Қазақстан Республикасының азаматтары құқықтары мен міндеттерінің бірлігі
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН ЗАҢДАРЫНДАҒЫ АДАМ МЕН АЗАМАТ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ КЕЙБІР
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Адам тағдыры ел тағдырының ажырамас бөлігі – еліміздің ата
заңдарының басты
құрсауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 5
1.2 Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
механизмдері және ұлттық инститтутар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
II БӨЛІМ. Қазақстан құқықтық мемлекет, Басты қазынасы адам және
азамат
2.1 Қазақстан қоғамының басты игілігі – адам
құқығы ... ... ... ... ... 24
2.2 Адам құқығы мен бостандықтары ата заңмен қорғалады және адам
құқықтарын қорғаудың
тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Адамдарды саудалауды халықаралық сипаттағы қылмыс ретінде
қылмыстық – құқықтық саралау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
2.4 Әйелдердің қоғамды демократияландыру процестеріне
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.5 Балалар құқығын қорғау – басты
назарда ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.6 Сот билігі арқылы адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 69
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Конституциясының басты идеясы ретінде
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп көрсетті [1, 3-б].
Адам құқығына ешкімнің қиянат жасап, қол сұғуына қақысы жол. Бұл
жалпыға бірдей қарар. Сан түрлі зұлматты бастан өткерген адамзат қоғамы бұл
қарарды ерекше қастерлей білуі тиіс. Бұл туралы Астанада адам құқықтарына
байланысты алқалы жиында ерекше қадап айтылды.
Адамдардың бостандығы мен құқықтарын қорғау, сондай ақ осы саладағы
заңдық нормаларды ары қарай жетілдіру, ұлттық заңнаманы халықаралық құқық
нормаларына сәйкестендіру мақсатында Нұр Отан партиясы Президент
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның бастамасын қолдап, партия
өзара ынтымақтастық келісімін жасауы туралы меморандум түрінде бекіді [2, 9-
б].
Тақырыптың өзектілігі.
Адамдардың бостандығы мен құқықтарын қорғау, сондай-ақ осы саладағы
заңдық нормаларды ары қарай жетілдіру, ұлттық заңнаманы халықаралық құқық
нормаларына сәйкестендіру, қолданыстағы құқық жүйесінің жетілдіруіне,
елдегі заңдылықтың нығаюына ықпал ететін Қазақстандық конституционализмді,
конституцияның өзекті теориялық мәселелерін жан – жақты мақсаты алға
қойылды.
Мақсаты мен міндеттері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – конституциядағы адам құқықтары мен
бостандықтары құқығының мазмұнын, адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтары жүйесіне алатын орны мен атқаратын рөлін, жүзеге асырылуының
құқықтық механизмін зерттеу. Осы құқыққа қатысты конституциялық нормалар
мен өзге де ағымдағы заңнамалардың нормаларына кешенді сипаттама беру және
соның негізінде ұлттық заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізілді:
- адам құқығын қорғау Қазақстан Республикасында қалыптасуы мен
дамуының негізгі кезеңдерін айқындау;
- адам құқығын қорғаудың конституциялық табиғатын зерттеу және
оның ішкі мазмұнының ашылуы;
- адам құқығының жүзеге асырылу нысандарының қолданыстағы
заңнамада кездесетін кемшіліктерді анықтау және оны жетілдіру
жөніндегі ғылыми негізделген ұсыныстар енгізу.
Зерттелу деңгейі.
Қазіргі кезде Қазақстанның құқықтық ғылымында адам құқықтары мен
бостандықтарының тізбегіне мемлекет кепілдік береді, бірақ та, адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау,
қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтары, халықтың денсаулығы
мен имандылығы, адам құқықтарының механизмі, оны сақтаудың теориялық негізі
және жеке адамның өміріне қол сұғылмау тиісті кепілдіктерін қарастырумен
байланысты кешенді зерттеу жұмысы жүргізілуде.
Дегенмен де, Қазақстан Республикасында адам құқығының қалыптасуына
айқын Есім, Қасым, Абылай, Тәуке хандарды, сондай-ақ қазақтың ұлы ақыны әрі
ойшылы Абайды, сонымен қатар қазан төңкерісіне дейінгі отаршылдыққа қарсы
батыл үн көтерген ірі қоғам қайраткерлері – Б.Сыртанов, Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов т.б. жатқызамыз.
Осы зерттеу заң ғылымындағы адам құқықтары мен бостандықтарының
жалпы теориялық проблемеларын зерттеуге арналған отандық заңгерлері:
Б.Өтемұратов, М.Тоқашбаев, Е.Бопабаев, С.Табанов, А.Тасболатов еңбектері
қаралып отырған ғылыми еңбектің негізіне пайдаланылды.
Зерттеудің объектісі.
Зерттеу объектісі – адамның негізгі құқықтарының рөлі мен орын
анықтаудың теориялық мәселелері, оны сақтау және жүзеге асыру механизмі
болып табылады. Зерттеу пәніне адамның құқықтары мен бостандықтарына тән
ерекшеліктерді зерттеу, оның заңнамаларда қорғалуы, тәжірибеде жүзеге
асырылу жағдайы және оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізу құрайды.
Ғылыми-практикалық маңызы мен жаңашылдығы.
Дипломдық жұмыстың жоғары теориялық құндылығы және практикалық
маңыздылығы бар. Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы алғаш рет
монографиялық деңгейде 1995 жылы Қазақстан Республикасы негізінде адам
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселесінің қарастырылуында.
Дипломдық жұмыс ғылыми жаңашылдығы Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау
мәселесі осы кезге дейін зерттелмеген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны.
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
сілтемелерден және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН ЗАҢДАРЫНДАҒЫ АДАМ МЕН АЗАМАТ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ КЕЙБІР
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Адам тағдыры ел тағдырының ажырамас бөлігі – еліміздің ата
заңдарының басты құрсауы
А) қазақ қоғамының кеңестік заман Конституцияларындағы адам мен
азамат тағдырының кейбір мәселелері
Өтпелі кезеңдердегі қабылданған еліміздің Ата заңдарының қай-
қайсысын алмасақта,олардың мәтіндерінен адам тағдырына байланысты әр қилы
көлемдегі тұжырымдарды көруге болады. Өйткені халқымыз мұны ел тағдырынан
ажыртпаған. Тіпті қиын қыстау кезінде де, Кеңес үкіметі жеңісімен-ақ,
өздері нің заңдарында оған дейінгі заманда қалыптасқан сословиелік, ұлттық-
діни және басқа да шектеушілік пен артықшылықты жойып, еңбек адамының қадір-
қасиетін жаңа тұрғыда көтеруді бекітті. 1918 жылы РКФСР мен 1926 жылы КАКСР
Конституцияларында солай деп жазылды. Сол кезде адам басына төнген
қиындыққа қарамастан (азаматтық соғыс, ашаршылық, шаруалардан еріксіз, әрі
төлем ақысыз өздерінен артылған нанды тартып алу, еріксіз жұмыс үшін
лагерлер жүйесін енгізу, сондай-ақ қажетсіз, жөнді-жөнсіз күштеу шараларын
қолдану) құқықтық реформасын жүргізу, адам құқығын қорғау заңдық құралдарын
пайдалану мүмкіншілігін жоғарлатты. Сол кездегі болып өткен шым-шытырық
елдегі жағдайларды көз алдымызға бір сәт елестесек, адам көріп білмеген,
мынадай бір көріністі байқауға болады. Бір жағынан, алғашқы кеңестік
Конституцияларда жеке басқа, адам өміріне, жазысқан хаттарының
құпиялылығына қол сұғылмайтындығы бекітілмеген, білім алу құқығы кеңес
үкіметінің алдағы тұрған міндеті ретінде қарастырылған. Екінші жағынан,
жаңа экономикалық саясатқа көшу, еңбекке жаппай жұмылдырудың жалпыға бірдей
еңбекке міндеттіліктің жойылуы, 8 сағаттық жұмыс күніне көшу, жеке меншік
сауданы енгізу, еңбек ақының өсуі, сондай-ақ карточка жүйесін жою, бұлардың
бәрі жүре бара жұмысшылар, қызметшілер мен шаруалардың конституциялық
мәртебелік деңгейде болмаса да қамтамасыз етілуі, өскелең өмір талабының
желісі деп білуіміз қажет. Мұндағы бір көңілге қонбайтындығы-қалайша, адам
мен азаматтың құқығына байланысты екі бағытты бетбұрыс өздерінің қарама-
қайшылығына экономикалық саясаттағы позитивтік серпіліс пен 20-30
жылдардағы қанды оқиғалар, азаматтардың құқығын жаппай бұзу, жеке адамның
адамгершілік қасиетін таптау, өмірлік деңгейін төмендету, заңсыздыққа жол
беріліп, сотсыз айып тағып жазалау, жәбірлеу зұлымдықтың қайнаған кезі
болатын. Мұны тек сол кездегі елімізде партиялық- мемлекеттік басқарудың
әкімшілік – командалық жүйесінің жемісі деп білуіміз керек.
Көңілге қонбайтындығы – азаматтардың саяси, әсіресе жеке басының
құқықтары мен міндеттерінің екінші кезекте, кейінге қалуы, заң кепілдігінің
мазмұнының төмендетілуі, номенклатураға енген қызметкерлердің артықшылығын
енгізумен жаңамаластырылғандығы.
Адам тағдыры жөніндегі әрқилы өкімет тарапынан іркілісті жүргізілген
жұмыстарға кеңес мемлекеті бірден-бір себепкер болды. Өйткені сол кездегі
кеңестік конституцияларда жарияланғандай, оның өзегі диктатура пролетариаты
болатын. Ал, диктатура дегеніміздің өзі бұқараны қанаудың саяси,
юридикалық, әскери, идеологиялық құралдары мен әдістерін қолдануға
негізделген үстемдіктің тұтас жүйесі. Бұл жүйенің орталық мекемесі, оның
басты ұйымдастырушысы әрі жарлық беруші мемлекет. Ол деді,- Ленин – ешбір
заңмен сыйыспайтын өкімет. Сондықтан да болар Кеңес өкіметінде билікті
бөлу, жеке меншік принциптері жоққа шығарылып, кеңес өкіметімен жанаспайтын
жат принциптер ретінде қаралды.
20 жылдардан бастап елімізде партиялық-мемлекеттік басқарудың
әкімшілік-командалық жүйесі қалыптаса бастады, сол кездегі ел басшысы
Сталиннің қолында бүкіл билік жүйесі шоғырланып, бюрократизмге кең жол
ашылып, өрбігендігін біз білеміз. Бұқаралық қуғындау, заңсыздыққа кең жол
беріліп, сотсыз айып тағып жазалау, жәбірлеу, зұлымдықтың қайнаған кезі
болатын. Бұл жерде жеке бастың тағдыры сөз емес-ті.
Сталиннің жеке басына табынуына ең басты рөлді Ұлы Отан соғысы
атқарды. Оның темірдей жігері және өте қатыгездігі Жеңіс үшін қажетті
барлық ресурстарды (адам ресурстарын қоса алғанда) жұмылдырады. Соғыстың
қайнаған кезіндегі Сталиннің берген кейін шегінуге жол жоқ, тек алға,
қандай бағамен болса да жеңісті қолдан бермеу керек,-деген бұйрығын
білмейтін ешбір жан жоқ, осы уақытқа дейін жұртшылықтың жадында. Осының
нәтижесінде Армия көп шығынға ұшырады. Қазірдің өзінде соғыста қаза
тапқандардың саны 27 млн.-ға жетіпті. Ал енді қолға түсіп, пленде азап
шеккен солдаттар мен офицерлердің санын кім біледі., одан құтылып, елге
оралғандардың өздері Отанды сақтандар деген жалған жаламен сталиндік
түрмеде шірігендердің санын кім біледі. Соған қарамастан осы кезге шейін
Сталинді данышпан деп санаушылар аз емес. Неліктен? Оның себебі біздіңше
бірнешеу. Елде жаппай бақылау жайылып етек алғандығы соншалық тіпті бүкіл
жетіспеушілік пен кемшіліктерге ешкімге дес бермеді. Бірақ, дәл осындай
сорақылық бар жерде жетістіктер болды дегенге кім сенер. Шынында да,
революциядан, сондай-ақ масқара болған Брест бітімінен кейін, Сталин КСРО-
ның аумақтық тұтастығын сақтап қалды. 30-40 жылдардағы елді жаппай
индустриялизациялау жұмысындағы елеулі жетістіктерді кім ұмыта қояр.
Дейтұрғанменде, өндіріске жұмсаған қаражатын өзі село, ауыл тұрғындарын
аяусыз тонағанның салдарынан, солардың есебінен алынғандар. Миллиондаған
шаруалар лажсыз күн көру үшін қалаға қарай жүгірді. Қалалық өмір
селодағыдай емес, жақсырақ көрінді. Олардың балалары мектепке бара бастады.
Жастар тегін оқуға мүмкіндік алды. Осының бәрі жинақтала келе, жоғарыдан
келіп түскен бақыт та, Сталиннің пайдасына тиіп, оның даңқын аспанға
көтерді. Ол, әрине, өте қатал, әрі епті саясаткер еді. Екінші дүниежүзілік
соғыстың жеңісін өз пайдасына шеше білді. Мұның кезінде КСРО ұлы
державалардың қатарына кірді. Біздің жеңісімізге бүкіл прогресшіл адамзат
түңілді. Мынаны ұмытпауымыз керек: Сталин туралы сөз еткенде біздің қазіргі
қалыптасқан көзқарасымызбен бағалаймыз. Яғни адам құқығы жөніндегі
позициямызбен ой қорыту. Мұндай ұғым ол кезде бізде ғана емес, Еуропада да
болмаған.
Сталинизм проблемасы орыс революциялық идеологиясымен тығыз
байланысты. Жалынды революционерлер деп саналынған Ленин, Сталин, Троцкий
және т.б. болашақ коммунизм мен дүниежүзілік революциялар үшін Ресей
мүддесін, миллиондаған адам тағдырын сындыруға даяр болатын. Жаңа тарих
үшін адам тағдыры оларға құрылыс материалдары тәрізді болды.
Индустриялизациялау үшін Сталин орыс деревнясын күйзелтті, ортаңғы топ
кулактарды құғын-сүргінге ұшыратты, барлық шаруалар табын, шынында да,
жойып жіберді.
Социализм құрылысын қамтамасыз ету үшін тегін еріксіз еңбек жүйесін
(ГУЛАГ) құрды. Революция идеологиясы, өзінің бұқаралық қуғын-сүргіштігімен
қаскүнемдік тұрақты қорқынышты үрейді тудырды. Сталин өзінің жақын
айналасындағы достарынан, әскери адамдарынан, интелегенттерден,
мамандардан, дәрігерлерден қорықты, оларға сенуден қалды. Осыдан келіп,
барлық қызмет салдарында: армиядағы органдардағы, өндірістегі, ғылымдағы,
медицинадағы басшы құрамдарды тазарту тұрақты жұмысқа айналды. Дегенменде,
Сталиннің жарқын бейнесін көріп өскен кеңес адамдарының бірталай
ұрпақтары барынша оны дәріптеуге және өздерінің бұл жөніндегі пікірлерін
жастарға жеткізді. Сөйтіп, Сталиннің атынын айналасында әр түрлі талас
пікірлер сейілген жоқ. Бірақ тарихи қателікті қайталамас үшін аңызды
шындықтан ажырата білуіміз қажет. Ең бастысы, қанша бір ұлағатты болса да
революция - ол әрдайым ел үшін, миллиондаған адамдар үшін қайғы-қасірет.
Өйткені, орыс революционерлерінің сызбасы бойынша жасалынып, Сталиннің
логикалық жетілдірілгеніне дейін жеткізілген жүйесі тек тұрақты террор мен
үрейлендіру жағдайында ғана тиімді бола алады. Үрей жоғалса жүйе де
күйрейді.
Бертін келе (50 жылдың аяғы-60 жылдың басы) азаматтардың саяси
құқықтарының жүзеге асырылуы позитивтік процестердің күшіне бастағандықтың
белгісі: жұмыс күні қысқартылып, екі күндік демалыс негізілді, жұмысшылар
мен қызметшілердің жұмыстан шығарылуына байланысты шектеулерді жою,
колхоздағы шаруалардың құқықтық мәртебелілігінің өзгертіліп, нәтижесінде
оларға паспорттар беру, жаңа зейнетақылық заңдар, сондай-ақ, 50 жылдың аяқ
шегінен бастап еңбекшілердің кірістерінің күрт жоғарылауы, сайып келгенде,
сомалы болуға әкеп соқтырды. Әсіресе, жеке тұлғаның қолсұғылмаушылық
құқығына қамтамасыздандыру аясындағы өзгеріс таңғаларлық құбылыс.
Жүргізілген құқықтық реформаның ішіндегі ең қомақтысы – негізсіз
сотталғандарды жазадан босату, мыңдаған кінәсіздерді ақтау. Мұның өзі
адамның өміріне мемлекет тарапынан берілген кепілдікті білдіртеді, адам
құқықтарының ішіндегі ең маңыздысы екеніне ешкімнің дауы болмас. Осы
тәріздес позитивтік көріністердің іске асырылуы бюрократиялық жүйенің
қарсылығымен қиындата түсетіні тарихтан мәлім.
Бірақ жаңға жайлы құбылыс ұзаққа бармады. 60 жылдың басында ақша
реформасының нәтижесінде ауыл шаруашылық саясатының қателігінен жұмысшылар
мен қызметшілердің шынайы еңбек ақысы төмендеді. Азаматтардың өзіндік
меншік құқығы бұзылды, әсіресе, жеке басына мал ұстау құқығын шектеуі жан
түршігерлік жағдайға әкеп соқтырды. Азаматтардың өз меншігінде ұстауына
болатын мал санының шекті мөлшері ҚазақКСР-інің заңдары бойнша белгіленеді,-
делінген Азаматтық кодексінің 107- бабында. Бұл мәселе ҚазақКСР Жоғары
Кеңесі Президиумның 1964 жылғы 3 желтоқсандағы Жарлығында реттелген. Онда:
колхоз мүшесі емес селолық жерлерде тұратын жұмысшылар, қызметшілер т.б.
еңбекші азаматтар бір бұзаулы сиыр, бес қозылы қой (ешкі) мен бордақылы бір
шошқа ұстауға рұқсат етіледі.
Шөл және шөлейт жерлерде тұратын, сондай-ақ, отардағы мал
шаруашылығында жұмыс істейтін қызметшілер бір бұзаулы сиыр баспағымен қоса,
он бес қозылы қой, бір құлынды бие немесе бір боталы інген немесе екі айға
толмаған төлімен қоса бір шошқа, не үш айға толмаған тораймен қоса
бордақылы бір шошқа ұстай алады. Сиыр орнына бес қозылы қой (ешкі) немесе
тағы бір бие, не тағы бір інген ұстауға рұқсат етілді.
Қалалар мен қалалық поселкілерде (облыс орталықтары мен Алматы
қаласынан басқа) тұратындар бір бұзаулы сиыр, үш қозылы қой (ешкі), не
бордақыға байланған бір шошқа ұстай алады.
Облыс орталықтары мен Алматы қаласында (мал ұстауға тыйым салынған
санитарлық аймақтарды қоспағанда) тұратындар бір бұзаулы сиыр немесе үш
қозылы қой немесе бір бордақыға айланған шошқа ұстай алады. Бұл көрсетілген
малдардан басқа азаматтарға құс, үй қояны мен бал арасын ұстауға шек
қойылмайды.
Еңбекке жарамды, бірақ қоғамға пайдалы еңбекпен шұғылданбайтын
азаматтар еңбекшілер депутаттарының Кеңесінің аудандақ, қалалық атқару
комитетінің шешімі бойнша өз меншігінде мал және құс ұстау құқығынан
айрылуы мүмкін, - делінген Жарлықта.
Демек, жоғарыда көрсетілген ұсталған малдың саны нормадан аспауы
тиіс. Ал асып кетсе, онда артық мал қолданылып жүрген саттып алу бағасының
50 проценті мөлшерінде құны төленіп, алуға жатады. Мұндай шешімді ауылдық,
селолық поселкілік, аудандық және қалалық Кеңестерңнің атқару комитеттері
шығара алады.
Осыған ұқсас мал ұстаудың шекті мөлшері колхозшы отбасына да
нақтыланған. Мұны реттейтін құжат – 1970 жылғы 9 қаңтарда № 18 қабылданған
ҚазақКСР Министрлер Кеңесінің қаулысы.
Сөйтіп, қалалар мен қалалық поселкілерде тұратын – жеке адамның
өзіндік меншігіндегі түйе ұстау құқығы жойылды. Қолындағы бар түйелер
меншік иесі мемлекетке сатып өткізуі керек болды. Әрине, мемлекеттік сату
бағасымен. Көнбегендерге әр түрлі қысымшылық көрсетілді: қорқыту, үркітумен
қатар, коммунист баласын әкесіне қарсы қойып, соңғысын көндірту еді. Бұдан
да ештеңе шықпады. Әкелерін көндіре алмаған партия мүшелері, ақыр соңында,
партбилеттен айырылып, жұмыстан шығарылып тынды. Іс мұнымен бітпейтіні
түсінікті. Халыққа қарсы бағытталған сол кездегі париялық саясат тұрғылықты
жердегі адамдардың наразылығын тудырды. Бір түннің ішінде түйелері барлар
иалын сойып тастады, етін сатуға кірісті. Бұл жан түршігерлік көрініс
Атырау облысының (бұрынғы Гурьев) Жұмыскер поселкісінде болған жәйт,
көптеген аудандарда да орын алды.
Бұл жөнсіз саясат, сайып келгенде әлеуметтік-экономикалық құқық
кепілдіктерін осалдатты: үй іргесіндегі жер учаскелерінің көлемін қысқарту,
мешіт пен шіркеуге қарсы бағытталған компания дін мен ұждан бостандығын
шектеуге әкелді.
60 жылдардың орта шенінде кеңес өкіметінде адам құқығының
проблемалары өршелене түсті. Нәтижесінде, 1966 жылы Адам құқығы туралы
Халықаралық пактілерге, сондай-ақ, 1975 жылы Хельсинкідегі қорытынды актіге
Л.И.Брежнев тарапынан қол қоюға тура келді. Сөйтіп, КСРО адам құқығын
әмбебеп құндылық ретінде оның маңыздылығын танып, адам құқығын сақтау
жөніндегі халықаралық-құқықтық міндеттемелерді өзіне жүктеді. Бұл факт КСРО
Конституциясында (1977), Қазақ КСР Конституциясында (1978), сондай-ақ
өзге де одақтас республикалардың Негізгі заңында тұжырымдалды. Азаматтардың
конституциялық құқықтары мен міндеттерінің көлемі кеңейтілді. Сөйтіп, КСРО
Негізгі заңына алғашқы рет тұрғын үй алуға құқылығы, мәдени жетістік терін
пайдалануға, мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға, творчестволық
бостандық, сондай-ақ кінәсіздік презумпция енгізілген (44,46,47,48,160-
баптар). Дәл осы тәріздес жазулар Қазақ КСР Конституциясының
42,44,45,46,160- баптарында да бар. Бірақ, материялдық және заң
кепілдігінің шынайы болмауы, көптеген конституциялық нормалардың
декларативтігі, өз кезегінде, демократиялық конституциялық ережелердің
сапасын төмендетті.
Көлеңкелі экономиканың кең етек алуы, басқару аппаратының сыбайлас
жемқорлығы кірісті бөлудегі әлеуметтік әділеттік принципін бұзуға әкелді,
мұның өзі адам құқықтарының бірден-бір негіздісі- еңбек ету құқығы мен өзге
де әлеуметтік құқықтардың іске асырылуына теріс ықпал етті. Әсіресе,
жұмысқа алу, бір орыннан екінші орынға жоғарлату, тұрғын үй т.б.
мәселелерді шешу – тек партиялық принципке негізделген. Яғни, адамның
партия мүшелілігінде болуы, оның карьерасының өсуіне бірден-бір кепіл.
Демек, КПСС мүшесі болмасаң мемлекеттік қызмет жұмысына алынуыңыз екі
талай, ал алынған күнде, одан әрі жұмыс бабымен өсу қарқыны бәсеңсиді,
тіпті болмайды. Ал, жауапты қызметке КПСС мүшелігі сай келеді. Мұның өзі
адамның сана-сезімінің төмендеп құлдырауға итермелейтіні сөзсіз. Қаншалықты
дарынды, өте білімді іскер, маман коммунист болмағанның кесірінен қызмет
баспалдағының төменгі сатысынан көтеріле алмай, далада қалды десеңші?!
Сөйтіп, көптеген адамдардың жалақысының төмендеуіне де, үйсіз-күйсіз
қалуларының өзі де дәл осы партиялық принциптің іске асуы себепкер болды.
Келеңсіз жәйттер адам өмірінің кез келген салаларына, айталық, білім алу,
денсаулық сақтау, т.с.с. етегінің жайғандағы соншалық, ақыр соңында, құқық
қорғау қозғалысының өмірге келуіне жол ашылды. Міне, солқылдақ соқыр
саясаттың нәтижесіндемемлекет пен оның тұрғындарының арасында жік салынып,
бір-біріне қарсылық көрсету күнделікиі тұрмыс саясатына айналды. Әрине,
мемлекет өзінің күштілігін көрсетіп, бүкіл механизмдерін іске қосып, кінәлі
деп танылған адамдарды қамау, соттау, жазалау әдістерін пайдаланып тәртіпті
сақтау міндетін орындатуда. Оның соңы жақсылыққа әкелмейтіні өмір көрсетті.
1986 жылғы Желтоқсан деп аталынған қанды уақиға осының куәсі. Осыдан
сабақ алар мезгіл жетті ғой деп ойлаймыз. Тек мұны жүрегімізбен сезініп,
тебіренуіміз қажет.
Сөйтіп, біздің елімізде кеңестік замандағы барлығы адам үшін,
барлық қазына – адамдікі делінген принциптер жазба түрінде жазылып, ұран
ретінде жұртшылыққа жарияланып, іске аспай жабылып қалғандығы ақиқат.
Сонымен бірге, бүкілхалықтық мемлекет деп асыра сілтеушілікте өз орнын
тарихтан алған болатын. Бірақ, бұл да түкке аспай қалды. Социалистік
табиғи құқық орнықты деп әлемге жар салудың өзі тек көзбояушылық
екендігіне қазіргі уақытта көзіміз жетті. Мемлекеттің және қоғамның
өмірінде тек заң және өзге де нормативтік актілер үстемдік етеді,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын кеңінен жариялап, мемлекет
тарапынан кепілдік беріледі деген даурықпа ұрандары да аяқталмай қалып
қойды. Заңдылық принциптерінің іске аспай қалғандығын айтпасақ та белгілі.
Міне, алдағы уақыттарда осындай келеңсіз жағдайлардан сақ болғаймыз.
Әрине, елімізде бұл жөнінде қыруар жұмыс істелініп жатқандығы бәрімізге
мәлім, бірақ бұл алғашқы қадам.
б) Қазіргі кездегі Конституциялық тұрғыдағы заңдар – адам мен азамат
құқықтарының бет пердесі
Тарих парағы астарлағандай, қандай мемлекет болмасын адам тағдырын
сөз еткенде әу бастан-ақ заң жүзінде тұжырымдалатын өз елінің азаматтарының
құқықтарын елең етпей кеткен еместіні. Бірақта бұлардың көпшілігі іске
аспай қалуының басты себесі – сол кездегі елдің саясатына байланысты
екендігіне тарих куә.Еліміздің хал-күйін, адамдарымыздың құқықтары мен
бостандықтарын тәпіштейтін тұжырымдар, сонау кеңестік дәуір деп аталатын
кезеңдегі 1926 жылғы Ата заңымыздан бастап, қазіргі өркениетті ел қатарына
қосылуға бет байлаған шақтағы 1995 жылғы Ата заңда мейлінше көрініс тапқан.
Бұрынғы қазақ мемлекетінің кезеңімен салыстырсақ, бүгінгі заман да, тіпті
еліміз де, ел адамдарының тағдыр-талабы да күрт өзгертілді. Тіптеп келгенде
жүріс-тұрысымызға шейін өз өрісін тапқаны ақиқат. Не керек, әйтеуір
тәуелсіздік деп аталатын арнаға түсіп, тастан-тасқа секіріп, әлдебір
беймәлім, бірақ жақсылығы көп-ақ деген болжамда үлкен мұхитқа қарай
ығысқан болып жатырмыз. Оған дәлел – қазіргі заманда елімізге халықаралық
құқық принципі мәртебесінің берілгендігі, әрі мұның өзі ке- келген ұлттың,
мемлекеттің, өзін-өзі билеуге құқығының бар екендігін білдіргенінде. Міне
сондықтан да байырғы қазақ жерінде демократиялық құқықтық мемлекет құру мен
адам тағдыры проблемалары жөніндегі конституциялық қағиданы бір бірінен
бөле жара қарамай, сомалап сараптап жалпы танылған халықаралық нормалар мен
принциптерінің аясында қабылдау қажеттігі енді туған сияқты. Өйткені қандай
да болмасын өзін демократияшыл деп санайтын мемлекеттер конституциялық
қағидаттардан (яғни, бір адамның өмір сүруге, жеке басына ешкімнің
тиіспеуі, сондай-ақ қызмет, мамандық түрін еркін таңдау т.б. сияқты құқығын
нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тілі, дініне, саяси және басқа да сеніміне,
ұлттық немесе әлеуметтік тегіне қарамастан сөз бен сенім бостандығын,
әділетті әлем құқығын – Жалпыға бірдей адам құқығы декларациясын өздерінің
Ата заңдарынан бөлінбес және әмбебеп ұстыны мен стандарты деп қараудан) бас
тартпаулары тиіс. Өйтпеген жағдайда ондай мемлекеттердің нағыз
демократияшылдардың қатарынан көрінуі бірғайып. Әрине өзін демократиялық
және құқықтық мемлекет деп жариялаған елімізде жоғарыда айтылған
ұстындардың толықтай сақталғанын, Қазақстан бұл ережелерді орындау
жөніндегі міндеттерді өзіне алмауы мүмкін еместігін, әсіресе, қазіргі кезде
етек алған заңдарымызды жаппай ізгілендіру бағытын атап өтпеуге
болмайды.Сөз жоқ, бұрынырақта қабылданған Діни наным және діни
бірлестіктер туралы (1993), Саяси қуғындарға ұшырағандарды ақтау туралы,
Психиятриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына
берілетін кепілдіктер туралы(1992), Халықтың көші- қон туралы (1997)
және осыған тәріздес өзге де заңдар айтарлықтай дәрежеде өзіне халықаралық
құқық қорғау нормаларын қабылдадаы, соған орай бұл адам құқығын қорғаудың
ұлттық жүйесінің қалыптасуындағы маңызды кезең болып қалатыны белгілі.
Қазақстан еліндегі қол жеткен табыстар жөніндегі мәліметтер заң
әдебиеттерімен қатар, сан алуан газет-журналдар беттерінде баянды етіліп
жүр. Өкінішке орай, еліміздің Ата заңындағы (Конституциясындағы) жекелеген
ережелер адамның шынайы құқықтары мен еркіндік санатына толық мәнімен
жанаспайтыны өмір көрсетуде. Оған дәлел – Қазақстан Республикасы
Президентінің жадындағы Адам құқықтары жөніндегі консультативтік – кеңестік
орган болып табылатын Комиссияға әр жыл сайын келіп түсетін адам құқығы мен
еркіндігін, заңды мүдделерінің аяққа басылып, тапталынатыны туралы қыруар
мәліметтер – ел азаматтарының мұңы. Осындай келеңсіз жәйттердің болуы,
көбінесе ағымдағы заңдардың Қазақстан Конституциясының мәтініне
сыйыспайтындығы, өкінішті-ақ. Әркез болса да мұның өзі конституция
мәтініндегі кейбір тұжырымдарға сын көзбен қарауға әкеп соқтыратыны сөзсіз.
Біздің туындымыздың өзегі де осы болмақ. Өйткені, еліміздің Конституциясын
– Ата заң, ал тілін- Ана тіл деп аталуының өзі- ежелгі келе жатқан салт-
дәстүр, сондықтан осы екі ғұламалы ату сөздерді қадірлеп-қастерлеу –
азаматтық борышымыз. Осы тұрғыдан қарасақ, өз Отанымыздың Конституциясының
мәтінін жаңғыртып, жетілдіру ісіне ат салысу- әрбір ғылымның азаматтық
парызы. Олай болса, ендігі жерде бұл мәселе төңірегіндегі ой-өрісіміз бен
сөз еркіндігімізге жол берелік.
Бүгінгі саясаттың басты бағыты – мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы
болып саналатын әрбір адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарының
құндылығы туралы конституциялық мәселенің дәйекті түрде іске асырылып,
бірінші кезекте, заңдылық тұрғыдан қорғалуы (ҚР Конституциясы 1-бап, 1-
тармақ). Осы орайда, өткен кеңес дәуіріндегі қайта құру кезеңі тұсында
КСРО-ға келген Ұлыбритания елінің сол кездегі прембер-министрі М.Тэтчердің
айтқан мынадай сөздерін еске түсірерлік: Кез келген қоғам немесе өкімет өз
адамдарының қабілеттерінің молынан ашылуына толық жағдай жасауы қажет. Олай
жасай алмаған қоғамның немесе өкіметтің болашағы жоқ. Осы орайда, егер
біз мемлекет болғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын
түсінгеніміз жөн. Қазақстан жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік
құрылымдардың бәрі бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысты. Олар
да қазіргі қазақтардың түпкі ата – бабалары өмір сүрген және осы аумақты
болашақ ұрпақтары үшін жән – тәнімен қорғап, үлкен өркениет іздерін, тарих
парақтарында қалдырып, олар өмір сүрген мемлекеттер табиғи заңдылықтарға
сәйкес пайда болып, гүлденіп, сонан соң дағдарысқа ұшырап, тарих қойнауында
қалып отырған. Олардың пайдаға арас тәжірибелері мен сабақ болар үлгілері
ұрпақ үшін теңдесі жоқ құнды байлық. Осы тұрғыдан алғанда тәуелсіз
Қазақстанда біздің жасампаз жаңалығымыз – тарихи бай тәжірибені тірек ету
керек,- деген Мемлекет басшысы, ел қайраткері Н.Назарбаевтың айтқан
сөздерінде тарихи сабақтастық жатқандығын сезінеміз. Бүкіл жұртшылыққа аян
болғаны, сонау Қазақ КСР-інің 1937, 1978 жылдардағы Конституциясында қазақ
еліндегі конституциялық негіздердің түпқазығы болып саналатын мемлекеттік
егемендіктің өзі таптық тұрғыда құрылып, тек ұлтаралық мүддеге негізделген
жұмысшы табы мен еңбекшілердің өктемдігін (диктатура) жүргізген бір ғана
партияның үстемдігін құруға 70 жылдан астам уақыт бойы бағыт ұстап келеді.
Мұның өзінің неге соқтырғанын біз жасыра алмаймыз, ол туған халқына неше
түрлі жан түршіктірер қастандықтың жасалуымен аяқталып отырды (1928, 1932,
1933, 1937, 1968, 1986 жылдардағы уақиғаларды ешқашанда естен шығармауымыз
керек).
Қазіргі заман өзгерді. Дербес тәуелсіз мемлекетімізді құру жолына
түстік. Заңдарымыз да жеткілікті. Елбасшының бір сөзінде: Біз құрып
жатқан қоғамның ең жоғары құндылығы – адам, бүкіл өзгерістердің бәрі сол
үшін, соның игілігі үшін жасалып жатыр. Адамдардың заң жүзінде құқықтар мен
бостандықтарының кепілдігі қамтамасыз етілген топтасу, адамгершілік,
ұлтаралық келісім, барлық ұлттар мен ұлыстардың теңдігі идеяларына
негізделген,- деп атап көрсетті. Тек адам тағдырына байланысты күрделі
мәселелерді тұжырымдауда селқостық жасамасақ болғаны. Өйткені аз болса да
заңдарымызда кемшіліктер жоқ емес. Дегенменде, адамға байланысты оның
құқықтық жағдайын анықтайтын құқықтық нормалардың маңызы өте зор. Әсіресе,
Қазақстан Республикасының Конституциясында (1995ж.) белгілеген азаматтылық,
адам мен азаматтың құқықтық жағдайының конституциялық принциптері, олардың
негізгі құқықтары мен бостандықтары (азаматтық, саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени), конституциялық міндеттер. Бұл адамның құқықтық
жағдайының басты элементі, ядросы.
Адамның қоғамдағы алатын орнын анықтауда мынадай принциптер ерекше
рөл атқарады:
1) заң мен сот алдында жұрттың бәрінің теңдігі (Қазақстан Республикасының
Конституциясы 14-бап, 1-тармақ);
2) конституциялық құрылыс негіздеріндегі принциптің бірі – Қазақстан
Республикасы азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының толықтылығы;
3) негізгі құқықтар мен бостандықтардың ажырамайтындылығы және олардың
заңсыз шектелінуіне тыйым салынуы (Қазақстан Республикасының
Конституциясы 12-бап, 2-тармақ).
Мұның өзі адам құқықтары мен бостандықтарының тізбегіне мемлекет
кепілдік береді деген сөз. Бірақ та, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның
құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау
мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектеуі мүмкін. Осыған
қарамастан, Конституцияның 10-(азаматтылық);
13-(құқықтық субъектілігінің қорғалуы); 14–(заң мен сот алдындағы
теңдігі); 15-( өмір сүру құқығы); 17-(адамның қадір қасиетіне қол
сұғылмайтындығы); 19-(ұлтын, партияны, дінін, әркімнің анықтауы және ана
тілін т.б.таңдап алу құқығы); 22-(ар-ождан бостандығы) баптарында және 26-
бабының 2-тармағында (меншік, мұрагерлік құқығының кепілдігі) көрсетілген
құқықтар мен бостандықтар ешбір жағдайда шектелмеуі тиіс;
4) Қазақстан Республикасының азаматтары құқықтары мен міндеттерінің
бірлігі;
5) Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдылығын мойындау (ҚР Конституциясы 4-бап, 3-тармақ).
Жеке адам құқығы, еркіндігі және міндеттерінің проблемалары жөнінде
Қазақстан Республикасының Конституциясының халықаралық құқықтық жұрт
таныған принциптері мен нормаларынан сәл де болса қалыс қалып қойғандығы
сезіледі. Оған дәлел, еліміздің Ата заңының 4-бабына қарасты 3- тармағы,
онда: Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдылығы болады және халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдылығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң
шығару талап етілетін жағдай дан басқа реттерде, тікелей қолданылады,-
делінген. Ал бекітпесе ше? Бұл жағдайда осындай құжаттардың біздің елімізде
заңдық күші болмайтындығы белгілі. Мұның өзі сайып келгенде, қазіргі
кездегі мемлекетіміздің адам құқығы саласындағы саясатына сай
келмейтіндігін аңғартып тұр. Қазірдің өзінде Қазақстан Республикасының
көптеген шетел мемлекеттерімен тығыз байланысы адам құқығының әрқилы
жақтарын реттейттін көптеген халықаралық шарттарға қосылуына өз септігін
тигізетініне сөз жоқ. Әсіресе, әйелдерге, нәсілдік құқықты шектеушіліктің
барлық нысанын жою туралы, қинауға және адамдарға жат немесе қасиетке кір
келтіретін жазалаудың басқа да хайуандық түрлеріне қарсы конвенцияларды,
басқа құқықтары, босқындар мәртебесі туралы, т.б. халықаралық актілерді
мойындап қана қоймай, бұларды өз Ата заңымызбен сәйкестендіру мәселесі
заңгерлеріміздің ойларынан қалыс қалмауы тиіс. Біздің ойымызша, халықаралық
құқық нормалары мен жалпыға танымал принциптерін Қазақстан Республикасының
ұлттық құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қарауға мезгіл жетті ғой
деп ойлаймыз. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Конституциясының кейбір
тұжырымдамаларын (айталық, 4-бап, 3- тармақ, 12-бап) жоғарыда
айтылғандармен толықтыруымыз қажет. Өйткені, мемлекетіміздің ең жоғарғы
мақсаты – адам мен азаматтың құқықтары мен бостандақтары қамтамасыз етіліп,
оларға кепілдік беру болатыны болса, онда бұларды халықаралық шарттарға,
пактілерге және конвенцияларға сәйкестендіріп қолдануымыз қажет.
Еліміздің Ата заңының 4- бап, 4- тармағындағы екінші сөйлемінде
Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты
нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың
міндетті шарты болып табылады,- делінген. Демек, осыған байланысты
жарияланбаған құқықтық актілердің заңдық күші болмайды және оларды
қолдануға тыйым салынады,-деген сөз. Олай болатыны болса, Бұл тұжырымды
еліміздің Конституция мәтініне енгізуімізге неге болмайды?
Еліміздің Ата заңында мынадай тұжырым бар: Қазақстан Республикасы
аумағында заңды түрде жүрген бір адамның, заңда арнайы көрсетілгеннен басқа
реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз
қалауынша таңдап алуға құқығы бар (21-бап, 1- тармақ). Ал, егер мұны Адам
құқығының жалпыға бірдей Декларациясымен салыстырып қарасақ, онда, әрине,
заңда арнайы көрсетілгеннен басқа реттерде- деген қыстырма сөздер жоқ.
Демек, мұның өзі қандай да бір болмасын адам құқығына шектеушілік
жасалғандығын көруге болады. Әрине, бұл қыстырма сөздің Ата заңның
мәтінінен алынып тасталмауы шетелде жүрген қазақтардың өзінің байырғы еліне
қайтып оралуына кедергі келтіретіні сөзсіз. Осының салдарынан еліміздегі
оралмандарымыздың Қазақстан азаматтығын дер кезінде ала алмай
жүргендіктерін білеміз. Оның басты себебі- тіркелу мәселелерін туындайтын
кедергілердің болуы әрі, Ата заңымыздың 10- бабының 3-тармағында
Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды,-
деген тұжырым кері әсерін, әсіресе, оралмандарға тигізіп тұр. Демек,
Қазақстанда қос азаматтық жоқ, оған тыйым салынады деген сөз. Бірақ мұның
өзі оралмандарға емес, тек Қазақстан Республикасының азаматына қатысты.
Сондықтан, оралмандарымызға кетер кезде өздерінің тұрғылықты тұрған елдің
азаматтығынан шықпаса да Қазақстан Республикасының азаматтығын беруге
кедергі болмауы тиіс. Мұндай жағдайларда біздің елімізде қос азаматтық
уақытша болса да танылуы керек.
Адам тағдырына байланысты тағы да Қазақстан Республикасының
Конституциясының тұжырымдарына көз жіберелік. Оның 32-бабында: азаматтардың
бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар,
шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға құқығы сөз етіледі. Әрине, бұл
Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясына сай келеді. Бірақ та бұл
тәртіптің іс жүзінде орындалуы тәжірибе көрсеткендей оңайға соқпайды,
өйткені, аталмыш баптағы құқықты пайдалануға мемлекеттік қауіпсіздік,
қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адам дардың құқытары мен
бостандықтарын қорғау мүдделері үшін заңмен шектеулі деген түсініктеменің
берілуі тіпті тегін емес-ті (32-бап,2-тармақ). Жоғарыда аталған
Декларацияда мұндай тіркес сөздер жоқ. Сөйтіп, осы баптың 1- тармағын
жүзеге асыру жолындағы оның екінші тармағы бірден бір елеулі кедергі болып
саналады. Мұның өзі, көріп отырғанымыздай, қоғамдық үрдіске деген құқықтың
өзі Ата заңымыз бен басқа да заң актілерінде жеке дара аталмайды да, билік
етуші құрылымдар, оның ішінде құқық қорғау органдары тарапынан оған айбатты
қарау мен өзім білемділікке салынудың алғы шарттарын байқатады. Демек,
конституциялық тәртіпті бұзбайтын қоғамдық қарсылық оқиғаларын, заңи
бейберекетсіздік деп қарауға болмайды. Тіпті тоталитарлық режим кезінде де
Конституция шегінде адам құқығына байланысты шектеулер қойылмаған-ды.
Мысалы, 1926 жылғы Қазақ Автономиялық Кеңестік Республикасы
Конституциясында еңбекшілердің жиналыстар, митингілер, т.б. бостандықтары
шынайы болуы үшін, азаматтардың құқықтарын тани отырып, оларға жиналыстар,
т.б. ашу үшін жарамды бөлмемен қамтамасыз етілуі көзделген (2-бөлім),
Жалпы ережелер,(1-тарау, 6-тармақ); 1937 жылғы Қазақ КСР Конституциясында
да дәл осындай жазулар бар: 102-бапта: Еңбекшілердің мүдделеріне сәйкес
және социалистік құрылысты нығайту мақсатымен, Қазақ КСР азаматтарына:
а) сөз бостандығын;
б) баспа сөз бостандығын;
в) жиналыс және митингі бостандығын;
г) көшеде топ құрып жүру, демонстрация жасау бостандығын заң
қамтамасыз етеді.
Азаматтардың бұл құқықтарын еңбекшілерге және олардың ұйымдарына,
баспаханалардың, қағаз қорларының, қоғамдық үйлердің, көшелердің байланыс
құралдарының және осы құқықтарын іске асыруға қажетті өзге де заттық
жағдайлардың берілуін қамтамасыз етіп отырады,- делінген; 1978 жылғы Қазақ
КСР Конституциясында : Халық мүдделеріне сәйкес және социалистік құрылысты
нығайтып, дамыту мақсатында Қазақ КСР–і азаматтарының сөз, баспасөз
бостандығына, жиналыстар, митингілер өткізу, көшеде шеру тарту және
демонстрация бостандығына кепілдік беріледі. Бұл саяси бостандықтардың
жүзеге асырылуы еңбекшілер мен олардың ұйымдарына қоғамдық үйлер, көшелер
мен алаңдар беру, информацияны кеңінен тарату, баспасөзді, телевизия мен
радионы пайдалану мүмкіндігі арқылы қамтамасыз етіледі,- делінген (48-
бап); 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында да осындай
жазулар бар: Республика азаматтарының бейбіт жиналыстар, митингілер,
шерулер, пикеттер мен демонстрациялар бостандығына кепілдік беріледі (15-
бап), Республика азаматтары өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру
үшін ерік-жігерін ықтиярымен білдіруі және мүдделер ортақтығы негізінде
қоғамдық бірлестіктер құруға құқылы,- делінген (16-бап).
Адам құқығына көзқарасты ауыстырып алудың салдары әлеуметтік
технологиялық сипаттардың бар байлығымен айшықталған толыққанды тұлғаның
қоғамдық абырой-беделі емес жеке адамның мүддесіне, талап-тілегіне, мұң-
мұқтажына көбірек назар аударуға әкеп соғады, тәуелсіздік, кісілік, өзін-
өзі сыйлау, әділетке ұмтылу сияқты сезімдер ысырылып қалады.
Осыған орай, мынадай бір мәселені жол-жөнекей қозғай кеткен де
орынды сияқты. Қазақстан Республикасының Конституция шеңберінде кепілдік
берілетін адамдар мен азаматтардың құқығы мен еркіндігін қорғау Қазақстан
Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияға
жүктелген. Ол Елбасының 1994 жылғы Жарлығымен құрылған болатын. Осыған орай
айтарым, мұндай адам құқығына байланысты мәселелерді сотсыз шешу бұрын-
соңды (Кеңестер Одағы кезінде) болып көрмеген. Аталмыш комиссияның негізгі
міндеттерінің бірі өз сатына сай, азаматтардан түскен шағымдар мен
арыздарды қарап, саоалап, олардың дұрыс шешімін табуына ықпал ету болып
табылады. Шағымдар мен арыздарды саралап қарасақ, олар әр жөніндегі
мәліметтер басымырақ. Мұның сыры – қызметкерлердің ұзақ мерзімге дейін
өздеріне тиесілі еңбекақыларын, қаржылай сыйлықтарын, материялдық қаржылай
көмек ақыларын мекеме, кәсіпорын басшыларының негізсіз төлемей отырғанында.
Әрине, сөз жоқ, мұндай орын алып отырған өміріміздегі келеңсіз жәйттер
олардың аштық жариялап, ереуілге шығуларына бірден-бір себепкер екендігіне
күмән келтіруге болмайды. Бұған, әрине, құқық қорғау органдарының адамдарды
заңсыз қамауға алу іс әрекеттері отқа май құйғандай сияқты. Сондықтан, бұл
мәселе төңірегіндегі ой-пікірлеріміз оңды болуы үшін, біздің ойымызша, адам
тағдырын, оның құқығын толық ескеріп, заң органдарының жауапкершіліктерін
күшейту кезеңі туған сияқты. Бұл жөнінде заң тұжырымдары қажет. Жоғарыда
аталған комиссияның мәртебесін көтеріп, оны Адам құқығы жөніндегі Комитетке
айналдырса нұр үстіне нұр болар еді.
Қазақстан Республикасының Конституциясындағы бекітілген адамдардың
негізгі құқықтары мен бостандықтары (оның мазмұнын қоса алғанда) заңды
тұлғаларға да таратылатынын Ата заң мәтінінде сөз етілсе дұрыстау деген
ойдамын. Дәл осындай жағдайлар, айталық, жаңа заңдарды қабылдағанда немесе
қолданыстағы заңдарға қандай да болмасын өзгертулер мен толықтырулар
негізілгенде адам құқықтары мен бостандықтарының мазмұндары мен мөлшері
(көлемі) тарылмауларына жол берілмейтіндігін Ата заң мәтінінде айрықша
тұжырымдалуы тиіс.
Мұндай ескертпелер тізе берсем табылады. Айталық, әрбір адам өзінің
мұқалған құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін ұлттық құқықтық қорғау
инстанцияларының барлығынан өтіп, тиісті заңды дұрыс шешімін таба алмаса,
онда олардың халықаралық сот мекемелеріне жүгінулеріне құқылы екендігін
мойындап, заң жүзінде (Ата заңда) тұжырымдалуы тиіс (Украина
Конституциясының 55-бабы тәріздес).
Тағы да бір мынадай мәселенің төңірегіне назар аударсақ, Қазақстан
Республикасының Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы, әрі міндеті болып табылады,- делінген. Бірақ, бұлардың қай мақсаты
жұмсалып жатқандығынан жұртшылықтың хабардар болмауы. Егер ле осындай
біздің ой-пікіріміз Конституция мәтінінен орын тапса, онда адамдардың заңды
мүдделерін сақтауға бір қадам болса да алға басқандық деп санар едік.
Ой толғандыратын мәселенің бірі – Украина Конституциясының 60-
бабындағы ешкімде анық қылмыстық бұйрықтар мен өкімдерді бергендері және
орындатқаны үшін заң жауапкершілігі туындайды,- деген тұжырымдар. Мұны да
елеңсіз назардан тыс қалдыруға болмайтын сияқты. Өйткені, кімге болсын
заңсыз бұйрықтарды берерде не орындатарда ол істің артындағы адам
тағдырының бар екендігіне жауапкершілікпен қарауды әсте естен шығармауға
тиіспіз.
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Қ. Тоқаевтің 2002
жылғы 19 наурызда Женевада өткен Адам құқықтары жөніндегі Біріккен Ұлттар
Ұйымының комиссиясының 58-сессиясында сөйлеген сөзінен келтірілген үзінді:
Біздің мемлекетімізді демократияландырудың күн тәртібінде биліктің бір
бөлігін орталықтан алу, адам құқықтары жөніндегі өкілетті уәкіл лауазымын
ендіру, сайлау заңнамасы, үкіметтік емес ұйымдарға қолдау білдіру секілді
мәселелер тұрғанын атап айтқым келеді.
Халықаралық құқық қорғау қауымдастығында біздің мемлекетіміз оның
ажырағысыз бөлігі болып табылатындығы және ол осы тұрпатында адамның
демократиялық құқықтары мен бостандықтарын одан әрі кеңейтуге ұмтылатындығы
тұрғысында ешқандай күмән бол мауға тиіс. Қазақстан барша халықаралық
ұйымдармен, сондай-ақ құқық қорғау институттарымен одан әрі ынтымақтасу
қажет. Бұл біздің саналы түрде таңдап алған және дәйекті саясатымыз,-деген
болатын.
1.2 Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
механизмдері және ұлттық инститтутар
Тәуелсіз Қазақстандағы адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қорғау мен іске асыруын қамтамасыз ететін заң базасын талдау, бізге, заң
жүзінде бекітілген адам құқықтарын қорғау механизидері мен институттарын
және олардың сақталуын бақылауын анықтауға мүмкіншілік береді. Адам құқығы
жөнінде кейбір негізгі халықаралық құжаттарды Қазақстанның бекітпеуі не
оларға қосылмауы адам құқығын қолданыстағы тиімді механизмдерінен қорғайтын
халыаралық мемлекетаралық институттар мен рәсімдерден қалыс қалды.
Сөйтіп, Қазақстандағы адам құқықтарының сақталуын бақылайтын және
тәсілдермен қорғайтын институттардың қатарына тек мына үш топқа
қатыстырылды- мемлекеттік, аралас (мемлекет органдары жанындағы қоғамдық-
кеңесшілері мен адвокатура жүйесін) және үкіметтік емес (қоғамдық, соның
ішінде халықаралық және шетел ұйымдарын) жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 40- бабы бекітті:
2. ... Республиканың Президенті – халық пен мемлекеттік билік
бірлігінің, конституциясының мызғымастығының, адам және азамат құқықтары
мен бостандықтарының рәмізі әрі кепілі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы әркімге өз құқықтарын сотта
қорғауға кепілдік береді. Ең бастысы сот төрелігінің принциптерін
анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясының 77-бабы:
3. ...Заңды қолданған кезде судья төмендегі принциптерді басшылыққа
алуы тиіс:
1) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
2) бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе
әкімшілік жауақа тартуға болмайды;
3) өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің
өзгертуіне болмайды;
4) сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
5) жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа
міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері
күші болмайды. Егер құқықбұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік
заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;
6) айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге мінднтті емес;
7) ешкім өзіне-өзі, жұбайына және заңмен белгіленген шектегі жақын
туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес. Діни қызметшілер өздеріне
сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға міндетті емес;
8) адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының
пайдасына қарастырылады;
9) заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім
өзінің жеке мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс емес;
10) қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының Конституциясының 78 – бабы
белгілейді:
Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормаимвтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолдануға
тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды
етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні
конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті.
Адамның құқытары мен бостандықтарын қорғайтын келесі институты
прокуратура болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 83- бабына сәйкес:
Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел-іздестіру
қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс
жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез
келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай- ақ
Республика Конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да
құқықтық актілерге наразылық білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай – ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте
қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Адам құқығын қорғаудың аралас институттарының қатарына Қазақстан
Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияны
жатқызуға болады, оның Ережесі, 2003 жылғы 19 наурызда , Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығымен бекітілді. Мұның басты мақсаты –
Мемлекет басшысының , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН ЗАҢДАРЫНДАҒЫ АДАМ МЕН АЗАМАТ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ КЕЙБІР
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Адам тағдыры ел тағдырының ажырамас бөлігі – еліміздің ата
заңдарының басты
құрсауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 5
1.2 Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
механизмдері және ұлттық инститтутар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
II БӨЛІМ. Қазақстан құқықтық мемлекет, Басты қазынасы адам және
азамат
2.1 Қазақстан қоғамының басты игілігі – адам
құқығы ... ... ... ... ... 24
2.2 Адам құқығы мен бостандықтары ата заңмен қорғалады және адам
құқықтарын қорғаудың
тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Адамдарды саудалауды халықаралық сипаттағы қылмыс ретінде
қылмыстық – құқықтық саралау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
2.4 Әйелдердің қоғамды демократияландыру процестеріне
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.5 Балалар құқығын қорғау – басты
назарда ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.6 Сот билігі арқылы адамдардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 69
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Конституциясының басты идеясы ретінде
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп көрсетті [1, 3-б].
Адам құқығына ешкімнің қиянат жасап, қол сұғуына қақысы жол. Бұл
жалпыға бірдей қарар. Сан түрлі зұлматты бастан өткерген адамзат қоғамы бұл
қарарды ерекше қастерлей білуі тиіс. Бұл туралы Астанада адам құқықтарына
байланысты алқалы жиында ерекше қадап айтылды.
Адамдардың бостандығы мен құқықтарын қорғау, сондай ақ осы саладағы
заңдық нормаларды ары қарай жетілдіру, ұлттық заңнаманы халықаралық құқық
нормаларына сәйкестендіру мақсатында Нұр Отан партиясы Президент
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның бастамасын қолдап, партия
өзара ынтымақтастық келісімін жасауы туралы меморандум түрінде бекіді [2, 9-
б].
Тақырыптың өзектілігі.
Адамдардың бостандығы мен құқықтарын қорғау, сондай-ақ осы саладағы
заңдық нормаларды ары қарай жетілдіру, ұлттық заңнаманы халықаралық құқық
нормаларына сәйкестендіру, қолданыстағы құқық жүйесінің жетілдіруіне,
елдегі заңдылықтың нығаюына ықпал ететін Қазақстандық конституционализмді,
конституцияның өзекті теориялық мәселелерін жан – жақты мақсаты алға
қойылды.
Мақсаты мен міндеттері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – конституциядағы адам құқықтары мен
бостандықтары құқығының мазмұнын, адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтары жүйесіне алатын орны мен атқаратын рөлін, жүзеге асырылуының
құқықтық механизмін зерттеу. Осы құқыққа қатысты конституциялық нормалар
мен өзге де ағымдағы заңнамалардың нормаларына кешенді сипаттама беру және
соның негізінде ұлттық заңнаманы жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізілді:
- адам құқығын қорғау Қазақстан Республикасында қалыптасуы мен
дамуының негізгі кезеңдерін айқындау;
- адам құқығын қорғаудың конституциялық табиғатын зерттеу және
оның ішкі мазмұнының ашылуы;
- адам құқығының жүзеге асырылу нысандарының қолданыстағы
заңнамада кездесетін кемшіліктерді анықтау және оны жетілдіру
жөніндегі ғылыми негізделген ұсыныстар енгізу.
Зерттелу деңгейі.
Қазіргі кезде Қазақстанның құқықтық ғылымында адам құқықтары мен
бостандықтарының тізбегіне мемлекет кепілдік береді, бірақ та, адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау,
қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтары, халықтың денсаулығы
мен имандылығы, адам құқықтарының механизмі, оны сақтаудың теориялық негізі
және жеке адамның өміріне қол сұғылмау тиісті кепілдіктерін қарастырумен
байланысты кешенді зерттеу жұмысы жүргізілуде.
Дегенмен де, Қазақстан Республикасында адам құқығының қалыптасуына
айқын Есім, Қасым, Абылай, Тәуке хандарды, сондай-ақ қазақтың ұлы ақыны әрі
ойшылы Абайды, сонымен қатар қазан төңкерісіне дейінгі отаршылдыққа қарсы
батыл үн көтерген ірі қоғам қайраткерлері – Б.Сыртанов, Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов т.б. жатқызамыз.
Осы зерттеу заң ғылымындағы адам құқықтары мен бостандықтарының
жалпы теориялық проблемеларын зерттеуге арналған отандық заңгерлері:
Б.Өтемұратов, М.Тоқашбаев, Е.Бопабаев, С.Табанов, А.Тасболатов еңбектері
қаралып отырған ғылыми еңбектің негізіне пайдаланылды.
Зерттеудің объектісі.
Зерттеу объектісі – адамның негізгі құқықтарының рөлі мен орын
анықтаудың теориялық мәселелері, оны сақтау және жүзеге асыру механизмі
болып табылады. Зерттеу пәніне адамның құқықтары мен бостандықтарына тән
ерекшеліктерді зерттеу, оның заңнамаларда қорғалуы, тәжірибеде жүзеге
асырылу жағдайы және оны жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізу құрайды.
Ғылыми-практикалық маңызы мен жаңашылдығы.
Дипломдық жұмыстың жоғары теориялық құндылығы және практикалық
маңыздылығы бар. Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы алғаш рет
монографиялық деңгейде 1995 жылы Қазақстан Республикасы негізінде адам
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселесінің қарастырылуында.
Дипломдық жұмыс ғылыми жаңашылдығы Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау
мәселесі осы кезге дейін зерттелмеген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны.
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
сілтемелерден және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН ЗАҢДАРЫНДАҒЫ АДАМ МЕН АЗАМАТ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ КЕЙБІР
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Адам тағдыры ел тағдырының ажырамас бөлігі – еліміздің ата
заңдарының басты құрсауы
А) қазақ қоғамының кеңестік заман Конституцияларындағы адам мен
азамат тағдырының кейбір мәселелері
Өтпелі кезеңдердегі қабылданған еліміздің Ата заңдарының қай-
қайсысын алмасақта,олардың мәтіндерінен адам тағдырына байланысты әр қилы
көлемдегі тұжырымдарды көруге болады. Өйткені халқымыз мұны ел тағдырынан
ажыртпаған. Тіпті қиын қыстау кезінде де, Кеңес үкіметі жеңісімен-ақ,
өздері нің заңдарында оған дейінгі заманда қалыптасқан сословиелік, ұлттық-
діни және басқа да шектеушілік пен артықшылықты жойып, еңбек адамының қадір-
қасиетін жаңа тұрғыда көтеруді бекітті. 1918 жылы РКФСР мен 1926 жылы КАКСР
Конституцияларында солай деп жазылды. Сол кезде адам басына төнген
қиындыққа қарамастан (азаматтық соғыс, ашаршылық, шаруалардан еріксіз, әрі
төлем ақысыз өздерінен артылған нанды тартып алу, еріксіз жұмыс үшін
лагерлер жүйесін енгізу, сондай-ақ қажетсіз, жөнді-жөнсіз күштеу шараларын
қолдану) құқықтық реформасын жүргізу, адам құқығын қорғау заңдық құралдарын
пайдалану мүмкіншілігін жоғарлатты. Сол кездегі болып өткен шым-шытырық
елдегі жағдайларды көз алдымызға бір сәт елестесек, адам көріп білмеген,
мынадай бір көріністі байқауға болады. Бір жағынан, алғашқы кеңестік
Конституцияларда жеке басқа, адам өміріне, жазысқан хаттарының
құпиялылығына қол сұғылмайтындығы бекітілмеген, білім алу құқығы кеңес
үкіметінің алдағы тұрған міндеті ретінде қарастырылған. Екінші жағынан,
жаңа экономикалық саясатқа көшу, еңбекке жаппай жұмылдырудың жалпыға бірдей
еңбекке міндеттіліктің жойылуы, 8 сағаттық жұмыс күніне көшу, жеке меншік
сауданы енгізу, еңбек ақының өсуі, сондай-ақ карточка жүйесін жою, бұлардың
бәрі жүре бара жұмысшылар, қызметшілер мен шаруалардың конституциялық
мәртебелік деңгейде болмаса да қамтамасыз етілуі, өскелең өмір талабының
желісі деп білуіміз қажет. Мұндағы бір көңілге қонбайтындығы-қалайша, адам
мен азаматтың құқығына байланысты екі бағытты бетбұрыс өздерінің қарама-
қайшылығына экономикалық саясаттағы позитивтік серпіліс пен 20-30
жылдардағы қанды оқиғалар, азаматтардың құқығын жаппай бұзу, жеке адамның
адамгершілік қасиетін таптау, өмірлік деңгейін төмендету, заңсыздыққа жол
беріліп, сотсыз айып тағып жазалау, жәбірлеу зұлымдықтың қайнаған кезі
болатын. Мұны тек сол кездегі елімізде партиялық- мемлекеттік басқарудың
әкімшілік – командалық жүйесінің жемісі деп білуіміз керек.
Көңілге қонбайтындығы – азаматтардың саяси, әсіресе жеке басының
құқықтары мен міндеттерінің екінші кезекте, кейінге қалуы, заң кепілдігінің
мазмұнының төмендетілуі, номенклатураға енген қызметкерлердің артықшылығын
енгізумен жаңамаластырылғандығы.
Адам тағдыры жөніндегі әрқилы өкімет тарапынан іркілісті жүргізілген
жұмыстарға кеңес мемлекеті бірден-бір себепкер болды. Өйткені сол кездегі
кеңестік конституцияларда жарияланғандай, оның өзегі диктатура пролетариаты
болатын. Ал, диктатура дегеніміздің өзі бұқараны қанаудың саяси,
юридикалық, әскери, идеологиялық құралдары мен әдістерін қолдануға
негізделген үстемдіктің тұтас жүйесі. Бұл жүйенің орталық мекемесі, оның
басты ұйымдастырушысы әрі жарлық беруші мемлекет. Ол деді,- Ленин – ешбір
заңмен сыйыспайтын өкімет. Сондықтан да болар Кеңес өкіметінде билікті
бөлу, жеке меншік принциптері жоққа шығарылып, кеңес өкіметімен жанаспайтын
жат принциптер ретінде қаралды.
20 жылдардан бастап елімізде партиялық-мемлекеттік басқарудың
әкімшілік-командалық жүйесі қалыптаса бастады, сол кездегі ел басшысы
Сталиннің қолында бүкіл билік жүйесі шоғырланып, бюрократизмге кең жол
ашылып, өрбігендігін біз білеміз. Бұқаралық қуғындау, заңсыздыққа кең жол
беріліп, сотсыз айып тағып жазалау, жәбірлеу, зұлымдықтың қайнаған кезі
болатын. Бұл жерде жеке бастың тағдыры сөз емес-ті.
Сталиннің жеке басына табынуына ең басты рөлді Ұлы Отан соғысы
атқарды. Оның темірдей жігері және өте қатыгездігі Жеңіс үшін қажетті
барлық ресурстарды (адам ресурстарын қоса алғанда) жұмылдырады. Соғыстың
қайнаған кезіндегі Сталиннің берген кейін шегінуге жол жоқ, тек алға,
қандай бағамен болса да жеңісті қолдан бермеу керек,-деген бұйрығын
білмейтін ешбір жан жоқ, осы уақытқа дейін жұртшылықтың жадында. Осының
нәтижесінде Армия көп шығынға ұшырады. Қазірдің өзінде соғыста қаза
тапқандардың саны 27 млн.-ға жетіпті. Ал енді қолға түсіп, пленде азап
шеккен солдаттар мен офицерлердің санын кім біледі., одан құтылып, елге
оралғандардың өздері Отанды сақтандар деген жалған жаламен сталиндік
түрмеде шірігендердің санын кім біледі. Соған қарамастан осы кезге шейін
Сталинді данышпан деп санаушылар аз емес. Неліктен? Оның себебі біздіңше
бірнешеу. Елде жаппай бақылау жайылып етек алғандығы соншалық тіпті бүкіл
жетіспеушілік пен кемшіліктерге ешкімге дес бермеді. Бірақ, дәл осындай
сорақылық бар жерде жетістіктер болды дегенге кім сенер. Шынында да,
революциядан, сондай-ақ масқара болған Брест бітімінен кейін, Сталин КСРО-
ның аумақтық тұтастығын сақтап қалды. 30-40 жылдардағы елді жаппай
индустриялизациялау жұмысындағы елеулі жетістіктерді кім ұмыта қояр.
Дейтұрғанменде, өндіріске жұмсаған қаражатын өзі село, ауыл тұрғындарын
аяусыз тонағанның салдарынан, солардың есебінен алынғандар. Миллиондаған
шаруалар лажсыз күн көру үшін қалаға қарай жүгірді. Қалалық өмір
селодағыдай емес, жақсырақ көрінді. Олардың балалары мектепке бара бастады.
Жастар тегін оқуға мүмкіндік алды. Осының бәрі жинақтала келе, жоғарыдан
келіп түскен бақыт та, Сталиннің пайдасына тиіп, оның даңқын аспанға
көтерді. Ол, әрине, өте қатал, әрі епті саясаткер еді. Екінші дүниежүзілік
соғыстың жеңісін өз пайдасына шеше білді. Мұның кезінде КСРО ұлы
державалардың қатарына кірді. Біздің жеңісімізге бүкіл прогресшіл адамзат
түңілді. Мынаны ұмытпауымыз керек: Сталин туралы сөз еткенде біздің қазіргі
қалыптасқан көзқарасымызбен бағалаймыз. Яғни адам құқығы жөніндегі
позициямызбен ой қорыту. Мұндай ұғым ол кезде бізде ғана емес, Еуропада да
болмаған.
Сталинизм проблемасы орыс революциялық идеологиясымен тығыз
байланысты. Жалынды революционерлер деп саналынған Ленин, Сталин, Троцкий
және т.б. болашақ коммунизм мен дүниежүзілік революциялар үшін Ресей
мүддесін, миллиондаған адам тағдырын сындыруға даяр болатын. Жаңа тарих
үшін адам тағдыры оларға құрылыс материалдары тәрізді болды.
Индустриялизациялау үшін Сталин орыс деревнясын күйзелтті, ортаңғы топ
кулактарды құғын-сүргінге ұшыратты, барлық шаруалар табын, шынында да,
жойып жіберді.
Социализм құрылысын қамтамасыз ету үшін тегін еріксіз еңбек жүйесін
(ГУЛАГ) құрды. Революция идеологиясы, өзінің бұқаралық қуғын-сүргіштігімен
қаскүнемдік тұрақты қорқынышты үрейді тудырды. Сталин өзінің жақын
айналасындағы достарынан, әскери адамдарынан, интелегенттерден,
мамандардан, дәрігерлерден қорықты, оларға сенуден қалды. Осыдан келіп,
барлық қызмет салдарында: армиядағы органдардағы, өндірістегі, ғылымдағы,
медицинадағы басшы құрамдарды тазарту тұрақты жұмысқа айналды. Дегенменде,
Сталиннің жарқын бейнесін көріп өскен кеңес адамдарының бірталай
ұрпақтары барынша оны дәріптеуге және өздерінің бұл жөніндегі пікірлерін
жастарға жеткізді. Сөйтіп, Сталиннің атынын айналасында әр түрлі талас
пікірлер сейілген жоқ. Бірақ тарихи қателікті қайталамас үшін аңызды
шындықтан ажырата білуіміз қажет. Ең бастысы, қанша бір ұлағатты болса да
революция - ол әрдайым ел үшін, миллиондаған адамдар үшін қайғы-қасірет.
Өйткені, орыс революционерлерінің сызбасы бойынша жасалынып, Сталиннің
логикалық жетілдірілгеніне дейін жеткізілген жүйесі тек тұрақты террор мен
үрейлендіру жағдайында ғана тиімді бола алады. Үрей жоғалса жүйе де
күйрейді.
Бертін келе (50 жылдың аяғы-60 жылдың басы) азаматтардың саяси
құқықтарының жүзеге асырылуы позитивтік процестердің күшіне бастағандықтың
белгісі: жұмыс күні қысқартылып, екі күндік демалыс негізілді, жұмысшылар
мен қызметшілердің жұмыстан шығарылуына байланысты шектеулерді жою,
колхоздағы шаруалардың құқықтық мәртебелілігінің өзгертіліп, нәтижесінде
оларға паспорттар беру, жаңа зейнетақылық заңдар, сондай-ақ, 50 жылдың аяқ
шегінен бастап еңбекшілердің кірістерінің күрт жоғарылауы, сайып келгенде,
сомалы болуға әкеп соқтырды. Әсіресе, жеке тұлғаның қолсұғылмаушылық
құқығына қамтамасыздандыру аясындағы өзгеріс таңғаларлық құбылыс.
Жүргізілген құқықтық реформаның ішіндегі ең қомақтысы – негізсіз
сотталғандарды жазадан босату, мыңдаған кінәсіздерді ақтау. Мұның өзі
адамның өміріне мемлекет тарапынан берілген кепілдікті білдіртеді, адам
құқықтарының ішіндегі ең маңыздысы екеніне ешкімнің дауы болмас. Осы
тәріздес позитивтік көріністердің іске асырылуы бюрократиялық жүйенің
қарсылығымен қиындата түсетіні тарихтан мәлім.
Бірақ жаңға жайлы құбылыс ұзаққа бармады. 60 жылдың басында ақша
реформасының нәтижесінде ауыл шаруашылық саясатының қателігінен жұмысшылар
мен қызметшілердің шынайы еңбек ақысы төмендеді. Азаматтардың өзіндік
меншік құқығы бұзылды, әсіресе, жеке басына мал ұстау құқығын шектеуі жан
түршігерлік жағдайға әкеп соқтырды. Азаматтардың өз меншігінде ұстауына
болатын мал санының шекті мөлшері ҚазақКСР-інің заңдары бойнша белгіленеді,-
делінген Азаматтық кодексінің 107- бабында. Бұл мәселе ҚазақКСР Жоғары
Кеңесі Президиумның 1964 жылғы 3 желтоқсандағы Жарлығында реттелген. Онда:
колхоз мүшесі емес селолық жерлерде тұратын жұмысшылар, қызметшілер т.б.
еңбекші азаматтар бір бұзаулы сиыр, бес қозылы қой (ешкі) мен бордақылы бір
шошқа ұстауға рұқсат етіледі.
Шөл және шөлейт жерлерде тұратын, сондай-ақ, отардағы мал
шаруашылығында жұмыс істейтін қызметшілер бір бұзаулы сиыр баспағымен қоса,
он бес қозылы қой, бір құлынды бие немесе бір боталы інген немесе екі айға
толмаған төлімен қоса бір шошқа, не үш айға толмаған тораймен қоса
бордақылы бір шошқа ұстай алады. Сиыр орнына бес қозылы қой (ешкі) немесе
тағы бір бие, не тағы бір інген ұстауға рұқсат етілді.
Қалалар мен қалалық поселкілерде (облыс орталықтары мен Алматы
қаласынан басқа) тұратындар бір бұзаулы сиыр, үш қозылы қой (ешкі), не
бордақыға байланған бір шошқа ұстай алады.
Облыс орталықтары мен Алматы қаласында (мал ұстауға тыйым салынған
санитарлық аймақтарды қоспағанда) тұратындар бір бұзаулы сиыр немесе үш
қозылы қой немесе бір бордақыға айланған шошқа ұстай алады. Бұл көрсетілген
малдардан басқа азаматтарға құс, үй қояны мен бал арасын ұстауға шек
қойылмайды.
Еңбекке жарамды, бірақ қоғамға пайдалы еңбекпен шұғылданбайтын
азаматтар еңбекшілер депутаттарының Кеңесінің аудандақ, қалалық атқару
комитетінің шешімі бойнша өз меншігінде мал және құс ұстау құқығынан
айрылуы мүмкін, - делінген Жарлықта.
Демек, жоғарыда көрсетілген ұсталған малдың саны нормадан аспауы
тиіс. Ал асып кетсе, онда артық мал қолданылып жүрген саттып алу бағасының
50 проценті мөлшерінде құны төленіп, алуға жатады. Мұндай шешімді ауылдық,
селолық поселкілік, аудандық және қалалық Кеңестерңнің атқару комитеттері
шығара алады.
Осыған ұқсас мал ұстаудың шекті мөлшері колхозшы отбасына да
нақтыланған. Мұны реттейтін құжат – 1970 жылғы 9 қаңтарда № 18 қабылданған
ҚазақКСР Министрлер Кеңесінің қаулысы.
Сөйтіп, қалалар мен қалалық поселкілерде тұратын – жеке адамның
өзіндік меншігіндегі түйе ұстау құқығы жойылды. Қолындағы бар түйелер
меншік иесі мемлекетке сатып өткізуі керек болды. Әрине, мемлекеттік сату
бағасымен. Көнбегендерге әр түрлі қысымшылық көрсетілді: қорқыту, үркітумен
қатар, коммунист баласын әкесіне қарсы қойып, соңғысын көндірту еді. Бұдан
да ештеңе шықпады. Әкелерін көндіре алмаған партия мүшелері, ақыр соңында,
партбилеттен айырылып, жұмыстан шығарылып тынды. Іс мұнымен бітпейтіні
түсінікті. Халыққа қарсы бағытталған сол кездегі париялық саясат тұрғылықты
жердегі адамдардың наразылығын тудырды. Бір түннің ішінде түйелері барлар
иалын сойып тастады, етін сатуға кірісті. Бұл жан түршігерлік көрініс
Атырау облысының (бұрынғы Гурьев) Жұмыскер поселкісінде болған жәйт,
көптеген аудандарда да орын алды.
Бұл жөнсіз саясат, сайып келгенде әлеуметтік-экономикалық құқық
кепілдіктерін осалдатты: үй іргесіндегі жер учаскелерінің көлемін қысқарту,
мешіт пен шіркеуге қарсы бағытталған компания дін мен ұждан бостандығын
шектеуге әкелді.
60 жылдардың орта шенінде кеңес өкіметінде адам құқығының
проблемалары өршелене түсті. Нәтижесінде, 1966 жылы Адам құқығы туралы
Халықаралық пактілерге, сондай-ақ, 1975 жылы Хельсинкідегі қорытынды актіге
Л.И.Брежнев тарапынан қол қоюға тура келді. Сөйтіп, КСРО адам құқығын
әмбебеп құндылық ретінде оның маңыздылығын танып, адам құқығын сақтау
жөніндегі халықаралық-құқықтық міндеттемелерді өзіне жүктеді. Бұл факт КСРО
Конституциясында (1977), Қазақ КСР Конституциясында (1978), сондай-ақ
өзге де одақтас республикалардың Негізгі заңында тұжырымдалды. Азаматтардың
конституциялық құқықтары мен міндеттерінің көлемі кеңейтілді. Сөйтіп, КСРО
Негізгі заңына алғашқы рет тұрғын үй алуға құқылығы, мәдени жетістік терін
пайдалануға, мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға, творчестволық
бостандық, сондай-ақ кінәсіздік презумпция енгізілген (44,46,47,48,160-
баптар). Дәл осы тәріздес жазулар Қазақ КСР Конституциясының
42,44,45,46,160- баптарында да бар. Бірақ, материялдық және заң
кепілдігінің шынайы болмауы, көптеген конституциялық нормалардың
декларативтігі, өз кезегінде, демократиялық конституциялық ережелердің
сапасын төмендетті.
Көлеңкелі экономиканың кең етек алуы, басқару аппаратының сыбайлас
жемқорлығы кірісті бөлудегі әлеуметтік әділеттік принципін бұзуға әкелді,
мұның өзі адам құқықтарының бірден-бір негіздісі- еңбек ету құқығы мен өзге
де әлеуметтік құқықтардың іске асырылуына теріс ықпал етті. Әсіресе,
жұмысқа алу, бір орыннан екінші орынға жоғарлату, тұрғын үй т.б.
мәселелерді шешу – тек партиялық принципке негізделген. Яғни, адамның
партия мүшелілігінде болуы, оның карьерасының өсуіне бірден-бір кепіл.
Демек, КПСС мүшесі болмасаң мемлекеттік қызмет жұмысына алынуыңыз екі
талай, ал алынған күнде, одан әрі жұмыс бабымен өсу қарқыны бәсеңсиді,
тіпті болмайды. Ал, жауапты қызметке КПСС мүшелігі сай келеді. Мұның өзі
адамның сана-сезімінің төмендеп құлдырауға итермелейтіні сөзсіз. Қаншалықты
дарынды, өте білімді іскер, маман коммунист болмағанның кесірінен қызмет
баспалдағының төменгі сатысынан көтеріле алмай, далада қалды десеңші?!
Сөйтіп, көптеген адамдардың жалақысының төмендеуіне де, үйсіз-күйсіз
қалуларының өзі де дәл осы партиялық принциптің іске асуы себепкер болды.
Келеңсіз жәйттер адам өмірінің кез келген салаларына, айталық, білім алу,
денсаулық сақтау, т.с.с. етегінің жайғандағы соншалық, ақыр соңында, құқық
қорғау қозғалысының өмірге келуіне жол ашылды. Міне, солқылдақ соқыр
саясаттың нәтижесіндемемлекет пен оның тұрғындарының арасында жік салынып,
бір-біріне қарсылық көрсету күнделікиі тұрмыс саясатына айналды. Әрине,
мемлекет өзінің күштілігін көрсетіп, бүкіл механизмдерін іске қосып, кінәлі
деп танылған адамдарды қамау, соттау, жазалау әдістерін пайдаланып тәртіпті
сақтау міндетін орындатуда. Оның соңы жақсылыққа әкелмейтіні өмір көрсетті.
1986 жылғы Желтоқсан деп аталынған қанды уақиға осының куәсі. Осыдан
сабақ алар мезгіл жетті ғой деп ойлаймыз. Тек мұны жүрегімізбен сезініп,
тебіренуіміз қажет.
Сөйтіп, біздің елімізде кеңестік замандағы барлығы адам үшін,
барлық қазына – адамдікі делінген принциптер жазба түрінде жазылып, ұран
ретінде жұртшылыққа жарияланып, іске аспай жабылып қалғандығы ақиқат.
Сонымен бірге, бүкілхалықтық мемлекет деп асыра сілтеушілікте өз орнын
тарихтан алған болатын. Бірақ, бұл да түкке аспай қалды. Социалистік
табиғи құқық орнықты деп әлемге жар салудың өзі тек көзбояушылық
екендігіне қазіргі уақытта көзіміз жетті. Мемлекеттің және қоғамның
өмірінде тек заң және өзге де нормативтік актілер үстемдік етеді,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын кеңінен жариялап, мемлекет
тарапынан кепілдік беріледі деген даурықпа ұрандары да аяқталмай қалып
қойды. Заңдылық принциптерінің іске аспай қалғандығын айтпасақ та белгілі.
Міне, алдағы уақыттарда осындай келеңсіз жағдайлардан сақ болғаймыз.
Әрине, елімізде бұл жөнінде қыруар жұмыс істелініп жатқандығы бәрімізге
мәлім, бірақ бұл алғашқы қадам.
б) Қазіргі кездегі Конституциялық тұрғыдағы заңдар – адам мен азамат
құқықтарының бет пердесі
Тарих парағы астарлағандай, қандай мемлекет болмасын адам тағдырын
сөз еткенде әу бастан-ақ заң жүзінде тұжырымдалатын өз елінің азаматтарының
құқықтарын елең етпей кеткен еместіні. Бірақта бұлардың көпшілігі іске
аспай қалуының басты себесі – сол кездегі елдің саясатына байланысты
екендігіне тарих куә.Еліміздің хал-күйін, адамдарымыздың құқықтары мен
бостандықтарын тәпіштейтін тұжырымдар, сонау кеңестік дәуір деп аталатын
кезеңдегі 1926 жылғы Ата заңымыздан бастап, қазіргі өркениетті ел қатарына
қосылуға бет байлаған шақтағы 1995 жылғы Ата заңда мейлінше көрініс тапқан.
Бұрынғы қазақ мемлекетінің кезеңімен салыстырсақ, бүгінгі заман да, тіпті
еліміз де, ел адамдарының тағдыр-талабы да күрт өзгертілді. Тіптеп келгенде
жүріс-тұрысымызға шейін өз өрісін тапқаны ақиқат. Не керек, әйтеуір
тәуелсіздік деп аталатын арнаға түсіп, тастан-тасқа секіріп, әлдебір
беймәлім, бірақ жақсылығы көп-ақ деген болжамда үлкен мұхитқа қарай
ығысқан болып жатырмыз. Оған дәлел – қазіргі заманда елімізге халықаралық
құқық принципі мәртебесінің берілгендігі, әрі мұның өзі ке- келген ұлттың,
мемлекеттің, өзін-өзі билеуге құқығының бар екендігін білдіргенінде. Міне
сондықтан да байырғы қазақ жерінде демократиялық құқықтық мемлекет құру мен
адам тағдыры проблемалары жөніндегі конституциялық қағиданы бір бірінен
бөле жара қарамай, сомалап сараптап жалпы танылған халықаралық нормалар мен
принциптерінің аясында қабылдау қажеттігі енді туған сияқты. Өйткені қандай
да болмасын өзін демократияшыл деп санайтын мемлекеттер конституциялық
қағидаттардан (яғни, бір адамның өмір сүруге, жеке басына ешкімнің
тиіспеуі, сондай-ақ қызмет, мамандық түрін еркін таңдау т.б. сияқты құқығын
нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тілі, дініне, саяси және басқа да сеніміне,
ұлттық немесе әлеуметтік тегіне қарамастан сөз бен сенім бостандығын,
әділетті әлем құқығын – Жалпыға бірдей адам құқығы декларациясын өздерінің
Ата заңдарынан бөлінбес және әмбебеп ұстыны мен стандарты деп қараудан) бас
тартпаулары тиіс. Өйтпеген жағдайда ондай мемлекеттердің нағыз
демократияшылдардың қатарынан көрінуі бірғайып. Әрине өзін демократиялық
және құқықтық мемлекет деп жариялаған елімізде жоғарыда айтылған
ұстындардың толықтай сақталғанын, Қазақстан бұл ережелерді орындау
жөніндегі міндеттерді өзіне алмауы мүмкін еместігін, әсіресе, қазіргі кезде
етек алған заңдарымызды жаппай ізгілендіру бағытын атап өтпеуге
болмайды.Сөз жоқ, бұрынырақта қабылданған Діни наным және діни
бірлестіктер туралы (1993), Саяси қуғындарға ұшырағандарды ақтау туралы,
Психиятриялық жәрдем және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына
берілетін кепілдіктер туралы(1992), Халықтың көші- қон туралы (1997)
және осыған тәріздес өзге де заңдар айтарлықтай дәрежеде өзіне халықаралық
құқық қорғау нормаларын қабылдадаы, соған орай бұл адам құқығын қорғаудың
ұлттық жүйесінің қалыптасуындағы маңызды кезең болып қалатыны белгілі.
Қазақстан еліндегі қол жеткен табыстар жөніндегі мәліметтер заң
әдебиеттерімен қатар, сан алуан газет-журналдар беттерінде баянды етіліп
жүр. Өкінішке орай, еліміздің Ата заңындағы (Конституциясындағы) жекелеген
ережелер адамның шынайы құқықтары мен еркіндік санатына толық мәнімен
жанаспайтыны өмір көрсетуде. Оған дәлел – Қазақстан Республикасы
Президентінің жадындағы Адам құқықтары жөніндегі консультативтік – кеңестік
орган болып табылатын Комиссияға әр жыл сайын келіп түсетін адам құқығы мен
еркіндігін, заңды мүдделерінің аяққа басылып, тапталынатыны туралы қыруар
мәліметтер – ел азаматтарының мұңы. Осындай келеңсіз жәйттердің болуы,
көбінесе ағымдағы заңдардың Қазақстан Конституциясының мәтініне
сыйыспайтындығы, өкінішті-ақ. Әркез болса да мұның өзі конституция
мәтініндегі кейбір тұжырымдарға сын көзбен қарауға әкеп соқтыратыны сөзсіз.
Біздің туындымыздың өзегі де осы болмақ. Өйткені, еліміздің Конституциясын
– Ата заң, ал тілін- Ана тіл деп аталуының өзі- ежелгі келе жатқан салт-
дәстүр, сондықтан осы екі ғұламалы ату сөздерді қадірлеп-қастерлеу –
азаматтық борышымыз. Осы тұрғыдан қарасақ, өз Отанымыздың Конституциясының
мәтінін жаңғыртып, жетілдіру ісіне ат салысу- әрбір ғылымның азаматтық
парызы. Олай болса, ендігі жерде бұл мәселе төңірегіндегі ой-өрісіміз бен
сөз еркіндігімізге жол берелік.
Бүгінгі саясаттың басты бағыты – мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы
болып саналатын әрбір адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарының
құндылығы туралы конституциялық мәселенің дәйекті түрде іске асырылып,
бірінші кезекте, заңдылық тұрғыдан қорғалуы (ҚР Конституциясы 1-бап, 1-
тармақ). Осы орайда, өткен кеңес дәуіріндегі қайта құру кезеңі тұсында
КСРО-ға келген Ұлыбритания елінің сол кездегі прембер-министрі М.Тэтчердің
айтқан мынадай сөздерін еске түсірерлік: Кез келген қоғам немесе өкімет өз
адамдарының қабілеттерінің молынан ашылуына толық жағдай жасауы қажет. Олай
жасай алмаған қоғамның немесе өкіметтің болашағы жоқ. Осы орайда, егер
біз мемлекет болғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын
түсінгеніміз жөн. Қазақстан жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік
құрылымдардың бәрі бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысты. Олар
да қазіргі қазақтардың түпкі ата – бабалары өмір сүрген және осы аумақты
болашақ ұрпақтары үшін жән – тәнімен қорғап, үлкен өркениет іздерін, тарих
парақтарында қалдырып, олар өмір сүрген мемлекеттер табиғи заңдылықтарға
сәйкес пайда болып, гүлденіп, сонан соң дағдарысқа ұшырап, тарих қойнауында
қалып отырған. Олардың пайдаға арас тәжірибелері мен сабақ болар үлгілері
ұрпақ үшін теңдесі жоқ құнды байлық. Осы тұрғыдан алғанда тәуелсіз
Қазақстанда біздің жасампаз жаңалығымыз – тарихи бай тәжірибені тірек ету
керек,- деген Мемлекет басшысы, ел қайраткері Н.Назарбаевтың айтқан
сөздерінде тарихи сабақтастық жатқандығын сезінеміз. Бүкіл жұртшылыққа аян
болғаны, сонау Қазақ КСР-інің 1937, 1978 жылдардағы Конституциясында қазақ
еліндегі конституциялық негіздердің түпқазығы болып саналатын мемлекеттік
егемендіктің өзі таптық тұрғыда құрылып, тек ұлтаралық мүддеге негізделген
жұмысшы табы мен еңбекшілердің өктемдігін (диктатура) жүргізген бір ғана
партияның үстемдігін құруға 70 жылдан астам уақыт бойы бағыт ұстап келеді.
Мұның өзінің неге соқтырғанын біз жасыра алмаймыз, ол туған халқына неше
түрлі жан түршіктірер қастандықтың жасалуымен аяқталып отырды (1928, 1932,
1933, 1937, 1968, 1986 жылдардағы уақиғаларды ешқашанда естен шығармауымыз
керек).
Қазіргі заман өзгерді. Дербес тәуелсіз мемлекетімізді құру жолына
түстік. Заңдарымыз да жеткілікті. Елбасшының бір сөзінде: Біз құрып
жатқан қоғамның ең жоғары құндылығы – адам, бүкіл өзгерістердің бәрі сол
үшін, соның игілігі үшін жасалып жатыр. Адамдардың заң жүзінде құқықтар мен
бостандықтарының кепілдігі қамтамасыз етілген топтасу, адамгершілік,
ұлтаралық келісім, барлық ұлттар мен ұлыстардың теңдігі идеяларына
негізделген,- деп атап көрсетті. Тек адам тағдырына байланысты күрделі
мәселелерді тұжырымдауда селқостық жасамасақ болғаны. Өйткені аз болса да
заңдарымызда кемшіліктер жоқ емес. Дегенменде, адамға байланысты оның
құқықтық жағдайын анықтайтын құқықтық нормалардың маңызы өте зор. Әсіресе,
Қазақстан Республикасының Конституциясында (1995ж.) белгілеген азаматтылық,
адам мен азаматтың құқықтық жағдайының конституциялық принциптері, олардың
негізгі құқықтары мен бостандықтары (азаматтық, саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени), конституциялық міндеттер. Бұл адамның құқықтық
жағдайының басты элементі, ядросы.
Адамның қоғамдағы алатын орнын анықтауда мынадай принциптер ерекше
рөл атқарады:
1) заң мен сот алдында жұрттың бәрінің теңдігі (Қазақстан Республикасының
Конституциясы 14-бап, 1-тармақ);
2) конституциялық құрылыс негіздеріндегі принциптің бірі – Қазақстан
Республикасы азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының толықтылығы;
3) негізгі құқықтар мен бостандықтардың ажырамайтындылығы және олардың
заңсыз шектелінуіне тыйым салынуы (Қазақстан Республикасының
Конституциясы 12-бап, 2-тармақ).
Мұның өзі адам құқықтары мен бостандықтарының тізбегіне мемлекет
кепілдік береді деген сөз. Бірақ та, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның
құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау
мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектеуі мүмкін. Осыған
қарамастан, Конституцияның 10-(азаматтылық);
13-(құқықтық субъектілігінің қорғалуы); 14–(заң мен сот алдындағы
теңдігі); 15-( өмір сүру құқығы); 17-(адамның қадір қасиетіне қол
сұғылмайтындығы); 19-(ұлтын, партияны, дінін, әркімнің анықтауы және ана
тілін т.б.таңдап алу құқығы); 22-(ар-ождан бостандығы) баптарында және 26-
бабының 2-тармағында (меншік, мұрагерлік құқығының кепілдігі) көрсетілген
құқықтар мен бостандықтар ешбір жағдайда шектелмеуі тиіс;
4) Қазақстан Республикасының азаматтары құқықтары мен міндеттерінің
бірлігі;
5) Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдылығын мойындау (ҚР Конституциясы 4-бап, 3-тармақ).
Жеке адам құқығы, еркіндігі және міндеттерінің проблемалары жөнінде
Қазақстан Республикасының Конституциясының халықаралық құқықтық жұрт
таныған принциптері мен нормаларынан сәл де болса қалыс қалып қойғандығы
сезіледі. Оған дәлел, еліміздің Ата заңының 4-бабына қарасты 3- тармағы,
онда: Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдылығы болады және халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдылығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң
шығару талап етілетін жағдай дан басқа реттерде, тікелей қолданылады,-
делінген. Ал бекітпесе ше? Бұл жағдайда осындай құжаттардың біздің елімізде
заңдық күші болмайтындығы белгілі. Мұның өзі сайып келгенде, қазіргі
кездегі мемлекетіміздің адам құқығы саласындағы саясатына сай
келмейтіндігін аңғартып тұр. Қазірдің өзінде Қазақстан Республикасының
көптеген шетел мемлекеттерімен тығыз байланысы адам құқығының әрқилы
жақтарын реттейттін көптеген халықаралық шарттарға қосылуына өз септігін
тигізетініне сөз жоқ. Әсіресе, әйелдерге, нәсілдік құқықты шектеушіліктің
барлық нысанын жою туралы, қинауға және адамдарға жат немесе қасиетке кір
келтіретін жазалаудың басқа да хайуандық түрлеріне қарсы конвенцияларды,
басқа құқықтары, босқындар мәртебесі туралы, т.б. халықаралық актілерді
мойындап қана қоймай, бұларды өз Ата заңымызбен сәйкестендіру мәселесі
заңгерлеріміздің ойларынан қалыс қалмауы тиіс. Біздің ойымызша, халықаралық
құқық нормалары мен жалпыға танымал принциптерін Қазақстан Республикасының
ұлттық құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қарауға мезгіл жетті ғой
деп ойлаймыз. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Конституциясының кейбір
тұжырымдамаларын (айталық, 4-бап, 3- тармақ, 12-бап) жоғарыда
айтылғандармен толықтыруымыз қажет. Өйткені, мемлекетіміздің ең жоғарғы
мақсаты – адам мен азаматтың құқықтары мен бостандақтары қамтамасыз етіліп,
оларға кепілдік беру болатыны болса, онда бұларды халықаралық шарттарға,
пактілерге және конвенцияларға сәйкестендіріп қолдануымыз қажет.
Еліміздің Ата заңының 4- бап, 4- тармағындағы екінші сөйлемінде
Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты
нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың
міндетті шарты болып табылады,- делінген. Демек, осыған байланысты
жарияланбаған құқықтық актілердің заңдық күші болмайды және оларды
қолдануға тыйым салынады,-деген сөз. Олай болатыны болса, Бұл тұжырымды
еліміздің Конституция мәтініне енгізуімізге неге болмайды?
Еліміздің Ата заңында мынадай тұжырым бар: Қазақстан Республикасы
аумағында заңды түрде жүрген бір адамның, заңда арнайы көрсетілгеннен басқа
реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз
қалауынша таңдап алуға құқығы бар (21-бап, 1- тармақ). Ал, егер мұны Адам
құқығының жалпыға бірдей Декларациясымен салыстырып қарасақ, онда, әрине,
заңда арнайы көрсетілгеннен басқа реттерде- деген қыстырма сөздер жоқ.
Демек, мұның өзі қандай да бір болмасын адам құқығына шектеушілік
жасалғандығын көруге болады. Әрине, бұл қыстырма сөздің Ата заңның
мәтінінен алынып тасталмауы шетелде жүрген қазақтардың өзінің байырғы еліне
қайтып оралуына кедергі келтіретіні сөзсіз. Осының салдарынан еліміздегі
оралмандарымыздың Қазақстан азаматтығын дер кезінде ала алмай
жүргендіктерін білеміз. Оның басты себебі- тіркелу мәселелерін туындайтын
кедергілердің болуы әрі, Ата заңымыздың 10- бабының 3-тармағында
Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды,-
деген тұжырым кері әсерін, әсіресе, оралмандарға тигізіп тұр. Демек,
Қазақстанда қос азаматтық жоқ, оған тыйым салынады деген сөз. Бірақ мұның
өзі оралмандарға емес, тек Қазақстан Республикасының азаматына қатысты.
Сондықтан, оралмандарымызға кетер кезде өздерінің тұрғылықты тұрған елдің
азаматтығынан шықпаса да Қазақстан Республикасының азаматтығын беруге
кедергі болмауы тиіс. Мұндай жағдайларда біздің елімізде қос азаматтық
уақытша болса да танылуы керек.
Адам тағдырына байланысты тағы да Қазақстан Республикасының
Конституциясының тұжырымдарына көз жіберелік. Оның 32-бабында: азаматтардың
бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар,
шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға құқығы сөз етіледі. Әрине, бұл
Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясына сай келеді. Бірақ та бұл
тәртіптің іс жүзінде орындалуы тәжірибе көрсеткендей оңайға соқпайды,
өйткені, аталмыш баптағы құқықты пайдалануға мемлекеттік қауіпсіздік,
қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адам дардың құқытары мен
бостандықтарын қорғау мүдделері үшін заңмен шектеулі деген түсініктеменің
берілуі тіпті тегін емес-ті (32-бап,2-тармақ). Жоғарыда аталған
Декларацияда мұндай тіркес сөздер жоқ. Сөйтіп, осы баптың 1- тармағын
жүзеге асыру жолындағы оның екінші тармағы бірден бір елеулі кедергі болып
саналады. Мұның өзі, көріп отырғанымыздай, қоғамдық үрдіске деген құқықтың
өзі Ата заңымыз бен басқа да заң актілерінде жеке дара аталмайды да, билік
етуші құрылымдар, оның ішінде құқық қорғау органдары тарапынан оған айбатты
қарау мен өзім білемділікке салынудың алғы шарттарын байқатады. Демек,
конституциялық тәртіпті бұзбайтын қоғамдық қарсылық оқиғаларын, заңи
бейберекетсіздік деп қарауға болмайды. Тіпті тоталитарлық режим кезінде де
Конституция шегінде адам құқығына байланысты шектеулер қойылмаған-ды.
Мысалы, 1926 жылғы Қазақ Автономиялық Кеңестік Республикасы
Конституциясында еңбекшілердің жиналыстар, митингілер, т.б. бостандықтары
шынайы болуы үшін, азаматтардың құқықтарын тани отырып, оларға жиналыстар,
т.б. ашу үшін жарамды бөлмемен қамтамасыз етілуі көзделген (2-бөлім),
Жалпы ережелер,(1-тарау, 6-тармақ); 1937 жылғы Қазақ КСР Конституциясында
да дәл осындай жазулар бар: 102-бапта: Еңбекшілердің мүдделеріне сәйкес
және социалистік құрылысты нығайту мақсатымен, Қазақ КСР азаматтарына:
а) сөз бостандығын;
б) баспа сөз бостандығын;
в) жиналыс және митингі бостандығын;
г) көшеде топ құрып жүру, демонстрация жасау бостандығын заң
қамтамасыз етеді.
Азаматтардың бұл құқықтарын еңбекшілерге және олардың ұйымдарына,
баспаханалардың, қағаз қорларының, қоғамдық үйлердің, көшелердің байланыс
құралдарының және осы құқықтарын іске асыруға қажетті өзге де заттық
жағдайлардың берілуін қамтамасыз етіп отырады,- делінген; 1978 жылғы Қазақ
КСР Конституциясында : Халық мүдделеріне сәйкес және социалистік құрылысты
нығайтып, дамыту мақсатында Қазақ КСР–і азаматтарының сөз, баспасөз
бостандығына, жиналыстар, митингілер өткізу, көшеде шеру тарту және
демонстрация бостандығына кепілдік беріледі. Бұл саяси бостандықтардың
жүзеге асырылуы еңбекшілер мен олардың ұйымдарына қоғамдық үйлер, көшелер
мен алаңдар беру, информацияны кеңінен тарату, баспасөзді, телевизия мен
радионы пайдалану мүмкіндігі арқылы қамтамасыз етіледі,- делінген (48-
бап); 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында да осындай
жазулар бар: Республика азаматтарының бейбіт жиналыстар, митингілер,
шерулер, пикеттер мен демонстрациялар бостандығына кепілдік беріледі (15-
бап), Республика азаматтары өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру
үшін ерік-жігерін ықтиярымен білдіруі және мүдделер ортақтығы негізінде
қоғамдық бірлестіктер құруға құқылы,- делінген (16-бап).
Адам құқығына көзқарасты ауыстырып алудың салдары әлеуметтік
технологиялық сипаттардың бар байлығымен айшықталған толыққанды тұлғаның
қоғамдық абырой-беделі емес жеке адамның мүддесіне, талап-тілегіне, мұң-
мұқтажына көбірек назар аударуға әкеп соғады, тәуелсіздік, кісілік, өзін-
өзі сыйлау, әділетке ұмтылу сияқты сезімдер ысырылып қалады.
Осыған орай, мынадай бір мәселені жол-жөнекей қозғай кеткен де
орынды сияқты. Қазақстан Республикасының Конституция шеңберінде кепілдік
берілетін адамдар мен азаматтардың құқығы мен еркіндігін қорғау Қазақстан
Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияға
жүктелген. Ол Елбасының 1994 жылғы Жарлығымен құрылған болатын. Осыған орай
айтарым, мұндай адам құқығына байланысты мәселелерді сотсыз шешу бұрын-
соңды (Кеңестер Одағы кезінде) болып көрмеген. Аталмыш комиссияның негізгі
міндеттерінің бірі өз сатына сай, азаматтардан түскен шағымдар мен
арыздарды қарап, саоалап, олардың дұрыс шешімін табуына ықпал ету болып
табылады. Шағымдар мен арыздарды саралап қарасақ, олар әр жөніндегі
мәліметтер басымырақ. Мұның сыры – қызметкерлердің ұзақ мерзімге дейін
өздеріне тиесілі еңбекақыларын, қаржылай сыйлықтарын, материялдық қаржылай
көмек ақыларын мекеме, кәсіпорын басшыларының негізсіз төлемей отырғанында.
Әрине, сөз жоқ, мұндай орын алып отырған өміріміздегі келеңсіз жәйттер
олардың аштық жариялап, ереуілге шығуларына бірден-бір себепкер екендігіне
күмән келтіруге болмайды. Бұған, әрине, құқық қорғау органдарының адамдарды
заңсыз қамауға алу іс әрекеттері отқа май құйғандай сияқты. Сондықтан, бұл
мәселе төңірегіндегі ой-пікірлеріміз оңды болуы үшін, біздің ойымызша, адам
тағдырын, оның құқығын толық ескеріп, заң органдарының жауапкершіліктерін
күшейту кезеңі туған сияқты. Бұл жөнінде заң тұжырымдары қажет. Жоғарыда
аталған комиссияның мәртебесін көтеріп, оны Адам құқығы жөніндегі Комитетке
айналдырса нұр үстіне нұр болар еді.
Қазақстан Республикасының Конституциясындағы бекітілген адамдардың
негізгі құқықтары мен бостандықтары (оның мазмұнын қоса алғанда) заңды
тұлғаларға да таратылатынын Ата заң мәтінінде сөз етілсе дұрыстау деген
ойдамын. Дәл осындай жағдайлар, айталық, жаңа заңдарды қабылдағанда немесе
қолданыстағы заңдарға қандай да болмасын өзгертулер мен толықтырулар
негізілгенде адам құқықтары мен бостандықтарының мазмұндары мен мөлшері
(көлемі) тарылмауларына жол берілмейтіндігін Ата заң мәтінінде айрықша
тұжырымдалуы тиіс.
Мұндай ескертпелер тізе берсем табылады. Айталық, әрбір адам өзінің
мұқалған құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін ұлттық құқықтық қорғау
инстанцияларының барлығынан өтіп, тиісті заңды дұрыс шешімін таба алмаса,
онда олардың халықаралық сот мекемелеріне жүгінулеріне құқылы екендігін
мойындап, заң жүзінде (Ата заңда) тұжырымдалуы тиіс (Украина
Конституциясының 55-бабы тәріздес).
Тағы да бір мынадай мәселенің төңірегіне назар аударсақ, Қазақстан
Республикасының Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы, әрі міндеті болып табылады,- делінген. Бірақ, бұлардың қай мақсаты
жұмсалып жатқандығынан жұртшылықтың хабардар болмауы. Егер ле осындай
біздің ой-пікіріміз Конституция мәтінінен орын тапса, онда адамдардың заңды
мүдделерін сақтауға бір қадам болса да алға басқандық деп санар едік.
Ой толғандыратын мәселенің бірі – Украина Конституциясының 60-
бабындағы ешкімде анық қылмыстық бұйрықтар мен өкімдерді бергендері және
орындатқаны үшін заң жауапкершілігі туындайды,- деген тұжырымдар. Мұны да
елеңсіз назардан тыс қалдыруға болмайтын сияқты. Өйткені, кімге болсын
заңсыз бұйрықтарды берерде не орындатарда ол істің артындағы адам
тағдырының бар екендігіне жауапкершілікпен қарауды әсте естен шығармауға
тиіспіз.
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Қ. Тоқаевтің 2002
жылғы 19 наурызда Женевада өткен Адам құқықтары жөніндегі Біріккен Ұлттар
Ұйымының комиссиясының 58-сессиясында сөйлеген сөзінен келтірілген үзінді:
Біздің мемлекетімізді демократияландырудың күн тәртібінде биліктің бір
бөлігін орталықтан алу, адам құқықтары жөніндегі өкілетті уәкіл лауазымын
ендіру, сайлау заңнамасы, үкіметтік емес ұйымдарға қолдау білдіру секілді
мәселелер тұрғанын атап айтқым келеді.
Халықаралық құқық қорғау қауымдастығында біздің мемлекетіміз оның
ажырағысыз бөлігі болып табылатындығы және ол осы тұрпатында адамның
демократиялық құқықтары мен бостандықтарын одан әрі кеңейтуге ұмтылатындығы
тұрғысында ешқандай күмән бол мауға тиіс. Қазақстан барша халықаралық
ұйымдармен, сондай-ақ құқық қорғау институттарымен одан әрі ынтымақтасу
қажет. Бұл біздің саналы түрде таңдап алған және дәйекті саясатымыз,-деген
болатын.
1.2 Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
механизмдері және ұлттық инститтутар
Тәуелсіз Қазақстандағы адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын
қорғау мен іске асыруын қамтамасыз ететін заң базасын талдау, бізге, заң
жүзінде бекітілген адам құқықтарын қорғау механизидері мен институттарын
және олардың сақталуын бақылауын анықтауға мүмкіншілік береді. Адам құқығы
жөнінде кейбір негізгі халықаралық құжаттарды Қазақстанның бекітпеуі не
оларға қосылмауы адам құқығын қолданыстағы тиімді механизмдерінен қорғайтын
халыаралық мемлекетаралық институттар мен рәсімдерден қалыс қалды.
Сөйтіп, Қазақстандағы адам құқықтарының сақталуын бақылайтын және
тәсілдермен қорғайтын институттардың қатарына тек мына үш топқа
қатыстырылды- мемлекеттік, аралас (мемлекет органдары жанындағы қоғамдық-
кеңесшілері мен адвокатура жүйесін) және үкіметтік емес (қоғамдық, соның
ішінде халықаралық және шетел ұйымдарын) жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 40- бабы бекітті:
2. ... Республиканың Президенті – халық пен мемлекеттік билік
бірлігінің, конституциясының мызғымастығының, адам және азамат құқықтары
мен бостандықтарының рәмізі әрі кепілі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы әркімге өз құқықтарын сотта
қорғауға кепілдік береді. Ең бастысы сот төрелігінің принциптерін
анықтайтын Қазақстан Республикасының Конституциясының 77-бабы:
3. ...Заңды қолданған кезде судья төмендегі принциптерді басшылыққа
алуы тиіс:
1) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
2) бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе
әкімшілік жауақа тартуға болмайды;
3) өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің
өзгертуіне болмайды;
4) сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
5) жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа
міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері
күші болмайды. Егер құқықбұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік
заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;
6) айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге мінднтті емес;
7) ешкім өзіне-өзі, жұбайына және заңмен белгіленген шектегі жақын
туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес. Діни қызметшілер өздеріне
сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға міндетті емес;
8) адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының
пайдасына қарастырылады;
9) заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім
өзінің жеке мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс емес;
10) қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының Конституциясының 78 – бабы
белгілейді:
Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де
нормаимвтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолдануға
тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды
етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні
конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті.
Адамның құқытары мен бостандықтарын қорғайтын келесі институты
прокуратура болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 83- бабына сәйкес:
Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел-іздестіру
қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс
жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез
келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай- ақ
Республика Конституциясы және заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да
құқықтық актілерге наразылық білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай – ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте
қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.
Адам құқығын қорғаудың аралас институттарының қатарына Қазақстан
Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияны
жатқызуға болады, оның Ережесі, 2003 жылғы 19 наурызда , Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығымен бекітілді. Мұның басты мақсаты –
Мемлекет басшысының , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz