Қазір нағыз кооперацияға бірігуге қолайлы кезең

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 338. 436:338. 33 (574. 54) Қолжазба құқығында

УТЕГЕНОВА КАМШАТ АМАНДЫКОВНА

Агроөнеркәсіп өндірісінде кооперацияны және интеграцияны дамыту (Қызылорда облысы мысалында )

08. 00. 05 - Экономика және халық шаруашылығын басқару

(салалар мен қызмет сфералары бойынша)

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Түркістан, 2008

Жұмыс Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті орындалған

Ғылыми жетекші экономика ғылымдарының докторы,

профессор Тәжібаев С. Д.

Ресми опоненттер экономика ғылымдарының докторы,

профессор Сүлейменов Ж. Ж.

экономика ғылымдарының кандидаты

Бекбулатова Р. К.

Жетекші ұйым РМК «Агроөнеркәсіп кешені экономикасы

және ауыл аумақтарды дамыту ғылыми -

зерттеу институты»

Қорғау 2009 жылы 2 ақпанда 14. 00 сағатта Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертациялар қорғау жөніндегі Д 14. 61. 15 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласы, Университет қалашығы.

Диссертациямен Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады.

Автореферат «__» желтоқсан 2008жылы таратылды.

Диссертациялық кеңестің

Ғалым хатшысы, э. ғ. д. : Ж. С. Раимбеков

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы аграрлық саясатының стратегиялық түпкі нысаны отандық өндірісті дамыту, өнім сапасын жақсарту, оның өзіндік құнын әлемдік бәсекелестік деңгейінен асырмау және өнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып табылады.

Нарықтық экономика басталған алғашқы жылдардағы ағаттықтардан ауыл шаруашылығында зор нұқсан келтіріліп, агроөнеркәсіп кешенінің барлық сфералары төмендеді. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығы кооперативтік қозғалысы да дағдарыс жағдайында болды. Оның негізгі себептері: ауылшаруашылығы өнімін өңдіруші кәсіпорындармен қызмет көрсетуші кәсіпорындар келісім-шартқа монополиялық үстемдікпен отыруы; мемлекеттік және құқықтық қолдаудың жеткіліксіздігі; ауылшаруашылығы өнімін өндірушілердің кооператив құруға қаражаттарының жеткіліксіздігі.

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстан тиімді экономика-географиялық орналасуына және қолда бар ресурстарына сүйене отырып, жаһандану экономикасына интеграциялануына ықпал ететін көпжақты халықаралық жобаларға белсенді қатыса алады және қатысуы тиіс» деп айтқан болатын.

Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі көптеген сұрақтарды жаңаша түрде қарастыру қажет. Отандық және шет елдік тәжірибе көрсеткендей нарықтық экономика жағдайында, меншіктің әртүрлі формаларында және шаруашылықтандыруда тиімді ұлғаймалы ұдайы өндірістің приоритетті ұйым формасы болып кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция табылады. Сондықтан да кооперация мен интеграцияның алуан түрлі формаларын дамыту мәселелері зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды. Жеке қосалқы шаруашылықтар мен шаруа қожалықтарының әрекеттері дәлелдегендей, қазіргі жағдайда олардың тиімді қызмет жасауы құқықтық дербестігін сақтай отырып, өздерінің материалдық-техникалық және еңбек ресурстарын кооперациялағанда ғана жүзеге асады.

Кооперациялау арқылы шаруашылық жүргізудің тиімділігіне және оның өміршеңдігіне тарихи кезеңдер дәлел бола алады. Әлемнің дамыған елдерінде кооперацияға бірігу негізгі шараушылық жүргізу формасы болып отыр.

Агроөнеркәсіп өндірісінде интеграция мен кооперативтік қозғалыстың сапалық жаңа кезеңі үшін, оның нарықтық құрылымдар саласына дендеп енуі үшін алғы шарттар мен жағдайлар жасалуда.

Ғылыми зерттелу дәрежесі. Ауыл шаруашылығы кооперациясының және интеграциясының экономикалық мәселелерін зерттеуде Ф. Райффайзен, У. Кинг, Ш. Фурье, Р. Оуэн, А. А. Кауфман, М. И. Туган-Барановский, А. В. Чаянов, К. А. Пажитнов, А. Смит және тағы басқалары өз үлестерін қосты.

Кооперация мен агроөнеркәсіптік интеграция сұрақтары соңғы жылдары терең зерттеліп, Отандық ғалымдар М. Кемел, Ж. Ж. Сүлейменов, Ә. М. Джуманов, Ж. С. Сүндетов, А. Б. Молдашев, Ш. К. Көпешов, Ә. Ә. Сатыбалдин, Б. Ж. Иманбердиев, Ғ. А. Қалиев, С. Д. Тәжібаев, А. А. Никонов т. б. және Ресейлік ғалымдар В. Р. Боева, И. Г. Ушачев, А. И. Чупров, А. Н. Анцыферов, Л. Н. Успенко т. б. ғылыми еңбектерінде кеңінен көрініс тапқан.

Дегенмен, нақты жағдайда агроөнеркәсіп өндірісінде интеграция мен кооперативтік тиімді қызмет ету және дамыту мәселелерінің зерттелуі аймаққа пайдаланылуы үшін жеткіліксіз болды. Экономиканың аграрлық секторындағы кооперация мен интеграцияның теориялық, метологиялық және әдістемелік сұрақтары ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудағы негізгі құрама бөлігі ретінде терең зерттеуді қажет етеді. Аграрлық сектордың көп укладты экономикасы жағдайында кооперацияның обьективті қажеттілігін, алатын орнын және даму бағыттарын толыққанды өңдеп, бір жүйеге келтіру қажет. Сондықтан да зерттеу жұмысы бұрынғы түсініктерді жаңа жағдайға қайта қарастырып, әрі қарай дамытуға қатысты нақты шешімдерді бағдарлауға арналған.

Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты - агроөнеркәсіп өндірісіндегі кооперация мен интеграцияның дамыуы мен тиімді қызмет атқаруын қалыптастыруда теориялық-әдістемелік және тәжірибелік негізін тұжырымдау.

Аталған мақсатқа сай мына төмендегі міндеттерді шешуді қажет етеді:

- нарықтық экономика жағдайында аграрлық сектордағы кооперация мен интеграцияның дамуын теориялық негіздеу;

- аграрлық реформа және кооперация мен интеграцияның обьективті қажеттілігінің пайда болуының алғы шарттарын зерттеу;

- зерттелетін өңірдің жағдайына сәйкес қолданатын қалыптасқан көп укладты экономика шегінде қазіргі аграрлық сектордағы кооперацияның даму тенденциясын бағалау;

- ауыл шаруашылығы кооперациясын дамытуда кластерлік жүйенің ерекшеліктері мен күріш өсірудің экономикалық нәтижелерін ұсыну;

- агроөнеркәсіп өндірісіндегі кооперация мен интеграцияны дамытудың экономикалық механизмін жетілдіру;

- аграрлық кешендердің интеграциялық үрдістерін зерттеу, өздерінде бар интеграциялық үлгілерді талдау, мүмкін инвестиция көздерін және агроөнеркәсіптік интеграцияға қатысушылардың экономикалық қарым-қатынасын жетілдіру жолдарын айқындау.

Зерттеу нысаны. Қызылорда облысы ауылшаруашылығы өндірістік кооперативтері, интеграциялық бірлестіктері, шаруа (фермер) қожалықтары мен жеке қосалқы шаруашылықтар кооперативтері зерттеу нысаны болып табылады.

Зерттеу пәні. Агроөнеркәсіп өндірісіндегі интеграция мен кооперативтік құрылымдардың әр түрлі формаларының қалыптасуы мен дамуына байланысты ұйымдық-экономикалық қатынастарды зеттеу болып табылады.

Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері. Жалпы зерттеудің теориялық әдістемелік негізі ретінде заңдылық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары мен Жолдаулары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, ауыл шаруашылық кооперациясы мен агроөнеркәсіптік интеграция проблемаларын зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылды.

Зерттеу жұмысының нормативтік - ақпараттық базасы. Ақпараттардың негізгі көздері: ҚР статистика бойынша агенттігінің, Қызылорда облысының статистикалық басқармасының мәліметтері және нормативтік-анықтама материалдары, ауыл шаруашылық кәсіпорындарының жылдық есептері.

Зерттеу тәсілдері. Абстракты-логикалық, статистикалық-экономикалық, салыстырмалы талдаулар, экономика-математикалық, болжамдау әдістерін қолдану көмегімен жүргізілді.

Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жүргізілген зерттеулер қорытындысында жұмыстың ғылыми жаңалығын айқындайтын мына төмендегі негізгі нәтижелерге қол жеткізілді:

- экономика жағдайында облыста қолданылатын агроөнеркәсіптік интеграция мен кооперацияның даму тенденциясы мен қазіргі жағдайы қарастырылды;

- шаруа (фермер) қожалықтары кооперациясының қажеттілігінің негізгі маңызы, фермераралық кооперативтер құру арқылы олардың тұрақтануы мен дамуына мүмкіндік жасау жолдары айқындалды;

- ауыл шаруашылық өнімдерін сату процесстерінде жеке қосалқы шаруашылықтар мен қоғамдық шаруашылықтармен кооперативтік байланысын дамытуда кластерлік жүйені жетілдіру ұсынылды;

- ауыл шаруашылығы өндіріс көлемін арттыруды, шығаралатын өнімдердің ассортиментін кеңейтуді, инвестиция тартуды және байланысын қалыптастыруды ұсынатын интеграциялық құрылымдар және ет корпарациясын құруға ұсыныс жасалды;

- интеграцияланған агроқұрылымның құрамына ену үшін ауылшаруашылығы кәсіпорындарының экономикалық тартымдылығына кешенді бағалаудың әдістемесі жасалды;

- аграрлық өндірісті дамытуда ауыл шаруашылығы кооперациясының әр түрлі формаларын дамыту арқылы интеграциялық құрылымдарды жетілдіру жолдары ұсынылды.

Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар.

- кооперацияға енген ауыл шаруашылығы құрылымдарының негізгі экономикалық нәтижелері анықталды;

- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу мен сатуды ұйымдастыруда кластерлік жүйенің тиімділігі нақтыланды;

- ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын интеграцияланған агроқұрылымдардың құрамына қосу арқылы олардың тартымдылық дәрежесін анықтауда экспоненциалды тәуелділік формасындағы логикалық функциялар класын қолдану қарастырылды;

- мал шаруашылығы, құрама жем зауыты, ет комбинаттарының инвестициялық және өндірістік-өткізу әрекеттерін интеграциялап және координациялайтын нақты аймақтың жағдайына сай қызмет атқаратын ет корпорациясының үлгісі жасалды;

- облыстық деңгейдегі нарықтық интеграцияға қатыстырушылар мен кооперацияны дамытуға мүмкіндік беретін көкөніс-бақша кешеніндегі салаларды координациялайтын және реттейтін орталық құрылым ұсынылды.

Зерттеудің ғылыми - тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыста тұжырымдалған ауыл шаруашылығы өндірісіндегі кооперация мен интеграцияны дамытудың негізгі бағыттарын анықтау негізінде қол жеткізілген қорытындылар мен ұсыныстардың қолдану мүмкіндіктері айқындалды. Зерттеу материалдары облыстық және аудандық әкімшіліктерде агроөнеркәсіп өндірісін дамыту мақсатындағы бағдаламаларын жасауда қолдануға болады. Жұмыстың теориялық қағидалары мен тәжірибелік тұжырымдарын жоғарғы оқу орындарында «Ауыл шаруашылығы экономикасы», «Сала экономикасы», «Кәсіпорын экономикасы», «Агробизнесті ұйымдастыру және менеджмент негіздері» және әр түрлі курстарда экономикалық пәндерді оқытуда қосымша материалдар ретінде қолдануға болады.

Диссертациялық жұмыстың ғылыми-зерттеу жоспарларымен байланысы. Диссертациялық жұмыс Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Тараз институтының ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағдарламасына сәйкес орындалды.

Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу ( апробациясы) . Диссертацияның негізгі бөліктері бойынша Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда, жас ғалымдар мен аспиранттардың конференциясында баяндама жасалды. «ҚМУ жаршысы» журналы, (Қызылорда қ. 2003ж. ) ; «Сыр өңірі: өткені, бүгіні және болашағы» атты РҒТК, (Қызылорда қ. 2005ж. ) ; «Шоқан тағылымы -11» ХҒТК, (Көкшетау қ. 2006ж. ) ; «Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесі мен экономикасын жетілдіру мәселелері» атты ХҒТК, (Алматы қ. 2006ж. ) ; «Орталық Азия елдерінің мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын жаңғырту» атты Орта Азия елдерінің интеграциялық форумы, (Түркістан қ. 2006ж. ) ; «Социально- экономические и правовые аспекты индустриально- инновационного развития Казахстана» атты ХҒТК(Алматы қ. 2006ж. ) ; «Қазақстан Республикасының индустриалды - инновациялық дамуы: сараптама, басымдықтар және бағыттар» атты ХҒТК, (Тараз қ. 2006ж. ) ; «Ізденіс» ғылыми журналы, (Алматы қ. 2007ж. ) ; «Ізденіс» ғылыми журналы, (Алматы қ. 2008ж. ) ; «ХҚТУ жаршысы» (Түркістан қ. 2008ж. ) . Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен ұсыныстар нақты іс тәжірибелерде, атап айтқанда Қызылорда облыстық ауыл шаруашылығы департаментінде (21. 06. 2007ж ), Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің (18. 06. 2007ж) ғылыми-әдістемелік ізденістер мен оқу үрдісінде қолданылды.

Жұмыстың негізгі концептуалдық жағдайлары әр түрлі республикалық, аймақтық, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда, Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау Комитеті ұсынған басылымдарда жарияланған. Барлығы 11 мақала, жалпы көлемі 2, 9 б. т. авторлық мәтінмен жарық көрді.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі.

Диссертациялық жұмыс 125 бетте мазмұндалған, кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Негізгі бөлім

Агроөнеркәсіп өндірісіндегі кооперация мен интеграция проблемалары нарықтық экономика жағдайында ғылым зерттеушілерінің қайта назарын аударып, кооперацияның теориялық және тәжірибелік сұрақтары әлі де болса зерттеуді талап етуде. Экономикалық әдебиеттерде және заңдық актілерде «өндірістік кооператив», «тұтыну кооперативі» т. б. терминдер жиі кездеседі. Дегенмен, экономист-аграрниктердің арасында осы терминдер мазмұнын айқындауда бірдей пікір қалыптаспаған, яғни, бір ұғым әртүрлі түсіндірме айтылады. Кооператив біраз тұлғалардың өз еркімен біріккен шаруашылық кәсіпорыны, ол өзінің мақсаты етіп жұмсалған капиталына неғұрлым көп өсім алуды емес, өз мүшелерінің еңбек табыстары барынша өсуін қамтамасыз етуге және шығатын шығындардың барынша аз болуына қызмет етеді.

Жалпы кооперация тұжырымдамаларында кейбір өзгешеліктер болғанымен, кооперативтер жұмысының қағидалары мен мақсаттары бәрінде ұқсас болып келеді. Жұмыс жасау бағыты бойынша кооператив: өндірістік және қызмет көрсетуші болып бөлінеді.

Ауыл шаруашылық кооперациясы - ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің экономикалық және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында құрылған, әртүрлі ауыл шаруашылық кооперативтер жүйесі мен олардың одақтары. Кооперация - еңбек кооперациясы және өндірістік кооперация болып бөлінеді.

Қазіргі кезде кең тараған экономикалық өндіріс кооперациясының екі формасы бар: горизонтальды ауылшаруашылығы кәсіпорындарындағы әртүрлі меншік формаларында және шаруашылықтандырылған және біріктірілген ұжымдық өндіріс әрекеттерінде, шаруа (фермер) қожалықтарында, тұрғындар шаруашылығында сондай-ақ көбінесе бөлек ұжымдық шаруашылықтар шекарасында көрсетілген және вертикальды ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының біріккен түріндегі, олардың бөлімдері немесе ресурстар бөліктері өңдеуші өндірістердің қалыптасуымен сәйкестенген, сату және басқа да агроөндірістік кешеннің ұйымдары кіреді. Барлық экономикалық дербес ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері: шаруа (фермер) қожалықтары, ауылшаруашылығы өндірістік кооперативтері, акционерлік қоғамдар, әртүрлі серіктестіктер және ұжымдық шаруашылықтар вертикальды кооперацияға қызығушылық танытуда. Бірақ ол баяу дамуда, өйткені ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері меншік және шаруашылықтандыру формасына тәуелсіз, шикізатты жеткізіп беруші рөлінде қала отырып дайын өнімді сатудан түскен пайданың 30-40 пайызын (өңдеу кәсіпорынына, көлік ұйымына, көтерме және бөлшек саудаға, көптеген делдалдарға) жоғалтады.

Сонымен, кооперативтік ұйымдарға тән жалпы белгілер: кооператив ерікті негізде құрылады; кооператив ұжымдық құрылымды білдіреді; кооператив-мүшелік ұйым; кооператив мүлкі үлестерге бөлінген; кооперактивке басқару мен бақылау демократиялық негізде жүзеге асырылады.

Интеграция астарында экономикалық субъектілердің бірігуі олардың қарым-қатынастарының тереңдеуі және байланыстарын дамыту түсініктері жатыр. Экономикалық интеграцияның ұлттық шаруашылық деңгейінде, кәсіпорындардың, фирмалардын, компаниялардың, корпорациялардың арасында да орны бар. Экономикалық интеграцияда өндірістік технологиялық байланыстардың кеңеюі, ресурстарды бірігіп пайдалану, қаржылық біріктіру, экономикалық әрекеттерді іске асыруда бір-біріне жағдай жасау, арадағы кедергілерді жою қатынастарынан көрініс табады.

Интеграция - бұл кооперацияның жоғары формасы ретінде әртүрлі салалар мен қызмет түрлеріндегі кәсіпорындардың бірігуі. Айталық ауылшаруашылық кәсіпорындары өңдеуші кәсіпорындармен сондай-ақ өндірістік, нарықтық және әлеуметтік инфрақұрылымның кәсіпорындарымен бірігуі.

Біздің ойымызша, аталған өндірістік кооперация мен интеграция формаларының анықтаушы рөлі - ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне тән болуы керек, олар номенклатураны, өндіріс көлемі мен мерзімін, іс-әрекет мінездемесін және т. б. жағдайларды келісіп отырады. Ол үшін кәсіпорындардың әрекеттерінің бірлескен бағдарламасы жасалуы керек, онда кооперация мүшелерінің экономикалық қарым-қатынасын этап бойынша дамуын алдын-ала қарастыру, өнім өндіруден бастап және оны ұйымға жеткізу, құрылған интеграцияның қалыптасу шеңберінде біртіндеп қатал экономикалық байланысқа көшу және біріккен еңбек соңғы нәтижесін орнықтыру қажет.

Интеграциялық қалыптастыру кезінде қатысушылардың құрамына ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу бойынша кәсіпорындарды және сауда ұйымдарын қосумен қатар олардың қарым-қатынасын, бірдей басқару органдармен еңбек, материалдық және қаржылық ресурстарды толық біріктіру негізінде тұрғызу керек. Толық интеграция келісім шарт негізінде ұйымдастырушылық, экономикалық, әлеуметтік бірлікті қалыптастыру, интеграциялық жүйеге кіру және бірдей соңғы нәтижеге жұмыс істеу болып табылады. Кооперацияға қатысушылардың өзара экономикалық қарым-қатынасын дамытудың маңызды құрамдас бөлігі болып, жеткізілген шикізатқа өзара есеп айырысу жүйесі, оның өңделуі және негізі баға белгілеу механизмі болатын, дайын өнімді сату, яғни баға белгілеу кәсіпорын-қатысушылардың арасындағы айырбас эквиваленттілік қағидасы негізінде жүргізілуі қажет.

Ауылдық несие және сақтандыру кооперациясы жүйесінің қалыптасуы үшін, ауыл шаруашылық ұйымдарында шаруашылық аралық кооперацияны кеңейту және несиелік кооперация негізінен ұсақ ауылдық тауар өндірушілерге бағдарлануы қажет. Несиелік кооперациялардың даму мүмкіндігінің өсуі, ауыл тұрғындарына есеп айрысу және басқада қаржылық қызмет көрсететін, банктік кооперативке бірігеді. Несиелік кооперативтер сату, қамтамасыз ету және басқа да кооперативтермен бірге қызмет атқару керек. Сонымен бірге ауылдық несиелік кооператив және ауылдық несиелік банктік құрылым өте маңызды топ болып табылады.

Жоғарыда келтірілген барлық жағдайларды іске асыру жұмысы біздің пікірімізше екі этапқа бөлінеді. Бірінші этапта әртүрлі бағыттағы ауыл шаруашылығы кооперативтерін дамыту үшін қажетті нормативтік-құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық талаптардың қабылдануы мемлекеттік қолдау механизмі негізінде жұмыс жасайды. Екінші этапта қаржылық тұрақтану және ұйымдастырушылық және қаржылық қолдауды күшейту арқылы бұрынғы құрылған кооператив іс-әрекетін кеңейту мен жаңа кооперативтерді құру процесін жеделдету негізінде олардың бірігуі басталады.

Қазіргі кезде кооперацияның дамуына алғышарттар бар. Ірі кәсіпорындармен қатар ауқаты жоғары, өзін-өзі ешкімнің жәрдемінсіз, несиесіз қамтамасыз ете алатын жеке шаруа қожалықтары пайда болады. Олар үшін кооперацияға бірігу онша қажет емес. Сонымен бірге, 120 мыңнан астам ұсақ шаруа қожалықтары бар, олардың басым көпшілігінің жер үлесі шағын, ауқаты ортадан төмен. Қазір нағыз кооперацияға бірігуге қолайлы кезең.

Ауыл шаруашылық кооперативтері агроөнеркәсіп өндірісінің өндірістік потенциалын сақтауға мүмкіндік береді; шаруашылардың рынокке шығуын қамтамасыз етеді; меншік иесінің қызығушылығын тудыруға жағдай жасайды; кооператив мүшелерінің одан еркін шығуын және пайлық салымын салған күйінде алуына кепілдік береді. Осы фактілер нарықтық экономикасы дамыған елдердің кооперативтік қозғалыстағы тәжірибесін дәлелдейді.

Агроөнеркәсіп секторы бойынша тұрақтану тенденциясын алға бастыру оның бүгінгі таңдағы макродеңгейлік проблемаларының оңды шешіле бастағанын тиімді пайдалану егіс көлемі мен мал санын көбейту егіннің шығымдылығы мен мал өсімталдығын арттыру жемшөп қорын нығайту, ауыл өнімдерінің сатылуын мейлінше жоғары деңгейге жеткізеді. Осының бәрі қосыла келіп ел экономикасының жылына кем дегенде 10-12% артуын қамтамасыз етуі тиіс. Сыртқы факторларды ескере отырып, жалпы ішкі өнімнің орташа жылдық өсімін өсіру көзделуде. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын арттыру бірінші кезектегі мәселе болып табылады. Шын мәнінде бұл кез-келген тауардың бәсекелестік қабілетін арттырудағы негізгі тетік.

Ауыл шаруашылығындағы соңғы жылдардағы қалыптаса бастаған оң құбылыстар еліміздің көптеген аймақтарына тән, соның ішінде Қызылорда облысы ауыл шаруашылығының аяқ алысына тоқталатын болсақ: 2005-2007 ж. ж. арналған облыстық азық-түлік бағдарламасы қабылданғалы ауыл шаруашылығында біраз өзгерістер болды. Ауыл шаруашылығында 1995-2000ж. ж. жалпы аймақтық өнім көлемі 7 млрд. теңгені құраса, 2007ж. бұл көрсеткіш 17, 9 млрд. теңгеге жеткізілді. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің 65-70%-ы өсімдік шаруашылығының үлесінде. 2002-2007 ж. ж. аралығында ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1, 6 есе өскен болса, өсімдік шаруашылығының өнімін 2, 1есе көбейту қамтамасыз етілді.

Облыс бойынша 1996 жылы барлық егіс көлемі 241, 2 мың гектарды алатын болса, оның ішінде бидай, дәндік жүгері, күріш егістігінің көлемі кеміп, керісінше картоп, көкеніс, бақша дақылдарының егіс көлемі көбейген. Жалпы алқаптың 35-40%-тін күріш егісі алады, ал күріш ауыспалы егісіндегі айнымас элементі ретінде көп жылдық шөптер алқабы 25-27%-тін алады. 2007 жылы жалпы егіс көлемі 151, 5 мың гектар алқапқа орналастырылды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 2, 1 мың гектарға артық. Бұл ретте ауыл шаруашылығы дақылдарының жалпы алқабы ішінде дәнді дақылдардың үлесі 56% болып отыр. Облыста егілген барлық дақылдардың ішінде күріштің еншісінде 47, 7% болса, ал дәнді дақылдар құрылымында күріштің үлесі 84, 6% болып отыр.

2006 жылы Республикалық бюджеттен гербицидтің бағасын арзандатуға 27 млн. теңге субсидия бөлінді. Бөлінген қаржыға күріштің арам шөптеріне қарсы күресу үшін арзандатылған бағамен 189, 4 кг - «Гулливер», 8220 литр - «2М 4Х», 637 литр «Фацет», 370 литр «Базарган» гербицидтері алынды және 2007 жылы 14, 7 мың гектар жер арам шөптерге қарсы гербицидтермен өңделді.

Әрбір гектардан алынатын түсімділік деңгейі дәнді дақылдар бойынша 1996 жылы 14 ц/га болса, 2007 жылы бұл көрсеткіш 32 ц/га жетіп 2, 28 есеге көбейген(1 кесте) . Демек, бұл көрсеткіштерге сүйене отырып, егіс көлемінің елеулі артпағанымен де, одан алынатын өнімділік деңгейі жоғарылағаны байқалады.

Кесте 1 - Қызылорда облысы бойынша негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігі мен жалпы түсімділігі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.