Қазақ поэзиясында бірқақпай өте дамыған шағын жанр
ӘОЖ 821.512.122-7
Қолжазба құқығында
УШУРОВА ГУЗАЛ АРКИНОВНА
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасы
10. 01. 02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекшісі: Әбдіғазиұлы Б.,
филология ғылымдарының докторы
Ресми оппоненттері: Әбдезұлы Қ.,
филология ғылымдарының докторы
Қорабай С.,
филология ғылымдарының кандидаты
Жетекші ұйым: Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия
ұлттық
университеті
Диссертация 2010 жылы 27 тамыз күні сағат 16.00-де Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университеті жанындағы филология және педагогика
ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.05.05
диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050010. Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13, кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық пелагогикалық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 23 шілдеде 2010 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым-хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Т.С.Тебегенов
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасыр аяғы ХХІ ғасыр басындағы қазақ
сатирасы қазақ сөз өнерінің аса арналы саласының бірі. М. Рәш, О. Әубәкір,
Ү. Уайдин, Ғ. Қабышұлы, Қ. Ілиясұлы, К. Әмірбек, Т. Әмірбекұлы т.б.
суреткерлер шығармашылығы қазақ сатирасы контексінде зерттелгенде ғана
әдеби үдерістегі осы жанрдың табиғаты толық ашылмақ. Бүгінгі отандық
әдебиеттану ғылымы сөз өнері жанрларының көркемдік қуатын тану арқылы,
қазақ сөз өнерінің даму жолын, ұлттық дүниетанымның мәдени-философиялық
болмысын тануға ұмтылыс бағытымен келеді. Бұл диссертациялық жұмыста
осындай келелі басым бағыттар автордың ізденісіне кеңінен жол ашып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сатира адамзат қоғамында ерекше орны бар
мәдени құбылыс. Латынша satura – аралас(араластырылған) деген мағына
береді, алғашында көп дәмнің қосындысынан араластырылып жасалған тамақтың
атын білдірген. Сатира өмірден өнерге ауысып, антикалық дәуірде позияның
жанры ретінде сөз өнерінде көрініс тапқан. Дегенмен оның жанрлық табиғатын
айқындау оңайға соқпаған. Кезінде ол туралы Гегель теория оны
қарастырғанда қиындыққа ұрынған, өйткені сатираны қай жанрға жатқызу керек.
Онда эпикаға жақындатындай айқын белгілер жоқ, ал, лирикаға жатқызудың өзі
қиындыққа соғады деген болатын[1,84 б]. Сатираның басты басты жанрлық
белгісі-өмірдегі түрлі келеңсіз құбылыстарды күлкімен емдеу. Кейіннен
сатира сөз өнерінің барлық жанрында көрініс тапты.
Сатира-адалдықтың, адамдықтықтың қаруы. Онда қоғам болмысындағы және адам
бойындағы ең келеңсіз қөріністер мен қылықтар сыналады. Сондықтан да оны
кейде күштілер қаруы тұрғысында атайды. Сатира қару ретінде негізінен
көпшіліктің қамын ойлайды, адалдық жолы үшін күреседі. Сөз өнеріндегі нағыз
күрескерліктің көрінісі ретінде барлық жанрда көрініс тапты дейтініміз
сондықтан. Әдебиеттің осындай халық қамын ойлайтын табиғатына академик
Серік Қирабаев былай баға берген: ...қазақ халқының ояна бастаған тұсында,
оның ұлт-азаттық жолындағы күресі туын берік ұстап, халық өмірінің шындығы
мен алдыңғы қатарлы идеясын жырлаған қоғамдық сананың бір түрі – қазақтың
ұлттық әдебиеті болды[2,26 б].Бұл бағдарда әрине, қазақ сатирасы қашан да
алдыңғы саптан көрініп отырды. Сатираның тақырыптық диапозоны аса өрісті:
тұрмыс, мінез көріністері, қоғамдық өмір мен саясаттағы келеңсіздік,
адамшылықтан ауытқу, т.б. оның қырағы көзінен қашан да тыс қалмайтын. Жалпы
сөз өнерінің, оның ішінде сатираның негізгі өзекті мәселесі қоғамдағы
келеңсіздіктер мен адам бойындағы мінез-қылықтарындағы кемшілікерді
уақытында тауып, емдеп отыратын құдіреттілігінде дей аламыз.
Сондықтан әдебиеттану ғылымы кезең-кезеңімен, дәуір-дәуірімен сатираның
даму бағытын зерттеп, ондағы ірі сатирик тұлғалардың шығармашылығын жан-
жақты саралап отыруы отандық ғылымның да, қоғамның да талабы деп түсінеміз.
Сатира - қазақ сөз өнерінде бастауын фольклордан, ауыз әдебиетінен
бастайды. Кейінгі жылдары фольклорлық және әдебиет жанрларының табиғатында
өзгешелік барлығы ғылыми зерттеулерде нақтылы айтыла бастады. Дегенмен,
сатираның өміршеңдігі сонда, ол – фольклорлық және әдеби жанрларда қатар
көрініс таба беретін мәдени феномен. Мәселен, академик, фольклорист-ғалым
Сейіт Қасқабасов сатираның фольклорда көрініс табатынын терістемейді:
Жануарлар арасындағы өзара қақтығыста жыртқыштар еш уақытта бірін-бірі
жеңіп шықпайды. Жануарлар жайындағы ертегілердегі терең мәнді мораль мен
өзіндік ерекшелігі бар әлеуметтік утопизм нақ осыдан көрінеді. ...Әрине,
кейбір ертегілік варианттарда жолбарыс – жануарлар ханын, түлкі – биді,
жыртқыштар ұйымдастыратын тойлар – байлар тойын еске түсіріп отырады.
Мұндағы сатиралық астар да белгілі биікке көтеріледі.[3,29 б]. Сатиралық
дәстүр классикалық Шығыс әдебиетінде Мың бір түн, көне санскритте
Панчатантра, парсы, қазақ-түркі фольклоры мен ауыз әдебиетінде Қожанасыр
мен Алдаркөсе туралы, т.б. әңгімелер сатиралық дәстүрімен ерекшеленеді.
Жыраулық поэзияда да сатираның өз орны болды. Махамбет поэзиясында сатира
ұшталып өткір сынмен қайрала дамыды. Қазақ әдебиетінің әр дәуірінде сатира
сөз өнерінің жанрларының бірінен-біріне ұласа отырып, Абай дәуірінде қазақ
поэзиясында даралана көрініс тапты. Кейіннен ХХ ғасыр басында Ш.
Құдайбердіұлы, А.Байтұрсынов, М.Сұлтанқожаұлы, Т.Ізтілеуов, С.Торайғыров
шығармашылығында кездессе, одан әрі Сәбит Дөнентаев, І. Жансүгіров, Б.
Майлин т.б. шығармаларында жалғасын тапты. ХХ ғасырда сатира қазақ
әдебиетінде поэзиялық, прозалық және комедиялық жанрларда қарқын алып
дамыды. Ол кезеңде жазылған Ғ.Мүсірепов, Е.Алдоңғаров, А.Сегізбаев,
Қ.Қуанышбаев, Ж.Сәрсеков, Е.Дүйсенбеков,т.б.-дың сатиралық туындыларын
атауға болады.
Сатираның қазақ әдебиетіндегі айрықша қарқынмен даму үрдісі ХХ ғасырдың
аяғы ХХІ ғасыр басындағы әдебиетпен тұспа-тұс келді. Бұның өзі кездейсоқтық
емес еді. Ол тарихи-қоғамдық өзгерістермен, халық тұрмысындағы
қиыншылықтармен, халқымыздың тарихи-мәдени өміріндегі рухани
серпілістермен, түрлі қайшылықтармен тығыз байланысты болатын. Сатиралық
күлкі қоғамдық мәні бар құбылыстарға, олардың өмірдегі көріністеріне
бағытталатыны белгілі. Сатираның сапасы оның қоғамдағы келеңсіздікті дәл
тауып бағалауында, яғни оның қоғамдағы кемшіліктерді сынап, дер кезінде
алдын алуында. Сатира - халықтың қоғамдағы келеңсіздіктерге қарсы ішкі
қарсылығының көрінісі. Алпысыншы-жетпісінші жылдары әдеби аренаға шыққан
А.Тоқмағанбетов, С.Адамбеков, Ж.Алтайбаевтан, Ш.Смаханұлы, кейінгі толқын
М.Рәш, О.Әубәкіров, Ү.Уайдин, Ғ.Қабышұлы, Қ.Ілиясұлы, К.Әмірбек,
Т.Әлімбекұлы т.б. болатын.
Сатира отандық әдебиеттану ғылымында әдеби үрдіс аясында, жекелеген
шығармашылық тұлғалар шығармашылығы әр жылдары зерттеліп отырды. Дегенмен
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасы тұтас контексте
зерттелмеді. Осы кезеңдегі сатираның тақырыптық-жанрлық, көркемдік-
бейнелілік табиғаты бүгінгі таңға дейін жүйелі де арнайы зерттеудің
объектісі болмады. Сондықтан да диссертациялық зерттеу жұмысына арқау
болған ғасырлар тоғысындағы сатира табиғатындағы жанрлық-тақырыптық,
көркемдік-эстетикалық ерекшеліктер отандық әдебиеттану ғылымының негізгі
зерттеу объектілерінің біріне айналып, осы ғылым аясында жүйелі қарастыруды
қажет етіп отыр. Диссертациялық жұмыста сатираның табиғаты оның даму
жолымен және сол кезеңнің тарихи-әлеуметтік жағдайымен бірлікте алынып,
тұтас контексте талданады. Бұл орайда диссертациялық жұмыста сатирадағы
көркемдік дәстүр, сатираның тақырыптық-жанрлық ерекшелігі, сатиралық бейне
мен көркем тіл қуаты, сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы тәрізді
мәселелер ғылыми дәлелді тұжырымдармен зерттеледі.
Осы тұрғыдан алғанда диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісіне айналған
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасы өзінің жанрлық-
тақырыптық, көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерімен даралана отырып, бүгінгі
тәуелсіз елдің биік мұраттарының бірі – ұлттық сөз өнері мұраларын
толықтырып, ғылыми айналымға түскен пікірлерді жүйелеп, бір ізге түсіруімен
де ерекшеленеді.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Қазақтың мол мәдени мұрасында,
сөз өнерінде сатираның орны ерекше болғанымен, оның жүйелі түрде отандық
әдебиеттану ғылымында зерттеле бастауы жиырмасыншы ғасырдың екінші
жартысына тиесілі. Жалпы алғанда осы кезеңнен бастап сатира табиғаты
белгілі бір дәрежеде әр қырынан зерттелді, ондағы жекелеген ақын-жазушылар
шығармашылығы қарастырылды. Сатира табиғатын тану мәселелері саласында
диссертациялар қорғала бастады. Атап айтатын болсақ, Ғ.Әбетов, Т.Қожакеев,
М.Тілеужанов, А.Мұсаев, Е.Тұрсынов, Р.Алтынбекова, С.Қорабай, А.Рахимова,
Ә.Қабылов және тағы басқа ғалымдар диссертациялық жұмыстар қорғады.
Сонымен қатар қазақ сатирасы жайында Қ.Мұхаметжанов, Ғ.Қабышев, Р.Нұрғали,
С.Оспанов, З.Серікқалиев, Б.Сарбалаев сияқты ғалымдардың жекелеген
еңбектері мен зерттеулері жарық көрді. Сондай-ақ, мерзімді баспасөзде де
көптеген зерттеу мақалалар жарияланды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты қазақ
сатирасының идеялық-жанрлық және көркемдік-бейнелілік ерекшелігін,
эстетикалық қуатын айқындау, олардың қазақ әдебиетінде алар орнын
қарастыру. Сатираның жанрлық-көркемдік табиғатын бұрын зерттеген
ғалымдардың еңбегіне сүйене отырып талдау.
Сатираның қазақтың рухани өміріндегі болмысы әр жанрда айқын көрініс
тапқан. Қазақ әдебиетінде ХХ ғасырдың аяғы ХХІ ғасырдың басында сатира
дәстүрін дамытушы ақын-жазушылардың, жалпы суреткерлердің сатира жанрын
өрістетудегі алар орны, қосқан үлесі, өзіндік ерекшеліктері жүйелі түрде
қарастырылмағандығын ескерсек, оны байыпты саралап, бір жүйеге келтіріп,
ғылыми-теориялық тұрғыдан қарастырудың қажеттілігі арта түседі. Осы орайда,
біз өз тарапымыздан сатира табиғатын, оның көркемдік, эстетикалық қуатын
қарастыруды мақсат еттік.
Диссертациялық жұмыстың көздеген мақсатына жету үшін ХХ ғасырдың
басындағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайдағы түрлі оқиғалар, мінездегі
өзгерістер, адам табиғаты мен әдеби дамудың сабақтастығы, қазақ
әдебиетіндегі ағымдар мен көркемдік әдістер, сөз өнеріндегі сатиралық
образдар туралы тұжырым-түйіндер, олардың қоғамдағы типтік бейнелері,
философиялық толғаныстар, көркемдік өрнектер тұтастықта қарстырылады.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру жолында мынадай міндеттер қойылды:
– Диссертациялық жұмыста қамтылып отырған кезеңдегі сатира жанрының даму
үдерісін теориялық тұрғыдан саралау;
– Зерттеу нысанына алынған сатирик ақын-жазушылардың поэзиялық
шығармаларындағы сатира табиғатына талдау жасау ;
– Прозалық үлгіде жазылған шығармалардың сатиралық табиғатындағы
көркемдік-стильдік ерекшеліктерді айқындау;
– Сатирик қаламгерлердің шығармаларындағы драмалық форманың қолданылу
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан саралау;
– ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы қазақ сатирасының
тақырыптық-жанрлық бағыт-бағдарына барлау жасау;
– Сатиралық шығармалардағы сатиралық бейне(образ) мен тіл көркемдігі
мәселелеріне талдау жасау;
– Сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы мәселесін қарастыру.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні. Диссертациялық жұмыстың нысаны болып
табылатын ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасының әдеби
үрдіс аясындағы орны және оның бүгінгі ұлттық сөз өнеріндегі орны зерттеу
жұмысында жаңаша бағаланды. Қазақ сатирасының қазақ әдебиеті мен
мәдениетінің тарихындағы көркемдік-эстетикалық дәстүрлермен сабақтастығы,
сатираның сын айтудағы қуаты, өткірлігі, идеялық-тақырыптық мазмұны сөз
өнері жанрларының сипатын ашатын құрамдас бөліктер ретінде қарастырылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Диссертациялық жұмыстың
теориялық және әдіснамалық негізі ретінде әдебиеттану және фольклортану
ғылымдарының жетістіктері, әдеби мұраларды кешенді түрде зерттеудің ғылыми
әдіс-тәсілдері алынды. Негізінен, ұлттық әдебиеттану ғылымындағы теориялық
тұжырымдар, сатира табиғатын, оның әр жанрда көрініс табу ерекшеліктерін
қарастырған ғылыми еңбектер диссертациялық жұмыстың негізгі әдіснамалық әрі
теориялық өзегі болды.
Диссертациялық еңбекті жазу барысында ХХ-ХХІ ғасырлардағы ұлттық
әдебиетіміздегі көрнекті ақын-жазушылар мен ғалымдардың, атап айтқанда,
М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың, Ж.Аймауытовтың, М.Дулатовтың, М.Әуезовтің,
Қ.Жұмалиевтің, М.Ғабдуллиннің, Б.Кенжебаевтың, М.Қаратаевтың, З.Ахметовтың,
М.Базарбаевтың, З.Қабдоловтың, Т.Қожекеевтің, Р.Бердібайдың,
Н.Ғабдуллиннің, Ш.Елеукеновтің, Т.Кәкішевтің, Қ.Әбдезұлының, С.Қорабайдың,
Р.Нұрғалидың, Б.Әзібаеваның, Б.Әбдіғазиұлының, тағы басқа да ғалымдардың
еңбектеріне, монографиялық зерттеулеріне, сондай-ақ, ұжымдық сипаттағы
ғылыми зерттеулерге назар аударылып, қажетті кезінде ретіне қарай
пайдаланылды.
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасын, оның
әдебиетіміздің әралуан жанрларында даму көріністерін, ондағы тақырыптық-
идеялық мәселелерді көркемдік-эстетикалық категориялар контексінде
қарастыру - диссертациялық жұмыстың басты мәселесі болоып табылады.
Зерттеуге нысан ретінде алынған мәселені қарастыру барысында жүйелі-
кешенді, тарихи-салыстырмалы әдістер басшылыққа алынды. Жүйелі-кешенді және
тарихи-салыстырмалы әдістер аясында сатира табиғатын, оның сөз өнеріндегі
мәнін зерттеудегі негізгі нысана – сатираның қоғамдағы және адам
танымындағы орнын, сондай-ақ, ондағы бейнелілік мәселесін, сөз өнеріндегі
нақты жанр контексінде қалай ашылғанын тану және автор ұстанымын айқындау
болды. Басқа да ұлттар әдебиетітерндегі юмор, әзіл, сарказм, ирония, тағы
басқа сатиралық-комедиялық көркем бейнелеу материалдарымен салыстыра
отырып, қазақ сатирасының ұлт мәдениетіндегі рухани орнын айқындау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр
басындағы қазақ сатирасының ұлттық әдебиетте поэзиялық, прозалық және
драмалық жанрларда көрініс табуын саралау, олардың көркемдік-эстетикалық
ерекшеліктерінің тарихи-теориялық аспектіде қарастырылуы, ұлттық және әдеби
дамудағы көркемдік дәстүр мен үндестік, сабақтастық жағдайында әдеби
теориялық тұрғыда кеңінен талдануы зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы
болып табылады.
Қазақ сатирасының жанрлық-тақырыптық, көркемдік-эстетикалық ерекшеліктері
ұлттық әдебиеттану ғылымындағы сатиралық жанрлардың даму типологиясымен
тұтастықта алып қарастырылды.
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасының кешенді түрде
зерттеліп, ғылыми айналымға енуі диссертациялық жұмыстың жалпы ғылыми
жаңалығын айқындайды.
Диссертациялық жұмыста ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ
әдебиетінің даму, қалыптасу тарихындағы қазақ сатирасының алар орнына
кешенді құбылыс ретінде баға берілуі де – зерттеу жұмысының жаңалықтарының
бірі.
Диссертациялық жұмыста сатираның ең алдымен комедиялық түр екендігі,
әлеуметтік құрал екендігі, сатираның антиидеалдық табиғаты, сатирадағы
юморлық ұстаным, сатиралық бейне(образ), сатираның жанрлары: мысал,
эпиграмма, бурлеск, памфлет, фельетон, т. б. ерекшеліктері және олардың
жанрлық табиғатын құрайтын қуатты элементтер мен факторлар жан-жақты
қарастырылды. Зерттеліп отырған кезеңдегі сатира көркемдік-эстетикалық
жағынан жан-жақты қаралып, талқыланды.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар:
– Қазақ сөз өнеріндегі сатира жанрының орны, зерттеуге алынып отырған
– кезеңдегі даму үрдістерін, зерттеу нысанасына алынған қаламгерлердің
поэзиялық шығармаларындағы сатира табиғатын саралау арқылы әдеби үрдістегі
сатиралық жанрлардың белсенділігі айқындалды;
– Сатиралық жанрлардың ұлт мәдениетіндегі даму үрдісі қоғамдық-әлеуметтік
өзгерістер кезіндегі өнер мен ғылымның, басқа рухани салалардың дамуымен
үндестікте жүзеге асады;
– авторлардың тақырып таңдауы және оңтайлы формада жеткізуі арқылы
сатиралық шығармалар қоғамдық өмірдің шын мәніндегі көркем айнасы
дәрежесіне көтерілді;
– Сатирик авторлардың прозалық шығармаларындағы сатира табиғатын тану жалпы
әдеби үдеріс аясында бағаланады.
– Сатираның алдымен лирикалық поэзияның жанры ретінде қалыптасқаны, басты
жанрлық белгісі ретінде әдебиеттану ғылымында оның қоғамдағы түрлі келеңсіз
құбылыстарды сынайтын қуатты сын айтар табиғаты аталады;
– Сатира бейнелеу тәсілі, сонымен қатар, көркемдік-эстетикалық фактор, яғни
фольклорда және әдебиеттің барлық жанрында көрініс табатын мәдени феномен
болып табылады
– Сатира – халықтық мәдениеттің көрінісі. Әр дәуір, әр кезең өз күлкісін,
сатирасын тудырады. Күлкі-еркіндіктің көрінісі. Карнавал, халықтық ойын-
сауықта хан да бір, қара да бір болып көңіл көтергенде көп нәрсені еркін
айтуға мүмкіншілік берілген. Жай күндері айтуға тиым салынған нәрсені
сондай бір көңіл көтерген халықтық думанда айтып салуға болған. Сатира,
бастауының осындай ойын-сауықтан алатындығы туралы тұжырым жасалды;
– Сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы бір бола бермейді.
Сатирададағы образ көбіне антиидеал болып келеді. Бірақ осыған қарап
сатиралық шығармада автор ұстанымы көрініс таппайды деген ұғым тумауы
керек. Автор ұстанымы сатирада бірде жасырын түрде көрініс тапса, кейде
сентенция түрінде көрініс тауып жатады. Немесе, диалог барысында көрініс
табады, кейде реплика түрінде көрініс табады. Сондықтан қандай да бір
сатиралық шығармада авторлық ұстаным сол объект-құбылыстың ортасында
көрініс тауып отырады.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Қазақ сатирасының жанрлық-
тақырыптық мәселелерін, бейнелілік-тілдік ерекшелігін талдаудан алынған
зерттеу жұмысының нәтижесі ретіндегі тұжырым қағидалары мен бағыты жұмыстың
теориялық мәнін анықтайды. Зерттеудің практикалық мәні - әдебиеттану, қазақ
әдебиеті пәндерінде сатиралық шығармаларды, оның ішінде сатиралық
жанрларды, сол жанрлардың көркемдік-эстетикалық мәселесі туралы оқылатын
дәрістер мен сабақтарға, осы тектес ізденістерге көмекші құрал болып,
арнаулы курстарға қолданыла алады.
Зерттеудің сарапталуы. Зерттеудің негізгі қорытындылары мен нәтижелері
республикалық баспасөз беттерінде, ҚР Білім және ғылым саласындағы Бақылау
комитеті белгілеген ғылыми басылымдарда жарық көріп, республикалық,
халықаралық конференцияларда баяндалды.
Диссертациялық жұмыс Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық
университеттің қазақ әдебиеті мен тілі кафедрасында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы қазақ сатирасы,
оның бүгінгі таңға дейін зерттелу деңгейі жүйелі түрде жинақталып айтылды,
сондай-ақ тақырыпты зерттеу принциптері айқындалды.
Диссертациялық жұмыстың бірінші бөлімі Поэзиялық сатира табиғаты деп
аталып, ол бөлімнің үш тараушасында Поэзиялық сатираның тақырыптық-жанрлық
ерекшелігі мен Поэзиядағы сатиралық бейненің(образ) жасалу жолдары және
Поэзиялық сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы қарастырылды.
Поэзиялық сатира табиғатын толық тану үшін, оның көркемдік және мәдени-
эстетикалық мәнін кешенді зерттеу қажет болды. Осы тұрғыда бірінші бөлімде
зерттеу жұмысына алынған нысанның теориялық-әдіснамалық мәселесі
қарастырылды. Сатира жанрының поэзиядағы, сөз өнеріндегі аса өзекті мәселе
екені осы тарауда жан-жақты сараланды. Сатира алдымен лирикалық поэзияның
жанры ретінде қалыптасқаны, басты жанрлық белгісі ретінде әдебиеттану
ғылымында оның қоғамдағы түрлі келеңсіз құбылыстарды сынайтын қуатты сын
айтар табиғаты аталады. Сатираның көркемдік-эстетикалық фактор ретіндегі,
фольклорда, әдебиет жанрларында көрініс табатын мәдени феномен ретіндегі
табиғаты сараланды.
Әдебиеттану ғылымында сатираның өзіндік табиғаты жағынан әдебиеттегі жанр
ұғымынан әлдеқайда аясы кең екендігі туралы таным бар. Бұл бағыттағы
ғалымдар сатираның жеке жанр бола алмайтынын, оның тәсіл, стиль сондықтан
барлық жанрларда көрініс табатын көркемдік құбылыс екендігін айтады. Осы
анықтамада сатираның қолданыс аясы кеңейтіліп көрсетілген. Яғни, сатира
тұтас күлкі мәдениетінің феномені ретінде қарастырылған. Мәдени-
философиялық сөздікте сатираға мынандай қысқаша анықтама берілген: Сатира
(лат. Satura - қосынды) – болмыстағы жарамсыз құбылыстарды сықақ етіп,
әшкерелеп көрсету және сол жанрда жазылған шығарма. Сатира алғашқыда антик
дәуіріндегі халықтық күлкі мәдениетінің шеңберінде дүниеге
келген(3,228). Сатиралық сынау, сатиралық әжуаның бастауы халықтық күлкіге
барып ұласады. Оның мәні тереңде, мың жылдық дәстүрі бар танымның теріс
аударылған түрі сатира. Халықтық күлкі аса уытты, сатираның табиғатында
сол күлкі көрініс тапқан.
Ол – халықтық мәдениеттің көрінісі. Әр дәуір, әр кезең өз күлкісін,
сатирасын тудырады. Ал қазақтың сатирасы да әр жанрда көрініс тапқаны
әдебиеттану тарихынан белгілі. Сатиралық жанр фольклорда, ауыз әдебиетінде,
кейінгі ғасырлардағы әдебиеттерде дәстүрлі жалғасын тауып келіп, әсіресе
Абай шығармаларында айрықша көрініс тапты.
Диссертацияда сатира поэзиялық сатира, прозалық сатира және комедиялық
сатира деп жанрлық табиғатына қарай жүйелеп талданды. Бұл жағдайда бір
автордың поэзиялық сатирасы бірінші тараушада қарастырылса, ал прозалық
сатирасы екінші тараушада, егер бар болған жағдайда комедиялық сатирасы
үшінші тараушада қарастырылды. Бұл біріншіден, сатираның жанр ретіндегі
табиғатын тануға толық мүмкіншілік берсе, екіншіден автордың да
шығармашылық қарымын тануға мүмкіндік береді.
Сонымен, сатира ең алдымен поэзиялық жанр ретінде әлемдік әдебиет
тарихында белгілі. Сондықтан ХХ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасыр басындағы
позиялық сатираның тақырыптық-жанрлық ерекшелігіне келетін болсақ, бұл
бағытта қазақ сатирасы аса қарқынды дамыды. Тақырып аясы да кең, жанрлық
ізденіс те мол. Сатираның басты табиғаты адамзат қоғамындағы түрлі
құбылыстарды сынға алу. Бұл аса биік танымдағы мақсат. Қалай адамзат
қоғамын, оның ішіндегі адамның бойындағы кемшіліктерді жоямын деген
мәңгілік арманның көрінісі.
Зерттеу жұмысында шығармашылығына назар аударылып отырған ақын-жазушылар
Мыңбай Рәш, Оспанхан Әубәкіров, Үмбетбай Уайдин, Ғаббас Қабышұлы, Қажытай
Ілиясұлы, Көпен Әмірбек, Толымбек Әлімбекұлының сатирасы шын мәнінде
жанрлық жағынан да, тақырыптық жағынан да кең арналы.
Халықаралық және республикалық түрлі конкурстардың лауреаты, Қазақстанға
еңбегі сіңген мәдениет қызметкері сатирик Мыңбай Рәштің бір топ шығармалары
ХХ ғасырдың аяғында бүкілодақтық Крокодил кітапханасы сериясымен жарық
көрген еді. Сол кезеңде Крокодил, Дружба народов, Ара журналдарында
шығармалары үзбей жарияланып тұрды. Сатирик М.Рәш өзі өмір сүрген кезеңдегі
қазақ қоғамындағы келеңсіздіктерді тамыршыдай дәл басып сынаған, оны ашып
көрсеткен белгілі сатирик ақын.
Кеңес дәуірінде қоғам санасына совет адамы деген тіркес күштеп
орнықтырыла бастаған кезеңде ұлттық танымдағы ат, есім іздеу және балаларға
халықаралық есімдер қою тәрізді бүгінгі көзбен қарағанда күлкілі
көрінетін мәселелерді сынау анау айтқандай оңай шаруа емес болатын. Сол бір
кезеңде Эксковатор деп ұлға ат қойса, қыз балаға Косманавт деп ат қою
сияқты келеңсіздіктердің орын алғаны рас. Бұл нағыз қоғамдық індет болатын.
Сатирик ақын Мыңбай Рәш дер кезінде осыған үн қоса білген. Бұл сатираның
жауынгер жанр екенін көрсетеді. Оның шығармаларының сентенциялық түйінінде
философиялық мән бар бар. Шығарманың ерекше тақырыпты ала отырып,
көрсетейін дегені де сол болатын. Ол – ат қоюдың дерті. Шындығында, ол
санадағы ауру болатын. Ол асқындап дертке айналған. Адамдар өзін-өзі
жоғалтып еліктегені соншалық, Рахметтер мен Рамазандар Радж мен Робертке
айнала бастаған. Соны автор сатира тілімен терең ашып, сөз өнері арқылы
әлеуметтік келеңсіздіктерді ашып көрсетті.
Ақынның Сатушы мысықтың сылтауы, Қоян мен көжек, Қуекең қу екен,
Сұғанақ, Қой да ашуланды, Қарқылдақ қарға, Көз жұмбайық,
Көзжұмбаев, Қызыл кеңірдек, Сөз ешкімге беріледі, Қара қашқардың
хаты, Әй, өкіл-ай, Голдуотер, болды отыр! тағы басқа сатира жанрында
жазылған жүздеген поэзиялық шығармалары бар.
Оқырман, адресат осы диалогтан таныс, бейтаныс өмірді көреді. Таныс
болатыны осындай күйзелістің жақын тұрғаны, әлеуметтік індеттің не нәрсені
шарпыса да қамти шарпитыны байқалады. Бейтаныс болатыны, осы бір атеистік
замандағы келеңсіз құбылыс қазірде қоғамда сыналатын болды. Бүгінде көшеде
жаңағыдай араластырып сөйлеу модадан қалды. Қазақша білмеу қазір мақтан
емес, керісінше сын болды. Бұның барлығы - тәуелсіздіктің жемісі. Заман
қалай ауысса да, сатира жанры әрдайым алдыцңғы шептен табылды. Ол қашан да
мәселені бірінші көреді.
Белгілі сатирик Оспанхан Әубәкіровтың шығармашылық тынысы өте кең. Ол
бірден халықтың сүйікті сатирик суреткеріне айналды. Ол шын мағынасындағы
патриот болатын. Қазақ сатирасының жаңа белеске көтерілген уақыты да осы
кезең.
Оспанхан Әубәкіров – өз шығармаларына тақырып таңдаудың да шебері.
О.Әубәкіровтың сатирасын зерттеген ғалым Ә.Қабылов былай дейді:
О.Әубәкіровтің әдеби-поэтикалық мұрасы – өмір-тұрмыстағы міндерді көркем
бейнелеп, әзіл-сықақ объектісіне айналдыру тәжірибесінің баға жетпес
қазынасы. Ол қазіргі әдебиеттегі әзіл мен эстетикалық ой-танымды дамытуға
серпін беретін, үйретері мол, үлгі етері жеткілікті мектеп. Өзінің
сатириктік талантының арқасында, бойындағы адамгершілік қасиетін ту етіп,
халқымен бірге жасайтын өлмес туындыларымен Оспанхан қазақ әдебиетінде
сатираның бұрынды-соңды болмаған биікке көтерілуіне мол үлес қосты[4,189].
Оспанхан Әубәкіров өзінің сатиралық шығармаларына тақырып таңдаудың
шебері.Сатирик ақынның осындай бірөзектітақырыпқа арналған шығармасы
Орамал тон болмайдыдеп аталады:
Тақырып алынып отырған объектінің қаншалықты маңызды екенін, осы
тақырыптың ұшынып тұрғанын көрсетеді. Қазақ танымында орамал тон,
болмайды, жол болады дегенде ол үлкен мәдениеттің белгісі, қазақ
танымындағы ұлағатты дәстүр болатын. Септесу, жаңа туысқан болған адамдар
арасын жақындастыру, тағысын тағылар жақсы ырыммен басталар игіліктің биік
көрінісі есептелетін. Ал сол мәдениет мәйегін қатардағы пенденің адами
әрекеттің азғындаған түрі пара берудің айласына айналдыруы, оның қадірін
түсіруі, бұл ұғымның мәнін мүлде теріс жолда пайдалануы О.Әубәкіровтің
өткір сыныцна алынған. Сатириктің кейіпкері өзінің ұсынып түрғанын пара
деп есептемейді. Қайта орамал тон болмайды, жол болады деген желеуге
өзінің парақорлығын орап, екіжүзділікке барады.
Сатиралық жанрдың ерекшелігі де сонда, идеал ұғымды антиидеал ұғымға
айналдырған кейіпкерді сын найзасына ілетін сипатында. Шындығында сатирик
ақынға тақырып тауып оны аса бір астарлы салыстырумен беру шеберлікті талап
етеді. Өйткені өз халқыңның ырымы арқылы, соны астарлап барып парақорлықты
ашу оңайға түспейді. Сәтсіз шыққан жағдайда әлгі халықтық ырым мазақтың
объектісі ретінде қабылданып, оның астарындағы сатиралық объект екеуінің
арасы қосылып кетсе, парақорлықтың уыты, әлгі айтылған ырымға жайылып кетуі
де мүмкін. Бұл жерде асқан шеберлік қажет. Сатираның жанр табиғатының
күрделілігі де сонда. Бал мен у араласып кетпеуі керек. Жалпы лирикалық
сатира өзінің жанрлық жинақылығымен, тілінің уыттылығымен ерекшеленеді.
Поэзиялық сатирадағы есімі белгілі ақындардың бірі – Қажытай Ілиясов.
Көбіне диалогке құрылатын оның қысқа сатиралық өлеңдері де нақты
тақырыптарды қамтып, соның болмысын ашуға жұмсалады.
Поэзиялық сатираның жанрлық өрісі өте кең. Енді сол поэзиялық сатираның
ең қысқа, әрі өткір жанры – эпиграмма. Эпиграмма сонымен қатар, әдеби
жанр. Бұл жанр ұшқырлығымен де ерекшеленеді. Өткір шығарма, көркем шығарма
оқырманға бірден жол табары сөзсіз. Эпиграмманың түп атасы эпитафия. Бұдан
байқағанымыз, эпитафия тарихта бар, бүгінде жоқ жанр емес екен. Қалай
болғанда да сөз өнерінде ол да көрініс тауып келеді. Қазақ әдебиетінде
эпиграмманың ерекше түрі бірқақпайлар бар. Бұл ұлттық әдебиетте бар,
бастауын ауыз әдебиетінен алады. Бірқақпай айтыста да көрініс бабуы мүмкін.
М.Рәштің бірқақпайлары нақтылығымен ерекшеленеді. Қазақ поэзиясында
бірқақпай өте дамыған шағын жанр. Ұлттық поэзияның сатиралық жанры десе де
болады. Көрнекті ғалым Т.Қожакеев былай деп атап өтеді: Қазір сатиралық
жанрлардың біздегі ең көп жазылып жүргені – осы мысал. Оны аға және орта
буын ақындар да, жас талапкер де жазады. Қарасөзбен де, өлеңмен де жазады.
Сөз жоқ, бұл күнде жанрдың тақырыбы кеңейіп, мазмұны тереңдей түсті. Көп
мысалдар іс-тіршілігіміздегі, адам мінезіндегі жағымсыз қылықтарды дәл
тауып сынайды. Олар бірде басқаның ісін парықтай білмейтіндер мен өз мінін
көрмейтіндерді, ойсыз, көзсіз еліктегіштер мен өзіне өзі сұқтанып
тоқмейілситіндерді көрсетсе, енді бірде барқырауық әншілерді, ауырдың үсті,
жеңілдің астымен жорғалайтындарды, әлін білмес әлектер мен бастық болса,
бастан қиқу кетірмейтін мазасыздарды көлденең тартады. Тағы бірде күштіні
көрсе, басы жерге жеткенше иіліп, кіші пейілси қалатын, ілсізді көрсе,
қағып кететін есерсоқтар мен әйтеуір лауазым, кресло тигенге мәз болатын
мансапқорларды келеке етеді [5,45].
Бұдан шығатын қорытынды, қандай да бір көркем шығарманың тақырыптық-
жанрлық, тіпті басқа да көркемдік-эстетикалық болмысын зерттегенде аса
ыждаһаттылықпен, жауапкершілікпен келу ғылымның мәдениеті екенін айтпақпыз.
Сатираны жан-жақты зерттеген орыс ғалымы Л.Ф. Ершов сатиралық жанрларды
төмендегідей жүйелейді: Если попытаться воссоздать современную картину
бытования сатирических жанров, то она будеть выглядеть примерно так:
стихотворные жанры – басня, эпиграмма, пародия; драматические – комедия,
трагикомедия, фарс и.т.п.; прозаические – от фельетона, памфлета и рассказа
до романа. Однако имеют место и внутрижанровые подразделения. Эпиграммы,
например, могут различаться по средствам и способам изображения, т.е. быть
сатирическими, юмористическими, шутливо-развлекательными. Может быть
деление и собственно тематического порядка: литературная, бытовая,
политическая эпиграмма. Разумеется, то же самое можно выявить и в формах
бытования других видов сатирического искусства. Такова устойчивая, более и
менее традиционная классификационная схема. Вместе с тем жанр – не только
хранитель некой образцовой нормы(по анологии с геном) от века сложивсегося
стереотипа сюжетно-композиционный информации. Секрет его жизненности в том,
что он в то же время внутренне динамичен, подвижен(сохраняя определенность
границ), стремится к вечному обновлению [6,17].
Поэзиядағы сатиралық бейненің(образ) жасалу жолдары да ерекше. Поэзиядағы
сатиралық бейненің сипаты негізінен кемшілігімен көрініс табады. Сатиралық
бейнені автор суреттегенде онда көркем тіл қуатының орны да ерекше болмақ.
Болмаса біреуді сынау, немесе сынға ұшырайтын образ, бейне жасау суреткерге
үлкен жауапкершілік жүктейді. Сатиралық күлкінің объектісіне айналдырамын
деп белгілі бір құбылысқа найза алып жүгіру көп жағдайда сатира бола
бермейтіні осы тарауда айтылады.
Күлкілі бейненің бойынан жақсылық іздеу классикалық сатираның стилі болып
табылады. Сол жақсылық сияқты белгілер арқылы сатиралық бейненің күлкілі
болмысын ашу нағыз сатираның үлгісі десек те болады. Сондықтан сатиралық
бейненің болмысын, оның көркемдік көрінісін көркем тіл арқылы сатирик ақын
қалай ашады, соны зерттеу-бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы өзекті
мәселелелердің бірі. Жалпы сатиралық бейненің табиғаты бағалау, эмоциялық
көңіл-күй, экспрессивті оқиғаның жүруі, бәрі-бәрі сол сатиралық бейненің
сәтті шығуына көркемдік қызмет етеді. Көркем тіл қуатының образ жасаудағы
қолданысы түрлі теңеу мен әсірелеу, эпитет пен кейіптеу, тағы басқа
көркемдеуіш құралдардың қолданысынан ерекше көрініс табады. Сатиралық
бейненің бойынан мысқалдай болса да жақсылық іздеу, соны іздеу барысында
ашылатын оның сатиралық бейнесі адресатты бейжай қалдырмасы анық. Оның арты
уытты күлкіге жалғасып жаталы. Бұл қазақ әдебиетіндегі сатиралық образды
талдаудың биік үлгісі болатын.
Сатира негізінен өзіне бейне етіп сол қоғамдағы ең бір асқынған тақырыпты
алады. Сол асқынған қоғамдық азғындаудың себепшілері кімдер, соны
жалаңаштап бейнелеп халық алдына ұсынады. Біздің зерттеу жүргізу
барысында байқағанымыз – сатирик ақындардың халық арасындағы маскүнемдікке
қарсы жазылған сатирасы басым болған сияқты. Сатирик ақын, жалпы сатирик
суреткер сол халықтың рухани емшісі, диагноз қоюшысы, басқаша айтқанда,
көркем шығарма арқылы оның болашағы үшін күресуші қайраткер, сыншы
қайраткері десе де болады. Рухы таза, имандылық жолында жүрген халыққа
ішімдік шын мағынасында нәубет болып жабысты. Сатирик ақындар мұны бірінші
байқады. Олар құрғақ насихат айтып арақ, жалпы ішімдік ішу зиян дегенді
айтпады, керісінше оның нәтижесі болып табылатын маскүнемнің образын
жасады.
Кешегі Абай бейнелеген сорақы кейіпкер болыс болса, бүгінгі маскүнем оның
нағыз сорлы түрі ретінде сатирадан көрініс тапты. Сатирик Мыңбай Рәш
жанрлық табиғатын мысал деп атап, әрі Тас пен мас деп тақырып қойған
сатиралық шығармасы - бар болғанда бес тармақты бір шумақты өлең. Онда
мастың бейнесі, бейнесі болғанда масқара бейнесі толық ашылған. Мастың
қысқа сатирада ерекше бейнесі жасалған. Оның пәтуасыз кейпі толық ашылған.
Мас жай жатпаған, ол жығылып барып жатқан. Бәлкім гүрс етіп құлаған. Ол
жағын біз білмейміз, бірақ сезінеміз. Масекең, сол жатқаннан тауық шақыра
бір-ақ оянған. Қанша жатқанын Масекең өзі білмейді, біз де білмейміз.
Масекең ұзақ, бірақ белгісіз сағаттар жатқанда, ұят болса да айтайық тасты
астына жұмыртқа құсатып, балапан шығаратын тауық сияқты басып жатыпты. Ол
қалай болған, оны Масекең білмейді, біз де білмейміз. Әйтеуір ұзақ басып
жатқан... Жо-жоқ, алдымен астына басып жатпаған, алғашында теке құсап
таспен сүзісе барып құлаған. Содан есі айналып, сол жерде нокдаун болып
құлаған. Бәлен сағаттан кейін оянғанда өзінің қарсыласы астында жатқанын
көрген. Бірақ жеңілген кім, жеңген кім? Тасекең жайбарақат, ал Масекеңнің
басы, ия, басы, төтесінен айтқанда Бас өзінікі емес, басқанікі болып
шыққан. Неге олай болған. Оның жауабы мынадай: Сөйтсе соғылған екен
тасқа. Ерекше бейне болып шыққан.
Сатирик ақын осы шағын шығармасы арқылы өзінің дара стилінің
қалыптасқанын байқатқан. Сатиралық бейне соншалықты күлкілі, әрі аянышты
шыққан. Күлесің, бір жағынан аяйсың. Бәлкім ол адам маскүнемге айналғанға
дейін жақсы адам болған шығар, мүмкін өмірінде бір қайғылы оқиға болды ма?
Тіпті маскүнем емес шығар деген ой да қылаң береді. Кәсіпқой маскүнем
жығылғанда да сәтті жығылуы мүмкін, мынау сәтсіз құлаған. Мүмкін
тәжірибесіздігі шығар? Арақ ішуге қандай тәжірибе керек. Мүмкін... Осы
мүмкіндер жалғасын таба береді. Сатиралық бейненің қуаты осында. Сатирик
суреткердің басқа суреткерден ерекшелігі сол, олар басқалар көрмегенді
көреді. Ол туралы ғалым Е.К. Гурова өзінің диссертациялық жұмысында мынадай
пікір айтады: Сатирик видит мир в его контрастных противоречиях, заостряя
свое внимание на тех явлениях жизни, которые с его точки зрения подлежат
осуждению. А особое осмысление действительности, специфическая картина мира
предпологают и особый отбор художественных средств выражения. При этом
диапазон используемых средств чрезвычайно широк: от смелых гротескных
образов до тонкой иронии в авторском подтексте[7,27].
Жалпы, сатиралық бейне жасауда ақын сатирик М.Рәш аса сезімтал. Мысалы
адам бойындағы кесел әдеттерді де көркем бейнеге айналдырып жібереді.
Қазақта Мешкей деген жақсы ат емес деген тіркес бар. Әрине, бұл әр
контексте әрқалай түсіндіріледі. Дегенмен, тура мағынасында да, ауыспалы
мағынасында да жақсы емес. Ынсапсыздық – адамның басты жауы. Ақын
ынсапсыздықты аялап Майлыбай дейді. Бұл Майлекеңнің портреті. Шындығында
егер Майлыбай осы дәрежеге ауырып, яки басқа бір жағдаймен жетсе мәселе
басқа. Бар пәле ынсапсыздықта болып отыр. Автордың Мұны айтуда мән бар
деп ескертуі сондықтан. Отыздан жаңа асқан Майлыекең тұтас майдан тұрады
екен. Бұл жерде еріншектіктің де шеті қылтиып тұр. Бір ғана қомағайлық
емес, оған жалқаулық, тағы басқа жағымсыз әдеттер қосылып тұтасып келіп
майға айналған. Бұл Майлыбайға таныстарының айтқаны. Ішкі эмоцияда
қорқыныш пен кекесін қатар көрініс тапқан. Олар ойбай-ай дегеніне
қарағанда, шындығында автор айтқандай Майлыбайдың нән екеніне сенбеуге
күмәнің қалмайды.
Бұл қомағайдың образы болып шыққан. Қазақтың Мешкей деген жақсы ат емес
деген сөзі осы сатиралық өлеңде толық жауабын тапқан. Поэзиялық сатирадағы
бейне тұтасымен жағымсыз болуы міндетті емес. Кейде ол әзіл деңгейінде,
кейде тіпті жағымды реңкпен де көрініс таба береді. Сондай бір бейнелер
сериясын сатирик Көпен Әмірбек жасаған. Әдебиетшілердің барлығының бажа
екендігі қазақ әдебиетінде тұңғыш рет айтылып тұр. Бұрын біріне-бірі
жиендік жасайтыны туралы мол айтылатын. Сондықтан сатирик Көпен
Әмірбектің барлық сөз өнері тұлғаларын бажа етуі туысқандықтың ерекше бір
түрі болып шыққан.
Көпен Әмірбек сөз өнеріндегі өзінің басты қасиеті қалжың айту, яғни
сатира екенін ескертіп кетеді. Еріншектік - адам баласының ең төмен
кемшілігі. Шәкәрімнің Еріншектен салақтық, салақтықтан надандық, жоғалар
сүйтіп адамдық дейтіні бар. Басқаша айтқанда, еріншектік – бар пәленің
басы. Еріншектік адам бойына бір кірсе шығуы оңай емес. Ол адамды іштен
құртып бүкіл адамдық қасиетін жояды. Сөйтіп ол еріншектіктің салдарынан
адам баласы барлық адамдық қасиеттен айрылады екен.
Диссертацияда поэзиялық сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы да
кең қарастырылды.. Сатирада бейнеленетін объект-құбылыс пен автор ұстанымы
бір болмайтыны белгілі. Сатирадағы образ көбіне антиидеал болып келеді.
Бірақ осыған қарап сатиралық шығармада автор ұстанымы көрінбейді деген ұғым
тумауы керек. Автор ұстанымы сатирада бірде жасырын түрде көрініс тапса,
кейде сентенция түрінде көрініс тауып жатады. Немесе, диалог барысында
көрініс табады, кейде реплика түрінде көрініс табады. Сондықтан қандай да
бір сатиралық шығармада авторлық ұстаным сол объект-құбылыстың ортасында
көрініс тауып отырады.
Осы бағытта айтарымыз сатирик Мыңбай Рәштің Жүйрік баға атты
шығармасында авторлық ұстаным да, объект-құбылыс та, персонаждар да ерекше
бірлікте көрініс тапқан.
Бұл сатиралық шығармадағы объект-құбылыс баға да, ал авторлық тұлға
мен. Өзекті мәселе осы екеуінің арасында өрбіп отыр. Баға болса өзінің
пәтуасыздығына басып алды-артына қарамай өсіп, жеткізбейді. Авторлық
тұлға Мен оны қуып жете алмай әлек. Автор солай әлеуметтік тұрақсыздықтың
белгісі бағаның құнсыздануын мәселе ретінде осы шығармада көтерген.
Авторлық тұлға мен бағадан басқа, енді алыпсатарлар, одан басқа қара
халық, оған тағы уағда бергіш, ел жегіш басшылар қосылған. Объект-
құбылыс баға болса, жоғарыда аталғандар соған қатысатын кейіпкерлер.
Әркімнің осы бағаның өсу барысында өз орны бар екенін көресіз. Қара халық
алданған, алдаған алыпсатарлар, оған дем берушілер, алыпсатарлардан да
сорақы алдампаздар толық көрініс тапқан. Олардың ойынша басқа халық мақау
екен, ал, сөздері сақау екен. Ал, енді мына бақытқа жеткіземін деп тұрған
митингішілермен сөйлес. Олар билікке жетпей тұрып ешкімді менсінбейді, қолы
жетсе таптап, жайпап өтетін жайы бар. Олар бір кезде билікте болған, сол
кездің өзінде олар осы келеңсіз қылықтарын көрсеткен. Сондықтан олар үшін
билік деген майшелпек. Міне, осындай әлеуметтік қауіп төндіретін
топтардың елге қауіптілігін сатира тілімен ақын жан-жақты ашып бере білген.
Диссертациялық жұмыстың екінші бөлімі Прозалық сатира табиғаты деп
аталып, бөлімнің үш тараушасында Прозалық сатираның тақырыптық-жанрлық
ерекшелігі, Прозадағы сатиралық бейненің(образ) жасалу жолдары,
Прозалық сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы, мәселелері
қарастырылды.
Қазақ әдебиетінде прозалық сатира да ХХ аяғы мен ХХІ ғасырдың басында
қарқындап дамыды. Прозалық сатираның жанрлары әдебиет жанры болуымен қатар,
публицистиканың, яғни көсемсөздің де жанры ретінде көрініс табады. Прозалық
сатираның да бастауы антикалық дәуірден бізге жеткен. Басқасын айтпағанда
атақты Петронийдің Сатириконы мен Апулейдің Метаморфозы атты екі
сатиралық романы да тарих тезінен өтіп бізге жеткен. Әрине, әдебиеттану
ғылымында сатира туралы ғылыми көзқарастар жан-жақты.
Қалыптасқан ғылыми бағыт сатира жанрларының барлығын айтып, одан жанрлық
ерекшелік іздейді. Екінші бір бағыт сатира элементінің сөз өнері жанрының
барлығына тән екенін айтып, одан жанрлық емес, керісінше стильдік болмыс
іздеген жөн деген тұжырым айтады. Ал, ғылымда мұның қайсысы болмасын өз
танымын айтуға құқылы. Сатирада жанрлық та, стильдік де қуаттың барлығын
ескере отырып, біз осы екі қырын да зерттеу барысында қамтыдық.
Сатираның ерекшелігін кезінде ашып көрсеткен ғалым Д.П.Николаев болды:
Любое сатирическое произведение базируется на противоречии между должным и
сущим, между тем, каким стремится предстать в глазах окружающих тот или
иной персонаж, явление, и тем, каков(о) он(о) есть на ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
УШУРОВА ГУЗАЛ АРКИНОВНА
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасы
10. 01. 02 – қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекшісі: Әбдіғазиұлы Б.,
филология ғылымдарының докторы
Ресми оппоненттері: Әбдезұлы Қ.,
филология ғылымдарының докторы
Қорабай С.,
филология ғылымдарының кандидаты
Жетекші ұйым: Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия
ұлттық
университеті
Диссертация 2010 жылы 27 тамыз күні сағат 16.00-де Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университеті жанындағы филология және педагогика
ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.05.05
диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050010. Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13, кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық пелагогикалық университетінің
ғылыми кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 23 шілдеде 2010 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым-хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Т.С.Тебегенов
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасыр аяғы ХХІ ғасыр басындағы қазақ
сатирасы қазақ сөз өнерінің аса арналы саласының бірі. М. Рәш, О. Әубәкір,
Ү. Уайдин, Ғ. Қабышұлы, Қ. Ілиясұлы, К. Әмірбек, Т. Әмірбекұлы т.б.
суреткерлер шығармашылығы қазақ сатирасы контексінде зерттелгенде ғана
әдеби үдерістегі осы жанрдың табиғаты толық ашылмақ. Бүгінгі отандық
әдебиеттану ғылымы сөз өнері жанрларының көркемдік қуатын тану арқылы,
қазақ сөз өнерінің даму жолын, ұлттық дүниетанымның мәдени-философиялық
болмысын тануға ұмтылыс бағытымен келеді. Бұл диссертациялық жұмыста
осындай келелі басым бағыттар автордың ізденісіне кеңінен жол ашып отыр.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сатира адамзат қоғамында ерекше орны бар
мәдени құбылыс. Латынша satura – аралас(араластырылған) деген мағына
береді, алғашында көп дәмнің қосындысынан араластырылып жасалған тамақтың
атын білдірген. Сатира өмірден өнерге ауысып, антикалық дәуірде позияның
жанры ретінде сөз өнерінде көрініс тапқан. Дегенмен оның жанрлық табиғатын
айқындау оңайға соқпаған. Кезінде ол туралы Гегель теория оны
қарастырғанда қиындыққа ұрынған, өйткені сатираны қай жанрға жатқызу керек.
Онда эпикаға жақындатындай айқын белгілер жоқ, ал, лирикаға жатқызудың өзі
қиындыққа соғады деген болатын[1,84 б]. Сатираның басты басты жанрлық
белгісі-өмірдегі түрлі келеңсіз құбылыстарды күлкімен емдеу. Кейіннен
сатира сөз өнерінің барлық жанрында көрініс тапты.
Сатира-адалдықтың, адамдықтықтың қаруы. Онда қоғам болмысындағы және адам
бойындағы ең келеңсіз қөріністер мен қылықтар сыналады. Сондықтан да оны
кейде күштілер қаруы тұрғысында атайды. Сатира қару ретінде негізінен
көпшіліктің қамын ойлайды, адалдық жолы үшін күреседі. Сөз өнеріндегі нағыз
күрескерліктің көрінісі ретінде барлық жанрда көрініс тапты дейтініміз
сондықтан. Әдебиеттің осындай халық қамын ойлайтын табиғатына академик
Серік Қирабаев былай баға берген: ...қазақ халқының ояна бастаған тұсында,
оның ұлт-азаттық жолындағы күресі туын берік ұстап, халық өмірінің шындығы
мен алдыңғы қатарлы идеясын жырлаған қоғамдық сананың бір түрі – қазақтың
ұлттық әдебиеті болды[2,26 б].Бұл бағдарда әрине, қазақ сатирасы қашан да
алдыңғы саптан көрініп отырды. Сатираның тақырыптық диапозоны аса өрісті:
тұрмыс, мінез көріністері, қоғамдық өмір мен саясаттағы келеңсіздік,
адамшылықтан ауытқу, т.б. оның қырағы көзінен қашан да тыс қалмайтын. Жалпы
сөз өнерінің, оның ішінде сатираның негізгі өзекті мәселесі қоғамдағы
келеңсіздіктер мен адам бойындағы мінез-қылықтарындағы кемшілікерді
уақытында тауып, емдеп отыратын құдіреттілігінде дей аламыз.
Сондықтан әдебиеттану ғылымы кезең-кезеңімен, дәуір-дәуірімен сатираның
даму бағытын зерттеп, ондағы ірі сатирик тұлғалардың шығармашылығын жан-
жақты саралап отыруы отандық ғылымның да, қоғамның да талабы деп түсінеміз.
Сатира - қазақ сөз өнерінде бастауын фольклордан, ауыз әдебиетінен
бастайды. Кейінгі жылдары фольклорлық және әдебиет жанрларының табиғатында
өзгешелік барлығы ғылыми зерттеулерде нақтылы айтыла бастады. Дегенмен,
сатираның өміршеңдігі сонда, ол – фольклорлық және әдеби жанрларда қатар
көрініс таба беретін мәдени феномен. Мәселен, академик, фольклорист-ғалым
Сейіт Қасқабасов сатираның фольклорда көрініс табатынын терістемейді:
Жануарлар арасындағы өзара қақтығыста жыртқыштар еш уақытта бірін-бірі
жеңіп шықпайды. Жануарлар жайындағы ертегілердегі терең мәнді мораль мен
өзіндік ерекшелігі бар әлеуметтік утопизм нақ осыдан көрінеді. ...Әрине,
кейбір ертегілік варианттарда жолбарыс – жануарлар ханын, түлкі – биді,
жыртқыштар ұйымдастыратын тойлар – байлар тойын еске түсіріп отырады.
Мұндағы сатиралық астар да белгілі биікке көтеріледі.[3,29 б]. Сатиралық
дәстүр классикалық Шығыс әдебиетінде Мың бір түн, көне санскритте
Панчатантра, парсы, қазақ-түркі фольклоры мен ауыз әдебиетінде Қожанасыр
мен Алдаркөсе туралы, т.б. әңгімелер сатиралық дәстүрімен ерекшеленеді.
Жыраулық поэзияда да сатираның өз орны болды. Махамбет поэзиясында сатира
ұшталып өткір сынмен қайрала дамыды. Қазақ әдебиетінің әр дәуірінде сатира
сөз өнерінің жанрларының бірінен-біріне ұласа отырып, Абай дәуірінде қазақ
поэзиясында даралана көрініс тапты. Кейіннен ХХ ғасыр басында Ш.
Құдайбердіұлы, А.Байтұрсынов, М.Сұлтанқожаұлы, Т.Ізтілеуов, С.Торайғыров
шығармашылығында кездессе, одан әрі Сәбит Дөнентаев, І. Жансүгіров, Б.
Майлин т.б. шығармаларында жалғасын тапты. ХХ ғасырда сатира қазақ
әдебиетінде поэзиялық, прозалық және комедиялық жанрларда қарқын алып
дамыды. Ол кезеңде жазылған Ғ.Мүсірепов, Е.Алдоңғаров, А.Сегізбаев,
Қ.Қуанышбаев, Ж.Сәрсеков, Е.Дүйсенбеков,т.б.-дың сатиралық туындыларын
атауға болады.
Сатираның қазақ әдебиетіндегі айрықша қарқынмен даму үрдісі ХХ ғасырдың
аяғы ХХІ ғасыр басындағы әдебиетпен тұспа-тұс келді. Бұның өзі кездейсоқтық
емес еді. Ол тарихи-қоғамдық өзгерістермен, халық тұрмысындағы
қиыншылықтармен, халқымыздың тарихи-мәдени өміріндегі рухани
серпілістермен, түрлі қайшылықтармен тығыз байланысты болатын. Сатиралық
күлкі қоғамдық мәні бар құбылыстарға, олардың өмірдегі көріністеріне
бағытталатыны белгілі. Сатираның сапасы оның қоғамдағы келеңсіздікті дәл
тауып бағалауында, яғни оның қоғамдағы кемшіліктерді сынап, дер кезінде
алдын алуында. Сатира - халықтың қоғамдағы келеңсіздіктерге қарсы ішкі
қарсылығының көрінісі. Алпысыншы-жетпісінші жылдары әдеби аренаға шыққан
А.Тоқмағанбетов, С.Адамбеков, Ж.Алтайбаевтан, Ш.Смаханұлы, кейінгі толқын
М.Рәш, О.Әубәкіров, Ү.Уайдин, Ғ.Қабышұлы, Қ.Ілиясұлы, К.Әмірбек,
Т.Әлімбекұлы т.б. болатын.
Сатира отандық әдебиеттану ғылымында әдеби үрдіс аясында, жекелеген
шығармашылық тұлғалар шығармашылығы әр жылдары зерттеліп отырды. Дегенмен
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасы тұтас контексте
зерттелмеді. Осы кезеңдегі сатираның тақырыптық-жанрлық, көркемдік-
бейнелілік табиғаты бүгінгі таңға дейін жүйелі де арнайы зерттеудің
объектісі болмады. Сондықтан да диссертациялық зерттеу жұмысына арқау
болған ғасырлар тоғысындағы сатира табиғатындағы жанрлық-тақырыптық,
көркемдік-эстетикалық ерекшеліктер отандық әдебиеттану ғылымының негізгі
зерттеу объектілерінің біріне айналып, осы ғылым аясында жүйелі қарастыруды
қажет етіп отыр. Диссертациялық жұмыста сатираның табиғаты оның даму
жолымен және сол кезеңнің тарихи-әлеуметтік жағдайымен бірлікте алынып,
тұтас контексте талданады. Бұл орайда диссертациялық жұмыста сатирадағы
көркемдік дәстүр, сатираның тақырыптық-жанрлық ерекшелігі, сатиралық бейне
мен көркем тіл қуаты, сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы тәрізді
мәселелер ғылыми дәлелді тұжырымдармен зерттеледі.
Осы тұрғыдан алғанда диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісіне айналған
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасы өзінің жанрлық-
тақырыптық, көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерімен даралана отырып, бүгінгі
тәуелсіз елдің биік мұраттарының бірі – ұлттық сөз өнері мұраларын
толықтырып, ғылыми айналымға түскен пікірлерді жүйелеп, бір ізге түсіруімен
де ерекшеленеді.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Қазақтың мол мәдени мұрасында,
сөз өнерінде сатираның орны ерекше болғанымен, оның жүйелі түрде отандық
әдебиеттану ғылымында зерттеле бастауы жиырмасыншы ғасырдың екінші
жартысына тиесілі. Жалпы алғанда осы кезеңнен бастап сатира табиғаты
белгілі бір дәрежеде әр қырынан зерттелді, ондағы жекелеген ақын-жазушылар
шығармашылығы қарастырылды. Сатира табиғатын тану мәселелері саласында
диссертациялар қорғала бастады. Атап айтатын болсақ, Ғ.Әбетов, Т.Қожакеев,
М.Тілеужанов, А.Мұсаев, Е.Тұрсынов, Р.Алтынбекова, С.Қорабай, А.Рахимова,
Ә.Қабылов және тағы басқа ғалымдар диссертациялық жұмыстар қорғады.
Сонымен қатар қазақ сатирасы жайында Қ.Мұхаметжанов, Ғ.Қабышев, Р.Нұрғали,
С.Оспанов, З.Серікқалиев, Б.Сарбалаев сияқты ғалымдардың жекелеген
еңбектері мен зерттеулері жарық көрді. Сондай-ақ, мерзімді баспасөзде де
көптеген зерттеу мақалалар жарияланды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты қазақ
сатирасының идеялық-жанрлық және көркемдік-бейнелілік ерекшелігін,
эстетикалық қуатын айқындау, олардың қазақ әдебиетінде алар орнын
қарастыру. Сатираның жанрлық-көркемдік табиғатын бұрын зерттеген
ғалымдардың еңбегіне сүйене отырып талдау.
Сатираның қазақтың рухани өміріндегі болмысы әр жанрда айқын көрініс
тапқан. Қазақ әдебиетінде ХХ ғасырдың аяғы ХХІ ғасырдың басында сатира
дәстүрін дамытушы ақын-жазушылардың, жалпы суреткерлердің сатира жанрын
өрістетудегі алар орны, қосқан үлесі, өзіндік ерекшеліктері жүйелі түрде
қарастырылмағандығын ескерсек, оны байыпты саралап, бір жүйеге келтіріп,
ғылыми-теориялық тұрғыдан қарастырудың қажеттілігі арта түседі. Осы орайда,
біз өз тарапымыздан сатира табиғатын, оның көркемдік, эстетикалық қуатын
қарастыруды мақсат еттік.
Диссертациялық жұмыстың көздеген мақсатына жету үшін ХХ ғасырдың
басындағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайдағы түрлі оқиғалар, мінездегі
өзгерістер, адам табиғаты мен әдеби дамудың сабақтастығы, қазақ
әдебиетіндегі ағымдар мен көркемдік әдістер, сөз өнеріндегі сатиралық
образдар туралы тұжырым-түйіндер, олардың қоғамдағы типтік бейнелері,
философиялық толғаныстар, көркемдік өрнектер тұтастықта қарстырылады.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру жолында мынадай міндеттер қойылды:
– Диссертациялық жұмыста қамтылып отырған кезеңдегі сатира жанрының даму
үдерісін теориялық тұрғыдан саралау;
– Зерттеу нысанына алынған сатирик ақын-жазушылардың поэзиялық
шығармаларындағы сатира табиғатына талдау жасау ;
– Прозалық үлгіде жазылған шығармалардың сатиралық табиғатындағы
көркемдік-стильдік ерекшеліктерді айқындау;
– Сатирик қаламгерлердің шығармаларындағы драмалық форманың қолданылу
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан саралау;
– ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы қазақ сатирасының
тақырыптық-жанрлық бағыт-бағдарына барлау жасау;
– Сатиралық шығармалардағы сатиралық бейне(образ) мен тіл көркемдігі
мәселелеріне талдау жасау;
– Сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы мәселесін қарастыру.
Зерттеу жұмысының нысаны мен пәні. Диссертациялық жұмыстың нысаны болып
табылатын ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасының әдеби
үрдіс аясындағы орны және оның бүгінгі ұлттық сөз өнеріндегі орны зерттеу
жұмысында жаңаша бағаланды. Қазақ сатирасының қазақ әдебиеті мен
мәдениетінің тарихындағы көркемдік-эстетикалық дәстүрлермен сабақтастығы,
сатираның сын айтудағы қуаты, өткірлігі, идеялық-тақырыптық мазмұны сөз
өнері жанрларының сипатын ашатын құрамдас бөліктер ретінде қарастырылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Диссертациялық жұмыстың
теориялық және әдіснамалық негізі ретінде әдебиеттану және фольклортану
ғылымдарының жетістіктері, әдеби мұраларды кешенді түрде зерттеудің ғылыми
әдіс-тәсілдері алынды. Негізінен, ұлттық әдебиеттану ғылымындағы теориялық
тұжырымдар, сатира табиғатын, оның әр жанрда көрініс табу ерекшеліктерін
қарастырған ғылыми еңбектер диссертациялық жұмыстың негізгі әдіснамалық әрі
теориялық өзегі болды.
Диссертациялық еңбекті жазу барысында ХХ-ХХІ ғасырлардағы ұлттық
әдебиетіміздегі көрнекті ақын-жазушылар мен ғалымдардың, атап айтқанда,
М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың, Ж.Аймауытовтың, М.Дулатовтың, М.Әуезовтің,
Қ.Жұмалиевтің, М.Ғабдуллиннің, Б.Кенжебаевтың, М.Қаратаевтың, З.Ахметовтың,
М.Базарбаевтың, З.Қабдоловтың, Т.Қожекеевтің, Р.Бердібайдың,
Н.Ғабдуллиннің, Ш.Елеукеновтің, Т.Кәкішевтің, Қ.Әбдезұлының, С.Қорабайдың,
Р.Нұрғалидың, Б.Әзібаеваның, Б.Әбдіғазиұлының, тағы басқа да ғалымдардың
еңбектеріне, монографиялық зерттеулеріне, сондай-ақ, ұжымдық сипаттағы
ғылыми зерттеулерге назар аударылып, қажетті кезінде ретіне қарай
пайдаланылды.
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасын, оның
әдебиетіміздің әралуан жанрларында даму көріністерін, ондағы тақырыптық-
идеялық мәселелерді көркемдік-эстетикалық категориялар контексінде
қарастыру - диссертациялық жұмыстың басты мәселесі болоып табылады.
Зерттеуге нысан ретінде алынған мәселені қарастыру барысында жүйелі-
кешенді, тарихи-салыстырмалы әдістер басшылыққа алынды. Жүйелі-кешенді және
тарихи-салыстырмалы әдістер аясында сатира табиғатын, оның сөз өнеріндегі
мәнін зерттеудегі негізгі нысана – сатираның қоғамдағы және адам
танымындағы орнын, сондай-ақ, ондағы бейнелілік мәселесін, сөз өнеріндегі
нақты жанр контексінде қалай ашылғанын тану және автор ұстанымын айқындау
болды. Басқа да ұлттар әдебиетітерндегі юмор, әзіл, сарказм, ирония, тағы
басқа сатиралық-комедиялық көркем бейнелеу материалдарымен салыстыра
отырып, қазақ сатирасының ұлт мәдениетіндегі рухани орнын айқындау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр
басындағы қазақ сатирасының ұлттық әдебиетте поэзиялық, прозалық және
драмалық жанрларда көрініс табуын саралау, олардың көркемдік-эстетикалық
ерекшеліктерінің тарихи-теориялық аспектіде қарастырылуы, ұлттық және әдеби
дамудағы көркемдік дәстүр мен үндестік, сабақтастық жағдайында әдеби
теориялық тұрғыда кеңінен талдануы зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы
болып табылады.
Қазақ сатирасының жанрлық-тақырыптық, көркемдік-эстетикалық ерекшеліктері
ұлттық әдебиеттану ғылымындағы сатиралық жанрлардың даму типологиясымен
тұтастықта алып қарастырылды.
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ сатирасының кешенді түрде
зерттеліп, ғылыми айналымға енуі диссертациялық жұмыстың жалпы ғылыми
жаңалығын айқындайды.
Диссертациялық жұмыста ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасыр басындағы қазақ
әдебиетінің даму, қалыптасу тарихындағы қазақ сатирасының алар орнына
кешенді құбылыс ретінде баға берілуі де – зерттеу жұмысының жаңалықтарының
бірі.
Диссертациялық жұмыста сатираның ең алдымен комедиялық түр екендігі,
әлеуметтік құрал екендігі, сатираның антиидеалдық табиғаты, сатирадағы
юморлық ұстаным, сатиралық бейне(образ), сатираның жанрлары: мысал,
эпиграмма, бурлеск, памфлет, фельетон, т. б. ерекшеліктері және олардың
жанрлық табиғатын құрайтын қуатты элементтер мен факторлар жан-жақты
қарастырылды. Зерттеліп отырған кезеңдегі сатира көркемдік-эстетикалық
жағынан жан-жақты қаралып, талқыланды.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар:
– Қазақ сөз өнеріндегі сатира жанрының орны, зерттеуге алынып отырған
– кезеңдегі даму үрдістерін, зерттеу нысанасына алынған қаламгерлердің
поэзиялық шығармаларындағы сатира табиғатын саралау арқылы әдеби үрдістегі
сатиралық жанрлардың белсенділігі айқындалды;
– Сатиралық жанрлардың ұлт мәдениетіндегі даму үрдісі қоғамдық-әлеуметтік
өзгерістер кезіндегі өнер мен ғылымның, басқа рухани салалардың дамуымен
үндестікте жүзеге асады;
– авторлардың тақырып таңдауы және оңтайлы формада жеткізуі арқылы
сатиралық шығармалар қоғамдық өмірдің шын мәніндегі көркем айнасы
дәрежесіне көтерілді;
– Сатирик авторлардың прозалық шығармаларындағы сатира табиғатын тану жалпы
әдеби үдеріс аясында бағаланады.
– Сатираның алдымен лирикалық поэзияның жанры ретінде қалыптасқаны, басты
жанрлық белгісі ретінде әдебиеттану ғылымында оның қоғамдағы түрлі келеңсіз
құбылыстарды сынайтын қуатты сын айтар табиғаты аталады;
– Сатира бейнелеу тәсілі, сонымен қатар, көркемдік-эстетикалық фактор, яғни
фольклорда және әдебиеттің барлық жанрында көрініс табатын мәдени феномен
болып табылады
– Сатира – халықтық мәдениеттің көрінісі. Әр дәуір, әр кезең өз күлкісін,
сатирасын тудырады. Күлкі-еркіндіктің көрінісі. Карнавал, халықтық ойын-
сауықта хан да бір, қара да бір болып көңіл көтергенде көп нәрсені еркін
айтуға мүмкіншілік берілген. Жай күндері айтуға тиым салынған нәрсені
сондай бір көңіл көтерген халықтық думанда айтып салуға болған. Сатира,
бастауының осындай ойын-сауықтан алатындығы туралы тұжырым жасалды;
– Сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы бір бола бермейді.
Сатирададағы образ көбіне антиидеал болып келеді. Бірақ осыған қарап
сатиралық шығармада автор ұстанымы көрініс таппайды деген ұғым тумауы
керек. Автор ұстанымы сатирада бірде жасырын түрде көрініс тапса, кейде
сентенция түрінде көрініс тауып жатады. Немесе, диалог барысында көрініс
табады, кейде реплика түрінде көрініс табады. Сондықтан қандай да бір
сатиралық шығармада авторлық ұстаным сол объект-құбылыстың ортасында
көрініс тауып отырады.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Қазақ сатирасының жанрлық-
тақырыптық мәселелерін, бейнелілік-тілдік ерекшелігін талдаудан алынған
зерттеу жұмысының нәтижесі ретіндегі тұжырым қағидалары мен бағыты жұмыстың
теориялық мәнін анықтайды. Зерттеудің практикалық мәні - әдебиеттану, қазақ
әдебиеті пәндерінде сатиралық шығармаларды, оның ішінде сатиралық
жанрларды, сол жанрлардың көркемдік-эстетикалық мәселесі туралы оқылатын
дәрістер мен сабақтарға, осы тектес ізденістерге көмекші құрал болып,
арнаулы курстарға қолданыла алады.
Зерттеудің сарапталуы. Зерттеудің негізгі қорытындылары мен нәтижелері
республикалық баспасөз беттерінде, ҚР Білім және ғылым саласындағы Бақылау
комитеті белгілеген ғылыми басылымдарда жарық көріп, республикалық,
халықаралық конференцияларда баяндалды.
Диссертациялық жұмыс Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық
университеттің қазақ әдебиеті мен тілі кафедрасында талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы қазақ сатирасы,
оның бүгінгі таңға дейін зерттелу деңгейі жүйелі түрде жинақталып айтылды,
сондай-ақ тақырыпты зерттеу принциптері айқындалды.
Диссертациялық жұмыстың бірінші бөлімі Поэзиялық сатира табиғаты деп
аталып, ол бөлімнің үш тараушасында Поэзиялық сатираның тақырыптық-жанрлық
ерекшелігі мен Поэзиядағы сатиралық бейненің(образ) жасалу жолдары және
Поэзиялық сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы қарастырылды.
Поэзиялық сатира табиғатын толық тану үшін, оның көркемдік және мәдени-
эстетикалық мәнін кешенді зерттеу қажет болды. Осы тұрғыда бірінші бөлімде
зерттеу жұмысына алынған нысанның теориялық-әдіснамалық мәселесі
қарастырылды. Сатира жанрының поэзиядағы, сөз өнеріндегі аса өзекті мәселе
екені осы тарауда жан-жақты сараланды. Сатира алдымен лирикалық поэзияның
жанры ретінде қалыптасқаны, басты жанрлық белгісі ретінде әдебиеттану
ғылымында оның қоғамдағы түрлі келеңсіз құбылыстарды сынайтын қуатты сын
айтар табиғаты аталады. Сатираның көркемдік-эстетикалық фактор ретіндегі,
фольклорда, әдебиет жанрларында көрініс табатын мәдени феномен ретіндегі
табиғаты сараланды.
Әдебиеттану ғылымында сатираның өзіндік табиғаты жағынан әдебиеттегі жанр
ұғымынан әлдеқайда аясы кең екендігі туралы таным бар. Бұл бағыттағы
ғалымдар сатираның жеке жанр бола алмайтынын, оның тәсіл, стиль сондықтан
барлық жанрларда көрініс табатын көркемдік құбылыс екендігін айтады. Осы
анықтамада сатираның қолданыс аясы кеңейтіліп көрсетілген. Яғни, сатира
тұтас күлкі мәдениетінің феномені ретінде қарастырылған. Мәдени-
философиялық сөздікте сатираға мынандай қысқаша анықтама берілген: Сатира
(лат. Satura - қосынды) – болмыстағы жарамсыз құбылыстарды сықақ етіп,
әшкерелеп көрсету және сол жанрда жазылған шығарма. Сатира алғашқыда антик
дәуіріндегі халықтық күлкі мәдениетінің шеңберінде дүниеге
келген(3,228). Сатиралық сынау, сатиралық әжуаның бастауы халықтық күлкіге
барып ұласады. Оның мәні тереңде, мың жылдық дәстүрі бар танымның теріс
аударылған түрі сатира. Халықтық күлкі аса уытты, сатираның табиғатында
сол күлкі көрініс тапқан.
Ол – халықтық мәдениеттің көрінісі. Әр дәуір, әр кезең өз күлкісін,
сатирасын тудырады. Ал қазақтың сатирасы да әр жанрда көрініс тапқаны
әдебиеттану тарихынан белгілі. Сатиралық жанр фольклорда, ауыз әдебиетінде,
кейінгі ғасырлардағы әдебиеттерде дәстүрлі жалғасын тауып келіп, әсіресе
Абай шығармаларында айрықша көрініс тапты.
Диссертацияда сатира поэзиялық сатира, прозалық сатира және комедиялық
сатира деп жанрлық табиғатына қарай жүйелеп талданды. Бұл жағдайда бір
автордың поэзиялық сатирасы бірінші тараушада қарастырылса, ал прозалық
сатирасы екінші тараушада, егер бар болған жағдайда комедиялық сатирасы
үшінші тараушада қарастырылды. Бұл біріншіден, сатираның жанр ретіндегі
табиғатын тануға толық мүмкіншілік берсе, екіншіден автордың да
шығармашылық қарымын тануға мүмкіндік береді.
Сонымен, сатира ең алдымен поэзиялық жанр ретінде әлемдік әдебиет
тарихында белгілі. Сондықтан ХХ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасыр басындағы
позиялық сатираның тақырыптық-жанрлық ерекшелігіне келетін болсақ, бұл
бағытта қазақ сатирасы аса қарқынды дамыды. Тақырып аясы да кең, жанрлық
ізденіс те мол. Сатираның басты табиғаты адамзат қоғамындағы түрлі
құбылыстарды сынға алу. Бұл аса биік танымдағы мақсат. Қалай адамзат
қоғамын, оның ішіндегі адамның бойындағы кемшіліктерді жоямын деген
мәңгілік арманның көрінісі.
Зерттеу жұмысында шығармашылығына назар аударылып отырған ақын-жазушылар
Мыңбай Рәш, Оспанхан Әубәкіров, Үмбетбай Уайдин, Ғаббас Қабышұлы, Қажытай
Ілиясұлы, Көпен Әмірбек, Толымбек Әлімбекұлының сатирасы шын мәнінде
жанрлық жағынан да, тақырыптық жағынан да кең арналы.
Халықаралық және республикалық түрлі конкурстардың лауреаты, Қазақстанға
еңбегі сіңген мәдениет қызметкері сатирик Мыңбай Рәштің бір топ шығармалары
ХХ ғасырдың аяғында бүкілодақтық Крокодил кітапханасы сериясымен жарық
көрген еді. Сол кезеңде Крокодил, Дружба народов, Ара журналдарында
шығармалары үзбей жарияланып тұрды. Сатирик М.Рәш өзі өмір сүрген кезеңдегі
қазақ қоғамындағы келеңсіздіктерді тамыршыдай дәл басып сынаған, оны ашып
көрсеткен белгілі сатирик ақын.
Кеңес дәуірінде қоғам санасына совет адамы деген тіркес күштеп
орнықтырыла бастаған кезеңде ұлттық танымдағы ат, есім іздеу және балаларға
халықаралық есімдер қою тәрізді бүгінгі көзбен қарағанда күлкілі
көрінетін мәселелерді сынау анау айтқандай оңай шаруа емес болатын. Сол бір
кезеңде Эксковатор деп ұлға ат қойса, қыз балаға Косманавт деп ат қою
сияқты келеңсіздіктердің орын алғаны рас. Бұл нағыз қоғамдық індет болатын.
Сатирик ақын Мыңбай Рәш дер кезінде осыған үн қоса білген. Бұл сатираның
жауынгер жанр екенін көрсетеді. Оның шығармаларының сентенциялық түйінінде
философиялық мән бар бар. Шығарманың ерекше тақырыпты ала отырып,
көрсетейін дегені де сол болатын. Ол – ат қоюдың дерті. Шындығында, ол
санадағы ауру болатын. Ол асқындап дертке айналған. Адамдар өзін-өзі
жоғалтып еліктегені соншалық, Рахметтер мен Рамазандар Радж мен Робертке
айнала бастаған. Соны автор сатира тілімен терең ашып, сөз өнері арқылы
әлеуметтік келеңсіздіктерді ашып көрсетті.
Ақынның Сатушы мысықтың сылтауы, Қоян мен көжек, Қуекең қу екен,
Сұғанақ, Қой да ашуланды, Қарқылдақ қарға, Көз жұмбайық,
Көзжұмбаев, Қызыл кеңірдек, Сөз ешкімге беріледі, Қара қашқардың
хаты, Әй, өкіл-ай, Голдуотер, болды отыр! тағы басқа сатира жанрында
жазылған жүздеген поэзиялық шығармалары бар.
Оқырман, адресат осы диалогтан таныс, бейтаныс өмірді көреді. Таныс
болатыны осындай күйзелістің жақын тұрғаны, әлеуметтік індеттің не нәрсені
шарпыса да қамти шарпитыны байқалады. Бейтаныс болатыны, осы бір атеистік
замандағы келеңсіз құбылыс қазірде қоғамда сыналатын болды. Бүгінде көшеде
жаңағыдай араластырып сөйлеу модадан қалды. Қазақша білмеу қазір мақтан
емес, керісінше сын болды. Бұның барлығы - тәуелсіздіктің жемісі. Заман
қалай ауысса да, сатира жанры әрдайым алдыцңғы шептен табылды. Ол қашан да
мәселені бірінші көреді.
Белгілі сатирик Оспанхан Әубәкіровтың шығармашылық тынысы өте кең. Ол
бірден халықтың сүйікті сатирик суреткеріне айналды. Ол шын мағынасындағы
патриот болатын. Қазақ сатирасының жаңа белеске көтерілген уақыты да осы
кезең.
Оспанхан Әубәкіров – өз шығармаларына тақырып таңдаудың да шебері.
О.Әубәкіровтың сатирасын зерттеген ғалым Ә.Қабылов былай дейді:
О.Әубәкіровтің әдеби-поэтикалық мұрасы – өмір-тұрмыстағы міндерді көркем
бейнелеп, әзіл-сықақ объектісіне айналдыру тәжірибесінің баға жетпес
қазынасы. Ол қазіргі әдебиеттегі әзіл мен эстетикалық ой-танымды дамытуға
серпін беретін, үйретері мол, үлгі етері жеткілікті мектеп. Өзінің
сатириктік талантының арқасында, бойындағы адамгершілік қасиетін ту етіп,
халқымен бірге жасайтын өлмес туындыларымен Оспанхан қазақ әдебиетінде
сатираның бұрынды-соңды болмаған биікке көтерілуіне мол үлес қосты[4,189].
Оспанхан Әубәкіров өзінің сатиралық шығармаларына тақырып таңдаудың
шебері.Сатирик ақынның осындай бірөзектітақырыпқа арналған шығармасы
Орамал тон болмайдыдеп аталады:
Тақырып алынып отырған объектінің қаншалықты маңызды екенін, осы
тақырыптың ұшынып тұрғанын көрсетеді. Қазақ танымында орамал тон,
болмайды, жол болады дегенде ол үлкен мәдениеттің белгісі, қазақ
танымындағы ұлағатты дәстүр болатын. Септесу, жаңа туысқан болған адамдар
арасын жақындастыру, тағысын тағылар жақсы ырыммен басталар игіліктің биік
көрінісі есептелетін. Ал сол мәдениет мәйегін қатардағы пенденің адами
әрекеттің азғындаған түрі пара берудің айласына айналдыруы, оның қадірін
түсіруі, бұл ұғымның мәнін мүлде теріс жолда пайдалануы О.Әубәкіровтің
өткір сыныцна алынған. Сатириктің кейіпкері өзінің ұсынып түрғанын пара
деп есептемейді. Қайта орамал тон болмайды, жол болады деген желеуге
өзінің парақорлығын орап, екіжүзділікке барады.
Сатиралық жанрдың ерекшелігі де сонда, идеал ұғымды антиидеал ұғымға
айналдырған кейіпкерді сын найзасына ілетін сипатында. Шындығында сатирик
ақынға тақырып тауып оны аса бір астарлы салыстырумен беру шеберлікті талап
етеді. Өйткені өз халқыңның ырымы арқылы, соны астарлап барып парақорлықты
ашу оңайға түспейді. Сәтсіз шыққан жағдайда әлгі халықтық ырым мазақтың
объектісі ретінде қабылданып, оның астарындағы сатиралық объект екеуінің
арасы қосылып кетсе, парақорлықтың уыты, әлгі айтылған ырымға жайылып кетуі
де мүмкін. Бұл жерде асқан шеберлік қажет. Сатираның жанр табиғатының
күрделілігі де сонда. Бал мен у араласып кетпеуі керек. Жалпы лирикалық
сатира өзінің жанрлық жинақылығымен, тілінің уыттылығымен ерекшеленеді.
Поэзиялық сатирадағы есімі белгілі ақындардың бірі – Қажытай Ілиясов.
Көбіне диалогке құрылатын оның қысқа сатиралық өлеңдері де нақты
тақырыптарды қамтып, соның болмысын ашуға жұмсалады.
Поэзиялық сатираның жанрлық өрісі өте кең. Енді сол поэзиялық сатираның
ең қысқа, әрі өткір жанры – эпиграмма. Эпиграмма сонымен қатар, әдеби
жанр. Бұл жанр ұшқырлығымен де ерекшеленеді. Өткір шығарма, көркем шығарма
оқырманға бірден жол табары сөзсіз. Эпиграмманың түп атасы эпитафия. Бұдан
байқағанымыз, эпитафия тарихта бар, бүгінде жоқ жанр емес екен. Қалай
болғанда да сөз өнерінде ол да көрініс тауып келеді. Қазақ әдебиетінде
эпиграмманың ерекше түрі бірқақпайлар бар. Бұл ұлттық әдебиетте бар,
бастауын ауыз әдебиетінен алады. Бірқақпай айтыста да көрініс бабуы мүмкін.
М.Рәштің бірқақпайлары нақтылығымен ерекшеленеді. Қазақ поэзиясында
бірқақпай өте дамыған шағын жанр. Ұлттық поэзияның сатиралық жанры десе де
болады. Көрнекті ғалым Т.Қожакеев былай деп атап өтеді: Қазір сатиралық
жанрлардың біздегі ең көп жазылып жүргені – осы мысал. Оны аға және орта
буын ақындар да, жас талапкер де жазады. Қарасөзбен де, өлеңмен де жазады.
Сөз жоқ, бұл күнде жанрдың тақырыбы кеңейіп, мазмұны тереңдей түсті. Көп
мысалдар іс-тіршілігіміздегі, адам мінезіндегі жағымсыз қылықтарды дәл
тауып сынайды. Олар бірде басқаның ісін парықтай білмейтіндер мен өз мінін
көрмейтіндерді, ойсыз, көзсіз еліктегіштер мен өзіне өзі сұқтанып
тоқмейілситіндерді көрсетсе, енді бірде барқырауық әншілерді, ауырдың үсті,
жеңілдің астымен жорғалайтындарды, әлін білмес әлектер мен бастық болса,
бастан қиқу кетірмейтін мазасыздарды көлденең тартады. Тағы бірде күштіні
көрсе, басы жерге жеткенше иіліп, кіші пейілси қалатын, ілсізді көрсе,
қағып кететін есерсоқтар мен әйтеуір лауазым, кресло тигенге мәз болатын
мансапқорларды келеке етеді [5,45].
Бұдан шығатын қорытынды, қандай да бір көркем шығарманың тақырыптық-
жанрлық, тіпті басқа да көркемдік-эстетикалық болмысын зерттегенде аса
ыждаһаттылықпен, жауапкершілікпен келу ғылымның мәдениеті екенін айтпақпыз.
Сатираны жан-жақты зерттеген орыс ғалымы Л.Ф. Ершов сатиралық жанрларды
төмендегідей жүйелейді: Если попытаться воссоздать современную картину
бытования сатирических жанров, то она будеть выглядеть примерно так:
стихотворные жанры – басня, эпиграмма, пародия; драматические – комедия,
трагикомедия, фарс и.т.п.; прозаические – от фельетона, памфлета и рассказа
до романа. Однако имеют место и внутрижанровые подразделения. Эпиграммы,
например, могут различаться по средствам и способам изображения, т.е. быть
сатирическими, юмористическими, шутливо-развлекательными. Может быть
деление и собственно тематического порядка: литературная, бытовая,
политическая эпиграмма. Разумеется, то же самое можно выявить и в формах
бытования других видов сатирического искусства. Такова устойчивая, более и
менее традиционная классификационная схема. Вместе с тем жанр – не только
хранитель некой образцовой нормы(по анологии с геном) от века сложивсегося
стереотипа сюжетно-композиционный информации. Секрет его жизненности в том,
что он в то же время внутренне динамичен, подвижен(сохраняя определенность
границ), стремится к вечному обновлению [6,17].
Поэзиядағы сатиралық бейненің(образ) жасалу жолдары да ерекше. Поэзиядағы
сатиралық бейненің сипаты негізінен кемшілігімен көрініс табады. Сатиралық
бейнені автор суреттегенде онда көркем тіл қуатының орны да ерекше болмақ.
Болмаса біреуді сынау, немесе сынға ұшырайтын образ, бейне жасау суреткерге
үлкен жауапкершілік жүктейді. Сатиралық күлкінің объектісіне айналдырамын
деп белгілі бір құбылысқа найза алып жүгіру көп жағдайда сатира бола
бермейтіні осы тарауда айтылады.
Күлкілі бейненің бойынан жақсылық іздеу классикалық сатираның стилі болып
табылады. Сол жақсылық сияқты белгілер арқылы сатиралық бейненің күлкілі
болмысын ашу нағыз сатираның үлгісі десек те болады. Сондықтан сатиралық
бейненің болмысын, оның көркемдік көрінісін көркем тіл арқылы сатирик ақын
қалай ашады, соны зерттеу-бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы өзекті
мәселелелердің бірі. Жалпы сатиралық бейненің табиғаты бағалау, эмоциялық
көңіл-күй, экспрессивті оқиғаның жүруі, бәрі-бәрі сол сатиралық бейненің
сәтті шығуына көркемдік қызмет етеді. Көркем тіл қуатының образ жасаудағы
қолданысы түрлі теңеу мен әсірелеу, эпитет пен кейіптеу, тағы басқа
көркемдеуіш құралдардың қолданысынан ерекше көрініс табады. Сатиралық
бейненің бойынан мысқалдай болса да жақсылық іздеу, соны іздеу барысында
ашылатын оның сатиралық бейнесі адресатты бейжай қалдырмасы анық. Оның арты
уытты күлкіге жалғасып жаталы. Бұл қазақ әдебиетіндегі сатиралық образды
талдаудың биік үлгісі болатын.
Сатира негізінен өзіне бейне етіп сол қоғамдағы ең бір асқынған тақырыпты
алады. Сол асқынған қоғамдық азғындаудың себепшілері кімдер, соны
жалаңаштап бейнелеп халық алдына ұсынады. Біздің зерттеу жүргізу
барысында байқағанымыз – сатирик ақындардың халық арасындағы маскүнемдікке
қарсы жазылған сатирасы басым болған сияқты. Сатирик ақын, жалпы сатирик
суреткер сол халықтың рухани емшісі, диагноз қоюшысы, басқаша айтқанда,
көркем шығарма арқылы оның болашағы үшін күресуші қайраткер, сыншы
қайраткері десе де болады. Рухы таза, имандылық жолында жүрген халыққа
ішімдік шын мағынасында нәубет болып жабысты. Сатирик ақындар мұны бірінші
байқады. Олар құрғақ насихат айтып арақ, жалпы ішімдік ішу зиян дегенді
айтпады, керісінше оның нәтижесі болып табылатын маскүнемнің образын
жасады.
Кешегі Абай бейнелеген сорақы кейіпкер болыс болса, бүгінгі маскүнем оның
нағыз сорлы түрі ретінде сатирадан көрініс тапты. Сатирик Мыңбай Рәш
жанрлық табиғатын мысал деп атап, әрі Тас пен мас деп тақырып қойған
сатиралық шығармасы - бар болғанда бес тармақты бір шумақты өлең. Онда
мастың бейнесі, бейнесі болғанда масқара бейнесі толық ашылған. Мастың
қысқа сатирада ерекше бейнесі жасалған. Оның пәтуасыз кейпі толық ашылған.
Мас жай жатпаған, ол жығылып барып жатқан. Бәлкім гүрс етіп құлаған. Ол
жағын біз білмейміз, бірақ сезінеміз. Масекең, сол жатқаннан тауық шақыра
бір-ақ оянған. Қанша жатқанын Масекең өзі білмейді, біз де білмейміз.
Масекең ұзақ, бірақ белгісіз сағаттар жатқанда, ұят болса да айтайық тасты
астына жұмыртқа құсатып, балапан шығаратын тауық сияқты басып жатыпты. Ол
қалай болған, оны Масекең білмейді, біз де білмейміз. Әйтеуір ұзақ басып
жатқан... Жо-жоқ, алдымен астына басып жатпаған, алғашында теке құсап
таспен сүзісе барып құлаған. Содан есі айналып, сол жерде нокдаун болып
құлаған. Бәлен сағаттан кейін оянғанда өзінің қарсыласы астында жатқанын
көрген. Бірақ жеңілген кім, жеңген кім? Тасекең жайбарақат, ал Масекеңнің
басы, ия, басы, төтесінен айтқанда Бас өзінікі емес, басқанікі болып
шыққан. Неге олай болған. Оның жауабы мынадай: Сөйтсе соғылған екен
тасқа. Ерекше бейне болып шыққан.
Сатирик ақын осы шағын шығармасы арқылы өзінің дара стилінің
қалыптасқанын байқатқан. Сатиралық бейне соншалықты күлкілі, әрі аянышты
шыққан. Күлесің, бір жағынан аяйсың. Бәлкім ол адам маскүнемге айналғанға
дейін жақсы адам болған шығар, мүмкін өмірінде бір қайғылы оқиға болды ма?
Тіпті маскүнем емес шығар деген ой да қылаң береді. Кәсіпқой маскүнем
жығылғанда да сәтті жығылуы мүмкін, мынау сәтсіз құлаған. Мүмкін
тәжірибесіздігі шығар? Арақ ішуге қандай тәжірибе керек. Мүмкін... Осы
мүмкіндер жалғасын таба береді. Сатиралық бейненің қуаты осында. Сатирик
суреткердің басқа суреткерден ерекшелігі сол, олар басқалар көрмегенді
көреді. Ол туралы ғалым Е.К. Гурова өзінің диссертациялық жұмысында мынадай
пікір айтады: Сатирик видит мир в его контрастных противоречиях, заостряя
свое внимание на тех явлениях жизни, которые с его точки зрения подлежат
осуждению. А особое осмысление действительности, специфическая картина мира
предпологают и особый отбор художественных средств выражения. При этом
диапазон используемых средств чрезвычайно широк: от смелых гротескных
образов до тонкой иронии в авторском подтексте[7,27].
Жалпы, сатиралық бейне жасауда ақын сатирик М.Рәш аса сезімтал. Мысалы
адам бойындағы кесел әдеттерді де көркем бейнеге айналдырып жібереді.
Қазақта Мешкей деген жақсы ат емес деген тіркес бар. Әрине, бұл әр
контексте әрқалай түсіндіріледі. Дегенмен, тура мағынасында да, ауыспалы
мағынасында да жақсы емес. Ынсапсыздық – адамның басты жауы. Ақын
ынсапсыздықты аялап Майлыбай дейді. Бұл Майлекеңнің портреті. Шындығында
егер Майлыбай осы дәрежеге ауырып, яки басқа бір жағдаймен жетсе мәселе
басқа. Бар пәле ынсапсыздықта болып отыр. Автордың Мұны айтуда мән бар
деп ескертуі сондықтан. Отыздан жаңа асқан Майлыекең тұтас майдан тұрады
екен. Бұл жерде еріншектіктің де шеті қылтиып тұр. Бір ғана қомағайлық
емес, оған жалқаулық, тағы басқа жағымсыз әдеттер қосылып тұтасып келіп
майға айналған. Бұл Майлыбайға таныстарының айтқаны. Ішкі эмоцияда
қорқыныш пен кекесін қатар көрініс тапқан. Олар ойбай-ай дегеніне
қарағанда, шындығында автор айтқандай Майлыбайдың нән екеніне сенбеуге
күмәнің қалмайды.
Бұл қомағайдың образы болып шыққан. Қазақтың Мешкей деген жақсы ат емес
деген сөзі осы сатиралық өлеңде толық жауабын тапқан. Поэзиялық сатирадағы
бейне тұтасымен жағымсыз болуы міндетті емес. Кейде ол әзіл деңгейінде,
кейде тіпті жағымды реңкпен де көрініс таба береді. Сондай бір бейнелер
сериясын сатирик Көпен Әмірбек жасаған. Әдебиетшілердің барлығының бажа
екендігі қазақ әдебиетінде тұңғыш рет айтылып тұр. Бұрын біріне-бірі
жиендік жасайтыны туралы мол айтылатын. Сондықтан сатирик Көпен
Әмірбектің барлық сөз өнері тұлғаларын бажа етуі туысқандықтың ерекше бір
түрі болып шыққан.
Көпен Әмірбек сөз өнеріндегі өзінің басты қасиеті қалжың айту, яғни
сатира екенін ескертіп кетеді. Еріншектік - адам баласының ең төмен
кемшілігі. Шәкәрімнің Еріншектен салақтық, салақтықтан надандық, жоғалар
сүйтіп адамдық дейтіні бар. Басқаша айтқанда, еріншектік – бар пәленің
басы. Еріншектік адам бойына бір кірсе шығуы оңай емес. Ол адамды іштен
құртып бүкіл адамдық қасиетін жояды. Сөйтіп ол еріншектіктің салдарынан
адам баласы барлық адамдық қасиеттен айрылады екен.
Диссертацияда поэзиялық сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы да
кең қарастырылды.. Сатирада бейнеленетін объект-құбылыс пен автор ұстанымы
бір болмайтыны белгілі. Сатирадағы образ көбіне антиидеал болып келеді.
Бірақ осыған қарап сатиралық шығармада автор ұстанымы көрінбейді деген ұғым
тумауы керек. Автор ұстанымы сатирада бірде жасырын түрде көрініс тапса,
кейде сентенция түрінде көрініс тауып жатады. Немесе, диалог барысында
көрініс табады, кейде реплика түрінде көрініс табады. Сондықтан қандай да
бір сатиралық шығармада авторлық ұстаным сол объект-құбылыстың ортасында
көрініс тауып отырады.
Осы бағытта айтарымыз сатирик Мыңбай Рәштің Жүйрік баға атты
шығармасында авторлық ұстаным да, объект-құбылыс та, персонаждар да ерекше
бірлікте көрініс тапқан.
Бұл сатиралық шығармадағы объект-құбылыс баға да, ал авторлық тұлға
мен. Өзекті мәселе осы екеуінің арасында өрбіп отыр. Баға болса өзінің
пәтуасыздығына басып алды-артына қарамай өсіп, жеткізбейді. Авторлық
тұлға Мен оны қуып жете алмай әлек. Автор солай әлеуметтік тұрақсыздықтың
белгісі бағаның құнсыздануын мәселе ретінде осы шығармада көтерген.
Авторлық тұлға мен бағадан басқа, енді алыпсатарлар, одан басқа қара
халық, оған тағы уағда бергіш, ел жегіш басшылар қосылған. Объект-
құбылыс баға болса, жоғарыда аталғандар соған қатысатын кейіпкерлер.
Әркімнің осы бағаның өсу барысында өз орны бар екенін көресіз. Қара халық
алданған, алдаған алыпсатарлар, оған дем берушілер, алыпсатарлардан да
сорақы алдампаздар толық көрініс тапқан. Олардың ойынша басқа халық мақау
екен, ал, сөздері сақау екен. Ал, енді мына бақытқа жеткіземін деп тұрған
митингішілермен сөйлес. Олар билікке жетпей тұрып ешкімді менсінбейді, қолы
жетсе таптап, жайпап өтетін жайы бар. Олар бір кезде билікте болған, сол
кездің өзінде олар осы келеңсіз қылықтарын көрсеткен. Сондықтан олар үшін
билік деген майшелпек. Міне, осындай әлеуметтік қауіп төндіретін
топтардың елге қауіптілігін сатира тілімен ақын жан-жақты ашып бере білген.
Диссертациялық жұмыстың екінші бөлімі Прозалық сатира табиғаты деп
аталып, бөлімнің үш тараушасында Прозалық сатираның тақырыптық-жанрлық
ерекшелігі, Прозадағы сатиралық бейненің(образ) жасалу жолдары,
Прозалық сатирадағы объект-құбылыс пен автор ұстанымы, мәселелері
қарастырылды.
Қазақ әдебиетінде прозалық сатира да ХХ аяғы мен ХХІ ғасырдың басында
қарқындап дамыды. Прозалық сатираның жанрлары әдебиет жанры болуымен қатар,
публицистиканың, яғни көсемсөздің де жанры ретінде көрініс табады. Прозалық
сатираның да бастауы антикалық дәуірден бізге жеткен. Басқасын айтпағанда
атақты Петронийдің Сатириконы мен Апулейдің Метаморфозы атты екі
сатиралық романы да тарих тезінен өтіп бізге жеткен. Әрине, әдебиеттану
ғылымында сатира туралы ғылыми көзқарастар жан-жақты.
Қалыптасқан ғылыми бағыт сатира жанрларының барлығын айтып, одан жанрлық
ерекшелік іздейді. Екінші бір бағыт сатира элементінің сөз өнері жанрының
барлығына тән екенін айтып, одан жанрлық емес, керісінше стильдік болмыс
іздеген жөн деген тұжырым айтады. Ал, ғылымда мұның қайсысы болмасын өз
танымын айтуға құқылы. Сатирада жанрлық та, стильдік де қуаттың барлығын
ескере отырып, біз осы екі қырын да зерттеу барысында қамтыдық.
Сатираның ерекшелігін кезінде ашып көрсеткен ғалым Д.П.Николаев болды:
Любое сатирическое произведение базируется на противоречии между должным и
сущим, между тем, каким стремится предстать в глазах окружающих тот или
иной персонаж, явление, и тем, каков(о) он(о) есть на ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz