын алуының өзі
басынан тең құқылықты жоққа шығарған. Адам бұнда толық субъект болып тек
азамат ретінде танылған кезде ғана саналған деп жазған М.Ю.Козлихин [15].
Тек азамат барлық құқықтар мен бостандықтарды, солардың ішінде ең басты
болып саналатын саяси құқықтарды иелене алды. Осыдан кейін орын ауыстырған
саяси және экономикалық формацияларда феодалдық формация шегінде адам
құқықтарын мейлінше күшейтіп, мемлекеттік істерді басқару ісіне біртіндеп
барлық қоғам мүшелері үшін тең деп танылып, олардың қатыса алуына жол
ашады. Бұнда қалың құқықсыз бұқара орын алып отырған билік иелерін жоюмен
қорқыту арқылы өз дегендеріне қол жеткізіп отырды. Орта ғасырға тән
биліктің абсолютизімінің орнына мемлекет пен тұлға арасындағы
конституциялық шарт келеді. Бұнда басшылыққа алынған идея болып бостандық
және тұлғаның жекелілігі болып танылады (Г. Гроций, Д. Локк). Аталған
теорияны кеңінен қарастырған француз ойшылдары Ш. Монтескье және Ж.Ж.
Руссо. Біріншісі саяси бостандықты жеке қауіпсіздікпен, индивидтін билік
етушілердің қысымынан бостандығымен теңестіреді, осының ішінде осы кезде
орын алып отырған мемлекеттің нысанына сүйемелденіп қазіргі кездегі ең
басты саяси-құқықтық қағидалардың бірі болып табылатын билік тармақтарының
бөліну қағидасының пайда болуын алып келеді [16]. Руссоның еңбектерінде
назар биліктің әлеуметтік табиғаты мәселелеріне және оның халыққа
тиесілілігіне бөлінеді [16].
Аталған идеялардың қоғамдық санаға әсері ретінде адамның теңдігі мен
бостандығы туралы лозунгтары бар және олар кейіннен 1789 жылғы адам мен
азаматтардың құқықтары туралы Декларацияда көрініс тапқан Ұлы француз
революциясы болып табылады. Онда келесідей жазылған: Адам тумысынан еркін
және тең құқылы болып келеді. Кез келген мемлекеттік бірлестіктің мақсаты
адамның табиғи және бөлінбейтін құқықтары болып табылатын бостандық,
меншік, қауіпсіздік және қудалауды болдырмау болып табылады. Сонымен қатар
Декларацияда сөз және баспа бостандығы, сенім-наным бостандығы және
кінәсіздік призумциясы жарияланды.
Ал АҚШ-да адамның табиғи және бөлінбейтін құқықтарының қалыптасуы
еркіндік үшін күреспен бірге ұштасады. Америкалық демократияның негізін
қалаушы Т.Пейн мен Т.Джефферсонның көзқарастары 1776ж. Вирджиния штатының
құқық Декларациясынан өз көрінісін табады. Олар барлық адамдар тумысынан
тең және олар өмірге, еркіндікке, бақытты өмір сүруге құқылы деген
ақиқатты ұстанады. Егер мемлекет құрылымы адамның табиғи құқытарына сай
келмесе, оны бұзса, келісіммен жүргізілмесе онда халық билікті олардың
құқықтарын қорғау үшін жүмыс жүргізетін, оларға қамқор болатын билік түрін
тиімді етіп өзгерте алады дейді Т.Джефферсон [17]. Бірақ В.Остинскидің
айтуы бойынша адам құқықтарының концепциясы ағарту кезеңінде шектеулі болды
дейді. Барлық адамдарды крепостнойлардан босатқанымен саяси құқықтарды тек
аздаған меншік иелеріне ғана берді. Ал әйелдер, жастар, мүліксіздер және ақ
нәсілді еместер тыс қалып қалды. Сонымен қатар аталған концепция жергілікті
және қара нәсілді американдықтардың жоюын және басынуын тоқтата алмады
[18].
Жалпы алғанда қазірге дейін өз мемлекеттерінде орындалып жүрген осы
ұлы құжаттар қазіргі кездегі өркениеттің негізін салғаны және онда
демократиялық және құқықтық мемлекеттің мәні мен мақсаты айқындалғаны хақ
[19]. Қазіргі кезде әлемдегі экономикалық және саяси-құқықтық жағынан
дамыған мемлекеттер осы табиғи-құқықтық концепцияны ұстанады. Біздің
мемлекетіміз де аталған концепцияны ұстанады. Осылай Қазақстан
Республикасының 1995ж 30 тамызда қабылданған Конституциясының 1 бабының 1
тармағында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орныктырады, оның ең қымбат қазынасы -
адам және адамның өмірі, құықтары мен бостандықтары деп бекіткен. Ал 12
баптың 2 тармағында адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан
жазылған, олар абсолютті деп танылып, олардан ешкім айыра алмайды және
заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы
осыған қарай анықталатыны көрсетілген [20].
Сонымен қатар дүние жүзілік тарих тек табиғи-құқықтық доктринаны ғана
қарастырып қана қоймаған. Ғылыми әдебиеттерде табиғи құқықпен қатар
позитивті құқықты да қарастырған мағлұматтар жиі кездестіріледі. Бұндай
құбылыс көбіне Кеңес дәуіріндегі құқыққа тән болды. Егер табиғи-құқықтық
теория адамның құқықтарын бөлінбес, санадан немесе құдай берген деп
ойлауға, не адамға тумысынан тиесілі деп жорамалдаса позитивті бағытты
ұстанушылар пайда болған және пайда болуы мүмкін құқықтар тек мемлекетпен
беріледі деп санайды. Бірінші жағдайда заң оған дейін орын алған құқықтар
мен бостандықтарды бекітуші деп қарастырылса, екіншісінде - оларды
қалыптастырады. Бірақ кеңес дәуіріндегі ғалымдар мемлекеттің берген
құқығынан басқа құқық бар екенін, яғни табиғи құқықты мүлдем жоққа шығарды
деп ойлау қате. Адам құқықтарының мемлекеттік емес қасиеттерін И.Е. Фарбер,
Е.А. Кучинский, А.П. Таранов өз еңбектерінде бөліп көрсеткен. Сонымен қатар
жоғарыда аталған ғалымдар адам құқықтарын заңда көрініс таппаған жағдайда
еш күші және маңызы жоқ деп таниды [21].
Кез келген құқық түсінігі егер ол синтез, қосынды, аталған
бағыттардың қосындысы болып келмеген жағдайда дұрыс деп санайды. Сонымен
қатар аталғандардың әр бірі екіншісіне тежеу ретінде, яғни әділеттілік
шегінен шықпай заңсыздыққа жол бермейтін күш деп қарастырады. Аталған
мәселе бойынша қазіргі заман ғалымдармен екі бағытты да ұстанатындығын және
мемлекеттің конституциялық тәжрибесінде көрініп отырғандай адам құқықтық
мәртебесіның пайда болуын табиғи құбылыс деп қарастырған күннің өзінде
олардың позитивті рәсімделуін жоққа шығармайды. Табиғи құқық адамның
мемлекет пен қоғамға өз құқытарының бұзылғандығын байқаған жағдайда оларды
қалпына келтіруге моральдік негіз береді деп айтуға мүмкіндік береді. Бірақ
оларды өмірге жүзеге асыра алмайды, ал позитивті құқық керісінше, өзінің
мазмұны жағынан тар бола тұрса да, құқықты қамтамасыз ету амалдары кең
болып келеді [22].
Осылайша қазіргі замандағы демократиялық құқықтық мемлекеттерде
сонымен қатар Қазақстан да бір-бірімен конкуренциядағы теориялар: табиғи
және позитивтік теорияларды жақындастыру мен біріктіру әрекеттерін аңғаруға
болады. Ал ол өз ретінде адам құқығы статусын бекітудің оптимальділігін
қамтамасыз етеді. Мемлекет табиғи құқықтың қей моральдік негіздеріне сүйене
отырып адам құқықтарының абсолюттілігі мен бөлінбейтіндігін мойындай отырып
олардың заңды түрде нақты орындалуын қадағалайды. БҰҰ-ң ұстанатын идеялары
мен екі негізгі қызметін атауға болады. Олар адам құқықтары жөнінде
халықаралық құқытық актілерді әзірлеу және мемлекеттердің адам құқықтарын
дұрыс орындалып жатқанын қадағалау. Қазақстан Республикасы осы саладағы
халықаралық интеграция процесстерінен тыс қалған жоқ. Қазіргі уақытта
біздің республикамыз адам құқықтарына қатысты әр түрлі аспектілерді
реттейтін ондаған халықаралық шарттарға қол қойып жұмыс істеп отыр.
Қазақстан Республикасының халықаралық қауымдастық алдындағы
міндеттемелері мемлекеттің ішіндегі адам құқықтарын қамтамасыз ету
механизіміне өзінің оң септігін тигізді. Осындай институттардың қатарына
Қазақстан Республикасында өз орнын тауып отырған омбудсмен институтын
атауға болады.
Бүгінгі таңдағы алға қойып отырған басты мәселелер қатарына
мемлекеттік басқару және сайлау салаларын модернизациялау,бұқаралық ақпарат
құралдарының мәртебесін нығайту, құқық қорғау және сот органдарының
қызметін жетілдіру, сатылап сот присяжныйларын енгізу болып табылады .
Адам құқықтарының қалыптасуы және дамуына әлемдік өркениет тарихы
тұрғысынан көз жүгіртсек аталған процесс аяқталуға жақын деп санау қате
болады. Адамзаттың прогресс жолымен жүруі әр атқан жаңа күні адам
құқықтарының жаңа аспектілерін ашып оларды қоғамдық-саяси, мемлекеттік-
құқықтық тәжірибеге енгізіп, оны сезінуге талап етеді. Қазақстан
Республикасы да аталған процестің басты қатысушыларының
бірі болып табылады.
Әр мемлекеттің тәжірибесі көрсетіп отырғандай Конституция адам
құқықтық мәртебесіның пайда болуы мен дамуы, қоғамның дамуындағы
формациялық ерекшеліктеріне сай орын алатын обьективті көрінісі болып
табылады. Аталған тұрғыда Қазақстан Республикасы да тыс емес. Қазіргі кезде
орын алып отырған адам құқықтары туралы концепциясын түсіну үшін оның даму
барысында басынан өткерген тарихи сатыларын түсіну керек. Қазақстанның
мемлекеттік-құқықтық дамуын талдау барысында елдің конституциялық
қалыптасуының тарихынсыз жаңа тәуелсіз мемлекет конституционализм
теориясының дамуын елестете алмаймыз дейді А.К.Котов [10] .
Қазақстандық адам құқықтары жөніндегі концепцияның қалыптасуы мен
дамуын ашатын ірі үш кезеңге бөлуге болады.
- 1917ж дейінгі қазақ мемлекеттілігі.;
- Кеңестік дәуір (1917 – 1990жж.);
- Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан бергі уақыт (1990ж
бері).
Әр кезең әлеуметтік және қоғамдық ортаға, мемлекеттің саяси және
экономикалық негізіне өз септігін тигізе отырып адам құқықтары мен
бостандықтары саласына жаңа идеяларды алып келді. Сонымен қатар идеялар,
дәстүр, кей қоғамда қалыптасып қалған нормалар тек одан кейін орын алған
кезеңдерге ғана өз септігін тигізіп қана қоймай, ерекше атап өтетін жай
адамдардың санасында да белгілі уақыт аралығында өз ықпалын қалдырды.
1.2 1917ж. дейінгі қазақ мемлекеттілігіндегі адам құқықтық мәртебесіның
жағдайы
Қазақ қоғамында орын алған саяси-құқықтық ұйымдасуы ерекшелігі мен
Алаш үкіметінің ұсынған прогрессивті конституциялық идеяларымен
сипатталады.
Қазақ қоғамында тұлғаның құқықтық мәртебесінің концептуалдық негіздері
қазақ қоғамында ғұн, сақ, түрік қағандықтары кезінде қалыптасқан. Ұзақ
жылдар аралығында адам мен билік аралығындағы қатынас ұдайы дамып және
жетіліп отырды, сонымен қатар ол адам құқықтарын бағалауда саяси-құқықтық
баға беруді және белгілі бір қатаң ретті сақтап отырды. Жоғарыда
аталғандардың көбісін Қазақ хандығының құрылу (ХІҮ-ХҮғғ) кезеңінде анық
байқай аламыз. Мемлекетте жоғарғы орган болып халық жиналысы - құрылтай
болып саналды. Оның негізгі функциясы болып ханды сайлау болып табылады
және ол меритократия, яғни сол орынға сай келетінін ғана сайлау қағидасына
сүйене отырып жүзеге асырылды.
Пайда болған әр түрлі дауларды шешу, келесіде пайдалануға мүмкіндік
беретін нормаларды қалыптастыру билер институтына тапсырылған болатын. Олар
сот және заңшығарушылық билікке де ие болды. Сонымен қатар қоғамның
мемлекеттің араласуынсыз дау шеше ала алуы құқықтық дәстүрдің реттеушілік
қасиетінің жоғары болғанын көрсетеді [21].
Аталған демократиялық институттардың құрылуы ең алдымен халықтың
құқықтық санасының жоғары болғанының шарты болып табылады. Қазақтардың
бостандық пен теңдікті қастерлегені салыстырмлы түрде әйелдің еркі мен
теңдігі, жеке тұлғаға деген сыйластық және билікке құл секілді бағынбауы
арқылы көрінеді дейді А.Нысанбаев [13.220б.].
Қазақ мемлекеттілігінің демократиялық идеяларын
қалыптастырғандардың және Алаш Ұлттық автономиясының (1917-1919жж.)
конституциялық нормаларын әзірлегендердің ішінен А.Бөкейхановты,
А.Байтұрсыновты, М.Дулатовты атауға болады. Алаш Үкіметінің ұсынған
бағдарламаларында сөз, баспа, одақтасу не бірігу бостандығы, таңдау құқығы,
ешкімнің тиіспеушілік, сот арқылы өз мүдделерін қорғау секілді және теңдік,
өкілдік, халық суверенитеті жөнінде басты идеяларды бекітті [22].
Қорыта келгенде қазақ мемлекеттілігі кезеңіндегі адам құқықтары
жөніндегі идеялар әлі күнге дейін өз өзектілігін жоймаған. Аталған кезең
әлі күнге дейін қазақ ғалымдары арасында талқыға өте қызықты болып келеді
[23-27].
1.3 Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы адам құқықтық мәртебесіның жағдайы
Кеңес дәуірі кезіндегі адам құқықтары мен бостандықтары концепциясы
өз көрінісін заңгерлер мен саясаткерлер арасында ғана пайда болған
теориялық зерттеулер мен талдауларда ғана емес 1926ж (жоба), 1937ж., 1978ж
Конституцияларда да тапты.
Қазіргі кезде аталған конституциялар мазмұны конституция-фикция
үғымымен сипатталады [28]. Ғалымдардың айтуы бойынша кеңестік конституция
өзіне тән ерекшеліктеріне қарамастан қабылданушы қағидасына сай, яғни
социалистік идеяларды сақтау, жұмысшы топтың диктатурасының көрінісі
ретінде орын алды [29]. Ғ.С. Сапарғалиевтің байқауы бойынша бірде-бір
кеңестік Конституция формальді-демократиялық элеменнтердің жиынтығына
қарамастан қоғамның демократизациясын қамтамасыз ете алмады дейді [30].
1926 ж. ҚАССР Конституциясы - кеңестік Қазақстанның алғашқы жобасы
болып табылады. Авторлар мемлекет пен адам арасындағы қарым-қатынастың
концептуалдық негіздері Қырғыз (Қазақ) АССР-нің еңбекшілерінің құқықтары
туралы Декларацияда белгілеген. Ол социалистік қоғамды қалыптастырудың
негізгі мақсаттарын яғни адамның адаммен жұмсалуын болдырмауды анықтады.
Алғашқы декреттер мен конституциялық актілерінің басты етіп ұстанған
мақсаты пролетариатты үстем топ етіп , яғни оған биліктің басын ұстату
болды [31]. Еңбек етуші топқа қоғам ішінде ерекше орын бөлініп, билік
соларға тиесілі болуы керек деп саналды. Себебі, олар барлық материалдық
және рухани байлықтың негізі деп есептелді. Адамдар арасында көмек,
коллективизм және гуманизм негізіндегі қарым қатынастарды орынықтыруды
көздеді [29]. Бірақ қоғамдық тәжірибе бұл теория орныға алмады. Шаруалар
мен еңбекшілер эылуы тиіс демократиялық мемлекеттің орнына біз халықты ірі
үшін қорқынышта ұстайтын, қоғамдық бостандық және адіғі дейтін ұғымдар жәй
әншейін сөз болып қалған, қатаң аппараты бар аяусыз тоталитарлық жүйеге
келдік , - дейді.
Кеңес дәуірінде орын алған конституциялардың барлығы аталған қағидаға
сүйеніп жасалғанын ескерсек ол табиғи құкық теориясына әбден қайшы
келетінін де атап өткен жөн. М.Ф. Рудинский осы тұрғыда келесідей ойға
келеді: Кеңестік қоғам тарихына үнілетін болсақ кеңес дәуіріндегілер
пролетариат диктатурасы мен топтық күрес туралы марксистік ережелерде
адамның жеке құндылығы абсолютті емес және тұлға қай потқа тиесілілігіне
байланысты белгілі бір артықшылықтарға ие бола алады деп өз тұжырымын
жеткізеді [32]. Жеке тұлға бостандығы бұнда обьективті түрде орын алған
жоқ. Себебі антогонистік қоғамдық-экономикалық формация жағдайында еркіндік
тек жоғарғы тұрған топқа ғана тиесілі болды деп саналды [33].
Жоғарыда аталғандарға мысал ретінде Конституция нормасында
көрсетілгендей өз еңбегімен табыс таппайтындар бір де бір билік
органдарында орын ала алмайтыны және белсенді сайлау құқығына ие бола
алмайтын болды (2п).
Конституцияда бұндай нормалардың бекітілуі тек адам құқықтарын
ығыстырып қоюды ғана емес жалпы демократиялық нормаларда аластауды да
көрсетеді [34].
1937ж ҚазКСР-ң Конституциясы алдыңғы жобадан демократизімнің кей
белгілерінің айқын көрінуімен ерекшеленеді. Жаңа конституциялық жүйенің
қалыптасуын кеңестік теоретиктер мемлекеттің жетілуінің келесі сатысына
өтумен, яғни социализм негіздерінің қалануы, эксплуотаторлық топтардың
түгелдей жойылуы арқасында социалистік демократияның кеңейуіне мүмкіндік
береді деп түсіндірді [35]. Топтық айырмашылықтарды жою арқылы біртекті
әлеуметтік қоғамды қалыптастыру тұлға теңдігінің бірден-бір негізі деп
саналды. Адамзат тарихында алғаш рет социализіммен адам экономикалық және
әлеуметтік құлдықтан босатты [34].
Буржуазиялық демократия идеологтарының критикасында кеңес халқының
едәуір бөлігінің мемлекет істерін басқарудан алыс болуына назар аударады,
нағыз демократия (ондай демократия -социалистік демократия) кезінде халық
жоғарғы билікті өз қолында сақтай отырып, билік функциясын жүзеге асыруды
жекелеген органдарға (мысалы, Кенестерге) және өз қатарынан шыққан
лауазымды тұлғаларға жүктей алады [36]. Сонымен қатар қазіргі кездегі
барлық дерлік ғалымдардың көзқарасы Кеңес дәуірі кезіндегі орын алған
әрекеттер формальды болғанын, ал нақты мемлекет және қоғам өмірі үшін
маңызы бар шешімдерді тек Коммунистік партия қабылдағанын айтады. Ал
Коммунистік партияға тиістілігі жеке тұлғаның орын алып отырған режимге оң
көзқарас тудырып және оның белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастырды.
Осы Конституцияда еңбек етуге және демалысқа құқықтары, қартайған
кезінде әлеуметтік қамсыздандыруға, ер мен әйел, адамдар арасында олардың
нәсілі мен ұлтына қарамастан теңдігін бекітті(96-і бап). Сонымен қатар сөз
және баспа, жиын және митинг, демонстрация және көше аралау бостандығы тек
еңбек етушілердің мүдделеріне қарсы болмаған жағдайда және әлеуметтік
жүйені нығайту мақсатында ғана жүзеге асырылады делінген ( 10 Збап). Осы
жерде айта кетерлік бір жай азаматтардың мемлекет алдындағы міндеттерін
егжей-тегжейлі бекіту орын алды.
1978ж Қазақ ССР-ң Конституциясы. Аталған заң нормасы жеке тұлғаны
қоғам мен мемлекетке бағындыру және әлеуметтік қағидалар шегіне
шықпайтындай етіп позитивті адам құқықтарын қалыптастыруды бекітті.
Аталған Конституция адам құқықтарының социалистік концепциясында өз
ерекшеліктеріне де ие болды. Яғни сол кездің ғалымдары адам мен қоғам
мүдделерінің бір жерден шығатынын, ал қоғамдық мүдде бұнда тек қоғам
дамуының обьективті қажеттілігін ескеріп қана қоймай сонымен қатар жеке
адам мен бүкіл халықтың мүддесін жақтайды деп есептеген. Буржуазиялық
теорияларға қарама-қарсы адамның индивидуалдығы оның табиғи негіздері мен
психикалық қасиеттерінде көрініс табады дейді [34]. Сонымен қатар мемлекет
әр адамның қажеттіліктері мен мүдделерін ескере отырып, өз азаматтарына өте
кең құқықтар мен бостандықтар береді және оларды сенімді кепілдер жүйесімен
қамтамасыз етеді [37].
Конституцияда бүкіл билік халықтың қолында деп жарияланған болатын.
Халық өз билігін Халық депуттатарының Кеңесі арқылы жүзеге асырады деп
есептелген (2бап 1;2тармақтары). Тікелей демократия ретінде мемлекет
өміріндегі маңызды мәселелер бойынша бүкіл халықтық талқылау және бүкіл
халықтық сайлау (референдум) өткізу болды (5бап). Кеңес қоғамының саяси
жүйесін дамытудың басты бағыты болып социалистік демократияны дамыту яғни,
қоғам мен мемлекетгі басқаруға неғұрлым көп азаматтарды қатыстыру, қоғамдық
ұйымдардың белсенділігін арттыру, қоғам мен мемлекеттің құқықтық негізін
нығайту, жариялылықты арттыру, әрдайым қоғамның пікірін біліп отыру (9
бап). Бірақ осыларға қарамастан ешқандай саяси плюрализм туралы сөз болған
жоқ. Қоғам дамуының басты бағыттарын, сыртқы және ішкі саясат бағыттарын
және кеңес халқының өміріне басшылық етуді саяси жүйенің негізін құрайтын
Коммунистік партия жүзеге асырды (6 бап).
Кеңес азаматының құқықтары мен бостандықтары едәуір түрде кеңейтілді
(Мемлекет және түлға 2 тарау). Аталған заңда бекітілген кұ-қықтар мен
бостандықтар сипаты және мазмұны жағынан қазіргі кездегі демократиялық
мемлекеттерде бекітілген құқықтар мен бостандықтарға өте ұқсас болып
келеді. Бұндай өзгерістердің орын алуын Кеңес Одағының Азаматық және саяси
құқықтар жөніндегі Халықаралық актқа және Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар жөніндегі Халықаралық актқа мүше болғандығымен
байланыстыруға болады. Социалистік демократияның кері әсерін ескере тұра
Кеңес Үкіметімен адамның әлеуметтік және экономикалық құқықтарын қамтамасыз
ету үшін көп жағдай жасағанын айта кету керек. Және соған қарамастан адам
құқықтарының концепциясы өзгеріссіз, яғни жеке адамның табиғи және бөлінбес
құқықтарын орын алуын жоққа шығарып отырды. Бірақ В.А.Кимнің Кеңес
дәуірінде өткен оң тәжірибелер ен өзгерістерді байқамай кетуге болмайды.
Себебі ол қазіргі кезде қалыптасып отырған адамның құқықтық мәртебесіның
қалыптасуы мен оның ең басты құндылық деп санауына өз үлесін қосып негізін
қалаған деген тұжырымын тек деп қарастыруға болмайды [38].
80-ші жылдары адам құқықтар мен оған жеке индивид ретінде қалыптасуы
мен Оның ролі мен қоғамда және мемлекетте алатын орны туралы ойлар
өзгереді. Аталған уақыттан бастап ғылыми әдебиеттерде адам құқықтарының
проблемалық мәселелеріне және қоғамды демократизациялауға көңіл бөліне
бастады. Бұндай еңбектер аталған уақытқа дейінгі адам құқықтары туралы
қалыптасқан идеяларынан арылған. Кеңес Одағы аумағында құқықтық мемлекет
құру параметрлері жобаланып индивидтің құқықтық мәдениетін, санасын
жоғарылату, сот жүйесін реформалау қажеттілігін ұғына бастады [39-43]. Адам
құқықтары мәселелерін дамыту және жобалауда бірнеше қазақ ғалымдарының
ойлары озық болғанын да айта кету жөн [44-48].
Тарихта орын алатын осы уақытты бағалай отырып Президент Н.Ә.Назарбаев
келесідей тұжырымға келеді: Біз, қазақстандықтар, рух иерархиясы
басқарған нақтылық және келешектің қандай болатыны анық айқындалған жабық
қоғамда өмір сүрдік. Бұнда біздің кінәміз бар ма? ... Жоқ, егер біз орын
алып отырған жағдайға қарамастан бізге артып қойған рухқа құлшылық пен бас
июде қала берсек, алдыңғы кезеңдердің және құндылықтардың абсолютті емес
екенін сезіне тұра жаңаша өмір бастай алмасақ кінәлі болар едік -, дейді
[49].
1.4 ҚР-ның тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыттағы жеке тұлғалардың
құқықтық жағдайы
Қазақстан Республикасыныц тәуелсіздік алғаннан бергі уақыт. Қазақ
АССР-ң 1990 ж. 25 қазанда қабылдаған тәуелсіздік туралы декларациясы39 адам
құқықтары мен бостандықтары концепциясының қалыптасуының жаңа бір кезеңі
болып келеді. Аталған құжат мемлекетті демократизациялаудың негізгі
идеяларын, құқықты, әлеуметтік-экономикалық, мәдени өзгерістерді көздеген
және біздің мемлекетте нағыз конституциялық құрылымды қалыптастыруға үлкен
септігін тигізді дейді А.К.Котов40.
Декларацияда адам құқықтары мен бостандықтары концепциясын анықтайтын
ең бір басты ережесі ретінде мемлекеттік биліктің жалғыз ғана қайнар көзі
және суверенитеттің иесі ретінде өз билігін тікелей немесе өз өкілдері
арқылы жүзеге асыра алатын Қазақстанның көп ұлтты халқын тану болып
табылады (4п.). Алғаш рет конституциялық тәжірибеде биліктің үш заң
шығарушы, атқарушы, сот билігіне бөлінуі орын алды (7 п.). Декларацияда
саяси және идеологиялық көптік қолдау тапты, яғни мемлекет пен қоғамды
қалыптастыруға және белсене араласуға теңдей құқық берді (5 п.). Көп
партиялық саяси жүйенің негізі болып саналды. Жетпіс жылдан астам уақыттан
бері көлеңкеде қалған діни ұйымдар шықты. Сонымен қатар адам құқықтарының
орындалуы мен қамтамасыз етілуінің кепілдігі ретінде олардың ұлтына, қай
партияға тиесілі екеніне, әлеуметтік жағдайына қарамастан тең деп санау
болды. Приверженность общечеловеческим ценностям выражает признание
Академик С.З.Зиманов аталған Декларацияда қарада көрінетін ақтай
адамды оның ұлтына, сенім-нанымына қарамастан тең құқықты және тәуелсіз
тұлға ретінде танып, осының арқасында мемлекет аумағында тұратын халықтар
татулығы мен консолидациясын орнату идеясы айқын көрініп отырғанын
айтады41.
Адам құқықтары концепциясының дамуында келесі бір маңызды оқиға 1991
ж. 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі
туралы Конституциялық заңның қабылдануы болып табылады. Аталған заң
Қазақстан Республикасының демократиялық және құқықтық мемлекет құру туралы
алға қойған мақсаттарын айқын көрсетті (1 бап).
1993ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы осыған дейін
қабылданған нормативтік актілерде көзделғен адам мен мемлекет арасындағы
қатынас жүйесін одан әрі дамытып бекітті.
Негізгі заңда белгіленгендей адам және оның өмірі, бөлінбес құқықтары
мен бостандықтары басты құндылық деп есептелді. Мемлекет өз қызметін адам
мен қоғам мүддесіне сай жүргізді (Конституциялық құрылым негізінің Үшінші
ережесі).
Жаңа Конституцияда адам құқықтарының конституциялық мәртебесін
анықтауға бөлінді (1 Бөлім). Адам құқықтық мәртебесін жүзеге асыруды шектеу
туралы нормалар енгізілді (өзге азаматтардың құқықтық мәртебесін,
конституциялық құрылымды, қоғамдық тәртіпті қорғау мақсатында). Және осының
ішінде конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар қозғалмауы тиіс
болды (2 бап). 1993ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы алдыңғы Кеңес
дәуіріндегі Конституциялардан айырмашылығы ол тікелей әсері және жоғарғы
заңды күшке ие болды (Конституциялық құрылым негізінің Жетінші ережесі).
Сонымен қатар, Конституцияда адам құқықтары саласындағы халықаралық
нормативтік құқықтық актілердің басымдылығы жөніндегі норма (3 бап) орын
алғанымен адам жеке тұлға ретінде толық санала қойған жоқ, ал оның
құқықтары әлде де мемлекетпен туындайтын қатынастар призмасынан қаралып
отырды. Оған мысал ретінде 1978ж. Конституциядан келген құқықтарды
келтіруге болады. Аталған мәселе назарсыз қалуы мүмкін емес еді, сондықтан
қазақстандық ғылымда демократиялық және құқықтық мемлекетті нығайту туралы
дискуссиялар пайда бола бастады, сонымен қатар билік тармақтарының бөліну
моделін жетілдіру, сот жүйесін реформалау, адам құқықтық мәртебесін қорғау
механизімінің эффективтілігін арттыру мәселесіне де назар аударылды42.
1995ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Аталған Конституцияның
қабылдануына 1993ж. қабылданған Конституцияның мемлекеттік билік
институттардың құрылуының кемшіліктерін жоюмен қатар адам мен азаматтың
құқықтық мәртебесіның шебін кеңейту болып табылады. Аталған кемшіліктердің
орын алғанына қарамастан, 1993ж. қабылданған Конституцияның оң ізін де атап
өткен жөн. Қазақстандық ғалымдармен қатар 1993ж. Конституцияның оң ықпалы
туралы Ә.Кекілбаев былай дейді: 1993ж. Конституция сол кездегі ауыр
жағдайға қарамастан кеңестік мемлекеттіліктен және тоталитарлық режимнен
демократиялық мемлекетке ауысуды бейбіт жолмен жүзеге асуын бекітті. ...
Бірақ бекіткен идеалары құқықтық астары жеңіл жобаланған себепті орныға
алмады. Бірақ, оның да өзіндік пайдасы болды43. Н.Ә.Назарбаев: осы кезде
орын алған келеңсіздіктер болашақта дұрыс бағытта өсіп-өрбуге мысал болды
-, дейді.
Жаңа Конституцияның жобасын дайындауға ең үздік деген ғалымдар мен
практиктер қатыстырылды. Және қалың бұқара халықтың ойы да ескерілді. Осы
күрделі жұмыстың аяғы болып 1995ж. 30 тамыз күні бүкіл халықтық референдум
арқылы қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Ата Заңы болып табылды.
Мемлекет және қоғам құрылымының фундаментальді негіздері
Конституцияның ібабында былай дәйектелді: Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық жэне әлеуметтік мемлекет деп таниды және
оның басты құндылығы болып адам, оның құқықтары мен бостандықтары
саналады. Жоғарыда айтылғаннан адам құқықтарын реттейтін нормативтік
құқықтық актілерде нормативтік-табиғи доктрина негізге алынғанын көруге
болады. Алғаш рет негізгі заңмен адам құқығы атты дара юридикалық
категорияны бекітеді. Алдындағы Конституция болса адам құқықтарын азаматтың
статусымен байланыстырған болатын- ды. Өзгеріс тек терминологиялық
алмастыру емес, нағыз демократиялық бастаулармен бірге белгіленген
индивидтің статусын белгілейтін құқықтық негіз. Осылайша адам құқықтарының
қазіргі кездегі теориясына орай адам құқықтары мен азамат құқықтары
мазмұны жағынан пара-пар емес, олар тұлғаның статусын айқындайтын әр түрлі
аспектілер. Сондықтан қазіргі демократиялық мемлекеттердің
Конституцияларында екі ұғым қоса қолданылады. Аталған ойды жақтаушы А.Е.
Лукашева адам мен азаматтың құқықтары деп екі бөліп қарау тұлғаны тек
мемлекетпен немесе тек қоғаммен байланыстырып қоюдан арылтады деп санайды.
1995ж. Конституция алдыңғыға қарағанда адам мен азаматтың құқықтарының
мазмұнын саяси жэне экономикалық шарттарды ескере отырып неғұрлым кеңейтіп
қарастырады (Адам және азамат 2 тарау). Осында тағы бір айта кетерлік жай
адам мен азамат кұқықтары мен бостандықтарына арналған тарау БҰҰ-мен
қабылданған Халықаралық адам құқықтары туралы декларация және адам
құқықтары жөніндегі Халықаралық пакттар негізінде жасалуы. Жеке тұлғаның
құқықтары қазіргі кезде расында ұйымдастырушылық, экономикалық, саяси және
құқық негіздер де қамтамасыз етіліп отырады.
Н.Ә.Назарбаев атқарылған жұмыстарға баға бере отырып, Негізгі Заң
арқасында Қазақстанда адам өзін-өзі толық көрсетуі үшін (самореализация)
және қоғамның әрі қарай демократизациялануы үшін пайдалы жаңа құқықтық
кеңістік пайда болғанын, сонымен қатар экономикалық еркіндік, саяси және
идеологиялық әр алуандылық, заң алдында барлығының теңдігі Қазақстанның
құқықтық мемлекет ретінде дамуына негізгі шарт ретінде болып отыр деп
тұжырымдайды. Өткен жылдар орын алып отырған Конституцияның демократиялық
негізінің бар екенін қөрсетіп отыр. Е.Жұмабаевтың айтуы бойынша,
конституциялық модельге болашақта өзін әлі толығымен орнықтыру керек, бір
нәрсе анық, Конституцияның экономикалық, әлеуметтік және саяси өзгерістерге
ұшырауы мүмкіндігіне қарамастан оны жетілдіріп қорғауымыз қажет. Бірақ орын
алып отырган конституциялық модельді өзгертуді болдырмауға тырысу
керекпіз. Айтылған тұжырыммен келіспеу мүмкін емес. Н.И.Акуевтің айтуы
бойынша, конституциялық жетілдірудің өнері мен ұлылығы қоғамның нағыз
қажеттіліктерін анықтау, әлеуметтік процесстерді реттеп, бөлек күштерді
гармонияға келтіріп, оларды тепе-теңдікке келтіріп, қоғамдық татулық пен
саяси қалыпты орнықтыру болып табылады44.
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялаған күннен-ақ құқықтық мемлекет
құру идеясын қабылдады. Құқыққа мойынсұнып, адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын камтамасыз етуді алдына мақсат етіп қойған
мемлекет осылай сипатталады. Ұлттық құқық жүйесін дамытып, оның толыққанды
жұмыс істеуі үшін 1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда
қабылданған жаңа Конституция содан бергі мерзімде елімізде экономикалық
және әлеуметтік, саяси реформаларды жүзеге асырып, қоғамды
демократияландыру ісінде өзінің жасампаздық әлеуетімен Қазақстан халқына
қызмет етіп келеді. Егемен еліміздін жаңа негізгі заңының қабылдануы жаңа
мыңжылдық табалдырығында Қазақстан тарихындағы атаулы оқиға болып, тәуелсіз
мемлекеттің конституциялық дамуының жаңа сатысына негіз салды. Тап осы
Конституцияны ел тарихындағы идеялар көрініс тапқан, әрі халықаралық
деңгейге сай биік межедегі заң деуге толық негіз бар.
Қазіргі кезедегі өркениеттің басты жетістігі адам құкығы мен
бостандығын қорғау болып табылса, барлық мемлекет оны қорғап, оған кепіл
болуы тиіс. Осындай ізгілікті үрдістен Тәуелсіз Қазақстан да шет қалып
отырған жок. Қазақстан Ата заңының 1-бабында Қазақстан Республикасының ең
қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп
атап көрсетілген. Осы заң сөздері Қазақстанға әлемнің дамыған елдерінің
қатарында тұруға моральдық құқық береді. Осы сөздер Қазақстанның
демократиялық ел екендігін бүкіл әлемге жария етеді
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының қорғалу деңгейі жағынан халықаралық
стандарттардың барлық талабына жауап береді. Онда бекітілген адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары заңдардың қолданылуының, мемлекеттік
билік органдары мен олардың лауазымды адамдары қызметінің мағынасы мен
мазмұнын анықтайды.
Адам құқықтары саласында заңнаманы жетілдіру процесі Қазақстанда
еліміздің Конституциясында кепілдік берілген адам құқықтары мен
бостандықтарын іске асыру мен қорғаудың қол жетімді және тиімді барлық
тетіктерінің болуына игі ықпал етеді. Конституцияға сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz