Қазақ тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе 3
І Бөлім Заң мәтіндері және олардың ерекшеліктері 5
1.1 Қазақ тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктері 5
1.2 Ағылшын тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктері 13
ІІ Бөлім Ағылшын тілінен қазақ тіліне заң саласындағы терминдерді
аудару жолдары және ерекшеліктері 19
2.1 Жалпы аудармадағы теориялық және әдістемелік негіздері 19
2.2 Заң терминдерін аударудың лингво-мәдени факторлары 21
2.3 Заң терминдерін аударудағы әдістемелер 24
Қорытынды 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 34
Кіріспе
Аударма – мәдениетаралық қатынастың маңызды құралы, өйткені ол бір
тілдік мәдениет айғағын екіншісіне таныстырушы орталық буын. Мәдени қарым-
қатынасқа көп түскен, яғни өзге мәдени әлемнің когнитивті тәжірибесімен
кеңінен таныс мәдениеттің тілінің аударуға бейім келетіндігі, соның
нәтижесінде аударма ісінің үдере өрбитіндігі де белгілі жайлар.
Заң аудармалары тіл мен айтылудың стильіне арнайы талаптар қойылады,
дұрыс таңдалған стиль-мазмұн және ой құрылымдарының шындығымен
белгіленеді. Осыған байланысты заң құжаттарын сапалы және шынайы аудару
үшін тек заң білімі ғана қажет емес, сондай-ақ арнайы заң тілін де иелену
керек. Ал заң тілін толық меңгеру үшін ағылшын және қазақ тілінде заң
терминдерін жетік білу қажет.
Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына, ғылымға,
салалық өзгерістер енгенде көптеген жаңа атаулар, соны ұғымдар пайда брлып,
соған байланысты тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағыналары көбейеді немесе
мүлдем жаңа сөздер, терминдер туады. Осындай жолмен туындайтын, халық
тұрмысына өзгерістер болған сайын жетілдіріп отыруды қажетсінетін
терминология саласының бірі – заң терминдері.
Ғылым мен мәдениттің шарықтай өскен заманында басқа терминдер сияқты
заң терминдерінің құрамында да көптеген өзгерістер болды. Бұрынғы терминдер
құрамындағы бірқатар атаулар ескіріп, оның есесіне жаңа ұғымды білдіретін
соны атаулар пайда болды. Мысалы, болыс, би, қазы, ұлық т.б осы сияқты
көне атаулар архаизмге: прокурор, қорғаушы, тергеуші т.б. сөздер осы
кездегі әлеуметтік меншік пен мемлекетті қорғаушы субъектілердің мазмұнын
білдіретін терминдік мәнге ие болды.
Заң терминдерінің негізін халықтың әдет-ғұрыптарынан, заңдарынан, жол-
жолдарынан, қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдарынан, заң кодекстерінен,
қылмыстық істер кодекстерінен кездестіруге болады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елбасымыз өз жолдауында атап айтқандай,
Қазақстан халықтарының рухани дамуын өркендету мақсатында көп ұлтты
еліміздегі халықтар ұлттық құндылықтарын сақтай отыра, ұлт мəдениетін
дамыту шараларын жүзеге асыру қажет. Сонымен қатар президентіміз
халықаралық конфессиональдық диалог пен халықаралық мəдениеттің маңызды
орталығына айналу үшін Қазақстанды жаңа деңгейге көтеруіміз керек. Осындай
ұлы мақсаттарға қол жеткізу барысында Қазақстанға əлем əдебиетімен мəдени
байланысын нығайта түсу үшін аса қажет аударма саласы, оның ішінде аударма
саласындағы заң терминдерін аудару аясы өзекті мəселелерінің бірі болып
табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты қазақ және ағылшын тілдеріндегі заң
терминдерінің ерекшеліктерін көрсетіп, заң терминдерінің ағылшын тілінен
қазақ тіліне аудару ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.Айтылған мақсатқа
жету үшін келесі міндеттер қаралды:
- қазақ тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- ағылшын тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- заң мәиіндерінің жалпы аудармадағы теориялық және әдістемелік
негіздерін анықтау;
- заң терминдерін аударудағы әдістемелерді меңгеру;
- заң терминдерін аударудағы баламалық мәселелерді талқылау.
Зерттеу нысаны. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі заң терминдерінің
мағынасы мен ерекшеліктері, жалпы қалыптасу принциптері мен заңдылықтары
ескеріледі. Зерттеуде тілдік құбылыстардағы заң терминдерінің жүйелілігі,
дәйектілігі негізінде алынды.
Зерттеу жұмысының материалы ретінде қазақ және ағылшын тілдеріндегі заң
ұғымындағы терминдік бірліктер алынды.
Зерттеудің дереккөздері. Қазақ тілінде осы кезге дейін аударма теориясы
мәселелері бойынша қорғалған зерттеу жұмыстары, Заң терминдерінің ағылшынша-
қазақша сөздігі (Окушева Г. Т, 2004), Заң терминдерiнiң қазақша-орысша және
орысша-қазақша сөздiгi (1995), Тіл білімі сөздігі (1998), Заң терминдерінің
түсіндірме сөздігі (М.Ізімұлы, 2000), Толковый переводоведческий словарь
(Л.Л.Нелюбин, 2003) т.б. пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-міндеттерді
орындау үшін мынадай әдістер мен тәсілдер басшылыққа алынды:
– негізгі дереккөздерді жинау барысында жаппай сұрыптау, жүйелеу,
талдау тәсілдері;
– заң терминдерінің лексика-семантикалық және уәжділік
ерекшеліктерін баяндауда лингвистикалық сипаттама тәсілі және компоненттік
талдау.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі
терминологиялық жүйе осы зерттеуде зерделеніп, қазақ тіл біліміндегі
терминология теориясына өзіндік деңгейде үлес қосады.
Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар заң
терминологиясы нысанасындағы теориялық мәселелерді айқындауға, дәйектеуге
және әрі қарай дамытуға өз септігін тигізеді.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы. Сонымен жұмыс нəтижелерінің аударма
саласында маңызы бар халықаралық құжаттарды, келісім-шарттарды ағылшын
тілінен қазақша аудару бағытындағы атқарылатын жұмыстарға заң
терминдерініңі рөлі мен қызметінен мəлімет беру арқылы көмегін тигізе
алады.
Курстық жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары
оқу орындарында аударма теориясы салаласынан оқулықтар мен оқу құралдарын
жасауда, арнайы семинар мен арнайы курстық, аудиториялық дәріс оқуда
пайдалануға болады. Сонымен, өз шешімін күтіп тұрған басқа да ұқсас
құбылыстардың аражігін ашуда септігін тигізіп, заң терминология салаларына
қатысты болашақ зерттеулерге жол ашады.
Курстық жұмыстың теориялық негіздемесі болып қазақ тілінде осы кезге
дейін аударма теориясы мәселелері бойынша қорғалған зерттеу жұмыстары, заң
терминдерінің ағылшынша - қазақша сөздігі, отандық ғалымдардың және шетел
ғалымдарының еңбектері қарастырылды..
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
І Бөлім Заң мәтіндері және олардың ерекшеліктері
1.1 Қазақ тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктері
“Тіл туралы” Заңның 4-бабында “Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл
аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік
басқару, заң шығару, сот ісін және іс қағаздарын жүргізу тілі”, – деп
жазылған. Бірақ осы қағиданы ойдағыдай жүзеге асыруда мемлекеттік
органдарда нақты әрекет тіпті жеткіліксіз. [1-25б.]
Үкімет мыңдаған заң жобаларының бірде-біреуін мемлекеттік тілде ұсына
алмады. Республиканың мемлекеттік органдары мен ұйымдарында заң, ресми
құжаттар және барлық қаулы-қарарлар мемлекеттік жауапты адамдардың ойланып-
толғанып, тікелей араласуымен жазылмай, орыс тілінде дайындалады. Ресми
құжат дайындау ісіндегі мемлекеттік тілдің жай-күйіне нақтырақ тоқталайық.
Ресми құжаттарды әзірлеу ісінде кеңес дәуірінен қалған тәртіп, яғни
орыс тілінің үстемдігі бәз-баяғынша сақталып қалса да, енді оның қазақша
нұсқасының болуы міндетке айналды. Жалпы, тәуелсіздігіміздің тарихымен
есептесек, 90-шы жылдардың алғашқы жартысын ресми аударма дамуының бірінші
кезеңі деп айтуға болады. Құжаттың қазақша аудармасы бар ма, бар деген
ыңғайда оның сапасына онша мән берілмеуі, аудармашының авторлық стилін
ескеру осы кезеңге тән құбылыстар.
Уақыт өте ресми құжаттың, оның ішінде заңнаманың өзіне тән бұлжымас
ортақ стилі болатыны, құқық қолдану мәселесі құжат тілін әркімнің стиліне
салуды көтермейтіні анықтала түсті. Ресми аударманың көркем аудармадан
басты ерекшелігі де осында еді.
90-шы жылдардың одан кейінгі жартысын қамтыған екінші кезеңде
аударманың сапасы мен мағынасына мән беріле бастады. Терминкомның жұмысы
жанданып, терминологиялық қорымыз біршама байи түсті. Бұл кезеңнің бір
кемшілігі – мемлекеттік тілдегі құжаттар заң терминдері мен атау сөздердің
баламаларын сынап көретін эксперименттік алаңға айналды. Ол тәжірибені
ресми аударманың дамуында орын алған кемшілік десек те, бұл сол кездегі
қажеттіліктен туындап еді. Қоғамдық өмірдің сан саласында жоғары қарқынмен
жүргізілген реформалар нәтижесінде тілдік айналымға күн санап көптеп енген
жаңа сөз тіркестері мен сөз орамдары ғылыми-теориялық, заңгерлік
сараптамалық тұрғыдан жүйелі сараптаудың болмауы салдарынан аудармашыны
осылайша өз бетінше әрекет етуге мәжбүр етті. Заң нормаларының практикада
қолданылуында қиындық туғызатын бұл жағдайдан әлі де толық арыла алмай
отырмыз.
Қазіргі кезеңді ресми аударма дамуының үшінші кезеңі деп айтуға болады.
Бұл терминдерді бір ізге түсіріп, бұрын жаңсақ қолданылғанын түзету,
олардың мағынасына көңіл бөлу кезеңі. [2-87б.]
Осы жерде тағы бір тоқтала кететін маңызды мәселе: бізде ресми аударма
ісі, әйтеуір тілден хабары бар ғой деген ниетпен, негізінен журналистер мен
филологтарға жүктелген. Ал өз басым заңның мәтінімен жұмыс істейтін адам
міндетті түрде заңгер болуы керек, тым болмаса ол құқықтың әр саласынан
хабардар болуы керек деп ойлаймын. Өйткені, майталман аудармашы-
журналистердің өзі заңның мәтінімен жұмыс істеуге келгенде, сол заңның
табиғатын түсіне алмай қиналады. Әрине, бұл олардың кінәсі емес. Бүгінгі
күнге дейін солай болып келді, қазір де солай. Сөздің мағынасын жете
түсініп, қазақи ұғымға сай сөйлем құрғанымен, әр заң мен құқықтық актіде
норма болатынын, әр сөздің болмаса да әрбір сөйлемнің норма жүгін арқалап
тұратындығын кез келген аудармашы түсіне бермейді. Ал оны аңдамаған адам
қазақшаға еркін аударып, немесе тігісін жатқызып редакциялап, бір қарағанда
әп-әдемі, бас-аяғы дұрыс сөйлем құрғанымен, орыс тіліндегі түпнұсқамен
салыстырып, заң шығарушының не айтпақ болғанын зерделегенде, оның айтпақ
ойын, яғни норманы бұзып алатын жағдайлар да аз емес. Сондықтан заң
мәтінімен жұмыс істейтін аудармашы да, редактор да оның табиғатын түсінетін
адам, яғни заңгер болуы керек. [2-102б.]
Қоғамдық қатынастардың бір немесе бірнеше ұқсас саласын реттейтін
заңдық бір норманың мәтіндік, редакциялық жағынан өзгеріске ұшырамай,
қалыптасқан шаблон секілді қайталанып келуін тезаурус деуге болады.
Өкінішке қарай, біздің мемлекеттік тілдегі заң мәтініне тезаурус тән емес.
Тезаурусты былай қойғанда, мемлекеттік тілдегі заң терминдерінде
терминдер мен атау сөздердің жарыспалы баламаларынан аяқ алып жүре
алмайсыз. Тезаурус туралы терминдер бір ізге түсіп, әбден қалыптасып
болғанда ғана айтуға болады. Әзірше әңгіме оның алғышарты ретінде
терминология туралы болмақ.
Бұл мәселені қозғағанда біз терминдерді ұлттық заңнама терминологиясы
шеңберінде қарастыратынымызды бірден айтып өтуіміз керек. Өйткені, заңдар
қоғам өмірінің барлық саласын реттейтін жоғары құқықтық акт болып табылады.
Сондықтан заңнама терминдері қоғамның тіршілік-тынысының барлық саласын
қамтиды. [3-101б.]
Ұлттық заңнама терминологиясында шешілмей жүрген бірқатар өзекті
проблемалар бар. Оның біріншісі – нормативтік-құқықтық актілердегі атау
сөздердің, терминдердің бірізділігі проблемасы. Нормативтік құқықтық
актілер жобаларының орыс тілінде әзірленуі, Парламентке келіп түскенше осы
жобалардың сол тілдегі мәтіні ғана пысықталып, ал қазақ тіліндегі аударма
нұсқасының назардан тыс қалуы, депутаттық жұмыс топтарында да жобамен
жұмыстың негізінен орыс тілінде жүргізілуі, жалпы алғанда ұлттық заңнама
тілінің, оның терминологиясының орыс тіліндегі нұсқаға байланып қалуы
ұлттық заңнаманың тілі мен терминдеріндегі бірізділіктің сақталмауына себеп
болып отыр. Тиісті сала маманының, заңгердің тезінен өтпеген ұлттық термин
алды-арты, кейінгі қолданылу жағдайы болжанбай, жалғыз аудармашының ой-
өресіне байланып, бір қайнауы ішінде, шала-шарпы күйінде кетіп жатады.
Мәселенің түйіні нормативтік құқықтық актілер жобаларын қазақ тілінде
әзірлеуде жатыр. Сонда ғана бірнеше сатыда алуан түрлі мамандар талқысынан
өткен әмбебап терминдер қалыптасар еді. [3-120б]
Кеңес өкіметі тұсында ұлттық терминологиямыз интернационалистік
принциппен дамыды. Түбірі сақталып, жалғауы орысшаға бейімделіп өзгертілген
халықаралық терминдер, атау сөздер біздің тілдік ортамызға сол күйінше еніп
кетті. Бірнеше ұрпақ сол терминдердің тілімен оқып, бұл сөздер әбден
құлаққа сіңісті болып қалды. Енді кеп біз оларды жаппай аударуға көштік.
Жөні келсе аударған дұрыс, әрине. Бірақ, өкінішке қарай, терминді, атау
сөзді аударған кезде көпшілік жағдайда оның кез келген сөз тіркесіндегі
әмбебап мағыналық принципі, яғни терминнің аудармасына деген академиялық
көзқарас сақталмады. Көпшілік жұрттың оны қалай қабылдайтыны, аударма
терминнің тілдік ортаға сіңісу мәселесі ескерілмеді. Содан келіп бір сөзді
бірнеше нұсқада аудару проблемасы пайда болды. Академиялық көзқарас соңғы
жылдары қаптап кеткен сөздіктерде де сақталмаған. Осыған байланысты
академик Ә. Қайдаровтың сонау 90-шы жылдардың басында айтқан: “Қазақ тілі
терминологиясы әр түрлі жағдайларға байланысты бүгінде дағдарысқа ұшырап
отыр: оның ғылыми принциптері жаңа үрдіске бағыт-бағдар беріп, алда жүріп
отырудың орнына артта қалып, термин практикасы аяқ асты болып бара жатыр.
Осының салдарынан әркімнің өз білгенінше термин жасауы немесе оны
ауыстыруы, алмастыруы тәрізді бейберекет әрекетке (анархия) жол беріле
бастады”, – деген сөзі бүгінгі күні күрделі проблемаға айналып, алдымыздан
шығып отыр. [4-174б]
Осы орайда Терминкомға мемлекеттік мәртебе берілсе, біздің жұртшылыққа
тарап, қоғамдық пікір туғызатын ресми құжаттарымыз бен баспа
басылымдарымызда бұрыннан екшеліп, електен өтіп, қалыптасқан сөздер мен
тіркестерді әркімнің өз бетінше бұрмалап жазуына, жаңа сөздердің баламасын
долбарлап жасай салуға да жол берілмес еді-ау деген ой келеді.
Тіліміздегі, оның ішінде ұлттық заңнамадағы терминдерді бір ізге
түсіруіміз қажет. Бұл – елдігімізге сын. Ол үшін терминдерді ретке келтіріп
алу керек. Содан соң халықаралық теорияның қазіргі принципіне сай
терминдерді стандарттау және өзара үйлестіру жұмысына көшуіміз қажет.
Себебі, біз халықаралық құқық теориясынан, оның терминологиясынан тыс қала
алмаймыз. [5-48б]
Үлкен қиындық туғызып жүрген проблеманың бірі – мемлекеттік тілдегі
терминдік қордың әлі жеткілікті деңгейде қалыптаспағаны. Еуропаны
айтпағанда бұрынғы ТМД елдерімен салыстырғанда да біз бұл жөнінен көп
кенжелеп қалғанбыз. Мысалы, Балтық жағалауы елдерінде мемлекеттік
терминология комитеттері бекіткен терминдер саны 200 мыңға таяу болса,
біздегі бекітілген терминдер одан шамамен он есеге жуық аз екен. [6-98б]
Терминология бүгінгі күні ең күрделі және проблемасы көп сала. Қазір
жарыса шығып жатқан жаңа сөздер көп. Сөздіктердің өзі ала-құла. Кәсіби,
салалық, ғылыми терминдердің әр жерде әр түрлі жазылуы бәрімізді де
жаңылдырады. Заң, медицина, техника, экономика, әлеуметтану, саясаттану,
тағы басқа салалардың өзіне тән терминдері мен атау сөздерін бір ізге
түсіру де әлі басталмаған жұмыс.
М. Ізімұлының 1999 жылы шыққан “Заңи терминдердің түсіндірме сөздігі”
деген еңбегінде “неустойка” сөзі “тұрақсыздық айыбы” (210-бет) деп алынған.
Алайда бұл сөз 2000 жылы шыққан 31 томдық сөздіктің “Юриспруденция –
Заңтану” атты 30-томында “айып төлеу” (261-бет) деп алынған. “Айып төлеу”
дегеніміз “оплата штрафа” емес пе? Ал енді 2009 жылы жарық көрген “Заңдарда
жиі қолданылатын терминдер мен сөз тіркестерінің қазақша-орысша және орысша-
қазақша сөздігінде” аталған сөз “айып төлеу”, “айыпақы” және “тұрақсыздық
айыбы” деп үш түрлі аударылған (13, 299-беттер); [7-200-300б]
Соңғы қабылданған заңдарда “недоимка” сөзі “бересі” деп алынып жүрсе,
“Юриспруденция – Заңтану” сөздігінде “алашақ” (257-бет), ал Заңдарда жиі
қолданылатын терминдер сөздігінде екі түрлі, атап айтқанда, 37-бетте “сумма
недоимки – бересі сомасы”, ал 295-бетте “толық төленбеген төлем” деп
алынған.
М. Ізімұлының сөздігінде “доказательство” сөзі “дәлелдеме” деп алынған
(115-бет). Оны Терминком да солай бекіткен. Ал Заңдарда жиі қолданылатын
терминдер сөздігінде “айғақ” деп аударылған (12-б). “Айғақ” дегеніміз –
“показание”, мысалы, осы сөздіктің 325-бетінде “показание” – “айғақ” деп,
ал 249-бетінде “доказательство” деген сөз “дәлелдеме” деп алынған. Ресми
құжат аудармашылары басшылыққа алатын бір сөздікте бұл сөздің осылайша екі
түрлі алынуы өкінішті-ақ. [7-249б]
Енді “осмотр”, “обследование”, “проверка”, “расследование” сөздері
жөнінде. “Юриспруденция – Заңтану” сөздігінде “осмотр” – “қарау” (273-бет),
“обследование” – “тексеру” (265-бет), “расследование” – “тергеу” (309-бет)
деп алынғанына қарамастан, заңдарда жиі қолданылатын терминдер сөздігінің
172 және 311-беттерінде “осмотр”, “обследование”, “проверка”,
“расследование” деген сөздер “тексеру” деген бір ғана сөзбен аударылыпты.
Мұндағы “тексеру” дегеніміздің өзі “проверка”. Аталған жағдай тәжірибесі
аз, жас аудармашыны шатасуға ұрындырады. Осындағы “осмотр” сөзін – “қарап
тексеру”, “обследованиені” – “зерттеп тексеру” деп бекіткен жөн болар,
“расследование” дегеніміз бұрыннан “тергеу” емес пе. [7-311б]
“Юриспруденция – Заңтану” сөздігінің 322-бетінде “соучастие” деген сөз
“қатысу” деп аударылған. Ал “қатысу” дегеніміз “участие”. Сонда
“участиенің” “соучастиеден” айырмашылығы болмағаны ма. [7-322б]
Ал “процесс” сөзінің, қарап отырсақ, кездеспейтін саласы жоқ.
Жаратылыстану ғылымында да, гуманитарлық салада да, құқық теориясы мен
практикасында да кездеседі. Мағыналық ауқымының кеңдігіне орай бұрын
“процесс” деп алынып жүрген осы сөзді Терминком таяуда ғана “үдеріс” деп
бекітті. Түбірі қазақ тіліндегі “үдеру” деген сөзден шығатын осы
“үдерістің” “процеске” мағыналық жағынан тура балама бола қоярына күмәніміз
бар. Жалпы, қандай сөзді алсақ та ол алдымен санада сәулеленеді, яғни
белгілі бір құбылыстың, нәрсенің бейнесін береді. Ал “үдеріс – үдеру” деген
сөз Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіндегі “үдере көшу” тіркесінен
түсінетініміздей, жаппай әрі асығыс жасалып жатқан “үдере көшу” сияқты
қарбалас тірлікті көз алдымызға әкелмей ме. Орыс тілінде “процестен”
туындайтын “процессуальный” деген сөз бар. Егер “процесс” сөзі “үдеріс” деп
алынатын болса, соған сәйкес “процессуальный” дегеніміз “үдерістік” деп
аударылады. Сонда “Уголовный процессуальный кодекс” – “Қылмыстық үдерістік
кодекс” (үдеру кезеңіндегі кодекс), “процессуальное положение” –
“үдерістегі жағдай” (үдеру кезіндегі жағдай), “процессуальные документы” –
“үдерістік құжаттар” (үдеру кезіндегі құжаттар) деген тіркестердегі
“үдеріс” деген сөз “процестен” өзгеше, мүлдем басқа ұғымға жетелеп тұрған
жоқ па. “Процесс” сөзінің осы баламасы жөнінде әлі де жақсылап ойлану керек
секілді. Бұл сөз де ендігі жерде әр сөздікке әртүрлі формада кіріп,
жарыспалы терминдер қатарын көбейте ме деп қорқамыз. [7-349б]
Құрылыс саласындағы “строительство”, “сооружение”, “строение”,
“постройка” сөздері көбінесе “құрылыс” деген бір сөзбен алынып жүр.
“Сооружение” деген сөзді жеке кездессе “ғимарат” деп, ал осы сөздің тікелей
баламасы “здание” деген сөзбен қатар кездессе “құрылыс” деп, ал егер
“строительство”, “здание”, “сооружение”, “строение”, “постройка” деген
сөздер қатар кездессе, әркім әртүрлі амал жасап, өз бетінше аударып келеді.
Осы күнге дейінгі бірде-бір сөздікте аталған сөздерге жеке-жеке балама
тауып, бекіту әрекеті жасалған емес.
Мұндай жағдай заң мәтінінің аудармасы немесе терминдері жөнінде дау туа
қалса, ең алдымен сөздіктерге жүгінетін заң шығарушыны, яғни депутаттар
қауымын бір ұғымның бірнеше атауымен “қаруландыруға” “көп көмегін” тигізіп
жүр.
Бұл жерде де Терминкомның рөлі жөнінде айтпай кете алмаймыз. Алдымен
осы органға мемлекеттік мәртебе берілуге тиіс. Өйткені, оның шешімдерінің
міндетті күші болуы қазір аса зәру мәселеге айналып отыр. Бұл туралы
тілдерді дамытудың қазір қолданылып жүрген бағдарламасында да, Мемлекеттік
хатшы терминология мәселесі жөнінде 2007 жылы өткізген жиынның хаттамалық
тапсырмаларында да айтылған. Бірақ әлі күнге нәтиже жоқ.
Екіншіден, мемлекеттік мәртебе алған Терминком сөздіктер мәселесін
мықтап қолға алуға тиіс. Қоғам өмірінің экономика, ғылым-білім, мәдениет
пен өнер сияқты секторлары өз кезегінде сала-салаға тарамдалып кететіні
белгілі. Міне, осы салалардың әрқайсысында басшылыққа алынатын бір ғана
сөздік болуға тиіс. Мейлі ол “үлкен сөздік” деп атала ма, мейлі 2-3
кітаптан тұра ма, бәрібір, алайда ол бір ғана сөздік болуға тиіс. Оған сол
салада шығып үлгерген барлық сөздіктердегі қамтылған сөздер екшеліп алынуы
керек. Сондықтан терминографиядағы осы істі, қанша қиын болса да, қолға
алатын уақытты өткізіп алмау керек. Заман ағымына ілесіп отыру үшін, көштен
қалып қоймау үшін бұл – аса қажет іс. [8-178б]
Ұлттық заңнама тілінің өзекті проблемалары деуге болатын жоғарыдағы
мәселелер жөнінде әлі де талай әңгіме айтуға болады. Алайда оның бәрі бір
іс тындырғанға жетпес еді.
Қазіргі уақытта заң терминдерінің басқа тілдерден қазақшаға дұрыс
аударылмауы қолданыстағы заңдарда жиі дау туғызып отыр. Көп жағдайда
халықаралық ортақ тіл терминдерін қазақшаға аударып босқа әуре болудамыз.
Мысалы, принцип, экстрадиция, патенттілік, коррупция, амнистия, рецидив,
т.б. сияқты терминдерді қазақшалаудың қажеті жоқ. Коррупция термині барлық
мемлекеттерде осылай қолданылады. Ол латын ті лінде берілген термин,
мағынасы лауазым адамдарының, қызметкерлердің сатылғыштығын білдіреді. Біз
бұл терминді заң жүзінде сыбайлас жемқорлық деп аудардық. Сөйтіп, коррупция
терминінің мәнінен шығып кеттік. Біріншіден, сыбайластық деген сөз бұл
тұрғыдағы қылмыс ұйымдасып істелетіндігін білдірсе, екіншіден, жемқорлық
деген терминді тауып алып, қылмыс субъектілеріне басқа атау бердік. Жалпы,
коррупция деген терминді аудармай-ақ, сол өз атымен беруіміз керек еді.
Мұның өзі біздің ел мен мемлекетімізде де осы құбылыспен пәрменді күрес
жүріп жатқанын бір ғана термин арқылы дүние жүзі білер еді. Сондай-ақ,
барлық елдердің қылмыстық заңдарында рецидив деген термин біркелкі
қолданылады. Қазақсан Республикасы Қылмыстық кодексінің 13-бабының 1-
бөлімінде (орысша нұсқасында) Рецидивом преступлений признается
совершение умышленного преступления лицом, имеющим судимость за ранее
совершенное умышленное преступление деп көрсетілген. Осы баптың қазақша
аудармасында: Бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін соттылығы бар адамның
қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады делінген. Сөйтіп,
рецидив деген халықаралық термин қазақшасында қайталану деп берілген. Ал,
осы қайталануды орыс тіліне аударсақ, ол повторность деген мағына
береді. Осыған байланысты рецидив деген заң терминін аудармай-ақ, сол
күйінде берген дұрыс болар еді. Рецидив термині Қазақ КСР-нің 1959 жылғы
Қылмыстық кодексінде де қолданылған. [9-105б]
Қылмыстық кодекстің орысша нұсқасында деяние деген термин жиі
кездеседі. Мысалы, ҚК-тің 9-бабы 1-бөлімінде (орысша мәтінде):
Преступлением признается совершенное виновно общественно опасное деяние
(действие или бездействие), запрещенное настоящим Ко дексом под угрозой
наказания деген ұғым бар. Ал, осы ұғымның қазақшасы Осы Кодексте жазалау
қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады деп аударылған. Бұл жерде деяние деген
орыс тіліндегі термин әрекет болып, действие – іс-әрекет, бездействие –
әрекетсіздік болып аударылып отыр. Ал, оның анық аудармасы: деяние– іс-
әрекет, действие – әрекет, бездействие – әрекетсіздік болып аударылуы
керек. Өйткені, орыс тілінде деяние сөзі действие и бездействие деген
сөздердің жинағы. Осыған байланысты қазақ тілінде деяние – іс-әрекет деген
мағынаны білдіреді. Іс-әрекет деген сөз тұрған жерде қоғамға қауіпті
қылмыстық қолсұғушылық әрекет немесе әрекетсіздік арқылы жасалатынын
білеміз. Қазақ КСР-нің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде осылай берілген еді.
Осы себепті Әділет министрлігі еліміздің Қылмыстық, Қылмыстық-атқару,
Қылмыстық іс жүргізу кодекстерінің мемлекеттік тілдегі мәтіндері мен орыс
тіліндегі мәтіндері арасындағы қайшылықтарды бір ізге келтіру жұмысын қолға
аламыз деп өткен жылы мәлімдеп еді, бірақ қозғалыс жоқ. Кодекстердің орыс
тіліндегі мәтіні дау туғызбайды. Өйткені, заң сол тілде жазылып
қабылданған, ал, қазақ тіліндегі аудармасында көптеген қателіктерге жол
берілген. [10-189б]
Енді әр кодекс бойынша орын алған қате аудармаларға тоқталып кетейік.
ҚР Қылмыстық кодексі бойынша оның 1-бабындағы алдын алу (предупреждение)
сөзі сақтандыру, 9-баптағы айыпты сөзі кінәлі (виновный) деп аударылуы
керек. Тағы осы баптағы әрекеттің деген сөзден кейін немесе әрекетсіздіктің
(или бездействие) сөзі жазылмай қалған, 10-баптағы қылмыс санаттары онша
ауыр емес, ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр деп көрсетілген, барлық
кодекстерде дәл осылай жазылуы керек. Яғни, бұл терминдер 3 кодексте
бірыңғай көрсетілуі шарт, 23-баптағы жазықсыз деген сөз кінәсіз
(невиновный) деген мағынаны білдіреді, ол солай түзетілуі керек, 24-баптағы
ерекше ауыр деген сөз аса ауыр деген сөзбен, 52-баптағы айыпты сөзі кінәлі
(виновный) сөзімен, айыпкердің жеке басы кінәлінің жеке басымен деген
аудармамен ауыстырылуы қажет. Қылмыстық кодекстегі айыпкер деген термин
кінәлі деген сөзбен ауыстырылғаны жөн. Өйткені, орыс тілінде ол виновный,
виновность деп көрсетілген, 55-баптағы себептерге деген термин ниеттерге
деп ауыстырылуы керек. Ниет (мотив) дегеннің дәлме-дәл мағынасын береді.
Меншікке қарсы қылмыстар (6-тарау) – осы тараудағы хищение сөзі ұрлық
түрінде қате аударылған. Хищениенің қазақшасы – талан-тараж. Бұрынғы
заңдардың бәрінде солай жазылатын. Соған байланысты аталмыш тараудағы
хищение талан-тараж сөзіне ауыстырылуы қажет. ҚК-тің 206-бабы бойынша
изготовление жасау деп қате аударылған. Ол дайындау, ал сбыт сөзі
өткізу делінуі керек еді. Заңда сбыт сату түрінде қате аударылған. Сондай-
ақ, 208-баптағы значительный сөзі айтарлықтай емес, едәуір болып
көрсетілуі тиіс, басқа баптардың бәрінде бұл сөз едәуір ретінде берілген.
Ал, 251-баптағы приобретение – сатып алу емес, алу, сбыт – сату емес,
өткізу деп өзгертілуге жатады. 259-бапта да осындай қателіктерге жол
берілген, 287-баптағы добыча сөзі олжалау деген мағынаны білдіреді (алу
емес). 292-баптағы ұқыпсыз сөзі абайсыздықпен сөзімен ауыстырылғаны дұрыс
(неосторожность). Мағынасы Конституцияға, басқа да кодекстерге сәйкес
келмейтін сөздер түзетілді, жекеленген баптарда атап көрсетілгені жөн. [9-
204б]
Екінші, ҚР Қылмыстық-атқару кодексінде де жекелеген терминдердің дұрыс
аударылмауынан қателіктер кеткен. Сол себепті кодекстегі осужденный деген
термин сотталған, сотталған адам (сотталғандар) болып мағынасына қарай тура
аударылуы тиіс. Кішігірім деген термин онша ауыр емес, орта ауырлықтағы
ауырлығы орташа терминдерімен (69-бап) Қылмыстық кодекстегідей болып
көрсетілуі керек. Ал, осы кодекстің соңында сот үкімі бойынша тәркілеуге
жатпайтын мүліктер тізбесінде инвентарь құрал-саймандар түріне өзгертілуі
қажет. Оның бұрынғы аудармасы мукаммал екен. Басқадай жекелеген баптардағы
терминдер ортақ терминологиялық өзгертулерге сәйкес болғаны мақұл.
Үшінші, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі қате аудармалар түзетіліп,
олар былай жазылуы керек. Свидетель – куәгер, понятой – қалыс адам,
подозреваемый – күдікті, отвод – қарсылық білдіру, относимость – қатысты,
допустимость – жол берушілік, достоверность – сенімділік, достаточность –
жеткіліктілік, подсудность – соттылық, доказательство – дәлелдеме,
правосудие – сот төрелігі, судебная власть – сот билігі, значение – маңызы,
невменяемый – есі дұрыс емес, показания – жауап, жауап беру (айғақ емес)
деп көрсетіліп, барлық кодекстердегі осындай аудармаларға бірізділік
берілуі шарт. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің жекелеген баптарындағы
кемшіліктер бап терминдерінде тікелей көпе-көрінеу көрініп тұр. Сөйтіп, заң
терминдерінің түсінігі бір ізге түсірілуі керек. Сонда ғана барлық
кодекстердегі терминдер бір мағына береді. [9-269б]
1998 жылғы 2 шiлдеде Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды да, лексикалық қорымызға
сыбайлас жемқорлық (коррупция) деген сөз тіркесі енді. Бұл қазір
бұқаралық ақпарат құралдарынан түспейтін болды. Біздіңше, осы коррупция
термині қазақ тілінде дұрыс аудармасын тапқан жоқ. Ең негізгісі аударма
негізгі ұғымнан алшақтап кетті. Ірі мәселе ұсақталды. [11-142б]
Коррупцияның латын сөзінен шыққанын белгілі. Ол лауазым иелерінің,
қоғам және саяси қайраткерлердің параға сатылғыштығы деген мағынада
санамызда көптен қалыптасқан еді. Ал енді сыбайлас жемқорлық сөз тіркесі
осы ұғымды толық ашады ма? Коррупционерді сыбайлас жемқорлар тобына жатқыза
алсақ, сыбайлас жемқорлардың барлығын коррупционерлер дей аламыз ба? Соңғы
терминді ендіре отырып, біз қылмыстың негізгі субъектілерін майдалап
жібердік те коррупционермен күрес тиісті нәтиже бермей отыр. Әрине, оның
басқа да себептері жеткілікті. Үлкен заңдық энциклопедиялық сөздікте
(Большом энциклопедическом правовом словаре) Коррупция (лат. соrruрtіо -
подкуп) – сращивание государственных структур со структурами преступного
мира в сфере экономики, а также продажность и подкуп политических и
общественных деятелей, государственных чиновников делінген. Ал Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңның 2 - бабында коррупцияға мынандай
анықтама берілген: 1. Осы Заңда мемлекеттiк мiндеттердi атқаратын
адамдардың, сондай-ақ соларға теңестiрiлген адамдардың лауазымдық
өкiлеттiгiн және соған байланысты мүмкiндiктерiн пайдалана отырып не
мүлiктiк пайда алу үшiн олардың өз өкiлеттiктерiн өзгеше пайдалануы, жеке
өзi немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүлiктiк игiлiктер мен
артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың
аталған игiлiктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруi арқылы оларды
сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады (1. Под коррупцией в настоящем
Законе понимается не предусмотренное законом принятие лично или через
посредников имущественных благ и преимуществ лицами, выполняющими
государственные функции, а также лицами, приравненными к ним, с
использованием своих должностных полномочий и связанных с ними возможностей
либо иное использование ими своих полномочий для получения имущественной
выгоды, а равно подкуп данных лиц путем противоправного предоставления им
физическими и юридическими лицами указанных благ и преимуществ. Статья 2.
Основные понятия. О борьбе с коррупцией Закон Республики Казахстан от 2
июля 1998 г.). [11-198б]
Көріп отырғанымыздай, қазақша сөйлемнің құқықтық және лингвистикалық
жағынан шұбалаңқы, түсінікке ауыр екенін былай қойғанда, энциклопедиялық
сөздікпен салыстырғанда Заңда сыбайлас жемқорлықтың субъектілері әлдеқайда
әлсіреген. Оны мемлекеттік міндеттерді атқаратын дей салған. Бәлкім,
Заңды дайындағандар саяси және қоғамдық қайраткерлердің оңайлықпен
ұсталмайтынын күн ілгері білген шығар. Сонан соң осы коррупцияны
сыбайлас жемқорлық деп аударып, ежелден шектес, жақын, көршілес,
қатарлас деп жақындықты танытатын сөздеріміздің атам заманнан синонимі
болып келе жатқан сыбайласты жағымсыз мағынадағы құқықтық терминге
пайдаландық. Енді қазір бұл сөз жұрттың зәресін алатын ұғымға айналды.
Коррупция терминін қазақ тіліне аударғанда оның өзінің негізгі
ұғымына сәйкестігі, бір мағыналылығы, халықаралық деңгейде қолданылатындығы
ескерілмеді. Осыларды ескергенде коррупция сөзін аударудың тіпті қажеті жоқ
еді. Оны сыбайлас жемқорлықпен ауыстырамыз деп терминнің түп -
төркініндегі мағынасын жоғалтып алдық. Қазір кезкелген екі-үш адамның
арасындағы түкке тұрмайтын келеңсіз ақшалық қарым-қатынасты коррупцияға
жатқыза саламыз. Сөйтіп кейбір бейбақтар шатылып, құқық қорғау орындарына
алған ақшасынан зорын беріп құтыла алмай жүр.
1.2 Ағылшын тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктері
Білімнің қай саласы болмасын қазіргі таңда өз мамандығыңыздың шыңына
жету үшін ең алдымен ағылшын тілін білуіміз қажет. Оның ішінде құқықтық
білім беруде де ағылшын мәтіндері мен түсініктерін, терминдерін, ағылшын-
американ үлгілеріндегі заң терминдерінің айырмашылықтарын зерттеу қазіргі
таңда өте көкейтесті мәселе болып табылады. Сондай-ақ ағылшын-американ
құқықтық жүйесі көптеген ғасырлық тәжірибеге ие болып, өзіндік
ерекшеліктерге бай. [13-26б]
Атақты пікір: A word is the skin of a living thought-барлық уақыттарда
да заң мәтіндері мен сот шешімдері сол уақыттың құқықтық пікірлеріне сәйкес
келеді деген мағынаны білдерітіндігін есте сақтау қажет.
Ағылшын тіліндегі құқықтық (заң) түсініктерді зерттеуде алдымыздан екі
аспект туындайды: құқықтық құбылыстарды терминологиялық бейнелеу және заң
терминдерінің тілдік талдамасына қарай жіктеу.
Заңнамалық сөздік бұл-заңтану саласында қолданылатын терминдер туралы
мағлұмат беретін сөздікті айтамыз. Ағылшын тіліндегі сөздің лексикалық
мағынасын ашу әдісіне қарай заңнамалық сөздіктер бірнеше түрге ажыратылады.
Монотілдік заңнамалық сөздік бір тілді қамтыса, екітілдік- екі тілді,
көптілк-бірнеше тілді қамтиды. Сондай-ақ заңнамалық сөздік көлеміне қарай
да ажыратылады. Құқықтың барлық саласын қамтыған заңнамалық сөздіктерді
салалық сөздік деп атаса, құқықтың тек бір саласын қамтитындарын
–субсалалық деп атайды, мысалы келісім шарттық құқық. Егер заңнамалық
барлдық терминологияны қамтуды көздесе, онда оны максималды деп (maximizing
dictionary), ал терминдер саны шектеулі болса онда минималды (minimizing
dictionary) деп атаймыз. [14-79б]
Ағылшын тіліндегі заң терминдері мен түсініктерін зерттеудің
маңыздылығы өте зор. Өйткені басқа терможүйелерге қарағанда көптеген
сұраныстарға ие. Заңнамалық мәтіндерді жанрлау Комиссиясының мәліметі
бойынша (Ұлыбритания) ағылшын тіліндегі профессионалды саладағы қолданатын
мәтіндердің саны жетпіске жуық екен.
Заңнамалық терминдер мен түсініктердің ағылшын тілі мен қазақ
тілдерінде сәйкес келуі өте қиын процесс, өйткені әрбір елдің өзіндік
ерекше құқықтық жүйесі болғандықтан түсініктер мен терминдер бір-біріне
сәйкес келе бермейді. Сөздікте сәйкес келгенімен көбінесе олар дұрыс
лексикалық түсінікте болмайды. Мысалы, prosecutor -прокурор болып
аударылады, бірақ американдық және рейсейлік құқықтық жүйеде бұл сөздер әр-
түрлі түсінікке ие.
Ағылшын тіліндегі заң мәтіндері мен терминдеріне, терминологиясының
қалыптасуында латын тілінің маңыздылығы зор болған. Бірақ Ұлыбритания
құқықтық институттарының қалыптасуы және дамуы барысында заңдық терминдер
ерекшеленіп, латын тілінен алынған сөздердің саны біртіндеп қысқара бастады
(зерттеушілердің пікірінде қазіргі ағылшын тіліндегі заң терминдеріндегі
латын тілінен алынған сөздердің 1 пайызы ғана сақталған екен). Ағылшын
тіліндегі заң терминдерінде бірегей лексикалық бірліктердің қалыптасып
жатқандығын ескергеніміз жөн.
Біріншіден, құқықтық лексиканы талдауда ыңғайлылық үшін түсініктерді
номинациялау әдістерін түрге ажыртуымыз қажет (терминдер, терминионимдер,
мамандандырылған сөздер).
Екіншіден, белгілі бір сөздің құқықтың қай саласына жататындығын,
айқындап алуымыз қажет, нәтижесінде лексикалық мағынадағы сөзді жалпы
құқықтық немесе салалық лексика екендігі анықталады. [15-101б]
Үшіншіден, арнайы лексикаларды жіктеуде топонимдер, антропонимдер және
фразологизмдердің маңыздылығын ескерген жөн; мысалы,
-Old Baily – Олд-Бейли, Орталықтанған қылмыстық сот, Лондондағы көшенің
атымен аталған топоним;
-Miranda warning–күдіктіге өз құқықтарын арнайы жариялануы, әйгілі
Миранда Аризона штатына қарсы (1966) атты сот ісінің атымен аталған
антропоним;
pocket veto - қалталық вето, АҚШ президентінің қосымша ветосы (зат
есім).
Сондай-ақ американдық және британдық үлгідегі ағылшын тіліндегі
заңнамалық мәтіндер мен терминдерді қолдануда өзара ерекшеліктер байқалады.
Бірнеше мысалдар келтірейік:
- сыртқы істер министрлігі: State Department (USA)
Foreign and Commonwealth
Office (UK)
-қаржы минстрлігі : Treasury Department (USA)
Treasury (UK)
-әділет минстрлігі : Department of Justice (USA)
Department for Constitutional
Affairs
- білім беру минстрлігі : Department of Education (USA)
Department for Educational
Skills (UK)
- Attorney General: әділет минстрлігі (США), бас прокурор
(Ұлыбритания).
Жоғарыдағыларды ескере отырып көптеген зерттеушілер мен аудармашылар
аудару барысындағы тап болатын қиындықтарды көрсетеді. Екі үлгідегі
(британдық және американдық) ағылшын тіліндеріндегі заң терминдерінің
ішіндегі күрделі мәселе тудырғаны ол қылмысты жіктеуге байланысты
лексикалық сөздер. [15-121б]
Құқықтық терминдер мен мәтіндерді жіктеу жүйесі алғашында бір-біріне
сәйкес келетін. Барлық қылмыстар felonies, misdemeanours және treasons
болып ажыратылып, яғни crime түбірлік терминінен алынған болатын. Ескі
жүйелеу бойынша felony: felony at common law, capital felony, statutory
felony болып жіктелсе, Misdemeanour екі кластан: misdemeanor at common law,
high misdemeanor құралған.
Ескі жіктеуге сәйкес микрополде felony терминімен туыстас ретінде
treason и sedition номинаттары көрсетілген. Мұндай жіктеулер ағылшын және
американ құқықтық терминологиясы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген. Бірақ
1967 жылы ағылшын құқықтық терминологиясында жаңа жіктеу пайда болды, ол
бойынша барлық терминдер қылмыс объектісіне негізделген болатын. Ағылшын
құқықтық терминологиясында crime термині алдыңғы қарастырылған түсінік
беретін терминдер felony и misdemenour сәйкестендірілді. Felony,
misdemenour және treason терминдерімен бірге crime терминінің базасында
қалыптасқан құрамдас терминдер де бар, олар-crime – crime against the
state, crime against justice, crime against religion, crime against
reputation, crime against security, crime against morality. [16-94б]
Құқықтық мәдениеттің жаңа үлгісіне сәйкес терминдер микрополяға
келісідей тарала басталды. Осылайша, crime against reputation мынадай
мағына берді: libel (a method of defamation expressed by print, writing,
pictures, or sign), defamation (an intentional false communication, either
published or publicly spoken, that injures another’s reputation or good
name), slander (speaking of defamatory words tending to prejudice another
in his reputation, community standing, office, trade, business or means of
livehood) (см. Black’s Law Dictionary).
Қазіргі американ құқықтық терминологиясында ескі ағылшын құқықтық
жіктеуден сақталып қалған felony және misdemeanour терминдері сақталған
және қазірге дейін қолданылады.
Ағылшын терминімен салыстырғанда американдық тума термин offence
термині емес, crime термині. Сriminal offences термині өзіне мыналарды
қамтыған offences against persons (мысалы, murder, manslaughter), offences
against habitation and occupation (например, burglary, arson), offences
against property (мысалы, larceny), offences against morality and decency
(мысалы, adultery), offences against public order and government (мысалы,
treason).
Сонымен қатыра американ құқықтық жүйесінде қылмыстың ауырлығына қарай
жіктелу түсінігі қалыптасқан, ол бойынша crime термині түрлік номинанттарға
ие болады және әріптік таңбалар арқылы белгіленеді. Мысалы, A, B, C, - A
felony, B felony, C felony және A misdemeanour, B misdemeanour, C
misdemeanour. Бұлай жіктелу тәсілі ағылшын қылмыстық құқығында кездеспеген
және қазір де жоқ. Ағылшын терминдерінде көп кездесетін заң терминдеріне
тоқталайық: [17-132б]
-халықаралық құқық-International Law;
-келісімді құқық -Law of Contracts;
-жеке меншік құқығы-Law of Property;
-салықтық құқығы -Tax Law;
-азаматтық процесс-Civil Procedure;
- жаулап алу құқығы-Law of Conflict of Laws;
-қылмыстық құқық-Criminal Law;
-административті құқық-Administrative Law;
-отбасы құқығы-Family Law;
Ағылшын және британ үлгілеріндегі ағылшын тілдеріндегі осы қиындықтар
аударма барысында көптеген кедергілер келтіреде, ал Қазақстан құқықтық
жүйесінде қызмыстың өзіндік жіктелу жүйесі бар.
Құрылықтағы құқықтың жүйенің өзі ағылшын-американ жүйесінен
ерекшеленеді. Мысал келтірейік, жеке-statute law және жалпы құқық сөздерін
алайық. Жеке құқық заңнамаға негізделсе, жалпы құқық көптеген сот істеріне
(тәжірибесіне) және айқындалған құқықтық принциптерге (ratio juris)
негізделеді.
Құқық-қоғамдағы ең негізгі және маңызды қатынастарды реттейтін, қоғамға
пайдалы, қажетті қатынастардың дамуына жол ашып, қорғап, ал қоғамға зиынды
қатынастарды шектеп, тыйым салатын құрал. Сонымен бірге, құқық азаматтардың
бостандығын, қоғам алдындағы міндеттерін жариялап және оларды жүзеге
асыруда заң жүзінде кепілдікті қамтамасыз етеді.
Адамдар жаратылысында тең жаратылған, белгілі, бұлжымас құқықты
иеленген, олар: өмір суру құқығы, бостаңдық және батылдылыққа ұмтылу.
Құжат деп, ең алдымен, заңдардан бастап әртүрлі деңгейдегі нормативтік
құқықтық актілерді, сонымен бірге нормативтік емес құқықтық актілерді де
түсінуіміз керек. [18-174б]
Терминология бүгінгі күні ең күрделі және проблемасы көп сала. Қазір
жарыса шығып жатқан жаңа сөздер көп. Сөздіктердің өзі ала-құла. Кәсіби,
салалық, ғылыми терминдердің әр жерде әр түрлі жазылуы бәрімізді де
жаңылдырады. Заң, медицина, техника, экономика, әлеуметтану, саясаттану,
тағы басқа салалардың өзіне тән терминдері мен атау сөздерін бір ізге
түсіру де әлі басталмаған жұмыс.
Көптеген тарихи және мәдени себептерге байланысты ағылшын тіліндегі заң
терминдерінің өзіндік ерекшелктері бар. Бұл ерекшеліктер англосаксон
құқықтық жүйесінің айырмашылықтары мен құқықтық мәдениетке байланысты
айқындалған. Жалпы құқықтың қалыптасу кезеңінде жазылған және құрастырылған
заңдар мен нормативті актілер қазірге дейін өзгермеген, қазіргі тілге
тікелей аударылып, архаикалық стильде сақталған. Заңгер, ертедегі сот
істерінің шешімдерін пайдаланып, ескі құжаттар мен есептерді қолданып,
білдіріліп отырған ойдың дәстүрлі архаикалық стилистикасын сақтайды.
Көптеген сыншылдардың ойынша заң мәтіндері көпсөздігімен сипатталады. Заң
терминдерінің архаикалық стилі қазіргі оқырмандар үшін өте күрделі, тез
мағлұмат алуға мүмкіндік бермейді және оқырман өз ойын білдіру үшін көп
көңіл мен уақытты қажет етеді. Мәтінді аудару барысында стилистикалық
ерекшеліктер қиыншылықтарды жеңуге, мағлұматты түсінуге жәрдемдеседі.
Ағылшын тіліндегі заң терминдеріндегі көп кезедесетін PDF created сөзінің
екеуленген синонимі кездеседі: alter and change, free and clear, true and
correct. Зерттеушілердің пікірінде қолданылған екеуленген синонимдердің
тарихы тереңге тартылған. Ағылшын заңгерлері түрлі тарихи кезеңдерде тілде
бірдей қызмет атқаратын екі паралельді сөздерді де қолданды: ағылшын-латын,
кейінгі ағылшын-француз. Мысалы, free and clear екеуленген синонимі ескі
ағылшын freo және ескі француз cler сөздерінен құралған. Заңгерлер
бірегей мағына қалыптастыру мақсатында әрбір тілден сөздер алып
жұптастырды. Мұндай көбейту немесе екеулендіру мағына беру үшін және мәнін
ашу үшін қолданылды. [14-116б]
Бірте-бірте екеулендіру заң тілінің салтына айнала бастады. Қазіргі
ағылшын тілінің оқырманы осы ерекшелікте білмесе көптеген қиындықтарға тап
болуы мүкін. Мысалы, This being the case, the exclusionary clause can have
no further force and effect, and the defendant argues that in such an
instance full and complete relief can be given without the issuance of an
injunction. Заң мәтіндерімен жұмыс барысында бір мағыналы синоноимдердің
екеуленуі салтымен студенттерді таныстырамыз.
Заң терминдерінің келесі ерекшелігі –құрамдас сөзқұрауды қолдану болып
табылады. Мұндай сөзқұрауда бір, екі сөздің орнына үш, төрт сөздерден
құралады. Мысалы : notwithstanding of the fact that, at that point of time,
with reference to, in accordance with. Бұл сөзқұраулар сөйлемді біртексіз
ұлғайтып, сөздің мәнін анық ашпайды. Бұл сөйлемде құрамдас сөзқұрауларды
алып тастап, оөып көруді ұсынамыз. Notwithstanding of the fact that –
although, at that point of time then, with reference to – about, in
accordance with – by or under.
Мысалы : The parties were in complete agreement with respect to the
amount of rent due and also as regards the due date.
Қайта оқысақ былай дыбысталуы мүмкін: The parties were in complete
agreement about the amount of rent due and about the due date. [14-133б]
Заң контекстіндегі ағылшын сөйлемдері бірлік форматының көптігімен
ерекшеленеді (200 сөзге дейін), олар бірнеше блоктан құралып, қосымша және
негізгі мағлұматтарды өзіне сақтайды. Заңгер жазу барысында бір ұзақ
сөйлемнің ішіне барлық ойды, қосымшаларды, қорытындыларды және пікірлерді
біріктіреді. Нәтижесінде бұл сөйлемдер анық мәнінен айырылып, түсіну қиынға
соғады. Мысалы, In a__ trial by jury, the court may, when the convenience
of witnesses or the ends of justice would be promoted thereby, on motion of
the party, after notice and hearing, make an order, no later than the close
of the pre trial conference in cases in which such pretrial conference is
to ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І Бөлім Заң мәтіндері және олардың ерекшеліктері 5
1.1 Қазақ тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктері 5
1.2 Ағылшын тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктері 13
ІІ Бөлім Ағылшын тілінен қазақ тіліне заң саласындағы терминдерді
аудару жолдары және ерекшеліктері 19
2.1 Жалпы аудармадағы теориялық және әдістемелік негіздері 19
2.2 Заң терминдерін аударудың лингво-мәдени факторлары 21
2.3 Заң терминдерін аударудағы әдістемелер 24
Қорытынды 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 34
Кіріспе
Аударма – мәдениетаралық қатынастың маңызды құралы, өйткені ол бір
тілдік мәдениет айғағын екіншісіне таныстырушы орталық буын. Мәдени қарым-
қатынасқа көп түскен, яғни өзге мәдени әлемнің когнитивті тәжірибесімен
кеңінен таныс мәдениеттің тілінің аударуға бейім келетіндігі, соның
нәтижесінде аударма ісінің үдере өрбитіндігі де белгілі жайлар.
Заң аудармалары тіл мен айтылудың стильіне арнайы талаптар қойылады,
дұрыс таңдалған стиль-мазмұн және ой құрылымдарының шындығымен
белгіленеді. Осыған байланысты заң құжаттарын сапалы және шынайы аудару
үшін тек заң білімі ғана қажет емес, сондай-ақ арнайы заң тілін де иелену
керек. Ал заң тілін толық меңгеру үшін ағылшын және қазақ тілінде заң
терминдерін жетік білу қажет.
Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына, ғылымға,
салалық өзгерістер енгенде көптеген жаңа атаулар, соны ұғымдар пайда брлып,
соған байланысты тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағыналары көбейеді немесе
мүлдем жаңа сөздер, терминдер туады. Осындай жолмен туындайтын, халық
тұрмысына өзгерістер болған сайын жетілдіріп отыруды қажетсінетін
терминология саласының бірі – заң терминдері.
Ғылым мен мәдениттің шарықтай өскен заманында басқа терминдер сияқты
заң терминдерінің құрамында да көптеген өзгерістер болды. Бұрынғы терминдер
құрамындағы бірқатар атаулар ескіріп, оның есесіне жаңа ұғымды білдіретін
соны атаулар пайда болды. Мысалы, болыс, би, қазы, ұлық т.б осы сияқты
көне атаулар архаизмге: прокурор, қорғаушы, тергеуші т.б. сөздер осы
кездегі әлеуметтік меншік пен мемлекетті қорғаушы субъектілердің мазмұнын
білдіретін терминдік мәнге ие болды.
Заң терминдерінің негізін халықтың әдет-ғұрыптарынан, заңдарынан, жол-
жолдарынан, қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдарынан, заң кодекстерінен,
қылмыстық істер кодекстерінен кездестіруге болады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елбасымыз өз жолдауында атап айтқандай,
Қазақстан халықтарының рухани дамуын өркендету мақсатында көп ұлтты
еліміздегі халықтар ұлттық құндылықтарын сақтай отыра, ұлт мəдениетін
дамыту шараларын жүзеге асыру қажет. Сонымен қатар президентіміз
халықаралық конфессиональдық диалог пен халықаралық мəдениеттің маңызды
орталығына айналу үшін Қазақстанды жаңа деңгейге көтеруіміз керек. Осындай
ұлы мақсаттарға қол жеткізу барысында Қазақстанға əлем əдебиетімен мəдени
байланысын нығайта түсу үшін аса қажет аударма саласы, оның ішінде аударма
саласындағы заң терминдерін аудару аясы өзекті мəселелерінің бірі болып
табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты қазақ және ағылшын тілдеріндегі заң
терминдерінің ерекшеліктерін көрсетіп, заң терминдерінің ағылшын тілінен
қазақ тіліне аудару ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.Айтылған мақсатқа
жету үшін келесі міндеттер қаралды:
- қазақ тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- ағылшын тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- заң мәиіндерінің жалпы аудармадағы теориялық және әдістемелік
негіздерін анықтау;
- заң терминдерін аударудағы әдістемелерді меңгеру;
- заң терминдерін аударудағы баламалық мәселелерді талқылау.
Зерттеу нысаны. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі заң терминдерінің
мағынасы мен ерекшеліктері, жалпы қалыптасу принциптері мен заңдылықтары
ескеріледі. Зерттеуде тілдік құбылыстардағы заң терминдерінің жүйелілігі,
дәйектілігі негізінде алынды.
Зерттеу жұмысының материалы ретінде қазақ және ағылшын тілдеріндегі заң
ұғымындағы терминдік бірліктер алынды.
Зерттеудің дереккөздері. Қазақ тілінде осы кезге дейін аударма теориясы
мәселелері бойынша қорғалған зерттеу жұмыстары, Заң терминдерінің ағылшынша-
қазақша сөздігі (Окушева Г. Т, 2004), Заң терминдерiнiң қазақша-орысша және
орысша-қазақша сөздiгi (1995), Тіл білімі сөздігі (1998), Заң терминдерінің
түсіндірме сөздігі (М.Ізімұлы, 2000), Толковый переводоведческий словарь
(Л.Л.Нелюбин, 2003) т.б. пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-міндеттерді
орындау үшін мынадай әдістер мен тәсілдер басшылыққа алынды:
– негізгі дереккөздерді жинау барысында жаппай сұрыптау, жүйелеу,
талдау тәсілдері;
– заң терминдерінің лексика-семантикалық және уәжділік
ерекшеліктерін баяндауда лингвистикалық сипаттама тәсілі және компоненттік
талдау.
Зерттеудің теориялық құндылығы. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі
терминологиялық жүйе осы зерттеуде зерделеніп, қазақ тіл біліміндегі
терминология теориясына өзіндік деңгейде үлес қосады.
Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нәтижелер мен тұжырымдар заң
терминологиясы нысанасындағы теориялық мәселелерді айқындауға, дәйектеуге
және әрі қарай дамытуға өз септігін тигізеді.
Зерттеудің тәжірибелік құндылығы. Сонымен жұмыс нəтижелерінің аударма
саласында маңызы бар халықаралық құжаттарды, келісім-шарттарды ағылшын
тілінен қазақша аудару бағытындағы атқарылатын жұмыстарға заң
терминдерініңі рөлі мен қызметінен мəлімет беру арқылы көмегін тигізе
алады.
Курстық жұмыстың негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары
оқу орындарында аударма теориясы салаласынан оқулықтар мен оқу құралдарын
жасауда, арнайы семинар мен арнайы курстық, аудиториялық дәріс оқуда
пайдалануға болады. Сонымен, өз шешімін күтіп тұрған басқа да ұқсас
құбылыстардың аражігін ашуда септігін тигізіп, заң терминология салаларына
қатысты болашақ зерттеулерге жол ашады.
Курстық жұмыстың теориялық негіздемесі болып қазақ тілінде осы кезге
дейін аударма теориясы мәселелері бойынша қорғалған зерттеу жұмыстары, заң
терминдерінің ағылшынша - қазақша сөздігі, отандық ғалымдардың және шетел
ғалымдарының еңбектері қарастырылды..
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, үш тарау, қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
І Бөлім Заң мәтіндері және олардың ерекшеліктері
1.1 Қазақ тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктері
“Тіл туралы” Заңның 4-бабында “Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл
аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік
басқару, заң шығару, сот ісін және іс қағаздарын жүргізу тілі”, – деп
жазылған. Бірақ осы қағиданы ойдағыдай жүзеге асыруда мемлекеттік
органдарда нақты әрекет тіпті жеткіліксіз. [1-25б.]
Үкімет мыңдаған заң жобаларының бірде-біреуін мемлекеттік тілде ұсына
алмады. Республиканың мемлекеттік органдары мен ұйымдарында заң, ресми
құжаттар және барлық қаулы-қарарлар мемлекеттік жауапты адамдардың ойланып-
толғанып, тікелей араласуымен жазылмай, орыс тілінде дайындалады. Ресми
құжат дайындау ісіндегі мемлекеттік тілдің жай-күйіне нақтырақ тоқталайық.
Ресми құжаттарды әзірлеу ісінде кеңес дәуірінен қалған тәртіп, яғни
орыс тілінің үстемдігі бәз-баяғынша сақталып қалса да, енді оның қазақша
нұсқасының болуы міндетке айналды. Жалпы, тәуелсіздігіміздің тарихымен
есептесек, 90-шы жылдардың алғашқы жартысын ресми аударма дамуының бірінші
кезеңі деп айтуға болады. Құжаттың қазақша аудармасы бар ма, бар деген
ыңғайда оның сапасына онша мән берілмеуі, аудармашының авторлық стилін
ескеру осы кезеңге тән құбылыстар.
Уақыт өте ресми құжаттың, оның ішінде заңнаманың өзіне тән бұлжымас
ортақ стилі болатыны, құқық қолдану мәселесі құжат тілін әркімнің стиліне
салуды көтермейтіні анықтала түсті. Ресми аударманың көркем аудармадан
басты ерекшелігі де осында еді.
90-шы жылдардың одан кейінгі жартысын қамтыған екінші кезеңде
аударманың сапасы мен мағынасына мән беріле бастады. Терминкомның жұмысы
жанданып, терминологиялық қорымыз біршама байи түсті. Бұл кезеңнің бір
кемшілігі – мемлекеттік тілдегі құжаттар заң терминдері мен атау сөздердің
баламаларын сынап көретін эксперименттік алаңға айналды. Ол тәжірибені
ресми аударманың дамуында орын алған кемшілік десек те, бұл сол кездегі
қажеттіліктен туындап еді. Қоғамдық өмірдің сан саласында жоғары қарқынмен
жүргізілген реформалар нәтижесінде тілдік айналымға күн санап көптеп енген
жаңа сөз тіркестері мен сөз орамдары ғылыми-теориялық, заңгерлік
сараптамалық тұрғыдан жүйелі сараптаудың болмауы салдарынан аудармашыны
осылайша өз бетінше әрекет етуге мәжбүр етті. Заң нормаларының практикада
қолданылуында қиындық туғызатын бұл жағдайдан әлі де толық арыла алмай
отырмыз.
Қазіргі кезеңді ресми аударма дамуының үшінші кезеңі деп айтуға болады.
Бұл терминдерді бір ізге түсіріп, бұрын жаңсақ қолданылғанын түзету,
олардың мағынасына көңіл бөлу кезеңі. [2-87б.]
Осы жерде тағы бір тоқтала кететін маңызды мәселе: бізде ресми аударма
ісі, әйтеуір тілден хабары бар ғой деген ниетпен, негізінен журналистер мен
филологтарға жүктелген. Ал өз басым заңның мәтінімен жұмыс істейтін адам
міндетті түрде заңгер болуы керек, тым болмаса ол құқықтың әр саласынан
хабардар болуы керек деп ойлаймын. Өйткені, майталман аудармашы-
журналистердің өзі заңның мәтінімен жұмыс істеуге келгенде, сол заңның
табиғатын түсіне алмай қиналады. Әрине, бұл олардың кінәсі емес. Бүгінгі
күнге дейін солай болып келді, қазір де солай. Сөздің мағынасын жете
түсініп, қазақи ұғымға сай сөйлем құрғанымен, әр заң мен құқықтық актіде
норма болатынын, әр сөздің болмаса да әрбір сөйлемнің норма жүгін арқалап
тұратындығын кез келген аудармашы түсіне бермейді. Ал оны аңдамаған адам
қазақшаға еркін аударып, немесе тігісін жатқызып редакциялап, бір қарағанда
әп-әдемі, бас-аяғы дұрыс сөйлем құрғанымен, орыс тіліндегі түпнұсқамен
салыстырып, заң шығарушының не айтпақ болғанын зерделегенде, оның айтпақ
ойын, яғни норманы бұзып алатын жағдайлар да аз емес. Сондықтан заң
мәтінімен жұмыс істейтін аудармашы да, редактор да оның табиғатын түсінетін
адам, яғни заңгер болуы керек. [2-102б.]
Қоғамдық қатынастардың бір немесе бірнеше ұқсас саласын реттейтін
заңдық бір норманың мәтіндік, редакциялық жағынан өзгеріске ұшырамай,
қалыптасқан шаблон секілді қайталанып келуін тезаурус деуге болады.
Өкінішке қарай, біздің мемлекеттік тілдегі заң мәтініне тезаурус тән емес.
Тезаурусты былай қойғанда, мемлекеттік тілдегі заң терминдерінде
терминдер мен атау сөздердің жарыспалы баламаларынан аяқ алып жүре
алмайсыз. Тезаурус туралы терминдер бір ізге түсіп, әбден қалыптасып
болғанда ғана айтуға болады. Әзірше әңгіме оның алғышарты ретінде
терминология туралы болмақ.
Бұл мәселені қозғағанда біз терминдерді ұлттық заңнама терминологиясы
шеңберінде қарастыратынымызды бірден айтып өтуіміз керек. Өйткені, заңдар
қоғам өмірінің барлық саласын реттейтін жоғары құқықтық акт болып табылады.
Сондықтан заңнама терминдері қоғамның тіршілік-тынысының барлық саласын
қамтиды. [3-101б.]
Ұлттық заңнама терминологиясында шешілмей жүрген бірқатар өзекті
проблемалар бар. Оның біріншісі – нормативтік-құқықтық актілердегі атау
сөздердің, терминдердің бірізділігі проблемасы. Нормативтік құқықтық
актілер жобаларының орыс тілінде әзірленуі, Парламентке келіп түскенше осы
жобалардың сол тілдегі мәтіні ғана пысықталып, ал қазақ тіліндегі аударма
нұсқасының назардан тыс қалуы, депутаттық жұмыс топтарында да жобамен
жұмыстың негізінен орыс тілінде жүргізілуі, жалпы алғанда ұлттық заңнама
тілінің, оның терминологиясының орыс тіліндегі нұсқаға байланып қалуы
ұлттық заңнаманың тілі мен терминдеріндегі бірізділіктің сақталмауына себеп
болып отыр. Тиісті сала маманының, заңгердің тезінен өтпеген ұлттық термин
алды-арты, кейінгі қолданылу жағдайы болжанбай, жалғыз аудармашының ой-
өресіне байланып, бір қайнауы ішінде, шала-шарпы күйінде кетіп жатады.
Мәселенің түйіні нормативтік құқықтық актілер жобаларын қазақ тілінде
әзірлеуде жатыр. Сонда ғана бірнеше сатыда алуан түрлі мамандар талқысынан
өткен әмбебап терминдер қалыптасар еді. [3-120б]
Кеңес өкіметі тұсында ұлттық терминологиямыз интернационалистік
принциппен дамыды. Түбірі сақталып, жалғауы орысшаға бейімделіп өзгертілген
халықаралық терминдер, атау сөздер біздің тілдік ортамызға сол күйінше еніп
кетті. Бірнеше ұрпақ сол терминдердің тілімен оқып, бұл сөздер әбден
құлаққа сіңісті болып қалды. Енді кеп біз оларды жаппай аударуға көштік.
Жөні келсе аударған дұрыс, әрине. Бірақ, өкінішке қарай, терминді, атау
сөзді аударған кезде көпшілік жағдайда оның кез келген сөз тіркесіндегі
әмбебап мағыналық принципі, яғни терминнің аудармасына деген академиялық
көзқарас сақталмады. Көпшілік жұрттың оны қалай қабылдайтыны, аударма
терминнің тілдік ортаға сіңісу мәселесі ескерілмеді. Содан келіп бір сөзді
бірнеше нұсқада аудару проблемасы пайда болды. Академиялық көзқарас соңғы
жылдары қаптап кеткен сөздіктерде де сақталмаған. Осыған байланысты
академик Ә. Қайдаровтың сонау 90-шы жылдардың басында айтқан: “Қазақ тілі
терминологиясы әр түрлі жағдайларға байланысты бүгінде дағдарысқа ұшырап
отыр: оның ғылыми принциптері жаңа үрдіске бағыт-бағдар беріп, алда жүріп
отырудың орнына артта қалып, термин практикасы аяқ асты болып бара жатыр.
Осының салдарынан әркімнің өз білгенінше термин жасауы немесе оны
ауыстыруы, алмастыруы тәрізді бейберекет әрекетке (анархия) жол беріле
бастады”, – деген сөзі бүгінгі күні күрделі проблемаға айналып, алдымыздан
шығып отыр. [4-174б]
Осы орайда Терминкомға мемлекеттік мәртебе берілсе, біздің жұртшылыққа
тарап, қоғамдық пікір туғызатын ресми құжаттарымыз бен баспа
басылымдарымызда бұрыннан екшеліп, електен өтіп, қалыптасқан сөздер мен
тіркестерді әркімнің өз бетінше бұрмалап жазуына, жаңа сөздердің баламасын
долбарлап жасай салуға да жол берілмес еді-ау деген ой келеді.
Тіліміздегі, оның ішінде ұлттық заңнамадағы терминдерді бір ізге
түсіруіміз қажет. Бұл – елдігімізге сын. Ол үшін терминдерді ретке келтіріп
алу керек. Содан соң халықаралық теорияның қазіргі принципіне сай
терминдерді стандарттау және өзара үйлестіру жұмысына көшуіміз қажет.
Себебі, біз халықаралық құқық теориясынан, оның терминологиясынан тыс қала
алмаймыз. [5-48б]
Үлкен қиындық туғызып жүрген проблеманың бірі – мемлекеттік тілдегі
терминдік қордың әлі жеткілікті деңгейде қалыптаспағаны. Еуропаны
айтпағанда бұрынғы ТМД елдерімен салыстырғанда да біз бұл жөнінен көп
кенжелеп қалғанбыз. Мысалы, Балтық жағалауы елдерінде мемлекеттік
терминология комитеттері бекіткен терминдер саны 200 мыңға таяу болса,
біздегі бекітілген терминдер одан шамамен он есеге жуық аз екен. [6-98б]
Терминология бүгінгі күні ең күрделі және проблемасы көп сала. Қазір
жарыса шығып жатқан жаңа сөздер көп. Сөздіктердің өзі ала-құла. Кәсіби,
салалық, ғылыми терминдердің әр жерде әр түрлі жазылуы бәрімізді де
жаңылдырады. Заң, медицина, техника, экономика, әлеуметтану, саясаттану,
тағы басқа салалардың өзіне тән терминдері мен атау сөздерін бір ізге
түсіру де әлі басталмаған жұмыс.
М. Ізімұлының 1999 жылы шыққан “Заңи терминдердің түсіндірме сөздігі”
деген еңбегінде “неустойка” сөзі “тұрақсыздық айыбы” (210-бет) деп алынған.
Алайда бұл сөз 2000 жылы шыққан 31 томдық сөздіктің “Юриспруденция –
Заңтану” атты 30-томында “айып төлеу” (261-бет) деп алынған. “Айып төлеу”
дегеніміз “оплата штрафа” емес пе? Ал енді 2009 жылы жарық көрген “Заңдарда
жиі қолданылатын терминдер мен сөз тіркестерінің қазақша-орысша және орысша-
қазақша сөздігінде” аталған сөз “айып төлеу”, “айыпақы” және “тұрақсыздық
айыбы” деп үш түрлі аударылған (13, 299-беттер); [7-200-300б]
Соңғы қабылданған заңдарда “недоимка” сөзі “бересі” деп алынып жүрсе,
“Юриспруденция – Заңтану” сөздігінде “алашақ” (257-бет), ал Заңдарда жиі
қолданылатын терминдер сөздігінде екі түрлі, атап айтқанда, 37-бетте “сумма
недоимки – бересі сомасы”, ал 295-бетте “толық төленбеген төлем” деп
алынған.
М. Ізімұлының сөздігінде “доказательство” сөзі “дәлелдеме” деп алынған
(115-бет). Оны Терминком да солай бекіткен. Ал Заңдарда жиі қолданылатын
терминдер сөздігінде “айғақ” деп аударылған (12-б). “Айғақ” дегеніміз –
“показание”, мысалы, осы сөздіктің 325-бетінде “показание” – “айғақ” деп,
ал 249-бетінде “доказательство” деген сөз “дәлелдеме” деп алынған. Ресми
құжат аудармашылары басшылыққа алатын бір сөздікте бұл сөздің осылайша екі
түрлі алынуы өкінішті-ақ. [7-249б]
Енді “осмотр”, “обследование”, “проверка”, “расследование” сөздері
жөнінде. “Юриспруденция – Заңтану” сөздігінде “осмотр” – “қарау” (273-бет),
“обследование” – “тексеру” (265-бет), “расследование” – “тергеу” (309-бет)
деп алынғанына қарамастан, заңдарда жиі қолданылатын терминдер сөздігінің
172 және 311-беттерінде “осмотр”, “обследование”, “проверка”,
“расследование” деген сөздер “тексеру” деген бір ғана сөзбен аударылыпты.
Мұндағы “тексеру” дегеніміздің өзі “проверка”. Аталған жағдай тәжірибесі
аз, жас аудармашыны шатасуға ұрындырады. Осындағы “осмотр” сөзін – “қарап
тексеру”, “обследованиені” – “зерттеп тексеру” деп бекіткен жөн болар,
“расследование” дегеніміз бұрыннан “тергеу” емес пе. [7-311б]
“Юриспруденция – Заңтану” сөздігінің 322-бетінде “соучастие” деген сөз
“қатысу” деп аударылған. Ал “қатысу” дегеніміз “участие”. Сонда
“участиенің” “соучастиеден” айырмашылығы болмағаны ма. [7-322б]
Ал “процесс” сөзінің, қарап отырсақ, кездеспейтін саласы жоқ.
Жаратылыстану ғылымында да, гуманитарлық салада да, құқық теориясы мен
практикасында да кездеседі. Мағыналық ауқымының кеңдігіне орай бұрын
“процесс” деп алынып жүрген осы сөзді Терминком таяуда ғана “үдеріс” деп
бекітті. Түбірі қазақ тіліндегі “үдеру” деген сөзден шығатын осы
“үдерістің” “процеске” мағыналық жағынан тура балама бола қоярына күмәніміз
бар. Жалпы, қандай сөзді алсақ та ол алдымен санада сәулеленеді, яғни
белгілі бір құбылыстың, нәрсенің бейнесін береді. Ал “үдеріс – үдеру” деген
сөз Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіндегі “үдере көшу” тіркесінен
түсінетініміздей, жаппай әрі асығыс жасалып жатқан “үдере көшу” сияқты
қарбалас тірлікті көз алдымызға әкелмей ме. Орыс тілінде “процестен”
туындайтын “процессуальный” деген сөз бар. Егер “процесс” сөзі “үдеріс” деп
алынатын болса, соған сәйкес “процессуальный” дегеніміз “үдерістік” деп
аударылады. Сонда “Уголовный процессуальный кодекс” – “Қылмыстық үдерістік
кодекс” (үдеру кезеңіндегі кодекс), “процессуальное положение” –
“үдерістегі жағдай” (үдеру кезіндегі жағдай), “процессуальные документы” –
“үдерістік құжаттар” (үдеру кезіндегі құжаттар) деген тіркестердегі
“үдеріс” деген сөз “процестен” өзгеше, мүлдем басқа ұғымға жетелеп тұрған
жоқ па. “Процесс” сөзінің осы баламасы жөнінде әлі де жақсылап ойлану керек
секілді. Бұл сөз де ендігі жерде әр сөздікке әртүрлі формада кіріп,
жарыспалы терминдер қатарын көбейте ме деп қорқамыз. [7-349б]
Құрылыс саласындағы “строительство”, “сооружение”, “строение”,
“постройка” сөздері көбінесе “құрылыс” деген бір сөзбен алынып жүр.
“Сооружение” деген сөзді жеке кездессе “ғимарат” деп, ал осы сөздің тікелей
баламасы “здание” деген сөзбен қатар кездессе “құрылыс” деп, ал егер
“строительство”, “здание”, “сооружение”, “строение”, “постройка” деген
сөздер қатар кездессе, әркім әртүрлі амал жасап, өз бетінше аударып келеді.
Осы күнге дейінгі бірде-бір сөздікте аталған сөздерге жеке-жеке балама
тауып, бекіту әрекеті жасалған емес.
Мұндай жағдай заң мәтінінің аудармасы немесе терминдері жөнінде дау туа
қалса, ең алдымен сөздіктерге жүгінетін заң шығарушыны, яғни депутаттар
қауымын бір ұғымның бірнеше атауымен “қаруландыруға” “көп көмегін” тигізіп
жүр.
Бұл жерде де Терминкомның рөлі жөнінде айтпай кете алмаймыз. Алдымен
осы органға мемлекеттік мәртебе берілуге тиіс. Өйткені, оның шешімдерінің
міндетті күші болуы қазір аса зәру мәселеге айналып отыр. Бұл туралы
тілдерді дамытудың қазір қолданылып жүрген бағдарламасында да, Мемлекеттік
хатшы терминология мәселесі жөнінде 2007 жылы өткізген жиынның хаттамалық
тапсырмаларында да айтылған. Бірақ әлі күнге нәтиже жоқ.
Екіншіден, мемлекеттік мәртебе алған Терминком сөздіктер мәселесін
мықтап қолға алуға тиіс. Қоғам өмірінің экономика, ғылым-білім, мәдениет
пен өнер сияқты секторлары өз кезегінде сала-салаға тарамдалып кететіні
белгілі. Міне, осы салалардың әрқайсысында басшылыққа алынатын бір ғана
сөздік болуға тиіс. Мейлі ол “үлкен сөздік” деп атала ма, мейлі 2-3
кітаптан тұра ма, бәрібір, алайда ол бір ғана сөздік болуға тиіс. Оған сол
салада шығып үлгерген барлық сөздіктердегі қамтылған сөздер екшеліп алынуы
керек. Сондықтан терминографиядағы осы істі, қанша қиын болса да, қолға
алатын уақытты өткізіп алмау керек. Заман ағымына ілесіп отыру үшін, көштен
қалып қоймау үшін бұл – аса қажет іс. [8-178б]
Ұлттық заңнама тілінің өзекті проблемалары деуге болатын жоғарыдағы
мәселелер жөнінде әлі де талай әңгіме айтуға болады. Алайда оның бәрі бір
іс тындырғанға жетпес еді.
Қазіргі уақытта заң терминдерінің басқа тілдерден қазақшаға дұрыс
аударылмауы қолданыстағы заңдарда жиі дау туғызып отыр. Көп жағдайда
халықаралық ортақ тіл терминдерін қазақшаға аударып босқа әуре болудамыз.
Мысалы, принцип, экстрадиция, патенттілік, коррупция, амнистия, рецидив,
т.б. сияқты терминдерді қазақшалаудың қажеті жоқ. Коррупция термині барлық
мемлекеттерде осылай қолданылады. Ол латын ті лінде берілген термин,
мағынасы лауазым адамдарының, қызметкерлердің сатылғыштығын білдіреді. Біз
бұл терминді заң жүзінде сыбайлас жемқорлық деп аудардық. Сөйтіп, коррупция
терминінің мәнінен шығып кеттік. Біріншіден, сыбайластық деген сөз бұл
тұрғыдағы қылмыс ұйымдасып істелетіндігін білдірсе, екіншіден, жемқорлық
деген терминді тауып алып, қылмыс субъектілеріне басқа атау бердік. Жалпы,
коррупция деген терминді аудармай-ақ, сол өз атымен беруіміз керек еді.
Мұның өзі біздің ел мен мемлекетімізде де осы құбылыспен пәрменді күрес
жүріп жатқанын бір ғана термин арқылы дүние жүзі білер еді. Сондай-ақ,
барлық елдердің қылмыстық заңдарында рецидив деген термин біркелкі
қолданылады. Қазақсан Республикасы Қылмыстық кодексінің 13-бабының 1-
бөлімінде (орысша нұсқасында) Рецидивом преступлений признается
совершение умышленного преступления лицом, имеющим судимость за ранее
совершенное умышленное преступление деп көрсетілген. Осы баптың қазақша
аудармасында: Бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін соттылығы бар адамның
қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады делінген. Сөйтіп,
рецидив деген халықаралық термин қазақшасында қайталану деп берілген. Ал,
осы қайталануды орыс тіліне аударсақ, ол повторность деген мағына
береді. Осыған байланысты рецидив деген заң терминін аудармай-ақ, сол
күйінде берген дұрыс болар еді. Рецидив термині Қазақ КСР-нің 1959 жылғы
Қылмыстық кодексінде де қолданылған. [9-105б]
Қылмыстық кодекстің орысша нұсқасында деяние деген термин жиі
кездеседі. Мысалы, ҚК-тің 9-бабы 1-бөлімінде (орысша мәтінде):
Преступлением признается совершенное виновно общественно опасное деяние
(действие или бездействие), запрещенное настоящим Ко дексом под угрозой
наказания деген ұғым бар. Ал, осы ұғымның қазақшасы Осы Кодексте жазалау
қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе
әрекетсіздік) қылмыс деп танылады деп аударылған. Бұл жерде деяние деген
орыс тіліндегі термин әрекет болып, действие – іс-әрекет, бездействие –
әрекетсіздік болып аударылып отыр. Ал, оның анық аудармасы: деяние– іс-
әрекет, действие – әрекет, бездействие – әрекетсіздік болып аударылуы
керек. Өйткені, орыс тілінде деяние сөзі действие и бездействие деген
сөздердің жинағы. Осыған байланысты қазақ тілінде деяние – іс-әрекет деген
мағынаны білдіреді. Іс-әрекет деген сөз тұрған жерде қоғамға қауіпті
қылмыстық қолсұғушылық әрекет немесе әрекетсіздік арқылы жасалатынын
білеміз. Қазақ КСР-нің 1959 жылғы Қылмыстық кодексінде осылай берілген еді.
Осы себепті Әділет министрлігі еліміздің Қылмыстық, Қылмыстық-атқару,
Қылмыстық іс жүргізу кодекстерінің мемлекеттік тілдегі мәтіндері мен орыс
тіліндегі мәтіндері арасындағы қайшылықтарды бір ізге келтіру жұмысын қолға
аламыз деп өткен жылы мәлімдеп еді, бірақ қозғалыс жоқ. Кодекстердің орыс
тіліндегі мәтіні дау туғызбайды. Өйткені, заң сол тілде жазылып
қабылданған, ал, қазақ тіліндегі аудармасында көптеген қателіктерге жол
берілген. [10-189б]
Енді әр кодекс бойынша орын алған қате аудармаларға тоқталып кетейік.
ҚР Қылмыстық кодексі бойынша оның 1-бабындағы алдын алу (предупреждение)
сөзі сақтандыру, 9-баптағы айыпты сөзі кінәлі (виновный) деп аударылуы
керек. Тағы осы баптағы әрекеттің деген сөзден кейін немесе әрекетсіздіктің
(или бездействие) сөзі жазылмай қалған, 10-баптағы қылмыс санаттары онша
ауыр емес, ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр деп көрсетілген, барлық
кодекстерде дәл осылай жазылуы керек. Яғни, бұл терминдер 3 кодексте
бірыңғай көрсетілуі шарт, 23-баптағы жазықсыз деген сөз кінәсіз
(невиновный) деген мағынаны білдіреді, ол солай түзетілуі керек, 24-баптағы
ерекше ауыр деген сөз аса ауыр деген сөзбен, 52-баптағы айыпты сөзі кінәлі
(виновный) сөзімен, айыпкердің жеке басы кінәлінің жеке басымен деген
аудармамен ауыстырылуы қажет. Қылмыстық кодекстегі айыпкер деген термин
кінәлі деген сөзбен ауыстырылғаны жөн. Өйткені, орыс тілінде ол виновный,
виновность деп көрсетілген, 55-баптағы себептерге деген термин ниеттерге
деп ауыстырылуы керек. Ниет (мотив) дегеннің дәлме-дәл мағынасын береді.
Меншікке қарсы қылмыстар (6-тарау) – осы тараудағы хищение сөзі ұрлық
түрінде қате аударылған. Хищениенің қазақшасы – талан-тараж. Бұрынғы
заңдардың бәрінде солай жазылатын. Соған байланысты аталмыш тараудағы
хищение талан-тараж сөзіне ауыстырылуы қажет. ҚК-тің 206-бабы бойынша
изготовление жасау деп қате аударылған. Ол дайындау, ал сбыт сөзі
өткізу делінуі керек еді. Заңда сбыт сату түрінде қате аударылған. Сондай-
ақ, 208-баптағы значительный сөзі айтарлықтай емес, едәуір болып
көрсетілуі тиіс, басқа баптардың бәрінде бұл сөз едәуір ретінде берілген.
Ал, 251-баптағы приобретение – сатып алу емес, алу, сбыт – сату емес,
өткізу деп өзгертілуге жатады. 259-бапта да осындай қателіктерге жол
берілген, 287-баптағы добыча сөзі олжалау деген мағынаны білдіреді (алу
емес). 292-баптағы ұқыпсыз сөзі абайсыздықпен сөзімен ауыстырылғаны дұрыс
(неосторожность). Мағынасы Конституцияға, басқа да кодекстерге сәйкес
келмейтін сөздер түзетілді, жекеленген баптарда атап көрсетілгені жөн. [9-
204б]
Екінші, ҚР Қылмыстық-атқару кодексінде де жекелеген терминдердің дұрыс
аударылмауынан қателіктер кеткен. Сол себепті кодекстегі осужденный деген
термин сотталған, сотталған адам (сотталғандар) болып мағынасына қарай тура
аударылуы тиіс. Кішігірім деген термин онша ауыр емес, орта ауырлықтағы
ауырлығы орташа терминдерімен (69-бап) Қылмыстық кодекстегідей болып
көрсетілуі керек. Ал, осы кодекстің соңында сот үкімі бойынша тәркілеуге
жатпайтын мүліктер тізбесінде инвентарь құрал-саймандар түріне өзгертілуі
қажет. Оның бұрынғы аудармасы мукаммал екен. Басқадай жекелеген баптардағы
терминдер ортақ терминологиялық өзгертулерге сәйкес болғаны мақұл.
Үшінші, ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексіндегі қате аудармалар түзетіліп,
олар былай жазылуы керек. Свидетель – куәгер, понятой – қалыс адам,
подозреваемый – күдікті, отвод – қарсылық білдіру, относимость – қатысты,
допустимость – жол берушілік, достоверность – сенімділік, достаточность –
жеткіліктілік, подсудность – соттылық, доказательство – дәлелдеме,
правосудие – сот төрелігі, судебная власть – сот билігі, значение – маңызы,
невменяемый – есі дұрыс емес, показания – жауап, жауап беру (айғақ емес)
деп көрсетіліп, барлық кодекстердегі осындай аудармаларға бірізділік
берілуі шарт. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің жекелеген баптарындағы
кемшіліктер бап терминдерінде тікелей көпе-көрінеу көрініп тұр. Сөйтіп, заң
терминдерінің түсінігі бір ізге түсірілуі керек. Сонда ғана барлық
кодекстердегі терминдер бір мағына береді. [9-269б]
1998 жылғы 2 шiлдеде Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды да, лексикалық қорымызға
сыбайлас жемқорлық (коррупция) деген сөз тіркесі енді. Бұл қазір
бұқаралық ақпарат құралдарынан түспейтін болды. Біздіңше, осы коррупция
термині қазақ тілінде дұрыс аудармасын тапқан жоқ. Ең негізгісі аударма
негізгі ұғымнан алшақтап кетті. Ірі мәселе ұсақталды. [11-142б]
Коррупцияның латын сөзінен шыққанын белгілі. Ол лауазым иелерінің,
қоғам және саяси қайраткерлердің параға сатылғыштығы деген мағынада
санамызда көптен қалыптасқан еді. Ал енді сыбайлас жемқорлық сөз тіркесі
осы ұғымды толық ашады ма? Коррупционерді сыбайлас жемқорлар тобына жатқыза
алсақ, сыбайлас жемқорлардың барлығын коррупционерлер дей аламыз ба? Соңғы
терминді ендіре отырып, біз қылмыстың негізгі субъектілерін майдалап
жібердік те коррупционермен күрес тиісті нәтиже бермей отыр. Әрине, оның
басқа да себептері жеткілікті. Үлкен заңдық энциклопедиялық сөздікте
(Большом энциклопедическом правовом словаре) Коррупция (лат. соrruрtіо -
подкуп) – сращивание государственных структур со структурами преступного
мира в сфере экономики, а также продажность и подкуп политических и
общественных деятелей, государственных чиновников делінген. Ал Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы Заңның 2 - бабында коррупцияға мынандай
анықтама берілген: 1. Осы Заңда мемлекеттiк мiндеттердi атқаратын
адамдардың, сондай-ақ соларға теңестiрiлген адамдардың лауазымдық
өкiлеттiгiн және соған байланысты мүмкiндiктерiн пайдалана отырып не
мүлiктiк пайда алу үшiн олардың өз өкiлеттiктерiн өзгеше пайдалануы, жеке
өзi немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүлiктiк игiлiктер мен
артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың
аталған игiлiктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруi арқылы оларды
сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады (1. Под коррупцией в настоящем
Законе понимается не предусмотренное законом принятие лично или через
посредников имущественных благ и преимуществ лицами, выполняющими
государственные функции, а также лицами, приравненными к ним, с
использованием своих должностных полномочий и связанных с ними возможностей
либо иное использование ими своих полномочий для получения имущественной
выгоды, а равно подкуп данных лиц путем противоправного предоставления им
физическими и юридическими лицами указанных благ и преимуществ. Статья 2.
Основные понятия. О борьбе с коррупцией Закон Республики Казахстан от 2
июля 1998 г.). [11-198б]
Көріп отырғанымыздай, қазақша сөйлемнің құқықтық және лингвистикалық
жағынан шұбалаңқы, түсінікке ауыр екенін былай қойғанда, энциклопедиялық
сөздікпен салыстырғанда Заңда сыбайлас жемқорлықтың субъектілері әлдеқайда
әлсіреген. Оны мемлекеттік міндеттерді атқаратын дей салған. Бәлкім,
Заңды дайындағандар саяси және қоғамдық қайраткерлердің оңайлықпен
ұсталмайтынын күн ілгері білген шығар. Сонан соң осы коррупцияны
сыбайлас жемқорлық деп аударып, ежелден шектес, жақын, көршілес,
қатарлас деп жақындықты танытатын сөздеріміздің атам заманнан синонимі
болып келе жатқан сыбайласты жағымсыз мағынадағы құқықтық терминге
пайдаландық. Енді қазір бұл сөз жұрттың зәресін алатын ұғымға айналды.
Коррупция терминін қазақ тіліне аударғанда оның өзінің негізгі
ұғымына сәйкестігі, бір мағыналылығы, халықаралық деңгейде қолданылатындығы
ескерілмеді. Осыларды ескергенде коррупция сөзін аударудың тіпті қажеті жоқ
еді. Оны сыбайлас жемқорлықпен ауыстырамыз деп терминнің түп -
төркініндегі мағынасын жоғалтып алдық. Қазір кезкелген екі-үш адамның
арасындағы түкке тұрмайтын келеңсіз ақшалық қарым-қатынасты коррупцияға
жатқыза саламыз. Сөйтіп кейбір бейбақтар шатылып, құқық қорғау орындарына
алған ақшасынан зорын беріп құтыла алмай жүр.
1.2 Ағылшын тіліндегі заң терминдерінің ерекшеліктері
Білімнің қай саласы болмасын қазіргі таңда өз мамандығыңыздың шыңына
жету үшін ең алдымен ағылшын тілін білуіміз қажет. Оның ішінде құқықтық
білім беруде де ағылшын мәтіндері мен түсініктерін, терминдерін, ағылшын-
американ үлгілеріндегі заң терминдерінің айырмашылықтарын зерттеу қазіргі
таңда өте көкейтесті мәселе болып табылады. Сондай-ақ ағылшын-американ
құқықтық жүйесі көптеген ғасырлық тәжірибеге ие болып, өзіндік
ерекшеліктерге бай. [13-26б]
Атақты пікір: A word is the skin of a living thought-барлық уақыттарда
да заң мәтіндері мен сот шешімдері сол уақыттың құқықтық пікірлеріне сәйкес
келеді деген мағынаны білдерітіндігін есте сақтау қажет.
Ағылшын тіліндегі құқықтық (заң) түсініктерді зерттеуде алдымыздан екі
аспект туындайды: құқықтық құбылыстарды терминологиялық бейнелеу және заң
терминдерінің тілдік талдамасына қарай жіктеу.
Заңнамалық сөздік бұл-заңтану саласында қолданылатын терминдер туралы
мағлұмат беретін сөздікті айтамыз. Ағылшын тіліндегі сөздің лексикалық
мағынасын ашу әдісіне қарай заңнамалық сөздіктер бірнеше түрге ажыратылады.
Монотілдік заңнамалық сөздік бір тілді қамтыса, екітілдік- екі тілді,
көптілк-бірнеше тілді қамтиды. Сондай-ақ заңнамалық сөздік көлеміне қарай
да ажыратылады. Құқықтың барлық саласын қамтыған заңнамалық сөздіктерді
салалық сөздік деп атаса, құқықтың тек бір саласын қамтитындарын
–субсалалық деп атайды, мысалы келісім шарттық құқық. Егер заңнамалық
барлдық терминологияны қамтуды көздесе, онда оны максималды деп (maximizing
dictionary), ал терминдер саны шектеулі болса онда минималды (minimizing
dictionary) деп атаймыз. [14-79б]
Ағылшын тіліндегі заң терминдері мен түсініктерін зерттеудің
маңыздылығы өте зор. Өйткені басқа терможүйелерге қарағанда көптеген
сұраныстарға ие. Заңнамалық мәтіндерді жанрлау Комиссиясының мәліметі
бойынша (Ұлыбритания) ағылшын тіліндегі профессионалды саладағы қолданатын
мәтіндердің саны жетпіске жуық екен.
Заңнамалық терминдер мен түсініктердің ағылшын тілі мен қазақ
тілдерінде сәйкес келуі өте қиын процесс, өйткені әрбір елдің өзіндік
ерекше құқықтық жүйесі болғандықтан түсініктер мен терминдер бір-біріне
сәйкес келе бермейді. Сөздікте сәйкес келгенімен көбінесе олар дұрыс
лексикалық түсінікте болмайды. Мысалы, prosecutor -прокурор болып
аударылады, бірақ американдық және рейсейлік құқықтық жүйеде бұл сөздер әр-
түрлі түсінікке ие.
Ағылшын тіліндегі заң мәтіндері мен терминдеріне, терминологиясының
қалыптасуында латын тілінің маңыздылығы зор болған. Бірақ Ұлыбритания
құқықтық институттарының қалыптасуы және дамуы барысында заңдық терминдер
ерекшеленіп, латын тілінен алынған сөздердің саны біртіндеп қысқара бастады
(зерттеушілердің пікірінде қазіргі ағылшын тіліндегі заң терминдеріндегі
латын тілінен алынған сөздердің 1 пайызы ғана сақталған екен). Ағылшын
тіліндегі заң терминдерінде бірегей лексикалық бірліктердің қалыптасып
жатқандығын ескергеніміз жөн.
Біріншіден, құқықтық лексиканы талдауда ыңғайлылық үшін түсініктерді
номинациялау әдістерін түрге ажыртуымыз қажет (терминдер, терминионимдер,
мамандандырылған сөздер).
Екіншіден, белгілі бір сөздің құқықтың қай саласына жататындығын,
айқындап алуымыз қажет, нәтижесінде лексикалық мағынадағы сөзді жалпы
құқықтық немесе салалық лексика екендігі анықталады. [15-101б]
Үшіншіден, арнайы лексикаларды жіктеуде топонимдер, антропонимдер және
фразологизмдердің маңыздылығын ескерген жөн; мысалы,
-Old Baily – Олд-Бейли, Орталықтанған қылмыстық сот, Лондондағы көшенің
атымен аталған топоним;
-Miranda warning–күдіктіге өз құқықтарын арнайы жариялануы, әйгілі
Миранда Аризона штатына қарсы (1966) атты сот ісінің атымен аталған
антропоним;
pocket veto - қалталық вето, АҚШ президентінің қосымша ветосы (зат
есім).
Сондай-ақ американдық және британдық үлгідегі ағылшын тіліндегі
заңнамалық мәтіндер мен терминдерді қолдануда өзара ерекшеліктер байқалады.
Бірнеше мысалдар келтірейік:
- сыртқы істер министрлігі: State Department (USA)
Foreign and Commonwealth
Office (UK)
-қаржы минстрлігі : Treasury Department (USA)
Treasury (UK)
-әділет минстрлігі : Department of Justice (USA)
Department for Constitutional
Affairs
- білім беру минстрлігі : Department of Education (USA)
Department for Educational
Skills (UK)
- Attorney General: әділет минстрлігі (США), бас прокурор
(Ұлыбритания).
Жоғарыдағыларды ескере отырып көптеген зерттеушілер мен аудармашылар
аудару барысындағы тап болатын қиындықтарды көрсетеді. Екі үлгідегі
(британдық және американдық) ағылшын тіліндеріндегі заң терминдерінің
ішіндегі күрделі мәселе тудырғаны ол қылмысты жіктеуге байланысты
лексикалық сөздер. [15-121б]
Құқықтық терминдер мен мәтіндерді жіктеу жүйесі алғашында бір-біріне
сәйкес келетін. Барлық қылмыстар felonies, misdemeanours және treasons
болып ажыратылып, яғни crime түбірлік терминінен алынған болатын. Ескі
жүйелеу бойынша felony: felony at common law, capital felony, statutory
felony болып жіктелсе, Misdemeanour екі кластан: misdemeanor at common law,
high misdemeanor құралған.
Ескі жіктеуге сәйкес микрополде felony терминімен туыстас ретінде
treason и sedition номинаттары көрсетілген. Мұндай жіктеулер ағылшын және
американ құқықтық терминологиясы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген. Бірақ
1967 жылы ағылшын құқықтық терминологиясында жаңа жіктеу пайда болды, ол
бойынша барлық терминдер қылмыс объектісіне негізделген болатын. Ағылшын
құқықтық терминологиясында crime термині алдыңғы қарастырылған түсінік
беретін терминдер felony и misdemenour сәйкестендірілді. Felony,
misdemenour және treason терминдерімен бірге crime терминінің базасында
қалыптасқан құрамдас терминдер де бар, олар-crime – crime against the
state, crime against justice, crime against religion, crime against
reputation, crime against security, crime against morality. [16-94б]
Құқықтық мәдениеттің жаңа үлгісіне сәйкес терминдер микрополяға
келісідей тарала басталды. Осылайша, crime against reputation мынадай
мағына берді: libel (a method of defamation expressed by print, writing,
pictures, or sign), defamation (an intentional false communication, either
published or publicly spoken, that injures another’s reputation or good
name), slander (speaking of defamatory words tending to prejudice another
in his reputation, community standing, office, trade, business or means of
livehood) (см. Black’s Law Dictionary).
Қазіргі американ құқықтық терминологиясында ескі ағылшын құқықтық
жіктеуден сақталып қалған felony және misdemeanour терминдері сақталған
және қазірге дейін қолданылады.
Ағылшын терминімен салыстырғанда американдық тума термин offence
термині емес, crime термині. Сriminal offences термині өзіне мыналарды
қамтыған offences against persons (мысалы, murder, manslaughter), offences
against habitation and occupation (например, burglary, arson), offences
against property (мысалы, larceny), offences against morality and decency
(мысалы, adultery), offences against public order and government (мысалы,
treason).
Сонымен қатыра американ құқықтық жүйесінде қылмыстың ауырлығына қарай
жіктелу түсінігі қалыптасқан, ол бойынша crime термині түрлік номинанттарға
ие болады және әріптік таңбалар арқылы белгіленеді. Мысалы, A, B, C, - A
felony, B felony, C felony және A misdemeanour, B misdemeanour, C
misdemeanour. Бұлай жіктелу тәсілі ағылшын қылмыстық құқығында кездеспеген
және қазір де жоқ. Ағылшын терминдерінде көп кездесетін заң терминдеріне
тоқталайық: [17-132б]
-халықаралық құқық-International Law;
-келісімді құқық -Law of Contracts;
-жеке меншік құқығы-Law of Property;
-салықтық құқығы -Tax Law;
-азаматтық процесс-Civil Procedure;
- жаулап алу құқығы-Law of Conflict of Laws;
-қылмыстық құқық-Criminal Law;
-административті құқық-Administrative Law;
-отбасы құқығы-Family Law;
Ағылшын және британ үлгілеріндегі ағылшын тілдеріндегі осы қиындықтар
аударма барысында көптеген кедергілер келтіреде, ал Қазақстан құқықтық
жүйесінде қызмыстың өзіндік жіктелу жүйесі бар.
Құрылықтағы құқықтың жүйенің өзі ағылшын-американ жүйесінен
ерекшеленеді. Мысал келтірейік, жеке-statute law және жалпы құқық сөздерін
алайық. Жеке құқық заңнамаға негізделсе, жалпы құқық көптеген сот істеріне
(тәжірибесіне) және айқындалған құқықтық принциптерге (ratio juris)
негізделеді.
Құқық-қоғамдағы ең негізгі және маңызды қатынастарды реттейтін, қоғамға
пайдалы, қажетті қатынастардың дамуына жол ашып, қорғап, ал қоғамға зиынды
қатынастарды шектеп, тыйым салатын құрал. Сонымен бірге, құқық азаматтардың
бостандығын, қоғам алдындағы міндеттерін жариялап және оларды жүзеге
асыруда заң жүзінде кепілдікті қамтамасыз етеді.
Адамдар жаратылысында тең жаратылған, белгілі, бұлжымас құқықты
иеленген, олар: өмір суру құқығы, бостаңдық және батылдылыққа ұмтылу.
Құжат деп, ең алдымен, заңдардан бастап әртүрлі деңгейдегі нормативтік
құқықтық актілерді, сонымен бірге нормативтік емес құқықтық актілерді де
түсінуіміз керек. [18-174б]
Терминология бүгінгі күні ең күрделі және проблемасы көп сала. Қазір
жарыса шығып жатқан жаңа сөздер көп. Сөздіктердің өзі ала-құла. Кәсіби,
салалық, ғылыми терминдердің әр жерде әр түрлі жазылуы бәрімізді де
жаңылдырады. Заң, медицина, техника, экономика, әлеуметтану, саясаттану,
тағы басқа салалардың өзіне тән терминдері мен атау сөздерін бір ізге
түсіру де әлі басталмаған жұмыс.
Көптеген тарихи және мәдени себептерге байланысты ағылшын тіліндегі заң
терминдерінің өзіндік ерекшелктері бар. Бұл ерекшеліктер англосаксон
құқықтық жүйесінің айырмашылықтары мен құқықтық мәдениетке байланысты
айқындалған. Жалпы құқықтың қалыптасу кезеңінде жазылған және құрастырылған
заңдар мен нормативті актілер қазірге дейін өзгермеген, қазіргі тілге
тікелей аударылып, архаикалық стильде сақталған. Заңгер, ертедегі сот
істерінің шешімдерін пайдаланып, ескі құжаттар мен есептерді қолданып,
білдіріліп отырған ойдың дәстүрлі архаикалық стилистикасын сақтайды.
Көптеген сыншылдардың ойынша заң мәтіндері көпсөздігімен сипатталады. Заң
терминдерінің архаикалық стилі қазіргі оқырмандар үшін өте күрделі, тез
мағлұмат алуға мүмкіндік бермейді және оқырман өз ойын білдіру үшін көп
көңіл мен уақытты қажет етеді. Мәтінді аудару барысында стилистикалық
ерекшеліктер қиыншылықтарды жеңуге, мағлұматты түсінуге жәрдемдеседі.
Ағылшын тіліндегі заң терминдеріндегі көп кезедесетін PDF created сөзінің
екеуленген синонимі кездеседі: alter and change, free and clear, true and
correct. Зерттеушілердің пікірінде қолданылған екеуленген синонимдердің
тарихы тереңге тартылған. Ағылшын заңгерлері түрлі тарихи кезеңдерде тілде
бірдей қызмет атқаратын екі паралельді сөздерді де қолданды: ағылшын-латын,
кейінгі ағылшын-француз. Мысалы, free and clear екеуленген синонимі ескі
ағылшын freo және ескі француз cler сөздерінен құралған. Заңгерлер
бірегей мағына қалыптастыру мақсатында әрбір тілден сөздер алып
жұптастырды. Мұндай көбейту немесе екеулендіру мағына беру үшін және мәнін
ашу үшін қолданылды. [14-116б]
Бірте-бірте екеулендіру заң тілінің салтына айнала бастады. Қазіргі
ағылшын тілінің оқырманы осы ерекшелікте білмесе көптеген қиындықтарға тап
болуы мүкін. Мысалы, This being the case, the exclusionary clause can have
no further force and effect, and the defendant argues that in such an
instance full and complete relief can be given without the issuance of an
injunction. Заң мәтіндерімен жұмыс барысында бір мағыналы синоноимдердің
екеуленуі салтымен студенттерді таныстырамыз.
Заң терминдерінің келесі ерекшелігі –құрамдас сөзқұрауды қолдану болып
табылады. Мұндай сөзқұрауда бір, екі сөздің орнына үш, төрт сөздерден
құралады. Мысалы : notwithstanding of the fact that, at that point of time,
with reference to, in accordance with. Бұл сөзқұраулар сөйлемді біртексіз
ұлғайтып, сөздің мәнін анық ашпайды. Бұл сөйлемде құрамдас сөзқұрауларды
алып тастап, оөып көруді ұсынамыз. Notwithstanding of the fact that –
although, at that point of time then, with reference to – about, in
accordance with – by or under.
Мысалы : The parties were in complete agreement with respect to the
amount of rent due and also as regards the due date.
Қайта оқысақ былай дыбысталуы мүмкін: The parties were in complete
agreement about the amount of rent due and about the due date. [14-133б]
Заң контекстіндегі ағылшын сөйлемдері бірлік форматының көптігімен
ерекшеленеді (200 сөзге дейін), олар бірнеше блоктан құралып, қосымша және
негізгі мағлұматтарды өзіне сақтайды. Заңгер жазу барысында бір ұзақ
сөйлемнің ішіне барлық ойды, қосымшаларды, қорытындыларды және пікірлерді
біріктіреді. Нәтижесінде бұл сөйлемдер анық мәнінен айырылып, түсіну қиынға
соғады. Мысалы, In a__ trial by jury, the court may, when the convenience
of witnesses or the ends of justice would be promoted thereby, on motion of
the party, after notice and hearing, make an order, no later than the close
of the pre trial conference in cases in which such pretrial conference is
to ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz