Абайсызда жасалатын қылмыстар туралы түсінік
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ КІНӘ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ АБАЙСЫЗДЫҚ
1.1 Абайсызда жасалатын қылмыстар туралы түсінік
1.2 Абайсызда жасалатын қылмыстардын түрлері және криминологиялык
сипаттамасы
1.3 Автокөлікті пайдалану саласындағы абайсызда жасалатын қылмыстар және
қылмысынын жалпы сипаттамасы
2 АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛЕКТЕРІ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЖАЗА
ТҮРЛЕРІ
2.1 Абайсызда жасалатын қылмыстар мен қасақана жасалатын қылмыстардын
өзгешілігі
2.2 Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын жаза түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі бет дүрыс кезеңін бастан
кешіріп отыр. Республика тәуелсіздік алып, дүние жүзілік қоғамдастық
таныган егемендік мемлекетке айналды.
Бір сөзбен айтқанда, казақ халқының, Казақстан Республикасының
тарихында хранологиясы жағынан гана емес, мазмұны жағынанда жаңа дәуір
басталды.
Жаңа әлеуметтік - саяси және эканомикалық шындықтар Казақстан
халықаралык сана - сезімін өзгертуде. Дүниеге, қоғамға, халықтың тарихына
көз қарас өзгеріп келеді . Үлттық сана - сезім , ал сонымен бірге
Отанымыздың шыншылды да ақикатты ғана айтатын тарихына деген ынта -
ықыласына қауырт өсе түсті.
Егеменді еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы жылдардан-ақ
тәртіпсіздік пен салғырттыққа, үйымдар мен мекемелердің, өндірістегі немесе
басқару жүйесіндегі кейбір адамдардың ұқыпсыздығы мен салақтылына қарсы
шешуші күрес жүргізіп келеді.
Мемлекеттік және еңбек тәртібін нығайту, жүктелген іске
деген жауапкершілікті арттыру - бүгінгі күннің басты
талабы. Ғылыми - техникалық прогресс жағдайында техналогиялық процесс
ережесін сақтамау, заңдылықты бүзу үлкен зардапка әкеліп соғуы мүмкін .
Ғылым мен техниканы даму қарқыны - заңға қайшы келетін абайсыз мінез -
күлықтарға қарсы күресті күшейтуді талап етеді,
себебі техникаларды пайдалану саласындағы заңсыздықтардың көбісі
абайсыз қимыл - әрекеттердің салдарынан болып жатады.
Ерекше сақтықты керек ететін қауіп көздерінің болады, адамдардың
еңбегі мен түрмысындағы ерекшеліктер және оның мазмүны, осыған орай
психикалық қызметтің күшені, тар уақытта шұғыл шешім кабылдай білуді талап
ететін қиын жағдайлардың көбені - мүның бәрі абайсыздықтан болатын зардап
қауіпінің өсуіне әкеп соғуда .
Сонымен, біздің жағдайымызда абайсыздықтан болатын қылмысқа қарсы
күрес дегеніміз - қоғамдық кауіпсіздікті қолдау, сол арқылы экономикалық,
техникалық, мәдени - тәрбиелік, үиымдастыру, құқылық, басқа да әлеуметтік
шараларды жүзеге асыру проблемаларын қамтиды.1
Әлеуметтік процесс өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуын
ғана емес, қоңдырманың да каншалықты жетілдіргеңцігін көрсетеді. Сондықтан
да қоғам дамуында болып жатқан өзгерістер құқық қорғау институттарында әсер
етпей қоймайды. Олай болса, абайсызда болатын қылмыс проблемаларын шешу
үшін, алдымен адамдардың андаусыз мінез - құлқын қылмыстық құқылық тұрғыдан
ретке келтіру саласына өндіріс ендіру керек, өйткені абайсызда болатын
қылмысты тудыратын қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік байланыстардың ауқымы
тым кең.
Бұл проблеманың келелігі мен іс жүзіндегі маңыздылығы сонда, қылмысқа
бастайтын абайсыздық - негізінен адамдардың кауіпсіздігін, денсаулығын,
тиімді еңбегі мен түрлі маңызды
салалардағы әлеуметтік пайдалы қызметы камтамасыз ететін негізгі
шарттарды қылмысты түрде бұзу сияқты әрекеттерді қамтиды.
Абайсыздық үшін жауапқа тарту - қылмыстық істегі күрделі
проблемалардың бірінен саналады. Ол ежелден - ақ ғалым -заңгерлердің
назарын аударып келеді. Абайсызда жасалған қылмысқа байланысты
заңсыздықтарда дамытуға С.В. Бородин, Т.С. Дагель, Н.И.Загородников,
И.И.Карпец, В.Ф.Кириченко, В.В.Клочков, Г.А.Кригер, В.Н.Кудрявцев , Н.Ф.
Кунецова, И.П. Лановенко, Н.СЛейкино, В.Г. Скворцов, Т.В.Церетели,
Е.Қайыржанов, А.Агыбаев, В.Нерисян, Б.Здравомыслов, В. Квашис тағы баска
ғалымдар көп үлес қосты.
Соны жылдары заң әдебиеттерінде байқаусыз әрекеттердегі қылмысты
анықтаудың жолдары мен әдістері, абайсыздығы үшін жауапкершілік пен жазаға
тартудың шегі туралы, бүл сияқты заңсыздықтардағы қарсы күрестегі қылмыстық
саясатты дамыту перспективасы жөніңдегі айтыс-тартыслар. Бүл проблеманың
каншалықты шұғыл мәселе екеңдігін кәрсетті. Сонымен бірге абайсыздық
қылмысы қылмыстық және әлеуметтік - құқық саласындағы бірден - бір келеді,
күрделі қарама -қайшылықка толы , жеткілікті зерттелмеген проблемалардан
саналады.
Сондықтан да мен диплом жүмысына "абайсыздық қылмысы,, деген тақырыпты
тандап алдым.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан түрады. Бірінші
тарауда - абайсыздық салдарынан болатын қылмыс проблемалары және оның
қоғамдық қауіптілігі. Ал екінші тарауда -абайсыздық саддарынан болатын
қылмысқа қарсы күрес проблемасы сөз болады.
Диплом жұмысына жас, егеменді Казақстан Республикасының Конституция
заңы, оның туыңдайтын қылмыстық құқылық зандарды, сондай - ақ, қылмыстық
кодекстер әдістемелік негіз ретінде алдым.
Алыстағы және жақындағы шетелдік арнаулы әдебиеттер, философиялық,
әлеуметтік, психологиялық ғылыми зерттеулер кеңінен пайданылады .1
Қазақстан Республикасы егемен мемлекет ретінде халықаралық
құқықтың дербес субъектісіне айналғанына он бес жылға жетер жетпес уақыт
ғана өткен. Мыңдаған жылдарға созылатын адамзат тарихы үшін бұл мерзім
теңіздегі тамшыдай ғана болсада біздің еліміз үшін өміршең маңызы бар
жасампаз өзгерістер мен қайта құруларға толы жылдар болғандығы белгілі.
Қоғамдық қатынастарды түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысындағы
мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі ол өзгерістердің құқықтық базасын
жасақтау болып табылады. Осы бағытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік
маңызы бар көптеген шаралар жасақталып жүзеге асырылды. Құқықтану тарихының
дәлелдеуі бойынша қоғамдық құбылыс ретіндегі құқықтың қайнар көздері болып:
өзінің мақсаттары, қажеттіліктері және іс-әрекеттерімен адам және тұлғаның
көрініс беру өрісі ретінде қоғам танылады. Адам өмірінің барлық үрдісінде
құқық нормалары адамдар, қоғам мен мемлекет арасындағы әртүрлі қатынастарды
реттейді белгілі бір құқықтар мен міндеттерді орната отырып олардың
мүдделерін ажыратады.
Мемлекеттің жоғары заң шығарушы органымен қабылданған құқықтық
акт, қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір бастауы болып табылады.
Басқа заңдардан оның айырмашылығы ол қылмыстылық пен қоғамдық-қауіпті іс-
әрекеттердің жазаланушылығын анықтайды. Жекелеген қылмыстық-құқылық
нормалардың болуының өзі ескертпелік маңызға ие болады, яғни позитивтік
сипатқа ие. Қылмыстық құқықтық нормалар өзінің әлеуметтік функциясын
орындауы үшін ол жүзеге асырылуы тиіс. Құқықты жүзеге асырудың
сақтау,орындау,пайдалану және қолдану сияқты нысандары болатындығы бізге
жалпы құқық теориясынан белгілі. Сонымен қатар құқық қолданудың тек соған
өкілетті мемлекеттік органдар арқылы орындалатын құқықты жүзеге асырудың
ерекше формасы екендігін біз білеміз. Ендеше қылмыстық құқықтық нормаларды
жүзеге асыру үшін оларды дұрыс қолдана білудің маңызы жоғары екендігі
айтпасада түсінікті. Ол заңдылықпен ажырамас байланыста, себебі заңдылықтың
нақтылығы мен өміршеңдігінің саяси және құқықтық кепілдемесі болып табылып,
заңдардың дәл және бұлжытпай орындалуын қамтамасыз етеді. Қылмыстық құқықта
заңдылық үшін күрес, ең алдымен қылмыстың заңи анықтамаларын дұрыс,дәл
түсіну мен қолдану, қылмыс құрамдарын дұрыс түсіну және осының негізінде
қылмыстық
қудалауды, тек әрекеттерінде қылмыс белгілері, дәлірек айтқанда
қылмыс құрамы белгілері бар адамдарға ғана қолдану үшін күрес болып
табылады. Қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану үрдісі, олардың қылмыстық
істе жүзеге асырылуы, әрдайым құқық қолдану актілерінде көрініс табады.
Қылмыстық заңды дұрыс қолдана білу оны дұрыс түсіне білумен тікелей
байланыста. Жалпы құқықты түсіндіру деп өзара байланысты болсада белгілі
бір дербестікке ие екі ұғымды түсінеміз біріншіден бұл құқық нормасының
мазмұнын анықтауға бағытталған белгілі бір ойлау процессі болып табылса,
екіншіден түсіндірілетін нормалардың мазмұнын ашуға бағытталған
сөйлемдердің жиынтығынан көрінетін ойлау процессінің нәтижесі болып
табылады. Бұдан шығатын қортынды түсіндіру құқықты танудың әдісі ретінде
АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАР.
1.1. АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Абайсыздық қылмыскерлігі де жаппай әлеуметтік құқықтық құбылыс сияқты
қоғамның белгілі бір даму кезеңінде өмір сүретін қылмыс туралы жаппай
түсініктің құрамды бір бөлігі болып табылады.
Абайсыздық қылмыскерлігі жөніндегі түсініктің негізіне
Казақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 21 бабына сәйкес абайсыздық
салдарынан жасаған қоғам үшін қауіпті әрекеттер немесе әрекетсіздік
жатады. Сондықтан да абайсыздық салдарынан болатын қылмыскерлік жөніндегі
түсініктің мазмүны қылмыс туралы
зандылыққа онда көрсетілген абайсыздықган болатын қылмыстардың тізіміне
және олардың сипатына сәйкес болады.
Абайсыздық қылмыскерлігі дегеніміз белгілі бір мерзім ішінде қоғамда
абайсыздық салдарынан жасалған заңсыздықтың жиынтығы. Сондай-ақ ол түрлі
қылмыстардың жай ғана қосындысы емес белгілі бір әлеуметтік зандылықтарға
сәйкес өзінше дамып отыратын құрылымы бар қылмыстардың бірегей жиынтыгы
болып табылады.
Абайсыздықтан жасалған қылмыс, абайсыздықтан болатын қылмыскерлік,
қылмыскерлік түсініктердің өзара қатынасы жеке, ерекше және жалпы деп
аталатын категориялар қатынасын диалектикасын көрсетеді бұл жерде жеке
деген ұғым абайсыздық салдарынан болған нақгы бір қылмысты, ал жалпы үғымы-
бүкіл қылмыскерлікті білдіреді. Бірақ, бұл жеке және жалпы деген екі
категорияның арасын абайсыздық қылмыскерлігі байланыстырып отырады.
Сонымен, абайсыздықтан болатын қылмыскерлік, жалпы қылмыскерліктің бір
бөлігі ретінде каралуы тиіс. Жалпы қылмыскерлікке тән таптық касиет, қоғам
дамуының белгілі бір кезеңінде өмір сүру заңдылығы, оның пайда болу себебі,
жағдайы және жою жолдары туралы жалпы кдщда сияқты белгілер абайсыздық
қылмыскерлігіне де тән.
Кылмысты криминалогиялық жүйелеу ісінде абайсыздық қылмыскерлігі
ерекше топқа жатқызылады, баскаша айтканда, ол -жалпы қылмыскерлік
кұрылымында дербес элементке ие. Бүл дербестік абайсыздық салдарынан
болатын қылмыскерліктің ерекшеліктері мен айқындалады:
аайыптың түрі бойынша, яғни, қылмыс жасаудың
психалогиялық механизмі бойынша;
әқылмыс жасаудың әлеуметтік - психологиялық себептерімен
қылмыскердің мінез - құлқы бойынша;
бсол қылмыстар жасалынатын қызмет салалары бойынша;
в келтірген зардабы бойынша;
Абайсыздықтан болатын қылмыс қасакана қылмыстан ең алдымен жасаган
бабының түріне қарай ерекшеленеді. Соған орай қасақана жасалатын қылмыстың
психологиялық механизімінен оның айырмасы сол адамның өзі істеген ісінің
қоғам үшін каншалықты қауіпті екенін және оның қоғамға қандай зардап
әкелетінін қалай түсіретіндігіне байланысты. Абайсыздық қылмысын жасауны
адам өз ісінің қоғамға қаншалықты кауіпті екенін білмейді: ол қоғамға зиян
келтіргісі тіпті оған жол бергісі келмейді. Ойткені ондай зардаптың
мүмкін болатынын ол алдын ала көріп біле алмайды немесе оны болдырмауға ,
алдын алуга болады деп сенеді.1
Бүл жерден абайсыздықтан қылмыс жасайтындарға сипаттама берудің
мынадай ерекшіліктері туындайды: қасақана қылмыс жасаушылар ерікті немесе
еріксіз түрде өзін қогамдық мүддеге қарсы қояды, ал абайсыздық қылмысының
әлеуметтік - психологиялық себебі абайсыздық, қоғамдық тәртіп ережелеріне
жауапсыз караудан болады. Сондықтан да абайсыздықтан қылмыс жасаушылардың
қасақана қылмыс жасаушыларға қараганда өнегелілік сапасы көбіне жоғары
болуы мүмкін.
Абайсыздық қылмыстары өндірісте, транспортта, басқару жүйесінде,
медицина практикасында, түрмыста, т.б. салаларда үшырасуы мүмкін. Оның
кауіптілігі қылмыстың қай салада болатындығына, қылмыскердің кандай құрал-
жабдықты пайдаланғандығына байланысты. Келтірілген зардаптың қаншалықты
ауырлыгы да осыған карап өлшенеді. Әсіресе, техникаларды пайдалану мен
баскару жүйесіндегі кәсіби абайсыздық салдарынан туындаутын қауіп аса зор
болмақ.
Осы жерден абайсыздық қылмысының тағы да бір ерекшелігі туындайды:
қасақана қылмыс жасаушының мінез - құлқы азындық деңгейі істеген
қылмысының деңгейіне сай келеді, ал абайсыздық қылмысы кезінде ондай
сәйкестік болмайды. Қылмыска әкеп соққан абайсыздықтан келген зиян
айыпкердің өнегелілік бұзылу деңгейімен емес, оның қызмет саласымен,
пайданылатын қүрал-жабдықтарының ерекшеліктерімен, қылмысты істің
себебімен, айыпкер үшін кездейсоқ болып табылатын тағы да басқа көптеген
жағдайлармен айқындалады. Сондықган да абайсыздық қылмысы кезінде адамның
жеке басы әлеуметтік-өнегелі мінездемесі мен келген зардаптың арасында
ал тен түйедей айырмашылық болуы мүмкін.
Қылмыскерлік түрлі белгілер мен көрсеткіштер арқылы сипатталатын аса
күрделі әлеуметтік - қуқықтық қүбылыстан басталады. Сондықган да оған
қылмыстық ауырлығына, қылмыс обьектісіне, қылмыс санына, оны жасау әдісіне
түрлі белгілері бойынша тлдау жасалады. Қылмысты криминалогиялық талдап,
қорытудық маңызы зор. Бүл тұрғыдан алынғанда оны үш топка бөліп қарайды:
пайдакүнемдік қылмыстар, зорлық - зомбылық қылмыстары , лауазым иелерінің
немесе мамандардың кәсіби міндетерін қасакана бүзуы арқылы жасайтын
қылмыстары. Бүл, әрине, қылмыстардың негізгі түрлерін топтау ғана, ал
олардың арасында қылмыстық неше түрлері жатыр. Профессор П.С.Дагель осы
жіктеудің қатарына дербес топ ретінде абайсыздық қылмыскерлі ең қосуды
үсынады.
Сонымен, абайсыздық қылмыскерлігі дегеніміз - қылмыскерлік жөніндегі
ауқымды түсініктің бір бөлігі, оның қүрылымының дербес элементі ғана.
Қылмыстық абайсыздыққа жасалған жоғарыдағы талдаудан байкадынымыз,
негізгі заңның 21 бабымен Казақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 21
бабында берілген анықтамага талас жоқ деп айта аламыз. Г.А Злобин мен
Б.С.Никифорв бүл анықтама қоғамдық қауіпті күбылыспен күресің өмірлік
мүқтажына жауап бермейді. Сәйкестіктен шығар жалпы абайсыздықтың жалпы
анықтамасын қайта қүрудан іс
іздеген жөн дегенді айтады.
Қазіргі қолда бар, абайсыздық анықтамасының кемістіктері ретінде
мыналарды атап айтады: айып жөніндегі жалпы түсінік пен ішкі ниетті
айқындаудағы сәйкессіздік, абайсыздық жалпы белгілерін айқындауда
субьектінің ізі істеген ісіне қалай кдрайтындығының ескерілмеуі , бүл
анықгаманың Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі кейбір абайсыздық
қылмыскерлігі күрамының тіркесімен сай келмеуі, заң шеберіне сыйыспайтын
баскд да абайсыздық қылмыс түрлерінің нақты өмірде ұштасуы.
Абайсыздық қылмыскерлігін - тәртіптің абайсыз айтуы сияқты тең
түсініктің бір бөлігі ретіңде қарау керек. Тәртіптің абайсыз айытуы
дегеніміз - қоғамға немесе белгілі бір әлеуметтік топқа зардап келтіретін
немесе кауіп тудыратын мінез-құлық құбылысы. Мұндайда қылмыс бүл қауіпті
түсінбеуден, одан келер зардапты елемеуден немесе ол зардапты болдырмауға
деген сенімінің күштілігімен жасалады. Бұл жерде, айта кету керек,
субьектінің қауіпті сезінуге, оның алдын - ала толық мүмкіндігі бола тұра,
ол мүмкіндікті іс жүзінде асыра алмаған жағдайы мысал ретінде алынып отыр.
Абайсыздық салдарынан болатын айыптың қасақана жасалатын қылмыска
карағанда психологиялық механизмінде, қоғамға келер зардап пен субьектінің
ерік-түйсігі арасындағы байланысы да баскаша болады. Субьект ол зардаптың
болатын алдын-ала болжамайды ұқыпсыздык немесе олай болмайтынына сенеді
өзімшілдік. Бұл екі жағдайда да ол қоғамдық мүддеге үқыпсыздық көрсетеді,
баскаша айтканда, тиісті сақтық шараларын жасамайды, осылайша үқыпсыздық
пен өзімшілдіктің аяғы абайсыздыққа апарып согады.1
Өзімшілдік тұсында сақгықтың жеткіліксіздігі субьектінің қоғамға қауіп
төндіретін зардапты болдырмаудың алдын-алуға байланысты жағдайларға беретін
бағасынан байқалады субьект бұлжағдайлардың
жеткіліксіз екенін алдын ала көре білмейді; үқыпсыздық тұсында
бүл абайсыздық болған істің өзіне кдтыстылығынан көрінеді субьект,одан
қоғамға келер ауыр зардапты алдын-ала көре білмейді.
Сондықтан, абайсыз іс әрекетің салдары субьектінің еркінен тыс
болады, оның мәні мен мақсатына кірмейді, керісінше, көбінесе қарама-кайшы
келеді.
Бірақ абайсыздық әрекеттерінің бәрін бірдей ырықсыз импульстік іс-
әрекет жүйесіне жатқызуға кдрсылар да жоқ емес. Әдетте, ерікті іс-әрекет
пен ырықсыз іс-әрекетті бір-бірінен айыра білу үшім, оның келтірген
зардабына емес, субъектінің мінез-құлқына, яғни, ол бұл әрекетті саналы
түрде жасады ма , жоқ ырықсыз акті ме, міне осы жағына қарайды. Олай
болмаған жағдайда кез-келген іс-әрекетті ырықсыз деп тануға болады,
өйткені, алдын-ала болжап, біліп, кдлап жасаған іс-әрекетке карағанда мүның
зардабы ылғи да кісі ойламағандай орасан зор және үнамсыз болып шығады.
Абайсыздық айыптарының тагы да бір ерекшелігі сол - онан келген зардап
субьектінің әрекеті үшін кездейсоқ болып табылады. Бұл, әсіресе, қауіпсішк
ережелерін бұзу салдарынан болатын техникалық абайсыздыққа катысы. И.П.
Лановенконың техника кауіпсіздігі ережесін бұзуға жасаған талдауы
көрсеткендей, ауыр немссе адам өліміне әкеп соққан әрбір жағдайға жеңіл
жарақатпен аяқталған ондағы
үсақ тәртіп бүзушылықтан келеді екен. Ал жеңіл жарақатпен сәтті
аяқгалған жағдайлардың өзара қатынасы бірге оннан, немесе бірге
жиырмадан келеді. Автор былай дейді: "Практикада техника
кдуіпсіздігі ережесінің бүзылуы деңгейі бірдей бола тұра, айыпты
адамның онан әрі коңіл-күйіне, тәртібіне қарамастан, ол жағдайдың кейде
өлімге, ауыр жарақатқа немесе жеңіл жарақатқа әкеп соғатыны
белгілі. Көбіне ешқандай қауіп тудырмайтын кезі де болады". Әрине бүл
айтқанымда абайсыздық қылмысының бәріне бірдей тура келе
бермейді, бірақ тәртіп бүзушылық пен оның зардабы арасындағы
сәйкессіздік үнемі байқалып отырады. Абайсыздық қылмысы көбнесе белгілі
бір жағдайға байланысты болады, оның табиғатында сол нақты жағдайдың өзі
аса маңызды криминогеңдік роль атқарады. Қасақана және абайсыздық
қылмыстары кезіндегі жағдай және жеке адамның өзара ықпалын зерттеген
В.А.Номоконовтың мәліметтері көңіл ау іарарлықіай. Қасақана қылмыс
жасағаңдардың көбісі жағдайды "билеген" 73%, ал абайсыздық қылмысы түсында
көбісі жағдайға керісінше "тәуелді" 51% болған.1
Ғылым мен техниканың дамуы төтенше жағдайдың өсуіне себеп болуда, ал
бұл жағдайға көбінесе техниканы пайдалану саласыңдағы қызметкерлер мен оның
әрекет аумағындағы азаматтар тап болады. Н.А.Игнатов ең тәжірбиелі деген
жүргізушілердің өзі, 3-тен 15 ретке дейін қиын жағдайға қалады дейді.
Абайсыздық қылмысының ерекшелігі сол, яғни мүнда қоғамға қарсы ішғыл
мен мақсаттың үлес салмағы мейлінше аз болады, сондай-ақ ондағы пиғыл
мақсат пен жағдайга орай пайда болған зардап арасында ешкандай байланыс
жоқ. Яғни, сондай бір зардап келтірейін деген пиғыл болмайды, ал мақсат
орындалмайды, не "асытымен орындалады".
Жалпы мінездеме бойынша абайсыздық қылмыскерлерінің өнегелілік бұзылу
деңгейі елеусіз болады. В.А.Номоконовтың зертеуіне сүйенер болсақ, қасақана
қылмыс жасаушыларга қарағанда абайсыздық қылмыскерлер арасындагы теріс
мінездері өте сирек, ал ең мінезділері 5-6 аса көп ұшырасады екен. Касақана
және абайсызда кісі өлтіргендер арасында зерттеу жүргізген Р.И.Михеев те
осындай тұжырымға келген.
Автотранспорт қышысында жеке адамның психифизиологиялық ерекшелігінің
мысалы, түйсік қабілеті, дер кезінде бірегей реакция
беруі, т.б. және психофизиологиялық жағдайының мысалы, шаршау, әбден
күйзелу, сасқалақгау, сондай-ақ шеберлік, тәжірбиелік,тосқауылға төтеп
бере білу сияқгы белгілерінің жоғары криминогендік
роль атқаратынын айта кеткен жөн. Автотранспорт қылмыстарының себептерін
зерттеу барысында Д.С.Ковалев мынаны анықтады:
жүргізушілерін 26, процентінің кәсіби дағдысы жеткіліксіз, 25 проценті жол
апатын рульде 8-12 сағат отырған соң, ал 7,8 проценті одан да ұзақ
соң жасаған.1
Психологтардың зерттеулері көрсеткендей, қызметкерлердің қиын апатты
жағдайда тиімді әрекет жасай білуі, олардьщ өз жүйке жүйелерін қаншалықты
дұрыс меңгере алатындықтарына байланысты.
Жеке адамның бойындағы бұл ерекшеліктер мен қасиеттер жағдайға
байланысты оның іс-қимыл жасауын, Қауіпсіздік ережесінің талаптарьш есепке
алу мүмкіндігін шектеп қояды, бірақ бұл мүмкіндіктен оны мүлдем айырмайды.
Олай болмаған жағдайда абайсыздық қылмысы жөнінде сөз болуы да мүмкін емес,
яғни ешқандай айып таға алмайсың.
Осы айтылғандарға орай, абайсыздық жағдайында айыптың әлеумепік-саяси
мәні мынандай ерекше түрде жүз береді: жағдайға жеткілікті назар аудармау,
жеңіл, жауапсыз карау. Бүл абайсыздық қылмыскерлері үшін қоғамға жат бағыт-
бағдар қасиет деген сөз, ол сақтық ережелеріне, қоршаған орта мен
әлеуметтік құндылықтарға үқыпсыз, жеңіл, жауапсыз караудан көрінді. Мұны
былай түсіндіруге болады, кей авторлар абайсыздық қылмысындағы жағдайға
байланысты кауіпті факторларымен жеке адамның психофизикалық
ерекшеліктеріне маңыз береді де, абайсыздықтың әлеуметтік-саяси табигатына
тиісті баға бермейді. ҚР ҚК зардап тек жағдайда, сондай-ақ жеке адамның
психофизикалық ерекшелігіне байланысты немесе тек жағдының жоқтығынан
туыңдаса, онда айып жөнінде, тіпті оны абайсыздық түрінде де сөз етуге
болмайды. Сонымен бірге абайсыздық қылмысы қысқа мерзімдік, бір сәттік те
болса сол адам бойындағы қоғамға жат пиғылмен байланысты болады.
ГДР-дің 1968 жылғы Қылмыстық кодексінде 2- бөлім, пр. 8 әлеумеггік-
саяси бөлігі абайсыздық қылмысының бір түрлеріне зандылық айқындаушы
ретінде өндірілген: "қылмысты іс барысында өзінің міндеттік борышын бұзып
отырғанын сезінбейтін адам абайсыздық әрекеттер жасайды, себебі ол жауапсыз
салгыргтық нәтижесінде өз міндетін түсінбейді немесе жауапсыздық салдарынан
міндеттік борышын бүзуға әбден еті үйреніп кеткен, мүның аяғы кашанда
зиянды зардапка әкеп соғады". 1
М.Д. Шаргородский былай деп жазады:- "Бұгінгі адам өз жауапкершілігыне
алған қызметі үшін де, аяғы үлкен зардапқа апарып соққан ас-әрекеті үшін де
жауап беруі тиіс. Операцияны сауатсыз жүргізген соның нәтижесінде сырқат
қайтыс болған хирург те дәл осылайша жауап беруі тиіс. Себебі операцияны
жақсы жүргізу оның қолынан келмейді, өйткені медицина нститутын
бітіргенімен нашар оқығак, операцияны жақсы жасай алмайды, бірақ ол осы
салада істеуге ниет егкеннен кейін, оның үлесінен шығуға міндетті болатын.
Олай болса мамандығын игере алмау салдарынан болған зардапқа хирург жауан
береді".
Мұны былай түсінуге болады: Өзі дайын емес кауіпті істі қолға алған
адам, өз жеңілдігінің нәтижесінде болған зардап үшін жауап беруі тиіс.
Бірақ мұндай жағдайды қылмыстық абайсыздық деп тану үшін М.Д.Шаргородский
айтқандай, субьективті белгілерден бас тарту талап етілмейді. Бұл жерде
үқыпсыздық емес, шартты түрде "қылмыстық абайсыздық" деп аталатын абайсыз
әрекеттің өзіндік бір түрлері сөз болып отыр .
"Кылмыстық абайсыздық" тұсымда адам өз іс-әрекеттерінің қоғам үшін
қауіпті екенін, оған жол бермеуі керектігін, сондай-ақ бүл іс-әрекетке
өзінің дайын емес екендігін сезінуге мүмкіндігі бола түра оны сезінбейді.
Сондықтан да бұл жерде абайсыздықтың субъективті белгісі орын алған.
Өзімшілдікке қарағанда бүл жағдайда адам өз әрекетінің қоғамға қаушті
зардабын алдын-ала болжай алмайды, ал ұқыпсыздыққа қарағанда өз
надандығынан оны болжай білуге пайымы жетпейді. Бірақ мүның бәрі кешіруге
болмайтын себептерге жатады. Қызметіне, білімі мен тәжірибесіне сәйкес
қойылатын талапты адам қалай түсінсе, болған жагдайға байланысты оның айыбы
солай анықталады.
Өзімшілдік және үқыпсыздық белгілеріне сай келмейтін абайсыздық
айыбының тағы да бір түрі "ерік ұқыпсыздығы". Қоғамдық қауіпті зардапты
болдырмау үшін дұрыс шешім қабылдауды галап ететін кііын жағдайға түскен
субъект дұрыс шешім табуға және кесірлі зардаптың алдын алуға мүмкіндігі
бола тұра және солай етуге міндетті екендігіне қарамастан , дүрыс шешім
таба алмайды немесе ол шешімді жүзеге асыра алмайды. Мұндай жағдайда
өзімшілдік те субъект ешнәрсеге де сеніп ,арқа сүйемейді, ұщсыздық ка
жоқ. "Ерік ұшсыздығының" себебі -сакталау, әбіржу барысында субъект не
істерін білмей, күш-жігерін жинақтап, кауіпті зардапты болдырмауға бағыттай
алмайды. Мысалы, Мепикас пен Данилиннің ісі бойынша КСРО Жоғары Сотының
Әскери колегиясы Данилиннің кісі басу кезінде оның кдбілетіне, айналадағы
жагдайды дер кезінде дұрыс түсінуіне және шешім қабылдауына қорқыныш пен
сасқалақтаудың қаншалықты кесірін тигізетінін анықгау үшін сараптама
экспертиза жасау кажет деп айпты. Онсыз Данилиннің бақытсыз оқиғаның
алдын алуына мгүмкіядігі болды ма деген мәселені шешу мүмкін емес еді.
Тотенше октағалар әбден молайған. Бұгінгі жағдайда абайсыздық
қылмысының бұл түрі есе түскен.
М.С.Гринберг "әдейі жауапқа қабілетсіздік" деген түсінік ендіру
жөнінде мәселе қойған. Бұл түсінікті ресмилендіру үшін көп жагдайда
қылмыстык, - кұқық шеңберінен лығып кететін: кәсіби жарамдылық белгісін
аныктау "маман моделі", жеке адамның психофизикалық сапасын ажыратудың
кәсіби әдісін дүрыс таңдау, кәсіби аттестация ұйымдастыру сияқты басқа да
көптеген күрделі мөселелерді шешу керек.
Адамдардың бойындағы психофизикалық проблемалар әбден ши---елеиіскен
бүгінгі таңда ол мәселелерді шешу және оны күрделі өндіріс талабына
сәйкестендіру аса келелі мәселелердің бірі. Бүлай еткеңде біз абайсыздық
қылмысының да, техника қолдану саласында одан келер зардаптың да аддын
алған болар едік.
Бірақ "әдейі жауапқа қабілетсіздік түсінігін ресмилендіру
абайсыздықтың субъективті белгілерінің маңызын жоққа шығара
алмайды. "Техникалық жүйені операторларына" жатпайтын
субъектілер жөнінде айтпаганның өзінде оларға "әдейі жауапка
қабілетсіздік" түсінігін қолдануға болмайды , белгілі бір
процесстерді қауіпсіз жүргізу үшін қажетті операторлық сапа
жинақтау - оның каншалықты жүйкелік-психологиялық салмақ
түсіретінаігіне қарамастан нақты бір белгілі жағдайда ғана
есептелген. Ал кез келген оператор дұрыс шешімін таба бермейтін
шұғыл жағдайлар үнемі болып тұрады. Сондай-ақ жеке адамиың
бойьшдағы психофизикалық сапалардың да ішкі өзгеріске
ұшырауының мүмкін екендігін ұмытпау керек. Осымен
субъективті белгілер қылмысты абайсыздықгың маңызды мінездемесіне саналады
және жағдайды заң тұрғысынан айқындау кезінде оны ескермеу мүмкін емес.
Осыған орай, қылмысты абайсыздық мынадай анықтама беруге болады:
"Егер қылмыс істеген адам өзінің әрекеттерінің немесе әрекетсіздігінің
қоғамға кауіптігіне зардаптары болуы мүмкін екенін түсінбесе, бірақ
түсінуге тиіс және түсіне алмайтындай болса, немесе оның қоғамға қауіпті
болуы мүмкін екенін болжаған болса, бірақ жеңіл ойлықпен оның алдын алуға
болады деп есептесе, немесе озідай зардаптың болуы мүмкіндігін болжай
алмаса, бірақ болжауга тиіс жәнс болжай алатындай болса, онда қылмыс
абайсыздықтен істеледі деп танылады".1
Осындай анықтама бергенде ғана негізгі Заңның 9 бабымен ҚР
Қылмысмыстық кодексінің 9 бабындағы кемшілікті едәуір деңгейде түзеткен
болар едік, сонда бұл анықтама:
ажалпы айып пен ниеттің анықтамасына сәйкес келер еді,
әсубьектінің іс-әрекеттің қоғамдық кауіптілігіне деген психикалық
көзқарасына мінездеме белер еді,
бформальды құрамы бар қылмысу және абайсыздық айыбының өзге де
түрлеріне өзімшілдік пен үқыпсыздықтан басқа қолдануға болар еді,
в абайсыздыктың барлық түрлерінің обьективті және субьективті
белгілеріне мінездеме беріп, обьективті айыптаудан сақтап едік. Зандылық
техникасы тұрғысынан қарағанда деп саналатын баска да шешімдер бар: мысалы,
негізгі Зандагы 9 бапты екіге бөлу, бірінші 5 бөлімінде - абайсыздыктың
жалпы белгілерін беру екінші бөліміңде олардың фактілерін айқындау.
1.2. АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАРДЫН ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ КРИМИНОЛОГИЯЛЫК
СИПАТТАМАСЫ.
Абайсыздық- кінәлінің өзі жасаған әрекеттерінің не әрекетсіздігінің
зиянды салдарына психикалақ қатынасының ерекше түрі. Объективті жағына
қылмысты заңмен қарастырылған белгілі бір қоғамдық қауіпті салдар кіретін,
яғни материалдық құрамы бар қылмыстар ғана абайсыздықтан жасалуы мүмкін. ҚР
ҚК абайзыздықтың екі түрі қарастырылған: а. менмендік, б.немқұрайдылық. ҚР
ҚК 21- бабының 2-ші бөлігіне сәйкес, егер адам өз іс- әрекетінің қоғамға
қауіп туғызуы мүмкін екенің алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптары
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасаған қылмыс деп танылады. Менмнедікпен, яғни жеңілтектікпен
қылмыс жасаған тұлғаның істегенінің салдарына психиқалық қатынасы абайсыз
және қасақана кінәнің басқа түрі сияқты, интелектуалдық және еркіне қарай
сәттерден тұрады. Интеллектуалдық сәт тұлғаның өз әрекетінің не
әрекетсіздігінің қоғамдық қауіпті салдары орын алу мүмкіндігін алдын ала
көре білуімен сипатталады. Еркіне қарац сәт, бұл салдарының алдын алуға
негізсіс арттық сенумен сипатталады. Мысалы, машынаны басқарып келе жатқан
жүргізуші жылдамдықты рұқсат етілген мөлшерден асырып жібереді де, осыған
орай ол белгілі бір сәтте машынаны тежеп үлгере алмайды. Ақырында, ол жаяу
жүргіншілердің біреуін басып кетіп өлімге ұшыратады.1
Менмендіктіқ заңды тұжырымдамасында оның интелектуалдық
сәті тікелей және әсіресе, жанама қасақаналықтың интелектуалдық сәтімен
жақын. Екі жағдайда да тұлға өз іс- әрекетінің қоғамдық қауіпті салдарының
орын алатындығын алдын ала көріп біледі. Алайда , заң шығарушының
қасақаналықты суреттеген кезде қолданатын алдын ала көре білу түсініктің ,
шынайы мазмунының дәл осы түсінікті кінәнің абайсыз түрінің тағы бір түрі
болып келетін менмендікті сүреттеуде қолдануынаң түбірлі айырмашылығы бар.
Бұл айырмашылық алдын ала көре білудің сипатында. Қасақаналық кезінде алдың
ала көре білу нақты сипатқа ие болса, менмендіқ кезінде ол- абстрактілі
түрінде. Мұның мағынасын бұлайша түсіндіруге болады; қасақаналық кезінде
кінәлі тұлға тап осы кезде, белгілі жағдайларда жасалған өзінің нақты
әрекеттерінің сөзсіз немесе болуы ықтимал нәтиже орын алатынын алдын ала
көре біледі. Жәбірленушінің кеудесіне пышақпен ұра отыра, түлға дәлосы
соққы, осы пышақпен соғу жәбірленушіні өлімге ұшырататының алдын ала көре
білген.
Ал қылмыстық менмендік кезіндегі интелектуалдық сәттің
мазмұны тіпті басқа. Тұлға өзінің әрекетінің қылмысты салдарының әйтауір
бір орын алатынын жалпылама түрде алдын ала көріп біледі. Мысалы, жүргізуші
машынаны рұқсат етрілген жылдамдықты асыра пайдалана отырып, бұл ісінің
жаяу жүргіншіні соғына апаратының жалпы көріп біле алады және бұл көріп
білу нақты емес, жалпы, яғни абстрактілі сипатқа ие. Тұлға көрсетілген
қауіпті салдарды жалпы алдын ала көріп біле тұра, оның өзінің де басында
осындай жағдай болуы мүмкіндігін мүлдем есіне алмайды. Ол мұндай салдар
басқа жүргізушілер тап келген жағдайларда орын алады деп ойлап, өзі үшін
олардың алатындығын тіпті қаперінде де болмайтындай көреді, себебі ол өзі
сияқты тәжірибелі жүргізушілер мұндай жағдайда ұшырамайды, яғни ол жаяу
жүргіншімен қақтығысса оған залал келтірудің алдын ала алады деп
үміттенеді.Алайда, менмендіктің қасақаналықтан негізгі айырмашылығы еркіне
қарай болатын сәтінде . Бұл сәт абайсыз кінәнің бір түрі болып табылатын
менмендік кезінде, тұлға өз іс- әрекетінің қоғамдық қауіпті салдарының
алдың алатындығына жеткіліксіз негізде сенетінімен сипатталады. Жанама
қасақаналыққа қарағанда, қылмыстық менмендік кезінде, тұлғаның еркі өз іс-
әрекетінің қылмысты салдарының алдың алуға бағытталған. Тұлға оның
пікірінше, қылмысты нәтиженің орын алуына жол бермейтіндей нақты бір
жағдайларға сенім артады. Мысалы, жоғарыда көрсетілген оқиғаны өзінің
мамандық біліктілігіне, машынаны ұзақ уақыт бойы апатсыз жүргізіп келе
жатқан тәжіребесіне, оның техникалық жағдайының сенімділігіңе, жол бетінің
жақсы күйіне және т.б. көптнген жағдайларда сенім артады. Өкінішке орай,
нақты бір кезенде мұндай сенім ақталмай, жансақ болып шығады да, машынаны
жүргізуші жаяу жүргізушіні бәрі бір басып кетіп, оны қайғылы қазаға
ұшыратады. Сенімнің қателегі, негізсіздігі- жасалған іс- әрекеттің
салдарына асихиқалық қатынасты қылмысты менмендікке айналдырып, істің өзін
қылмысқа жеткізеді.1
Абайсыз кінәнің екінші түрі- қылмысты немқұрайдылық болып табылады. ҚР
ҚК 21- бабының 3- бөлігіне сәйкес, егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық
болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола
тұра өз іс- әрекетінің қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенің
болжап білмесе , қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады.
Қылмыстық немқұрайдылықтың интелектуалдық сәтінің қасақаналықтың сол
сияқты, қылмыстық менмендіктің де, интелектуалдық сәтінен үлкен
айырмашылығы бар. Қылмысты немқұрайдылық кезінде тұлға өз іс- әрекетінің
қоғамдық қауіпті салдарының орын алуының мүмкіндігің алдын ала көріп
білмейді. Сонымен, абайсыздықтан болған кінәнің бұл түрінің интелектуалдық
сәті өз қылығының қоғамдық қауіптілігін бағалау білу- кінәлінің санасына
жетпегендігімен сипатталады. Бұл - интелектуалдық сәттің теріс бағаға ие
болатындай бір кезі. Сондықтан, бұл жағдайда кінәнәң мәні интелектуалдық
емес, еркіне қарай сәтінде, себебі тап осы сәтке байланысты алады.
Қылмыстық немқұрайдылықтың еркіне қарай сәтінің заңды
анықтамасы объективті және субъектівті екі шартқа байланысты теория мен сот
тәжірибесінде объективті шарт, тұлғаның өз әрекетінің немесе
әрекетсіздігінің қоғамдық қауіпті салдарының орын алуын алдын ала көре
білетіндей, заңға, тұлғаның мамандығы бойынша мәртебесіне және жалпыға
бірдей қоғамдық ережелерге негізделген міндеттерімен байланысты.
Абайсыздық қылмыскерлігінің қурылымын айқындау үшін
абайсыздық қылмыстарын қылмыстық-күқылық және криминалогиялық
белгілері бойынша жіктеу керек. Осыган орай негізгі жіктеу белгілерін
таңдау мәселесі туыңдайды. Ондай белгі ретіңде абайсыздық қылмысы кезінде
бұзылған қоғамдық қатынастарды яғни, қылмыс объектісі алу ретсіз. Өйткені
түрлі обьектілерге әсер ететін абайсыздық қылмыстары криминалогиялық
тұрғыдан алғанда өзара ұқсас болып келуі мүмкін. Абайсыздық қылмысы
нәтижесінде болған зардаптарды да заттай, рухани немесе дене жаракдты
жіктеу негізіне алуға болмайды, өйткені нақгы болған зардап көп ретте
кездейсоқ жағдайға байланысты болады, мүнан өзге көп жағдайда түрлі
зардаптардың табуы байқалады. Абайсыздық қылмыстарының құрамын қылмысты
нәтижесінің болуына нсмесе болмауына қарай бөлудің біршама маңызы бар .
Бірақ бұл бөлу таза қылмыстық - құқылық мәнге ие, көрсетілген абайсыздық
қылмыстар тобының криминалогиялық ерекшеліктерін ашпайды . Ол осы
ерекшеліктерден туындайды.
Абайсыздық қылмыстарын оқиға болган қызмет саласына карай жіктеудің
криминалогиялық және қылмыстық - құқылық маңызы зор. Бұлайша жіктеу
абайсыздық қылмыстарын қоғамдық қауіптілігіне және қылмысты жасау
механизыміне қарай топтарға бөлуге, осыған орай оған карсы күрес
шараларының ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді.
Абайсыздық қылмыскерлігі мынадай екі топқа бөлінуі тиіс: тұрмыстық
және кәсіптік. Өз кезегінде тұрмыстық абайсыздық екі түрге бөлінеді:
а техникалық жабдықтар әрекеті саласынан тыс жерде және
техника жабдықтарын, баска да қауіптілігі жоғары кездерді
пайдаланусыз болған тұрмыстық абайсыздық қылмысы;
ә техникалық жабдықгар әрекеті саласында және
техника жабдықтары мен басқа қауіптілігі жоғары кездерді
пайдалану аркдсында болған абайсыздық қылмысы. Кәсіби абайсыздық үш түрге
бөлінеді:
а техникалық жабдықгар әрекеті саласында және
техника жабдықтары мен басқа да кауіптілігі жоғары кездерді
пайдалу арқасында болған кәсіби абайсыздық қылмысы;
ә таза кәсіби қызмет саласында болған және лауазымдық
басқару міндетін пайдалану барысында абайсыздық қылмысы.
Бүл жіктеуді мынадай схема арқылы көрсетуге болады:
Техникалық техникалық таза лауазымдық жабдықтар
жабдықтар кәсіби басқару әрекетінен әрекеті қызмет міндетін тыс
салада саласында пайдалану барысында.
Осылайша абайсыздық қылмысын негізінен төрт түрге бөлуге болады:
1. Техникалық жабдықтар әрекетінен, сондай-ақ қауіптілігі жоғары басқа
да көздерден тыс салада болатын тұрмыстық абайсыздық қылмыстарды ежелден
келе жаткан, ал бүгінгі күні абайсыздық қылмысының ең аз кездесетін түрінен
саналады. Оған абайсыз әрекет абайсыздықтан болған ауыр немесе жеңіл дене
жаракаттары, мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке азаматтардың мүліктерін
абайсыздықтан жою немесе зиян келтіру жатады. Айта кету керек, бүл баптар
бойынша өзге топтарға жататын қылмыстарды да жіктеуге болады, мысалы, егер
кісі өлімі немесе мүліктің жойылуы салдарынан болса, т.б.
Осылайша, абайсыздық қылмыстарын ұсынылып отырған, тәртіп бойынша
жіктеу ҚР Қылмыстық кодексіндегі құралдарды жіктеумен сәйкес келмейді .
Бүл топтың жалпы абайсыздық қылмысындағы үлес салмагы он шалықты үлкен
емес , бірақ оның динамикасы өсіп келеді.
Техникалық жабдықтар мен баска кауіптілігі жогары көздердің әрекет
саласыңда болған абайсыздық қылмыстары - абайсыздық қылмыскерлігінің
көптеген топтарын қүрайды, олар көбіне кәсіби қызмет барысында жүз береді.
Бірақ бүл қылмыстар түрмыс ауқымында да болып жатады.
Мүнан өзге, техника жабдықтарын пайдалануға катысы жоқ азаматтар да
оның әрекет саласына жиі тап болады, осыдан келіп, кейбір абайсыздық
салдарынан ол жабдықтардың қауіпсіздік қызметі бүзылады да, соңы ауыр
зардапқа соғады.
Сондықтан да бүл топтағы қылмыстарды техника жабдықтарын
пайдаланушылардың да, сондай-ақ техника жабдықтарын
пайдалану ережелерін жақсы білуге және өздерінің іс-қимылын соған лайықтай
білуге міндетті, осы салада жүрген өзге адамдардың да жасаулары мүмкін.
Бүл топтағы қылмыстардың абайсыздық қылмыстарының жалпы күрамы ретінде
де, сондай-ақ техникалық қылмыстардың күрамы ретінде де қаралуы мүмкін. Ол
қылмыстардың жалпыға бірдей белгісі - олар адам мен техниканың өзара қатысы
арқылы жүз береді, техникалық жабдықтардың субьектінің немесе
басқарушының ауқымынан шығып кетуіне әкеп соғады да
қоғамға қауіпті зардап келтіреді.
3. Таза кәсіби қызмет саласында техникалық және лауазымдық баскару
міндеттерін пайдаланудан тыс болған абайсыздық қылмыстары қылмыстың бүл
саласында дербес топ құрайды. Оған субьектінің өз кәсіби міндеттерін
орындамауы немесе тиісті деңгейде орындамауы нәтижесінде қоғамға зиян
келтірген жағдайлар жатады. Қылмыстық занда ондай жағдайлар арнайы
кдралған: Егер олар арнайы құрамда көрілмеген болса, болған зардапкд
байланысты абайсыздық қылмыстарының жалпы құрамы қолданылуы мүмкін.
4.Абайсыздық қылмысының соны тобын лауазымдық басқару міндетін
пайдалану нәтижесінде жасалған қылмыстар құрайды. Соны құрам осы қылмыстар
тобы үшін жалпылама түрде каралуы мүмкін.
Бүл көрсетілген қылмыстар тобының маңызы мен қауіптілігі сощы уақытта
кәбейе түсті. Мұны қоғамдық әмірімізде басқару жүйесі рөлінің өсуімен
түсіндіруге болады. Осыган орай жіберілген "қатенің" құны да арта бермек,
олай болса баскару шешімдерінің уақытылы және дұрыс болуы үшін лауазым
иелеріне қойылар талап та өсе түсті.
ГДР 169 және ПХР 3,217 -бап қылмыстық кодекстерінде шаруашылық
тәуекелі мен даму тәуекелінің қылмыстық жауапкершіліктен азат ететін жағдай
ретінде ендіру назар аударуға тұрады. Негізгі, қылмыстық кодекстің жалпы
бөліміне іс-әрекеттің қоғамдық кдуіптілігін жоққа шығаратын жағдай ретінде
өзін-өзі ақгаған тәуекелді ендірсе дүрысырақ болған болар еді.
5.Автоматты басқару жүйесін АБЖ өндірудің өсуіне байланысты алдағы
уақытта АБЖ негізінде кабылдап, елеулі зиян келтірген, теріс басқару
шешімдері үшін қылмысты жауапкершілікке тарту проблемасы болады. Бүл жерде
АБЖ жағдайында жалпы жауапкершілік проблемасының қылмыстық құқылық аспекті
сөз болып отыр. Қылмыстық құқық еліміздің халық шаруашылыгы мен басқару
саласында елеулі зиянгершілікке соқгырып отырған немқұрайлылық пен шаруаны
бетімен жіберушілік сияқты кауіпті құбылысқа қарсы күресте елеулі басты
болмаса да көмекші рөлі ойнауы тис. АБЖ-ны кеңінен ендіру арқылы хабар
көлемін кеңейтуге,
қабылдайтын шешімнің нәтижесін болжау мүмкіндігін арттыруға қол
жететіндіктен лауазым иелеріне жүктелер жауапкершілік те күшейе
түскен. Мүның алғы шарты - басқару шешімдерін қабылдау мен
жүзеге асыру процесін дәл үйымдастыру және нормативтік
тұрғыдан бекіту, сондай-ақ оган қатысты адамдардың міндеттері
мен құқын айқындай білу болып табылады. Басқаша айткднда,
туындайтын қарым - катынастарды құқылық реттестіру арқылы бүл
процесті арнайы бағдарламаға алу керек. Мұндай жағдайда
жалпылама "қате шешім қабылдағаны үшін", хабар мен
камтамасыз етуге, баскару шешімімен дайындауға , шығару және
жүзеге асыруға байланысты бекітілген нақгы нормативті міндетін
орындамаганы үшін немесе ойындағыдай орындамағаны үшін
жауапкершілікке тартылады.
АБЖ негізіңде баскдру шешімдерін кабылдау процессін тәртіпке келтіру.
АБЖ жүйесіндегі ӘВМ-ді пайдаланудың қауіпсіздік ережелерін жасау және бұл
қызметке қатысты барлық адамдардың міндеттері мен құқығын дәл айқындау-
қылмыстық зандылықка. АБЖ-ны қылмыстық құқылық түрғыдан қорғауға
бағытталған арнайы қылмыстар құрамы қалыптастыруға және өндіруге мүмкіндік
береді. Ол құрам- автоматы басқару жүйесін пайдалану ережесін бүзу
нәтижесінде үлкен материалдық шығынға немесе басқалай елеулі зардапқа жол
беру.
1.3. АВТОКӨЛІКТІ ПАЙДАЛАНУ САЛАСЫНДАҒЫ АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАР
ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ.
Қылмысты абайсыздықпен күрестің криминалогиялық және
қылмыстық - құқылық проблемаларын зерттеу ең алдымен
бастапқы негізгі түсініктің мазмұны дәл талап етіледі .
Абайсыздық қылмыскерлігі, абайсыздық қылмыскер, қылмысты
абайсыздық сияқгы түсінік катигорияларының негізінде ең
алдымен абайсыздық қылмысы жөніндегі ұғым жатыр. Айыптың абайсыздық
түрінің белгілерін абайсыздық құрылымын есепке алмайынша, дұрыс тұжырымдау
мүмкін емес, өйткені, ол құрылым сол абайсыздықтың субьективті жағынан
саналады .
Абайсыздық қылмыстың қасакдна қылмысқа кдрағанда зіндік
ерекшеліктері болады. Ол ерекшеліктері абайсыздық қылмыстың
субъективті жағын гана сипаттап қоймайды, сонымен бірге объективті
жағын да сипаттайды. Және де обьективті жағынан ерекшкліктері
субъективті жағынан ыщіал етіп отырады. Абайсыздық әрекеттерін
жіктеу, оған жаза беру және профилактика кезінде бүл есепке
алынуы тиіс. Оның зерттеудің маңыздылыгы сонда, қылмыстық
құқығының мәселелері, әсіресе, оның жалпы бөлімі қасақана
қылмысқа қолданылатындай етіп жасалған, осыдан келіп оны
абайсыздық қылмысына қолдануға мүлде болмайды мысалы, абайсыздық
қылмысына ортақгас болу жөніндегі түсінік немесе олардың ерекшеліктерін
жеткілікті деңгейде есепке алмайды мысалы, ауырлататын және жеңілдететін
жағдайлар .
Кешеге дейін қылмысты абайсыздық негізінен абайсыздық қылмысының
"моделінен" айналған абайсызда кісі өлтіру сияқгы қылмысқа ғана қолданып
келеді. Айыптың түрін, анығырақ айткднда -өзімшілдік, ұқыпсыздық қылмысын
айқындау алдын-ала белгіленген "модель" бойынша жүргізіледі, бүндағы
кемшілік - айып субъектінің тек қылмыс нәтижесіне психикалық кдтысын ғана
айқындайды.
Казіргі уақытта абайсыздық қылмыскерлігінің басым бөлігі бестен төрт
техника пайдалану саласында болады, бұған Қылмыстық кодексте 30-дан
астам норма арналған, олар абайсыздық қылмысының аса қауіпті түрлеріне
жатады, ал бүгінгі танда кауіптілік онан сайын өсе түсуде. Сондықган да
абайсыздық қылмысының моделіне - техниканы пайдалану саласындағы қылмыстар,
абайсыздық техникалық қылмыстары жатады. Біздің диплом жұмысының тақырыбына
автокөлік абайсыздық қылмыстарын тандауымның да себебі де осы, жол-көлік
оқиғаларының қаупі жыл өткен сайын өршей түсуде.1
Жалпы автокөлік қылмыстарын М.С. Гринберг Б.А.Куринов, И.П.Лановенко,
В.Е.Квашис, Ш.Д.Махмудов тағы басқа ғалымдар зерттеген. Бірақ ол мәселелер
әлі де болса жете зерттелмеген немесе оны шешу қиын жағдайда тұрған сияқгы.
Жалпы автокәлік қылмыстарының белгілері мен ерекшкліктерін зерттей түсу
кджет.
Техникалық қылмыстардың белгілерін ерекшеліктерін талдамас бүрын,
олардың жалпы анықтамасын беру керек: яғни ,техникалық қылмыс дегеніміз -
жоғары қауіп кездерін пайдаланатын немесе олардың әрекет саласындағы
адамдардың қауіпсіздік ережелерін қасақана немесе абайсызда бұзу арқылы
техниканы баскарушы субьектінің бақылаудан айрылып қалуы нәтижесінде
қоғамдық кауіпсіздіке қол сұғу, абайсыздық салдарынан қоғамға
келтіру немесе соған мүмкіндік жасау деген сөз .
Автокөлік техника жабдықгарынан жататындықтан
техникалық қылмыс туралы үғымды автокөлік қылмысына да
пайдалануға да болады .
Бүл қатынастар ең алдымен әлеуметтік-техникалық нормалармен реттеледі,
сол арқылы автокөлік жүйесінің апатынсыз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Олар автокөлікте пайдалану кезінде адамдардың өзара қатынасына , техникалық
бақылаудан шығып кетпеуіне, оны қауіпсіз үстауға, жол көлік оқигаларын
ықпал етеді. Бүл қатынас тардың бүзылуы автокөлікке немесе оның әрекет
саласына байланысты адамдардың денсаулығы мен өміріне кдуіп келтіреді,
үлкен материалдық зардапкд соқгырады. Транспорт жұмысына, басқа да қоғамдық
қызмет түрлеріне нүқсан келтіреді. Мұны болдырмау үшін қоғамдық кауіпсіздік
қатынастарына қылмыстық - құқылық қоргау шаралары белгіленеді. Ол шаралар
бұл қатынастағы субьектілердің өмірін, денсаулығын, мүлкін қалыпты қызметін
қоргайды.
2. Қоғамдық кауіпсіздік катынастары қоғамға кауіп тудыратын адамдар
үшін, басқаша айтканда, жоғары қауіп көздері үшін белгіленеді. Жоғары кдуіп
көзі жөніңдегі түсінік азаматтық- құқылық заңдылыққа нигилистік ғылым
арқылы енген, ол қауіп көзі тудырған зардап үшін азаматтық - құқылық
зандылықгың өзіндік ерекше шарттарын айқындаузиян әкелген адам емес, ал
жоғары кдуіп көзі иесінің жауапкершілігі, яғни айыпсыз жауаптылық тағы
баскд кджеттілігінен туған. Қылмыстық құқық бүл ұғым қылмысты әрекетті
жіктеудің және кауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін жауаптылықгы арттырудың
бір белгісі ретіңде міндет аткарады .
Автокөлік қылмысы жөніндегі түсінік жоғары қауіп көзі жөніндегі
түсінікпен сыбайлас .
Жоғары қауіп көздерінің белгілерін айқындаудың маңызы зор, сол арқылы
автокөлік қылмысының сипатын ашуға болады. М.С.Гринбергтің мына пікірімен
санаспауға болмайды : "Жоғары қауіп көздерінің мәнді және өзіндік
белгілеріне логикалық жүйелі талдау жасай отырып, жоғары қауіп көздерінің
тұрақсыздығын атап көрсетуге болады. Бұл көздерден куаттылық және
күрделілік деп аталатын басқа екі белгісі туындайды. Куаттылық - жоғары
қауіп қаншалықгы зардап келтіретінін, ал күрделілік - оның салыстырмалы
беріктігін білдіреді".
Келтірілген бүл белгілер: тұрақсыздық, куаттылық және күрделілілік -
шын мәнінде, жоғары қауіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ КІНӘ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ АБАЙСЫЗДЫҚ
1.1 Абайсызда жасалатын қылмыстар туралы түсінік
1.2 Абайсызда жасалатын қылмыстардын түрлері және криминологиялык
сипаттамасы
1.3 Автокөлікті пайдалану саласындағы абайсызда жасалатын қылмыстар және
қылмысынын жалпы сипаттамасы
2 АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛЕКТЕРІ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЖАЗА
ТҮРЛЕРІ
2.1 Абайсызда жасалатын қылмыстар мен қасақана жасалатын қылмыстардын
өзгешілігі
2.2 Абайсызда жасалатын қылмыстар үшін қолданылатын жаза түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі бет дүрыс кезеңін бастан
кешіріп отыр. Республика тәуелсіздік алып, дүние жүзілік қоғамдастық
таныган егемендік мемлекетке айналды.
Бір сөзбен айтқанда, казақ халқының, Казақстан Республикасының
тарихында хранологиясы жағынан гана емес, мазмұны жағынанда жаңа дәуір
басталды.
Жаңа әлеуметтік - саяси және эканомикалық шындықтар Казақстан
халықаралык сана - сезімін өзгертуде. Дүниеге, қоғамға, халықтың тарихына
көз қарас өзгеріп келеді . Үлттық сана - сезім , ал сонымен бірге
Отанымыздың шыншылды да ақикатты ғана айтатын тарихына деген ынта -
ықыласына қауырт өсе түсті.
Егеменді еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы жылдардан-ақ
тәртіпсіздік пен салғырттыққа, үйымдар мен мекемелердің, өндірістегі немесе
басқару жүйесіндегі кейбір адамдардың ұқыпсыздығы мен салақтылына қарсы
шешуші күрес жүргізіп келеді.
Мемлекеттік және еңбек тәртібін нығайту, жүктелген іске
деген жауапкершілікті арттыру - бүгінгі күннің басты
талабы. Ғылыми - техникалық прогресс жағдайында техналогиялық процесс
ережесін сақтамау, заңдылықты бүзу үлкен зардапка әкеліп соғуы мүмкін .
Ғылым мен техниканы даму қарқыны - заңға қайшы келетін абайсыз мінез -
күлықтарға қарсы күресті күшейтуді талап етеді,
себебі техникаларды пайдалану саласындағы заңсыздықтардың көбісі
абайсыз қимыл - әрекеттердің салдарынан болып жатады.
Ерекше сақтықты керек ететін қауіп көздерінің болады, адамдардың
еңбегі мен түрмысындағы ерекшеліктер және оның мазмүны, осыған орай
психикалық қызметтің күшені, тар уақытта шұғыл шешім кабылдай білуді талап
ететін қиын жағдайлардың көбені - мүның бәрі абайсыздықтан болатын зардап
қауіпінің өсуіне әкеп соғуда .
Сонымен, біздің жағдайымызда абайсыздықтан болатын қылмысқа қарсы
күрес дегеніміз - қоғамдық кауіпсіздікті қолдау, сол арқылы экономикалық,
техникалық, мәдени - тәрбиелік, үиымдастыру, құқылық, басқа да әлеуметтік
шараларды жүзеге асыру проблемаларын қамтиды.1
Әлеуметтік процесс өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуын
ғана емес, қоңдырманың да каншалықты жетілдіргеңцігін көрсетеді. Сондықтан
да қоғам дамуында болып жатқан өзгерістер құқық қорғау институттарында әсер
етпей қоймайды. Олай болса, абайсызда болатын қылмыс проблемаларын шешу
үшін, алдымен адамдардың андаусыз мінез - құлқын қылмыстық құқылық тұрғыдан
ретке келтіру саласына өндіріс ендіру керек, өйткені абайсызда болатын
қылмысты тудыратын қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік байланыстардың ауқымы
тым кең.
Бұл проблеманың келелігі мен іс жүзіндегі маңыздылығы сонда, қылмысқа
бастайтын абайсыздық - негізінен адамдардың кауіпсіздігін, денсаулығын,
тиімді еңбегі мен түрлі маңызды
салалардағы әлеуметтік пайдалы қызметы камтамасыз ететін негізгі
шарттарды қылмысты түрде бұзу сияқты әрекеттерді қамтиды.
Абайсыздық үшін жауапқа тарту - қылмыстық істегі күрделі
проблемалардың бірінен саналады. Ол ежелден - ақ ғалым -заңгерлердің
назарын аударып келеді. Абайсызда жасалған қылмысқа байланысты
заңсыздықтарда дамытуға С.В. Бородин, Т.С. Дагель, Н.И.Загородников,
И.И.Карпец, В.Ф.Кириченко, В.В.Клочков, Г.А.Кригер, В.Н.Кудрявцев , Н.Ф.
Кунецова, И.П. Лановенко, Н.СЛейкино, В.Г. Скворцов, Т.В.Церетели,
Е.Қайыржанов, А.Агыбаев, В.Нерисян, Б.Здравомыслов, В. Квашис тағы баска
ғалымдар көп үлес қосты.
Соны жылдары заң әдебиеттерінде байқаусыз әрекеттердегі қылмысты
анықтаудың жолдары мен әдістері, абайсыздығы үшін жауапкершілік пен жазаға
тартудың шегі туралы, бүл сияқты заңсыздықтардағы қарсы күрестегі қылмыстық
саясатты дамыту перспективасы жөніңдегі айтыс-тартыслар. Бүл проблеманың
каншалықты шұғыл мәселе екеңдігін кәрсетті. Сонымен бірге абайсыздық
қылмысы қылмыстық және әлеуметтік - құқық саласындағы бірден - бір келеді,
күрделі қарама -қайшылықка толы , жеткілікті зерттелмеген проблемалардан
саналады.
Сондықтан да мен диплом жүмысына "абайсыздық қылмысы,, деген тақырыпты
тандап алдым.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан түрады. Бірінші
тарауда - абайсыздық салдарынан болатын қылмыс проблемалары және оның
қоғамдық қауіптілігі. Ал екінші тарауда -абайсыздық саддарынан болатын
қылмысқа қарсы күрес проблемасы сөз болады.
Диплом жұмысына жас, егеменді Казақстан Республикасының Конституция
заңы, оның туыңдайтын қылмыстық құқылық зандарды, сондай - ақ, қылмыстық
кодекстер әдістемелік негіз ретінде алдым.
Алыстағы және жақындағы шетелдік арнаулы әдебиеттер, философиялық,
әлеуметтік, психологиялық ғылыми зерттеулер кеңінен пайданылады .1
Қазақстан Республикасы егемен мемлекет ретінде халықаралық
құқықтың дербес субъектісіне айналғанына он бес жылға жетер жетпес уақыт
ғана өткен. Мыңдаған жылдарға созылатын адамзат тарихы үшін бұл мерзім
теңіздегі тамшыдай ғана болсада біздің еліміз үшін өміршең маңызы бар
жасампаз өзгерістер мен қайта құруларға толы жылдар болғандығы белгілі.
Қоғамдық қатынастарды түбегейлі қайта құруды жүзеге асыру барысындағы
мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі ол өзгерістердің құқықтық базасын
жасақтау болып табылады. Осы бағытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік
маңызы бар көптеген шаралар жасақталып жүзеге асырылды. Құқықтану тарихының
дәлелдеуі бойынша қоғамдық құбылыс ретіндегі құқықтың қайнар көздері болып:
өзінің мақсаттары, қажеттіліктері және іс-әрекеттерімен адам және тұлғаның
көрініс беру өрісі ретінде қоғам танылады. Адам өмірінің барлық үрдісінде
құқық нормалары адамдар, қоғам мен мемлекет арасындағы әртүрлі қатынастарды
реттейді белгілі бір құқықтар мен міндеттерді орната отырып олардың
мүдделерін ажыратады.
Мемлекеттің жоғары заң шығарушы органымен қабылданған құқықтық
акт, қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір бастауы болып табылады.
Басқа заңдардан оның айырмашылығы ол қылмыстылық пен қоғамдық-қауіпті іс-
әрекеттердің жазаланушылығын анықтайды. Жекелеген қылмыстық-құқылық
нормалардың болуының өзі ескертпелік маңызға ие болады, яғни позитивтік
сипатқа ие. Қылмыстық құқықтық нормалар өзінің әлеуметтік функциясын
орындауы үшін ол жүзеге асырылуы тиіс. Құқықты жүзеге асырудың
сақтау,орындау,пайдалану және қолдану сияқты нысандары болатындығы бізге
жалпы құқық теориясынан белгілі. Сонымен қатар құқық қолданудың тек соған
өкілетті мемлекеттік органдар арқылы орындалатын құқықты жүзеге асырудың
ерекше формасы екендігін біз білеміз. Ендеше қылмыстық құқықтық нормаларды
жүзеге асыру үшін оларды дұрыс қолдана білудің маңызы жоғары екендігі
айтпасада түсінікті. Ол заңдылықпен ажырамас байланыста, себебі заңдылықтың
нақтылығы мен өміршеңдігінің саяси және құқықтық кепілдемесі болып табылып,
заңдардың дәл және бұлжытпай орындалуын қамтамасыз етеді. Қылмыстық құқықта
заңдылық үшін күрес, ең алдымен қылмыстың заңи анықтамаларын дұрыс,дәл
түсіну мен қолдану, қылмыс құрамдарын дұрыс түсіну және осының негізінде
қылмыстық
қудалауды, тек әрекеттерінде қылмыс белгілері, дәлірек айтқанда
қылмыс құрамы белгілері бар адамдарға ғана қолдану үшін күрес болып
табылады. Қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану үрдісі, олардың қылмыстық
істе жүзеге асырылуы, әрдайым құқық қолдану актілерінде көрініс табады.
Қылмыстық заңды дұрыс қолдана білу оны дұрыс түсіне білумен тікелей
байланыста. Жалпы құқықты түсіндіру деп өзара байланысты болсада белгілі
бір дербестікке ие екі ұғымды түсінеміз біріншіден бұл құқық нормасының
мазмұнын анықтауға бағытталған белгілі бір ойлау процессі болып табылса,
екіншіден түсіндірілетін нормалардың мазмұнын ашуға бағытталған
сөйлемдердің жиынтығынан көрінетін ойлау процессінің нәтижесі болып
табылады. Бұдан шығатын қортынды түсіндіру құқықты танудың әдісі ретінде
АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАР.
1.1. АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Абайсыздық қылмыскерлігі де жаппай әлеуметтік құқықтық құбылыс сияқты
қоғамның белгілі бір даму кезеңінде өмір сүретін қылмыс туралы жаппай
түсініктің құрамды бір бөлігі болып табылады.
Абайсыздық қылмыскерлігі жөніндегі түсініктің негізіне
Казақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 21 бабына сәйкес абайсыздық
салдарынан жасаған қоғам үшін қауіпті әрекеттер немесе әрекетсіздік
жатады. Сондықтан да абайсыздық салдарынан болатын қылмыскерлік жөніндегі
түсініктің мазмүны қылмыс туралы
зандылыққа онда көрсетілген абайсыздықган болатын қылмыстардың тізіміне
және олардың сипатына сәйкес болады.
Абайсыздық қылмыскерлігі дегеніміз белгілі бір мерзім ішінде қоғамда
абайсыздық салдарынан жасалған заңсыздықтың жиынтығы. Сондай-ақ ол түрлі
қылмыстардың жай ғана қосындысы емес белгілі бір әлеуметтік зандылықтарға
сәйкес өзінше дамып отыратын құрылымы бар қылмыстардың бірегей жиынтыгы
болып табылады.
Абайсыздықтан жасалған қылмыс, абайсыздықтан болатын қылмыскерлік,
қылмыскерлік түсініктердің өзара қатынасы жеке, ерекше және жалпы деп
аталатын категориялар қатынасын диалектикасын көрсетеді бұл жерде жеке
деген ұғым абайсыздық салдарынан болған нақгы бір қылмысты, ал жалпы үғымы-
бүкіл қылмыскерлікті білдіреді. Бірақ, бұл жеке және жалпы деген екі
категорияның арасын абайсыздық қылмыскерлігі байланыстырып отырады.
Сонымен, абайсыздықтан болатын қылмыскерлік, жалпы қылмыскерліктің бір
бөлігі ретінде каралуы тиіс. Жалпы қылмыскерлікке тән таптық касиет, қоғам
дамуының белгілі бір кезеңінде өмір сүру заңдылығы, оның пайда болу себебі,
жағдайы және жою жолдары туралы жалпы кдщда сияқты белгілер абайсыздық
қылмыскерлігіне де тән.
Кылмысты криминалогиялық жүйелеу ісінде абайсыздық қылмыскерлігі
ерекше топқа жатқызылады, баскаша айтканда, ол -жалпы қылмыскерлік
кұрылымында дербес элементке ие. Бүл дербестік абайсыздық салдарынан
болатын қылмыскерліктің ерекшеліктері мен айқындалады:
аайыптың түрі бойынша, яғни, қылмыс жасаудың
психалогиялық механизмі бойынша;
әқылмыс жасаудың әлеуметтік - психологиялық себептерімен
қылмыскердің мінез - құлқы бойынша;
бсол қылмыстар жасалынатын қызмет салалары бойынша;
в келтірген зардабы бойынша;
Абайсыздықтан болатын қылмыс қасакана қылмыстан ең алдымен жасаган
бабының түріне қарай ерекшеленеді. Соған орай қасақана жасалатын қылмыстың
психологиялық механизімінен оның айырмасы сол адамның өзі істеген ісінің
қоғам үшін каншалықты қауіпті екенін және оның қоғамға қандай зардап
әкелетінін қалай түсіретіндігіне байланысты. Абайсыздық қылмысын жасауны
адам өз ісінің қоғамға қаншалықты кауіпті екенін білмейді: ол қоғамға зиян
келтіргісі тіпті оған жол бергісі келмейді. Ойткені ондай зардаптың
мүмкін болатынын ол алдын ала көріп біле алмайды немесе оны болдырмауға ,
алдын алуга болады деп сенеді.1
Бүл жерден абайсыздықтан қылмыс жасайтындарға сипаттама берудің
мынадай ерекшіліктері туындайды: қасақана қылмыс жасаушылар ерікті немесе
еріксіз түрде өзін қогамдық мүддеге қарсы қояды, ал абайсыздық қылмысының
әлеуметтік - психологиялық себебі абайсыздық, қоғамдық тәртіп ережелеріне
жауапсыз караудан болады. Сондықтан да абайсыздықтан қылмыс жасаушылардың
қасақана қылмыс жасаушыларға қараганда өнегелілік сапасы көбіне жоғары
болуы мүмкін.
Абайсыздық қылмыстары өндірісте, транспортта, басқару жүйесінде,
медицина практикасында, түрмыста, т.б. салаларда үшырасуы мүмкін. Оның
кауіптілігі қылмыстың қай салада болатындығына, қылмыскердің кандай құрал-
жабдықты пайдаланғандығына байланысты. Келтірілген зардаптың қаншалықты
ауырлыгы да осыған карап өлшенеді. Әсіресе, техникаларды пайдалану мен
баскару жүйесіндегі кәсіби абайсыздық салдарынан туындаутын қауіп аса зор
болмақ.
Осы жерден абайсыздық қылмысының тағы да бір ерекшелігі туындайды:
қасақана қылмыс жасаушының мінез - құлқы азындық деңгейі істеген
қылмысының деңгейіне сай келеді, ал абайсыздық қылмысы кезінде ондай
сәйкестік болмайды. Қылмыска әкеп соққан абайсыздықтан келген зиян
айыпкердің өнегелілік бұзылу деңгейімен емес, оның қызмет саласымен,
пайданылатын қүрал-жабдықтарының ерекшеліктерімен, қылмысты істің
себебімен, айыпкер үшін кездейсоқ болып табылатын тағы да басқа көптеген
жағдайлармен айқындалады. Сондықган да абайсыздық қылмысы кезінде адамның
жеке басы әлеуметтік-өнегелі мінездемесі мен келген зардаптың арасында
ал тен түйедей айырмашылық болуы мүмкін.
Қылмыскерлік түрлі белгілер мен көрсеткіштер арқылы сипатталатын аса
күрделі әлеуметтік - қуқықтық қүбылыстан басталады. Сондықган да оған
қылмыстық ауырлығына, қылмыс обьектісіне, қылмыс санына, оны жасау әдісіне
түрлі белгілері бойынша тлдау жасалады. Қылмысты криминалогиялық талдап,
қорытудық маңызы зор. Бүл тұрғыдан алынғанда оны үш топка бөліп қарайды:
пайдакүнемдік қылмыстар, зорлық - зомбылық қылмыстары , лауазым иелерінің
немесе мамандардың кәсіби міндетерін қасакана бүзуы арқылы жасайтын
қылмыстары. Бүл, әрине, қылмыстардың негізгі түрлерін топтау ғана, ал
олардың арасында қылмыстық неше түрлері жатыр. Профессор П.С.Дагель осы
жіктеудің қатарына дербес топ ретінде абайсыздық қылмыскерлі ең қосуды
үсынады.
Сонымен, абайсыздық қылмыскерлігі дегеніміз - қылмыскерлік жөніндегі
ауқымды түсініктің бір бөлігі, оның қүрылымының дербес элементі ғана.
Қылмыстық абайсыздыққа жасалған жоғарыдағы талдаудан байкадынымыз,
негізгі заңның 21 бабымен Казақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 21
бабында берілген анықтамага талас жоқ деп айта аламыз. Г.А Злобин мен
Б.С.Никифорв бүл анықтама қоғамдық қауіпті күбылыспен күресің өмірлік
мүқтажына жауап бермейді. Сәйкестіктен шығар жалпы абайсыздықтың жалпы
анықтамасын қайта қүрудан іс
іздеген жөн дегенді айтады.
Қазіргі қолда бар, абайсыздық анықтамасының кемістіктері ретінде
мыналарды атап айтады: айып жөніндегі жалпы түсінік пен ішкі ниетті
айқындаудағы сәйкессіздік, абайсыздық жалпы белгілерін айқындауда
субьектінің ізі істеген ісіне қалай кдрайтындығының ескерілмеуі , бүл
анықгаманың Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі кейбір абайсыздық
қылмыскерлігі күрамының тіркесімен сай келмеуі, заң шеберіне сыйыспайтын
баскд да абайсыздық қылмыс түрлерінің нақты өмірде ұштасуы.
Абайсыздық қылмыскерлігін - тәртіптің абайсыз айтуы сияқты тең
түсініктің бір бөлігі ретіңде қарау керек. Тәртіптің абайсыз айытуы
дегеніміз - қоғамға немесе белгілі бір әлеуметтік топқа зардап келтіретін
немесе кауіп тудыратын мінез-құлық құбылысы. Мұндайда қылмыс бүл қауіпті
түсінбеуден, одан келер зардапты елемеуден немесе ол зардапты болдырмауға
деген сенімінің күштілігімен жасалады. Бұл жерде, айта кету керек,
субьектінің қауіпті сезінуге, оның алдын - ала толық мүмкіндігі бола тұра,
ол мүмкіндікті іс жүзінде асыра алмаған жағдайы мысал ретінде алынып отыр.
Абайсыздық салдарынан болатын айыптың қасақана жасалатын қылмыска
карағанда психологиялық механизмінде, қоғамға келер зардап пен субьектінің
ерік-түйсігі арасындағы байланысы да баскаша болады. Субьект ол зардаптың
болатын алдын-ала болжамайды ұқыпсыздык немесе олай болмайтынына сенеді
өзімшілдік. Бұл екі жағдайда да ол қоғамдық мүддеге үқыпсыздық көрсетеді,
баскаша айтканда, тиісті сақтық шараларын жасамайды, осылайша үқыпсыздық
пен өзімшілдіктің аяғы абайсыздыққа апарып согады.1
Өзімшілдік тұсында сақгықтың жеткіліксіздігі субьектінің қоғамға қауіп
төндіретін зардапты болдырмаудың алдын-алуға байланысты жағдайларға беретін
бағасынан байқалады субьект бұлжағдайлардың
жеткіліксіз екенін алдын ала көре білмейді; үқыпсыздық тұсында
бүл абайсыздық болған істің өзіне кдтыстылығынан көрінеді субьект,одан
қоғамға келер ауыр зардапты алдын-ала көре білмейді.
Сондықтан, абайсыз іс әрекетің салдары субьектінің еркінен тыс
болады, оның мәні мен мақсатына кірмейді, керісінше, көбінесе қарама-кайшы
келеді.
Бірақ абайсыздық әрекеттерінің бәрін бірдей ырықсыз импульстік іс-
әрекет жүйесіне жатқызуға кдрсылар да жоқ емес. Әдетте, ерікті іс-әрекет
пен ырықсыз іс-әрекетті бір-бірінен айыра білу үшім, оның келтірген
зардабына емес, субъектінің мінез-құлқына, яғни, ол бұл әрекетті саналы
түрде жасады ма , жоқ ырықсыз акті ме, міне осы жағына қарайды. Олай
болмаған жағдайда кез-келген іс-әрекетті ырықсыз деп тануға болады,
өйткені, алдын-ала болжап, біліп, кдлап жасаған іс-әрекетке карағанда мүның
зардабы ылғи да кісі ойламағандай орасан зор және үнамсыз болып шығады.
Абайсыздық айыптарының тагы да бір ерекшелігі сол - онан келген зардап
субьектінің әрекеті үшін кездейсоқ болып табылады. Бұл, әсіресе, қауіпсішк
ережелерін бұзу салдарынан болатын техникалық абайсыздыққа катысы. И.П.
Лановенконың техника кауіпсіздігі ережесін бұзуға жасаған талдауы
көрсеткендей, ауыр немссе адам өліміне әкеп соққан әрбір жағдайға жеңіл
жарақатпен аяқталған ондағы
үсақ тәртіп бүзушылықтан келеді екен. Ал жеңіл жарақатпен сәтті
аяқгалған жағдайлардың өзара қатынасы бірге оннан, немесе бірге
жиырмадан келеді. Автор былай дейді: "Практикада техника
кдуіпсіздігі ережесінің бүзылуы деңгейі бірдей бола тұра, айыпты
адамның онан әрі коңіл-күйіне, тәртібіне қарамастан, ол жағдайдың кейде
өлімге, ауыр жарақатқа немесе жеңіл жарақатқа әкеп соғатыны
белгілі. Көбіне ешқандай қауіп тудырмайтын кезі де болады". Әрине бүл
айтқанымда абайсыздық қылмысының бәріне бірдей тура келе
бермейді, бірақ тәртіп бүзушылық пен оның зардабы арасындағы
сәйкессіздік үнемі байқалып отырады. Абайсыздық қылмысы көбнесе белгілі
бір жағдайға байланысты болады, оның табиғатында сол нақты жағдайдың өзі
аса маңызды криминогеңдік роль атқарады. Қасақана және абайсыздық
қылмыстары кезіндегі жағдай және жеке адамның өзара ықпалын зерттеген
В.А.Номоконовтың мәліметтері көңіл ау іарарлықіай. Қасақана қылмыс
жасағаңдардың көбісі жағдайды "билеген" 73%, ал абайсыздық қылмысы түсында
көбісі жағдайға керісінше "тәуелді" 51% болған.1
Ғылым мен техниканың дамуы төтенше жағдайдың өсуіне себеп болуда, ал
бұл жағдайға көбінесе техниканы пайдалану саласыңдағы қызметкерлер мен оның
әрекет аумағындағы азаматтар тап болады. Н.А.Игнатов ең тәжірбиелі деген
жүргізушілердің өзі, 3-тен 15 ретке дейін қиын жағдайға қалады дейді.
Абайсыздық қылмысының ерекшелігі сол, яғни мүнда қоғамға қарсы ішғыл
мен мақсаттың үлес салмағы мейлінше аз болады, сондай-ақ ондағы пиғыл
мақсат пен жағдайга орай пайда болған зардап арасында ешкандай байланыс
жоқ. Яғни, сондай бір зардап келтірейін деген пиғыл болмайды, ал мақсат
орындалмайды, не "асытымен орындалады".
Жалпы мінездеме бойынша абайсыздық қылмыскерлерінің өнегелілік бұзылу
деңгейі елеусіз болады. В.А.Номоконовтың зертеуіне сүйенер болсақ, қасақана
қылмыс жасаушыларга қарағанда абайсыздық қылмыскерлер арасындагы теріс
мінездері өте сирек, ал ең мінезділері 5-6 аса көп ұшырасады екен. Касақана
және абайсызда кісі өлтіргендер арасында зерттеу жүргізген Р.И.Михеев те
осындай тұжырымға келген.
Автотранспорт қышысында жеке адамның психифизиологиялық ерекшелігінің
мысалы, түйсік қабілеті, дер кезінде бірегей реакция
беруі, т.б. және психофизиологиялық жағдайының мысалы, шаршау, әбден
күйзелу, сасқалақгау, сондай-ақ шеберлік, тәжірбиелік,тосқауылға төтеп
бере білу сияқгы белгілерінің жоғары криминогендік
роль атқаратынын айта кеткен жөн. Автотранспорт қылмыстарының себептерін
зерттеу барысында Д.С.Ковалев мынаны анықтады:
жүргізушілерін 26, процентінің кәсіби дағдысы жеткіліксіз, 25 проценті жол
апатын рульде 8-12 сағат отырған соң, ал 7,8 проценті одан да ұзақ
соң жасаған.1
Психологтардың зерттеулері көрсеткендей, қызметкерлердің қиын апатты
жағдайда тиімді әрекет жасай білуі, олардьщ өз жүйке жүйелерін қаншалықты
дұрыс меңгере алатындықтарына байланысты.
Жеке адамның бойындағы бұл ерекшеліктер мен қасиеттер жағдайға
байланысты оның іс-қимыл жасауын, Қауіпсіздік ережесінің талаптарьш есепке
алу мүмкіндігін шектеп қояды, бірақ бұл мүмкіндіктен оны мүлдем айырмайды.
Олай болмаған жағдайда абайсыздық қылмысы жөнінде сөз болуы да мүмкін емес,
яғни ешқандай айып таға алмайсың.
Осы айтылғандарға орай, абайсыздық жағдайында айыптың әлеумепік-саяси
мәні мынандай ерекше түрде жүз береді: жағдайға жеткілікті назар аудармау,
жеңіл, жауапсыз карау. Бүл абайсыздық қылмыскерлері үшін қоғамға жат бағыт-
бағдар қасиет деген сөз, ол сақтық ережелеріне, қоршаған орта мен
әлеуметтік құндылықтарға үқыпсыз, жеңіл, жауапсыз караудан көрінді. Мұны
былай түсіндіруге болады, кей авторлар абайсыздық қылмысындағы жағдайға
байланысты кауіпті факторларымен жеке адамның психофизикалық
ерекшеліктеріне маңыз береді де, абайсыздықтың әлеуметтік-саяси табигатына
тиісті баға бермейді. ҚР ҚК зардап тек жағдайда, сондай-ақ жеке адамның
психофизикалық ерекшелігіне байланысты немесе тек жағдының жоқтығынан
туыңдаса, онда айып жөнінде, тіпті оны абайсыздық түрінде де сөз етуге
болмайды. Сонымен бірге абайсыздық қылмысы қысқа мерзімдік, бір сәттік те
болса сол адам бойындағы қоғамға жат пиғылмен байланысты болады.
ГДР-дің 1968 жылғы Қылмыстық кодексінде 2- бөлім, пр. 8 әлеумеггік-
саяси бөлігі абайсыздық қылмысының бір түрлеріне зандылық айқындаушы
ретінде өндірілген: "қылмысты іс барысында өзінің міндеттік борышын бұзып
отырғанын сезінбейтін адам абайсыздық әрекеттер жасайды, себебі ол жауапсыз
салгыргтық нәтижесінде өз міндетін түсінбейді немесе жауапсыздық салдарынан
міндеттік борышын бүзуға әбден еті үйреніп кеткен, мүның аяғы кашанда
зиянды зардапка әкеп соғады". 1
М.Д. Шаргородский былай деп жазады:- "Бұгінгі адам өз жауапкершілігыне
алған қызметі үшін де, аяғы үлкен зардапқа апарып соққан ас-әрекеті үшін де
жауап беруі тиіс. Операцияны сауатсыз жүргізген соның нәтижесінде сырқат
қайтыс болған хирург те дәл осылайша жауап беруі тиіс. Себебі операцияны
жақсы жүргізу оның қолынан келмейді, өйткені медицина нститутын
бітіргенімен нашар оқығак, операцияны жақсы жасай алмайды, бірақ ол осы
салада істеуге ниет егкеннен кейін, оның үлесінен шығуға міндетті болатын.
Олай болса мамандығын игере алмау салдарынан болған зардапқа хирург жауан
береді".
Мұны былай түсінуге болады: Өзі дайын емес кауіпті істі қолға алған
адам, өз жеңілдігінің нәтижесінде болған зардап үшін жауап беруі тиіс.
Бірақ мұндай жағдайды қылмыстық абайсыздық деп тану үшін М.Д.Шаргородский
айтқандай, субьективті белгілерден бас тарту талап етілмейді. Бұл жерде
үқыпсыздық емес, шартты түрде "қылмыстық абайсыздық" деп аталатын абайсыз
әрекеттің өзіндік бір түрлері сөз болып отыр .
"Кылмыстық абайсыздық" тұсымда адам өз іс-әрекеттерінің қоғам үшін
қауіпті екенін, оған жол бермеуі керектігін, сондай-ақ бүл іс-әрекетке
өзінің дайын емес екендігін сезінуге мүмкіндігі бола түра оны сезінбейді.
Сондықтан да бұл жерде абайсыздықтың субъективті белгісі орын алған.
Өзімшілдікке қарағанда бүл жағдайда адам өз әрекетінің қоғамға қаушті
зардабын алдын-ала болжай алмайды, ал ұқыпсыздыққа қарағанда өз
надандығынан оны болжай білуге пайымы жетпейді. Бірақ мүның бәрі кешіруге
болмайтын себептерге жатады. Қызметіне, білімі мен тәжірибесіне сәйкес
қойылатын талапты адам қалай түсінсе, болған жагдайға байланысты оның айыбы
солай анықталады.
Өзімшілдік және үқыпсыздық белгілеріне сай келмейтін абайсыздық
айыбының тағы да бір түрі "ерік ұқыпсыздығы". Қоғамдық қауіпті зардапты
болдырмау үшін дұрыс шешім қабылдауды галап ететін кііын жағдайға түскен
субъект дұрыс шешім табуға және кесірлі зардаптың алдын алуға мүмкіндігі
бола тұра және солай етуге міндетті екендігіне қарамастан , дүрыс шешім
таба алмайды немесе ол шешімді жүзеге асыра алмайды. Мұндай жағдайда
өзімшілдік те субъект ешнәрсеге де сеніп ,арқа сүйемейді, ұщсыздық ка
жоқ. "Ерік ұшсыздығының" себебі -сакталау, әбіржу барысында субъект не
істерін білмей, күш-жігерін жинақтап, кауіпті зардапты болдырмауға бағыттай
алмайды. Мысалы, Мепикас пен Данилиннің ісі бойынша КСРО Жоғары Сотының
Әскери колегиясы Данилиннің кісі басу кезінде оның кдбілетіне, айналадағы
жагдайды дер кезінде дұрыс түсінуіне және шешім қабылдауына қорқыныш пен
сасқалақтаудың қаншалықты кесірін тигізетінін анықгау үшін сараптама
экспертиза жасау кажет деп айпты. Онсыз Данилиннің бақытсыз оқиғаның
алдын алуына мгүмкіядігі болды ма деген мәселені шешу мүмкін емес еді.
Тотенше октағалар әбден молайған. Бұгінгі жағдайда абайсыздық
қылмысының бұл түрі есе түскен.
М.С.Гринберг "әдейі жауапқа қабілетсіздік" деген түсінік ендіру
жөнінде мәселе қойған. Бұл түсінікті ресмилендіру үшін көп жагдайда
қылмыстык, - кұқық шеңберінен лығып кететін: кәсіби жарамдылық белгісін
аныктау "маман моделі", жеке адамның психофизикалық сапасын ажыратудың
кәсіби әдісін дүрыс таңдау, кәсіби аттестация ұйымдастыру сияқты басқа да
көптеген күрделі мөселелерді шешу керек.
Адамдардың бойындағы психофизикалық проблемалар әбден ши---елеиіскен
бүгінгі таңда ол мәселелерді шешу және оны күрделі өндіріс талабына
сәйкестендіру аса келелі мәселелердің бірі. Бүлай еткеңде біз абайсыздық
қылмысының да, техника қолдану саласында одан келер зардаптың да аддын
алған болар едік.
Бірақ "әдейі жауапқа қабілетсіздік түсінігін ресмилендіру
абайсыздықтың субъективті белгілерінің маңызын жоққа шығара
алмайды. "Техникалық жүйені операторларына" жатпайтын
субъектілер жөнінде айтпаганның өзінде оларға "әдейі жауапка
қабілетсіздік" түсінігін қолдануға болмайды , белгілі бір
процесстерді қауіпсіз жүргізу үшін қажетті операторлық сапа
жинақтау - оның каншалықты жүйкелік-психологиялық салмақ
түсіретінаігіне қарамастан нақты бір белгілі жағдайда ғана
есептелген. Ал кез келген оператор дұрыс шешімін таба бермейтін
шұғыл жағдайлар үнемі болып тұрады. Сондай-ақ жеке адамиың
бойьшдағы психофизикалық сапалардың да ішкі өзгеріске
ұшырауының мүмкін екендігін ұмытпау керек. Осымен
субъективті белгілер қылмысты абайсыздықгың маңызды мінездемесіне саналады
және жағдайды заң тұрғысынан айқындау кезінде оны ескермеу мүмкін емес.
Осыған орай, қылмысты абайсыздық мынадай анықтама беруге болады:
"Егер қылмыс істеген адам өзінің әрекеттерінің немесе әрекетсіздігінің
қоғамға кауіптігіне зардаптары болуы мүмкін екенін түсінбесе, бірақ
түсінуге тиіс және түсіне алмайтындай болса, немесе оның қоғамға қауіпті
болуы мүмкін екенін болжаған болса, бірақ жеңіл ойлықпен оның алдын алуға
болады деп есептесе, немесе озідай зардаптың болуы мүмкіндігін болжай
алмаса, бірақ болжауга тиіс жәнс болжай алатындай болса, онда қылмыс
абайсыздықтен істеледі деп танылады".1
Осындай анықтама бергенде ғана негізгі Заңның 9 бабымен ҚР
Қылмысмыстық кодексінің 9 бабындағы кемшілікті едәуір деңгейде түзеткен
болар едік, сонда бұл анықтама:
ажалпы айып пен ниеттің анықтамасына сәйкес келер еді,
әсубьектінің іс-әрекеттің қоғамдық кауіптілігіне деген психикалық
көзқарасына мінездеме белер еді,
бформальды құрамы бар қылмысу және абайсыздық айыбының өзге де
түрлеріне өзімшілдік пен үқыпсыздықтан басқа қолдануға болар еді,
в абайсыздыктың барлық түрлерінің обьективті және субьективті
белгілеріне мінездеме беріп, обьективті айыптаудан сақтап едік. Зандылық
техникасы тұрғысынан қарағанда деп саналатын баска да шешімдер бар: мысалы,
негізгі Зандагы 9 бапты екіге бөлу, бірінші 5 бөлімінде - абайсыздыктың
жалпы белгілерін беру екінші бөліміңде олардың фактілерін айқындау.
1.2. АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАРДЫН ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ КРИМИНОЛОГИЯЛЫК
СИПАТТАМАСЫ.
Абайсыздық- кінәлінің өзі жасаған әрекеттерінің не әрекетсіздігінің
зиянды салдарына психикалақ қатынасының ерекше түрі. Объективті жағына
қылмысты заңмен қарастырылған белгілі бір қоғамдық қауіпті салдар кіретін,
яғни материалдық құрамы бар қылмыстар ғана абайсыздықтан жасалуы мүмкін. ҚР
ҚК абайзыздықтың екі түрі қарастырылған: а. менмендік, б.немқұрайдылық. ҚР
ҚК 21- бабының 2-ші бөлігіне сәйкес, егер адам өз іс- әрекетінің қоғамға
қауіп туғызуы мүмкін екенің алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптары
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасаған қылмыс деп танылады. Менмнедікпен, яғни жеңілтектікпен
қылмыс жасаған тұлғаның істегенінің салдарына психиқалық қатынасы абайсыз
және қасақана кінәнің басқа түрі сияқты, интелектуалдық және еркіне қарай
сәттерден тұрады. Интеллектуалдық сәт тұлғаның өз әрекетінің не
әрекетсіздігінің қоғамдық қауіпті салдары орын алу мүмкіндігін алдын ала
көре білуімен сипатталады. Еркіне қарац сәт, бұл салдарының алдын алуға
негізсіс арттық сенумен сипатталады. Мысалы, машынаны басқарып келе жатқан
жүргізуші жылдамдықты рұқсат етілген мөлшерден асырып жібереді де, осыған
орай ол белгілі бір сәтте машынаны тежеп үлгере алмайды. Ақырында, ол жаяу
жүргіншілердің біреуін басып кетіп өлімге ұшыратады.1
Менмендіктіқ заңды тұжырымдамасында оның интелектуалдық
сәті тікелей және әсіресе, жанама қасақаналықтың интелектуалдық сәтімен
жақын. Екі жағдайда да тұлға өз іс- әрекетінің қоғамдық қауіпті салдарының
орын алатындығын алдын ала көріп біледі. Алайда , заң шығарушының
қасақаналықты суреттеген кезде қолданатын алдын ала көре білу түсініктің ,
шынайы мазмунының дәл осы түсінікті кінәнің абайсыз түрінің тағы бір түрі
болып келетін менмендікті сүреттеуде қолдануынаң түбірлі айырмашылығы бар.
Бұл айырмашылық алдын ала көре білудің сипатында. Қасақаналық кезінде алдың
ала көре білу нақты сипатқа ие болса, менмендіқ кезінде ол- абстрактілі
түрінде. Мұның мағынасын бұлайша түсіндіруге болады; қасақаналық кезінде
кінәлі тұлға тап осы кезде, белгілі жағдайларда жасалған өзінің нақты
әрекеттерінің сөзсіз немесе болуы ықтимал нәтиже орын алатынын алдын ала
көре біледі. Жәбірленушінің кеудесіне пышақпен ұра отыра, түлға дәлосы
соққы, осы пышақпен соғу жәбірленушіні өлімге ұшырататының алдын ала көре
білген.
Ал қылмыстық менмендік кезіндегі интелектуалдық сәттің
мазмұны тіпті басқа. Тұлға өзінің әрекетінің қылмысты салдарының әйтауір
бір орын алатынын жалпылама түрде алдын ала көріп біледі. Мысалы, жүргізуші
машынаны рұқсат етрілген жылдамдықты асыра пайдалана отырып, бұл ісінің
жаяу жүргіншіні соғына апаратының жалпы көріп біле алады және бұл көріп
білу нақты емес, жалпы, яғни абстрактілі сипатқа ие. Тұлға көрсетілген
қауіпті салдарды жалпы алдын ала көріп біле тұра, оның өзінің де басында
осындай жағдай болуы мүмкіндігін мүлдем есіне алмайды. Ол мұндай салдар
басқа жүргізушілер тап келген жағдайларда орын алады деп ойлап, өзі үшін
олардың алатындығын тіпті қаперінде де болмайтындай көреді, себебі ол өзі
сияқты тәжірибелі жүргізушілер мұндай жағдайда ұшырамайды, яғни ол жаяу
жүргіншімен қақтығысса оған залал келтірудің алдын ала алады деп
үміттенеді.Алайда, менмендіктің қасақаналықтан негізгі айырмашылығы еркіне
қарай болатын сәтінде . Бұл сәт абайсыз кінәнің бір түрі болып табылатын
менмендік кезінде, тұлға өз іс- әрекетінің қоғамдық қауіпті салдарының
алдың алатындығына жеткіліксіз негізде сенетінімен сипатталады. Жанама
қасақаналыққа қарағанда, қылмыстық менмендік кезінде, тұлғаның еркі өз іс-
әрекетінің қылмысты салдарының алдың алуға бағытталған. Тұлға оның
пікірінше, қылмысты нәтиженің орын алуына жол бермейтіндей нақты бір
жағдайларға сенім артады. Мысалы, жоғарыда көрсетілген оқиғаны өзінің
мамандық біліктілігіне, машынаны ұзақ уақыт бойы апатсыз жүргізіп келе
жатқан тәжіребесіне, оның техникалық жағдайының сенімділігіңе, жол бетінің
жақсы күйіне және т.б. көптнген жағдайларда сенім артады. Өкінішке орай,
нақты бір кезенде мұндай сенім ақталмай, жансақ болып шығады да, машынаны
жүргізуші жаяу жүргізушіні бәрі бір басып кетіп, оны қайғылы қазаға
ұшыратады. Сенімнің қателегі, негізсіздігі- жасалған іс- әрекеттің
салдарына асихиқалық қатынасты қылмысты менмендікке айналдырып, істің өзін
қылмысқа жеткізеді.1
Абайсыз кінәнің екінші түрі- қылмысты немқұрайдылық болып табылады. ҚР
ҚК 21- бабының 3- бөлігіне сәйкес, егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық
болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола
тұра өз іс- әрекетінің қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенің
болжап білмесе , қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады.
Қылмыстық немқұрайдылықтың интелектуалдық сәтінің қасақаналықтың сол
сияқты, қылмыстық менмендіктің де, интелектуалдық сәтінен үлкен
айырмашылығы бар. Қылмысты немқұрайдылық кезінде тұлға өз іс- әрекетінің
қоғамдық қауіпті салдарының орын алуының мүмкіндігің алдын ала көріп
білмейді. Сонымен, абайсыздықтан болған кінәнің бұл түрінің интелектуалдық
сәті өз қылығының қоғамдық қауіптілігін бағалау білу- кінәлінің санасына
жетпегендігімен сипатталады. Бұл - интелектуалдық сәттің теріс бағаға ие
болатындай бір кезі. Сондықтан, бұл жағдайда кінәнәң мәні интелектуалдық
емес, еркіне қарай сәтінде, себебі тап осы сәтке байланысты алады.
Қылмыстық немқұрайдылықтың еркіне қарай сәтінің заңды
анықтамасы объективті және субъектівті екі шартқа байланысты теория мен сот
тәжірибесінде объективті шарт, тұлғаның өз әрекетінің немесе
әрекетсіздігінің қоғамдық қауіпті салдарының орын алуын алдын ала көре
білетіндей, заңға, тұлғаның мамандығы бойынша мәртебесіне және жалпыға
бірдей қоғамдық ережелерге негізделген міндеттерімен байланысты.
Абайсыздық қылмыскерлігінің қурылымын айқындау үшін
абайсыздық қылмыстарын қылмыстық-күқылық және криминалогиялық
белгілері бойынша жіктеу керек. Осыган орай негізгі жіктеу белгілерін
таңдау мәселесі туыңдайды. Ондай белгі ретіңде абайсыздық қылмысы кезінде
бұзылған қоғамдық қатынастарды яғни, қылмыс объектісі алу ретсіз. Өйткені
түрлі обьектілерге әсер ететін абайсыздық қылмыстары криминалогиялық
тұрғыдан алғанда өзара ұқсас болып келуі мүмкін. Абайсыздық қылмысы
нәтижесінде болған зардаптарды да заттай, рухани немесе дене жаракдты
жіктеу негізіне алуға болмайды, өйткені нақгы болған зардап көп ретте
кездейсоқ жағдайға байланысты болады, мүнан өзге көп жағдайда түрлі
зардаптардың табуы байқалады. Абайсыздық қылмыстарының құрамын қылмысты
нәтижесінің болуына нсмесе болмауына қарай бөлудің біршама маңызы бар .
Бірақ бұл бөлу таза қылмыстық - құқылық мәнге ие, көрсетілген абайсыздық
қылмыстар тобының криминалогиялық ерекшеліктерін ашпайды . Ол осы
ерекшеліктерден туындайды.
Абайсыздық қылмыстарын оқиға болган қызмет саласына карай жіктеудің
криминалогиялық және қылмыстық - құқылық маңызы зор. Бұлайша жіктеу
абайсыздық қылмыстарын қоғамдық қауіптілігіне және қылмысты жасау
механизыміне қарай топтарға бөлуге, осыған орай оған карсы күрес
шараларының ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік береді.
Абайсыздық қылмыскерлігі мынадай екі топқа бөлінуі тиіс: тұрмыстық
және кәсіптік. Өз кезегінде тұрмыстық абайсыздық екі түрге бөлінеді:
а техникалық жабдықтар әрекеті саласынан тыс жерде және
техника жабдықтарын, баска да қауіптілігі жоғары кездерді
пайдаланусыз болған тұрмыстық абайсыздық қылмысы;
ә техникалық жабдықгар әрекеті саласында және
техника жабдықтары мен басқа қауіптілігі жоғары кездерді
пайдалану аркдсында болған абайсыздық қылмысы. Кәсіби абайсыздық үш түрге
бөлінеді:
а техникалық жабдықгар әрекеті саласында және
техника жабдықтары мен басқа да кауіптілігі жоғары кездерді
пайдалу арқасында болған кәсіби абайсыздық қылмысы;
ә таза кәсіби қызмет саласында болған және лауазымдық
басқару міндетін пайдалану барысында абайсыздық қылмысы.
Бүл жіктеуді мынадай схема арқылы көрсетуге болады:
Техникалық техникалық таза лауазымдық жабдықтар
жабдықтар кәсіби басқару әрекетінен әрекеті қызмет міндетін тыс
салада саласында пайдалану барысында.
Осылайша абайсыздық қылмысын негізінен төрт түрге бөлуге болады:
1. Техникалық жабдықтар әрекетінен, сондай-ақ қауіптілігі жоғары басқа
да көздерден тыс салада болатын тұрмыстық абайсыздық қылмыстарды ежелден
келе жаткан, ал бүгінгі күні абайсыздық қылмысының ең аз кездесетін түрінен
саналады. Оған абайсыз әрекет абайсыздықтан болған ауыр немесе жеңіл дене
жаракаттары, мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке азаматтардың мүліктерін
абайсыздықтан жою немесе зиян келтіру жатады. Айта кету керек, бүл баптар
бойынша өзге топтарға жататын қылмыстарды да жіктеуге болады, мысалы, егер
кісі өлімі немесе мүліктің жойылуы салдарынан болса, т.б.
Осылайша, абайсыздық қылмыстарын ұсынылып отырған, тәртіп бойынша
жіктеу ҚР Қылмыстық кодексіндегі құралдарды жіктеумен сәйкес келмейді .
Бүл топтың жалпы абайсыздық қылмысындағы үлес салмагы он шалықты үлкен
емес , бірақ оның динамикасы өсіп келеді.
Техникалық жабдықтар мен баска кауіптілігі жогары көздердің әрекет
саласыңда болған абайсыздық қылмыстары - абайсыздық қылмыскерлігінің
көптеген топтарын қүрайды, олар көбіне кәсіби қызмет барысында жүз береді.
Бірақ бүл қылмыстар түрмыс ауқымында да болып жатады.
Мүнан өзге, техника жабдықтарын пайдалануға катысы жоқ азаматтар да
оның әрекет саласына жиі тап болады, осыдан келіп, кейбір абайсыздық
салдарынан ол жабдықтардың қауіпсіздік қызметі бүзылады да, соңы ауыр
зардапқа соғады.
Сондықтан да бүл топтағы қылмыстарды техника жабдықтарын
пайдаланушылардың да, сондай-ақ техника жабдықтарын
пайдалану ережелерін жақсы білуге және өздерінің іс-қимылын соған лайықтай
білуге міндетті, осы салада жүрген өзге адамдардың да жасаулары мүмкін.
Бүл топтағы қылмыстардың абайсыздық қылмыстарының жалпы күрамы ретінде
де, сондай-ақ техникалық қылмыстардың күрамы ретінде де қаралуы мүмкін. Ол
қылмыстардың жалпыға бірдей белгісі - олар адам мен техниканың өзара қатысы
арқылы жүз береді, техникалық жабдықтардың субьектінің немесе
басқарушының ауқымынан шығып кетуіне әкеп соғады да
қоғамға қауіпті зардап келтіреді.
3. Таза кәсіби қызмет саласында техникалық және лауазымдық баскару
міндеттерін пайдаланудан тыс болған абайсыздық қылмыстары қылмыстың бүл
саласында дербес топ құрайды. Оған субьектінің өз кәсіби міндеттерін
орындамауы немесе тиісті деңгейде орындамауы нәтижесінде қоғамға зиян
келтірген жағдайлар жатады. Қылмыстық занда ондай жағдайлар арнайы
кдралған: Егер олар арнайы құрамда көрілмеген болса, болған зардапкд
байланысты абайсыздық қылмыстарының жалпы құрамы қолданылуы мүмкін.
4.Абайсыздық қылмысының соны тобын лауазымдық басқару міндетін
пайдалану нәтижесінде жасалған қылмыстар құрайды. Соны құрам осы қылмыстар
тобы үшін жалпылама түрде каралуы мүмкін.
Бүл көрсетілген қылмыстар тобының маңызы мен қауіптілігі сощы уақытта
кәбейе түсті. Мұны қоғамдық әмірімізде басқару жүйесі рөлінің өсуімен
түсіндіруге болады. Осыган орай жіберілген "қатенің" құны да арта бермек,
олай болса баскару шешімдерінің уақытылы және дұрыс болуы үшін лауазым
иелеріне қойылар талап та өсе түсті.
ГДР 169 және ПХР 3,217 -бап қылмыстық кодекстерінде шаруашылық
тәуекелі мен даму тәуекелінің қылмыстық жауапкершіліктен азат ететін жағдай
ретінде ендіру назар аударуға тұрады. Негізгі, қылмыстық кодекстің жалпы
бөліміне іс-әрекеттің қоғамдық кдуіптілігін жоққа шығаратын жағдай ретінде
өзін-өзі ақгаған тәуекелді ендірсе дүрысырақ болған болар еді.
5.Автоматты басқару жүйесін АБЖ өндірудің өсуіне байланысты алдағы
уақытта АБЖ негізінде кабылдап, елеулі зиян келтірген, теріс басқару
шешімдері үшін қылмысты жауапкершілікке тарту проблемасы болады. Бүл жерде
АБЖ жағдайында жалпы жауапкершілік проблемасының қылмыстық құқылық аспекті
сөз болып отыр. Қылмыстық құқық еліміздің халық шаруашылыгы мен басқару
саласында елеулі зиянгершілікке соқгырып отырған немқұрайлылық пен шаруаны
бетімен жіберушілік сияқты кауіпті құбылысқа қарсы күресте елеулі басты
болмаса да көмекші рөлі ойнауы тис. АБЖ-ны кеңінен ендіру арқылы хабар
көлемін кеңейтуге,
қабылдайтын шешімнің нәтижесін болжау мүмкіндігін арттыруға қол
жететіндіктен лауазым иелеріне жүктелер жауапкершілік те күшейе
түскен. Мүның алғы шарты - басқару шешімдерін қабылдау мен
жүзеге асыру процесін дәл үйымдастыру және нормативтік
тұрғыдан бекіту, сондай-ақ оган қатысты адамдардың міндеттері
мен құқын айқындай білу болып табылады. Басқаша айткднда,
туындайтын қарым - катынастарды құқылық реттестіру арқылы бүл
процесті арнайы бағдарламаға алу керек. Мұндай жағдайда
жалпылама "қате шешім қабылдағаны үшін", хабар мен
камтамасыз етуге, баскару шешімімен дайындауға , шығару және
жүзеге асыруға байланысты бекітілген нақгы нормативті міндетін
орындамаганы үшін немесе ойындағыдай орындамағаны үшін
жауапкершілікке тартылады.
АБЖ негізіңде баскдру шешімдерін кабылдау процессін тәртіпке келтіру.
АБЖ жүйесіндегі ӘВМ-ді пайдаланудың қауіпсіздік ережелерін жасау және бұл
қызметке қатысты барлық адамдардың міндеттері мен құқығын дәл айқындау-
қылмыстық зандылықка. АБЖ-ны қылмыстық құқылық түрғыдан қорғауға
бағытталған арнайы қылмыстар құрамы қалыптастыруға және өндіруге мүмкіндік
береді. Ол құрам- автоматы басқару жүйесін пайдалану ережесін бүзу
нәтижесінде үлкен материалдық шығынға немесе басқалай елеулі зардапқа жол
беру.
1.3. АВТОКӨЛІКТІ ПАЙДАЛАНУ САЛАСЫНДАҒЫ АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАР
ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ.
Қылмысты абайсыздықпен күрестің криминалогиялық және
қылмыстық - құқылық проблемаларын зерттеу ең алдымен
бастапқы негізгі түсініктің мазмұны дәл талап етіледі .
Абайсыздық қылмыскерлігі, абайсыздық қылмыскер, қылмысты
абайсыздық сияқгы түсінік катигорияларының негізінде ең
алдымен абайсыздық қылмысы жөніндегі ұғым жатыр. Айыптың абайсыздық
түрінің белгілерін абайсыздық құрылымын есепке алмайынша, дұрыс тұжырымдау
мүмкін емес, өйткені, ол құрылым сол абайсыздықтың субьективті жағынан
саналады .
Абайсыздық қылмыстың қасакдна қылмысқа кдрағанда зіндік
ерекшеліктері болады. Ол ерекшеліктері абайсыздық қылмыстың
субъективті жағын гана сипаттап қоймайды, сонымен бірге объективті
жағын да сипаттайды. Және де обьективті жағынан ерекшкліктері
субъективті жағынан ыщіал етіп отырады. Абайсыздық әрекеттерін
жіктеу, оған жаза беру және профилактика кезінде бүл есепке
алынуы тиіс. Оның зерттеудің маңыздылыгы сонда, қылмыстық
құқығының мәселелері, әсіресе, оның жалпы бөлімі қасақана
қылмысқа қолданылатындай етіп жасалған, осыдан келіп оны
абайсыздық қылмысына қолдануға мүлде болмайды мысалы, абайсыздық
қылмысына ортақгас болу жөніндегі түсінік немесе олардың ерекшеліктерін
жеткілікті деңгейде есепке алмайды мысалы, ауырлататын және жеңілдететін
жағдайлар .
Кешеге дейін қылмысты абайсыздық негізінен абайсыздық қылмысының
"моделінен" айналған абайсызда кісі өлтіру сияқгы қылмысқа ғана қолданып
келеді. Айыптың түрін, анығырақ айткднда -өзімшілдік, ұқыпсыздық қылмысын
айқындау алдын-ала белгіленген "модель" бойынша жүргізіледі, бүндағы
кемшілік - айып субъектінің тек қылмыс нәтижесіне психикалық кдтысын ғана
айқындайды.
Казіргі уақытта абайсыздық қылмыскерлігінің басым бөлігі бестен төрт
техника пайдалану саласында болады, бұған Қылмыстық кодексте 30-дан
астам норма арналған, олар абайсыздық қылмысының аса қауіпті түрлеріне
жатады, ал бүгінгі танда кауіптілік онан сайын өсе түсуде. Сондықган да
абайсыздық қылмысының моделіне - техниканы пайдалану саласындағы қылмыстар,
абайсыздық техникалық қылмыстары жатады. Біздің диплом жұмысының тақырыбына
автокөлік абайсыздық қылмыстарын тандауымның да себебі де осы, жол-көлік
оқиғаларының қаупі жыл өткен сайын өршей түсуде.1
Жалпы автокөлік қылмыстарын М.С. Гринберг Б.А.Куринов, И.П.Лановенко,
В.Е.Квашис, Ш.Д.Махмудов тағы басқа ғалымдар зерттеген. Бірақ ол мәселелер
әлі де болса жете зерттелмеген немесе оны шешу қиын жағдайда тұрған сияқгы.
Жалпы автокәлік қылмыстарының белгілері мен ерекшкліктерін зерттей түсу
кджет.
Техникалық қылмыстардың белгілерін ерекшеліктерін талдамас бүрын,
олардың жалпы анықтамасын беру керек: яғни ,техникалық қылмыс дегеніміз -
жоғары қауіп кездерін пайдаланатын немесе олардың әрекет саласындағы
адамдардың қауіпсіздік ережелерін қасақана немесе абайсызда бұзу арқылы
техниканы баскарушы субьектінің бақылаудан айрылып қалуы нәтижесінде
қоғамдық кауіпсіздіке қол сұғу, абайсыздық салдарынан қоғамға
келтіру немесе соған мүмкіндік жасау деген сөз .
Автокөлік техника жабдықгарынан жататындықтан
техникалық қылмыс туралы үғымды автокөлік қылмысына да
пайдалануға да болады .
Бүл қатынастар ең алдымен әлеуметтік-техникалық нормалармен реттеледі,
сол арқылы автокөлік жүйесінің апатынсыз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Олар автокөлікте пайдалану кезінде адамдардың өзара қатынасына , техникалық
бақылаудан шығып кетпеуіне, оны қауіпсіз үстауға, жол көлік оқигаларын
ықпал етеді. Бүл қатынас тардың бүзылуы автокөлікке немесе оның әрекет
саласына байланысты адамдардың денсаулығы мен өміріне кдуіп келтіреді,
үлкен материалдық зардапкд соқгырады. Транспорт жұмысына, басқа да қоғамдық
қызмет түрлеріне нүқсан келтіреді. Мұны болдырмау үшін қоғамдық кауіпсіздік
қатынастарына қылмыстық - құқылық қоргау шаралары белгіленеді. Ол шаралар
бұл қатынастағы субьектілердің өмірін, денсаулығын, мүлкін қалыпты қызметін
қоргайды.
2. Қоғамдық кауіпсіздік катынастары қоғамға кауіп тудыратын адамдар
үшін, басқаша айтканда, жоғары қауіп көздері үшін белгіленеді. Жоғары кдуіп
көзі жөніңдегі түсінік азаматтық- құқылық заңдылыққа нигилистік ғылым
арқылы енген, ол қауіп көзі тудырған зардап үшін азаматтық - құқылық
зандылықгың өзіндік ерекше шарттарын айқындаузиян әкелген адам емес, ал
жоғары кдуіп көзі иесінің жауапкершілігі, яғни айыпсыз жауаптылық тағы
баскд кджеттілігінен туған. Қылмыстық құқық бүл ұғым қылмысты әрекетті
жіктеудің және кауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін жауаптылықгы арттырудың
бір белгісі ретіңде міндет аткарады .
Автокөлік қылмысы жөніндегі түсінік жоғары қауіп көзі жөніндегі
түсінікпен сыбайлас .
Жоғары қауіп көздерінің белгілерін айқындаудың маңызы зор, сол арқылы
автокөлік қылмысының сипатын ашуға болады. М.С.Гринбергтің мына пікірімен
санаспауға болмайды : "Жоғары қауіп көздерінің мәнді және өзіндік
белгілеріне логикалық жүйелі талдау жасай отырып, жоғары қауіп көздерінің
тұрақсыздығын атап көрсетуге болады. Бұл көздерден куаттылық және
күрделілік деп аталатын басқа екі белгісі туындайды. Куаттылық - жоғары
қауіп қаншалықгы зардап келтіретінін, ал күрделілік - оның салыстырмалы
беріктігін білдіреді".
Келтірілген бүл белгілер: тұрақсыздық, куаттылық және күрделілілік -
шын мәнінде, жоғары қауіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz